Zakończenie. Polska pamięć o Zagładzie – ucieczka od ambiwalencji
p. 343-377
Texte intégral
1Na początku książki zapowiedziałam, że stanowi ona zaproszenie do pewnego rodzaju eksperymentu polegającego na skonfrontowaniu się poprzez świadectwa z doświadczeniami, które prowadzą do destabilizacji kategorii epistemologicznych i kwalifikacji etycznych, a nade wszystko skłaniają do krytycznego namysłu nad pamięcią zbiorową o stosunku Polaków do Żydów podczas Zagłady. Jak wspominałam, jedną z inspiracji była dla mnie książka Eksperymenty w myśleniu o Holokauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia. Jej autorzy w punkcie wyjścia swoich rozważań odnotowują, że wiele kategorii, za pomocą których próbujemy objąć myślowo Zagładę, zdążyło się przez dziesięciolecia spetryfikować, nierzadko wpisując się w układ opozycji binarnych, takich jak: wyjątkowość – uniwersalność Holokaustu, niedobór pamięci – jej nadmiar, radykalne zło – banalne zło, Zagłada jako produkt nowoczesności – Zagłada jako regres w barbarzyństwo. W swoich próbach przełamania „sztywności” tych opozycji, głęboko ugruntowanych zarówno w historiografii, jak i w myśleniu potocznym, Alan Milchman i Alan Rosenberg inspirowali się między innymi koncepcją „szarej strefy” Prima Leviego 1. Autor Pogrążonych i ocalonych zwracał bowiem uwagę, że istotą obozowego uniwersum było rozmycie granic między dobrem a złem, a także między takimi pojęciami, jak „przyjaciel” i „wróg”. Pisarz przestrzegał jednocześnie przed pułapką konstruowania historiografii przy użyciu prostego systemu opozycji 2. Jak zauważa Sławomir Buryła, w wypadku Leviego „zgoda na »szarą strefę« nie oznacza bynajmniej przyzwolenia na relatywizm etyczny. Z tego, że rzeczywistość lagrowa była bardziej skomplikowana, niż się powszechnie sądzi, nie wynika wcale labilny status podstawowych prawd moralnych. »Szara strefa« dowodzi jedynie tego, że reguły i zasady moralne trzeba stale potwierdzać w działaniu, że nie są one niezniszczalne” 3. Przypomnijmy, że zaraz po wojnie Tadeusz Borowski postawił bardzo podobną diagnozę. Spotkała się ona z silnym oporem wśród czytelników, uderzała bowiem w utrwalony schemat poznawczy, którego podstawą jest przeciwstawienie sprawcy i ofiary, ścisła separacja zła od niezawinionego cierpienia 4. Tymczasem fenomenologia systemu totalitarnego, jaką odsłonił Borowski, wskazywała na różne formy i stopnie uwikłania jednostki w zło, którego fundamentem była reifikacja drugiego człowieka. Opowiadaniami „oświęcimskimi” pisarz chciał uświadomić polskim odbiorcom, że podstawowy warunek zrozumienia mechanizmów rządzących uniwersum obozowym to porzucenie wzorca martyrologicznego 5. Warto też przypomnieć, że „szarą strefę” Borowski dostrzegał również poza drutami otaczającymi obóz, co widać w tych opowiadaniach z tomu Pożegnanie z Marią, których akcja nie toczy się w Auschwitz. Demaskatorski zamysł pisarza był i – jak sądzę – wciąż pozostaje karkołomny z tego powodu, że narracja martyrologiczna oparta jest na paradygmacie najgłębiej wrośniętym w tkankę kultury polskiej 6. Jak starałam się wcześniej wykazać, na przeszkodzie intelektualnej, emocjonalnej i moralnej konfrontacji z doświadczeniem Zagłady stoi nie tylko kod romantyczny – nośnik pozytywnego wzorca polskości. Uniemożliwia to także kod antysemicki, od wieków służący do zakreślania granic polskiej wspólnoty wyobrażonej.
2Świadectwa Zagłady pokazują, że mocno osadzona w zbiorowym imaginarium figura „biednego Polaka”, który z dystansu i z obojętnością patrzy na „getto”, jest odległa od rzeczywistych doświadczeń większości „świadków”. Rozmiary zbrodni, a także jej bezpośrednia widzialność postawiły Polaków w sytuacji granicznej, szczególnie na prowincji Generalnego Gubernatorstwa. Najczęstszą reakcją była odmowa empatii, a więc uruchomienie mechanizmów obronnych, które utorowały drogę między innymi do przeżywania rozkoszy z traspasywnego udziału w okrucieństwie czy do jak najbardziej aktywnego i bezpośredniego zaangażowania w przemoc, również w pozbawione skrupułów przejmowanie mienia żydowskiego, jego kradzież i wymuszenia. O skuteczności mechanizmów obronnych zadecydował bogaty rezerwuar uprzedzeń i wyobrażeń – kod antysemicki, za pomocą którego „świadkowie” konceptualizowali własne doświadczenia oraz doświadczenia Żydów. Takie rozumowanie nie oznacza wcale zdjęcia ze „świadków” moralnej współodpowiedzialności za Zagładę, lecz przeciwnie – rozciąga ją na wszystkich współtworzących i podtrzymujących wzorce, wyobrażenia oraz wartości kulturowe zarówno w odległej przeszłości, jak i dziś. Uniemożliwia przez to rzutowanie polskich win wyłącznie na pokolenia żyjące podczas wojny, a szczególnie na warstwę społecznie słabą, czyli na chłopów, od czasu „sprawy Jedwabnego” chętnie rozliczanych z grzechów przez przedstawicieli elit symbolicznych 7. Jak starałam się pokazać, antysemicki afekt ma w kulturze polskiej charakter ponadklasowy. Bez trudu, choć nierzadko ze zdumieniem obserwujemy go wśród najbardziej światłych umysłów – począwszy od kręgów lewicowych, na głosicielach tradycyjnych wartości katolickich skończywszy.
3Druga figura obok „Polaka patrzącego na getto”, szczególnie dziś domagająca się uważnej refleksji, to „Sprawiedliwy”. O jej miejscu i funkcjach w polskiej pamięci o Zagładzie była już mowa. Należy jednak podkreślić, że we współczesnym dyskursie publicznym jest to kategoria ze szczególną intensywnością instrumentalizowana, a jej zakres staje się coraz bardziej rozmyty 8. Zawarte w książce analizy są w pewnym sensie odpowiedzią na nasilające się zjawisko odrywania kategorii „Sprawiedliwych” od płaszczyzny doświadczenia historycznego. Badane tu świadectwa koncentrują się na relacji między Żydami a udzielającymi im pomocy Polakami, którzy robią to w sposób długotrwały i nie uzależniają swojej działalności od gratyfikacji materialnej. Ratowani albo w ogóle jej nie udzielają, albo traktują ją jako pokrycie kosztów swojego utrzymania. Żydowscy autorzy świadectw dają podstawy, by sądzić, że nie mamy tu do czynienia z sytuacją wyzysku materialnego. Niektóre z omówionych historii zakończyły się zresztą przyznaniem tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Proces lektury tych świadectw jest jednak w istocie doświadczeniem coraz głębszego wnikania w skomplikowaną strefę ambiwalencji, odsłaniają one bowiem niszczący i przemocowy potencjał wpisany w relację pomocową. Ukrywanie Żydów stwarza dogodne warunki do zaspokojenia rozmaitych destrukcyjnych potrzeb emocjonalnych, takich jak pragnienie sprawowania kontroli nad drugą istotą czy chęć odwetu za wyimaginowane krzywdy. Towarzyszy temu poczucie wszechmocy, które z jednej strony może prowadzić w kierunku zachowań o charakterze sadystycznym, z drugiej zaś gwałtownie ewoluować w swoje przeciwieństwo, co zachodzi wtedy, gdy osoba świadcząca pomoc zaczyna mieć poczucie uwięzienia w pułapce, z której jedynym wyjściem jest śmierć ukrywanych, a z rozmaitych powodów nie jest gotowa się do niej przyczynić, nawet przez zaniechanie wsparcia. Jak pokazują przebadane źródła, destrukcyjne pierwiastki, wpisane w sytuację niesienia pomocy, w nierozerwalny sposób łączą się z altruizmem, empatią, troską i odwagą. Z tego powodu leitmotivem analizowanych przeze mnie świadectw jest trudność, jakiej doświadczają ukrywający się Żydzi, gdy próbują zrozumieć i ocenić postępowanie swoich „opiekunów”. Stanowi to również wyzwanie dla czytelnika, jeśli – jak proponowali Primo Levi i Tadeusz Borowski – nie przykłada on do rzeczywistości zagładowej kategorii porządkujących jego własne doświadczenia. Skalę tego wyzwania najbardziej chyba uświadamia świadectwo, które – jakby się mogło wydawać – opowiada o tym, jak relacja władzy prowadzi do nadużycia przybierającego formę przemocy seksualnej wobec dziecka. Uwzględnienie współczynnika humanistycznego przy interpretacji tego źródła zmusza jednak do problematyzacji kategorii przemocy, z kolei odniesienie go do kontekstu historyczno-kulturowego skutkuje odsłonięciem labilności kategorii dziecka „tam i wtedy”, a jednocześnie unaocznia stopień jej petryfikacji w obszarze pamięci zbiorowej o Zagładzie.
4Jak pisałam, przywołując słowa Jerzego Jedlickiego, badania „fenomenów psychiki” uchwytnych w literaturze dokumentu osobistego prowadzą do odsłonięcia historycznych i kulturowych uwarunkowań ludzkich doświadczeń 9. Na przykład w lęku chłopa, który obawia się ze strony swojego otoczenia nie tylko przemocy, ale przede wszystkim pogardy w sytuacji, gdyby dowiedziało się ono o jego bezinteresownej pomocy Żydom, widać zarówno siłę oddziaływania antysemickich uprzedzeń, jak i głęboko zakorzenione doświadczenia warstwy chłopskiej przez wieki upokarzanej z racji jej „podłej kondycji”. Z kolei problem niskiego kapitału kulturowego niemłodych, samotnych i niewykształconych kobiet staje się widoczny poprzez zmianę ich stylu życia na skutek poprawy bytu materialnego podczas ukrywania Żydów, przede wszystkim zaś w wyniku długotrwałego, bliskiego kontaktu z przedstawicielami mieszczaństwa czy inteligencji. Sprawczość, jaką w relacji z dorosłym chłopem wykazuje ukrywana przez niego dziewczynka, w znacznej mierze jest pochodną zasobów kulturowych wyniesionych przez nią z domu żydowskich kupców, w którym umiejętność posługiwania się pismem i związane z tym praktyki były traktowane jako oczywistość. Przykłady te pokazują, że na relacjach, jakie nawiązywali „Sprawiedliwi” i ratowani z ich pomocą Żydzi, odciskały się wcześniejsze doświadczenia, które mogły mieć charakter klasowy czy też genderowy, nie wyrastały wyłącznie na podglebiu antysemityzmu.
Podmiot autobiograficzny nie jest sam, jest poprzez język, wzorce zachowań, postaw uwikłany w kulturę. Staje on wobec czegoś, co można określić mianem kulturowo usankcjonowanych modeli tożsamości. Osobowość, którą można w tekście autobiograficznym zrekonstruować, a także sposób postrzegania świata przez piszące JA – są uwarunkowane historycznie i kulturowo 10.
5Przywołując te słowa Jacka Leociaka, chcę jeszcze wrócić do kwestii, którą poruszyłam na początku książki, gdy deklarowałam, że nie będę posługiwać się metodą akumulacji przykładów w celu ukazania jak największej liczby zróżnicowanych przejawów ambiwalencji w doświadczeniach Polaków i Żydów podczas Zagłady. Drogi do uwolnienia się od tego chwytu, nagminnie stosowanego w polskiej narracji o pomocy dla Żydów, szukałam w możliwie całościowej analizie wybranych źródeł. Kryterium wyboru było proste: chodziło o świadectwa ukazujące w pogłębiony, a nie wyrywkowy sposób doświadczenia stojące za spetryfikowanymi figurami polskiego dyskursu o Zagładzie. Starałam się przy tym, aby analizowane przeze mnie teksty były mało obecne w szerszym odbiorze albo zostały odczytane pod innym kątem niż dotychczas. Takie kryteria doboru źródeł oraz decyzja o ich – w miarę możliwości – całościowej analizie, zamiast metody gromadzenia egzemplifikacji, narażają mnie oczywiście na oskarżenie o arbitralność, a same świadectwa na zarzut niereprezentatywności. Antycypując tego rodzaju zastrzeżenia, chcę podkreślić, że w naukach społecznych, jeśli posługują się one metodami jakościowymi, a nie ilościowymi, w ogóle trudno mówić o reprezentatywności. Badacze jakościowi – jak zauważają metodolodzy – „poszukują odpowiedzi na pytania o to, jak jest tworzone społeczne doświadczenie i nadawane mu znaczenia. Badania ilościowe, przeciwnie, kładą nacisk na pomiar i analizę związków przyczynowych między zmiennymi, a nie na procesy” 11. Biorąc pod uwagę specyfikę źródeł, z jakich korzystałam, spośród metod jakościowych wybrałam metodę biograficzną, mającą długą tradycję w badaniach literatury dokumentu osobistego.
6Warto jeszcze zauważyć, że zarzut niereprezentatywności źródeł w odniesieniu do badań na Holokaustem chyba zawsze będzie w tym samym stopniu zasadny, co chybiony. Pisał o tym Jan Tomasz Gross w kontekście zbrodni dokonywanych na Żydach na „obrzeżach Zagłady”. W Złotych żniwach zwrócił uwagę, że zwykle dysponujemy tylko wyrywkowymi informacjami, pozbawionymi wielu szczegółów, często pochodzącymi z drugiej ręki:
Toteż ściśle rzecz biorąc, nie można generalizować li tylko w oparciu o dane ilustrujące częstotliwość i rozrzut terytorialny tych zbrodni. Ale, z drugiej strony, z powodu ich częstotliwości i rozsiania na obszarze całego kraju nie da się ich zbyć uwagą, że są zdarzeniami wyjątkowymi o ograniczonym zasięgu. Ponieważ jednak nie potrafimy uzyskać solidnych danych numerycznych, ogólną wiedzę zdobędziemy dopiero, pytając: w jaki sposób dokonywano tych mordów? Bo jeśli szczegółowe opowieści o tym, jak mordowano Żydów – na które uda nam się od czasu do czasu natrafić – ujawniają istotne cechy wspólne, to uzyskamy podstawę do zrozumienia, co się w ogóle wydarzyło między Żydami a ludnością miejscową. Zrozumienie to jest możliwe, ponieważ społeczeństwo posiadające wspólną historię, obyczaje i instytucje ma również, ipso facto, pewien stopień wewnętrznej spójności 12.
7Zauważmy, że takie samo założenie przyświecało twórcom metody biograficznej, którzy wskazywali na możliwość odsłonięcia ponadjednostkowego wymiaru doświadczeń i wypowiedzi indywidualnych.
Współczesne projekty pamięci – w stronę utopii
8W ostatnich latach na gruncie memory studies wyłoniły się projekty, których autorzy podkreślają potrzebę kształtowania pamięci zbiorowej w taki sposób, by narody, a także mniejsze wspólnoty przekonane o swojej martyrologicznej i heroicznej przeszłości zdolne były uznać własne winy historyczne. Autorką jednej z tych koncepcji jest Aleida Assmann, która w odniesieniu do pamięci o drugiej wojnie światowej proponuje, by podział na sprawców i ofiary traktować wyłącznie jako wskazanie typów idealnych przy zachowaniu świadomości, że logika „albo – albo” stanowi podłoże licznych nadużyć i pominięć. Badaczka wyróżnia rozmaite formy uczestnictwa w doświadczeniu wojennym, wykraczające poza pole biegunowej konstelacji. Obok „sprawców absolutnych” wymienia na przykład „sprawców okresowych” (reagowali na określone sytuacje) oraz „sprawców pasywnych” (dopuścili do Zagłady przez swoją zgodę, oportunizm czy zaniechanie oporu). Natomiast oprócz „ofiar absolutnych” dostrzega również „ofiary uwikłane” (na przykład więźniowie pełniący funkcję kapo) i „ofiary okresowe” (jak choćby niemiecka ludność cywilna, pod koniec wojny stanowiąca cel agresji militarnej)13. Należy zaznaczyć, że autorka traktuje tę typologię jako roboczą i wykorzystuje głównie w celu ukazania niefunkcjonalności dwubiegunowego paradygmatu.
9Szukając środka na złagodzenie konfliktów pamięci, Aleida Assmann projektuje wizję pamiętania dialogicznego, które polega na „podzielaniu historycznej wiedzy o zmieniających się konstelacjach sprawców i ofiar we wspólnej traumatycznej historii” 14. Sformułowana przez nią teza brzmi następująco: dopóki w Europie będą dominować monologiczne pamięci narodowe (ukształtowane w XIX wieku w celu wspierania tożsamości narodowej), dopóty niemożliwe będzie pogłębienie integracji europejskiej. Tymczasem, jak sama zauważa, pamięci narodowe dotyczące traumatycznej przeszłości zazwyczaj przyjmują kształt jednej z trzech postaw: „zwycięzcy, który przezwyciężył zło; bojownika ruchu oporu i męczennika; ofiary, która biernie znosiła zło” 15. W centrum polskiej pamięci zbiorowej ulokowana jest druga ze wskazanych tu postaw – martyrologiczno-heroiczna, będąca trwałą spuścizną doświadczenia rozbiorów, a także dziedzictwem polskiego romantyzmu, który nadał temu doświadczeniu kształt symboliczny, rzutowany następnie na całą drugą wojnę światową, na powstanie warszawskie, a często również na okres PRL. Jak podkreśla Aleida Assmann, monologiczne pamiętanie koncentruje się na własnym cierpieniu, w przeciwieństwie do dialogicznego, które dopuszcza pamięć o cierpieniu wyrządzonym innym grupom narodowym. Badaczka zdaje sobie jednocześnie sprawę, że taka forma łagodzenia konfliktów pamięci pozostaje raczej w sferze postulatów. Uważa jednak za konieczne zaistnienie dialogicznego pamiętania, rozszczelniającego granice pamięci narodowych.
10W kontekście polskiej pamięci o Zagładzie równie utopijnie wygląda projekt pamięci wielokierunkowej nakreślony przez Michaela Rothberga. Jest on wymierzony przeciwko dominującemu modelowi pamięci rywalizacyjnej, opierającej się na współzawodnictwie różnych grup ofiar i na przekonaniu, że przestrzeń publiczna nie może pomieścić narracji o ich doświadczeniach. Autor Pamięci wielo kierunkowej przekonuje, że możliwe jest nie tylko współistnienie pamięci różnych grup opresjonowanych, lecz także ich wzajemne wspieranie się. Analizuje to zjawisko w odniesieniu do funkcjonowania pamięci zbiorowej o Holokauście, która w wielu społeczeństwach nabrała wartości paradygmatycznej. Rothberg twierdzi, że „upowszechnienie się pamięci i świadomości Zagłady w skali globalnej nie miało nic wspólnego z usunięciem z pola widzenia innych pamięci historycznych w toku walki o uznanie, ale przyczyniło się do wyartykułowania innych historii; niektóre z nich, takie jak niewolnictwo, poprzedzają nazistowskie ludobójstwo, inne dokonały się później, jak w przypadku algierskiej wojny o niepodległość (1954–1962) czy ludobójstwa w Bośni w latach 90. XX wieku” 16. Co więcej, autor przekonuje, że pamięć o Holokauście nie pełni wyłącznie funkcji matrycy dla innych historii wiktymizacji, ale zdarza się, że właśnie za ich sprawą zostają dostrzeżone pomijane wcześniej aspekty Zagłady. Szczegółowo analizowanym przez niego przykładem zaistnienia tego zjawiska są wydarzenia związane z wojną francusko-algierską, podczas której rozpoznano analogie z antysemickimi praktykami państwa Vichy, a to z kolei wyłoniło w przestrzeni publicznej kwestię francuskiego współudziału w Zagładzie: „Stosowanie tortur i wykorzystywanie obozów internowania przez Francję w wojnie przeciwko algierskiemu ruchowi niepodległościowemu stało się zapalnikiem, który uruchomił pamięć nazistowskiej okupacji i ludobójstwa, a także zainspirował nowe formy zaświadczania i świadectwa” 17.
11Wywody Rothberga w kontekście polskiej pamięci zbiorowej i miejsca, jakie zajmuje w niej Zagłada, przywodzą na myśl zjawisko, które wyłoniło się jesienią 2015 roku, podczas tak zwanego kryzysu migracyjnego, gdy tysiące uchodźców z Bliskiego Wschodu i Afryki próbowały przedostać się do Europy. Trudno jednak w tym wypadku mówić o uruchomieniu pamięci wielokierunkowej, raczej była ona jednokierunkowa, a konkretnie – eksterminacyjna. Z jednej strony światowe media dostarczały wówczas nieprzebraną ilość informacji i obrazów, które nasuwały nieodparte skojarzenia z Zagładą 18(przeprowadzanie selekcji, numerowanie uchodźców, budowanie murów i płotów mających powstrzymać ich napływ, a także obozów otoczonych drutem kolczastym), z drugiej zaś strony w polskiej przestrzeni publicznej, głównie za sprawą polityków, przede wszystkim zaś użytkowników portali społecznościowych, nastąpił zalew wrogich, nasyconych przemocą wypowiedzi, odwołujących się do topiki Zagłady. Jak zauważyła Kornelia Sobczak, internauci – wbrew temu, co zwykło się sądzić – wcale nie działali w warunkach anonimowości 19. Wpisy na Facebooku były opatrzone imieniem i nazwiskiem autora, zazwyczaj również jego zdjęciem, na którym nierzadko prezentował się w otoczeniu rodziny czy przyjaciół. Reakcją na „kryzys migracyjny” było zapraszanie uchodźców „do gazu”, internauci pisali o tym wprost: „komory czekają od lat”, „Czy Oświęcim to przerobi?”, „poniemiecką infrastrukturę mamy, wykorzystamy”, „można to ścierwo przyjmować, tylko jak Niemcy walić w komory i cyklon B pakować”, „Na Majdanku i w Oświęcimiu darmowe hotele dla tych morderców!”. Zjawisko to skomentowali autorzy bloga Freikorps Polen, publikując fotomontaże, na których zdjęciom archiwalnym, pochodzącym głównie z raportu Jürgena Stroopa, towarzyszyły wpisy polskich internautów. Jarosław Kubicki, jeden z twórców bloga, tak tłumaczył sens swojego działania:
Wkładając słowa polskich internautów w usta żołnierzy SS, uzyskujemy idealnie zsynchronizowaną scenę. Na pierwszy rzut oka wygląda to po prostu jak autentyczne wypowiedzi SS-manów. Doznajemy szoku, gdy okazuje się, że są to słowa Polaków. I o ten moment właśnie nam chodziło: żeby zwrócić uwagę na słowa, że to od nich się wszystko zaczyna i że to one nas przybliżają do tego, co działo się w czasie II wojny światowej 20.
12W tym kontekście warto przywołać obserwację Kornelii Sobczak, która zwróciła uwagę na paradoks, jaki ujawnił się za sprawą lawiny internetowych wpisów. Tak zwani zwykli Polacy – ludzie w różnym wieku, o zróżnicowanym wykształceniu i sytuacji materialnej, nierzadko definiujący się jako patrioci – obsadzali się w roli pełnoprawnych gospodarzy infrastruktury poobozowej, mimo że zapewne identyfikowali się z działaniami władz państwowych od kilku lat prowadzących międzynarodową batalię w sprawie „polskich obozów zagłady”.
13Ta wyraźna, niedająca się zbagatelizować reakcja na „kryzys migracyjny” jest ekstremalnym przykładem, jak niefortunnie może wyglądać opisywany przez Rothberga proces cyrkulacji między pamięcią o Zagładzie a innymi formami opresji wobec mniejszości. Trudno natomiast w polskim kontekście wskazać manifestujące się na szerszą skalę zjawiska będące przejawem pamięci wielokierunkowej, która w istocie ma być przecież projektem etycznym skłaniającym do aktów empatii i solidarności, a „nierzadko okazuje się podstawą, na której konstruuje się i realizuje wizje sprawiedliwości” 21. Idea Rothberga nie znajduje dziś w Polsce dogodnych warunków do zakorzenienia, podobnie jak dialogiczny model pamięci Aleidy Assmann oraz zbliżone do niego koncepcje „agonizmu pamięci” 22, „mnemonicznego pluralizmu” 23czy „policentrycznej pamięci społecznej” 24.
14Ciekawą próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego funkcjonowanie tego rodzaju modeli pamięci można zaobserwować raczej we Francji niż w Polsce, zaproponowała Justyna Tabaszewska 25. Zauważyła, po pierwsze, że afektywny potencjał pamięci o drugiej wojny światowej wiąże się z dialektycznym zapętleniem wstydu i dumy 26. Po drugie, zdolne do przeżywania dumy z gotowości przyznania się do historycznej winy są te społeczeństwa, które okazały się kiedyś wystarczająco silne i sprawcze, aby przemocą podporządkować sobie inne 27. Jest to jedno z tych doświadczeń, z których czerpią one po latach poczucie suwerenności i odpowiedzialności, będąc gotowe – również w imieniu ochrony własnej tożsamości – wziąć na siebie dawne winy. Tabaszewska zwraca uwagę, że potrzebny do tego jest wyrazisty i stabilny projekt tożsamości zbiorowej, pozwalający odpowiedzieć na pytanie, kim jest owo „my” biorące po latach odpowiedzialność za przeszłość. Społeczeństwa słabe, doświadczone wielowiekową dominacją przez silniejszych, mają z tym poważny problem, co dobrze widać na przykładzie Polski, gdzie trwają gorączkowe zabiegi wokół budowania stabilnego projektu tożsamościowego wspartego na wizji państwowości – jak wiadomo – historycznie mocno nadwątlonej. Afektywne obsadzenie tematu powstania warszawskiego i „żołnierzy wyklętych” świadczy o intensywnie przeżywanych fantazjach na temat własnej sprawczości i aktywności, a także o wytwarzaniu iluzorycznych wyobrażeń na temat siły państwa polskiego podczas okupacji. Autorka zwraca przy tym uwagę na znaczący szczegół semantyczny. Otóż nadużywane określenie „żołnierze wyklęci” wpisuje ów desygnat w model państwowości, w przeciwieństwie do słowa „partyzant”, które odsyła do praktyk skierowanych przeciwko władzy państwowej. „Budowanie mitu żołnierzy wyklętych, tak jak i powstania warszawskiego, służy więc wyraźnie konstruowaniu mocnego, łatwego do uchwycenia i sprawczego polskiego »my«, które zachowuje ciągłość mimo zmian politycznych” 28.
15Tak kształtowany model tożsamości zbiorowej, który jest przede wszystkim skrajnie selektywny względem doświadczeń historycznych, wykazuje się niezwykłą sztywnością. Kolejne wpisywane w niego doświadczenia historyczne przybierają kształt dokładnie dopasowany do kliszy pamięciowej (przykładem może być Wołyń, który nie stał się impulsem do obudzenia świadomości postkolonialnej, od razu został bowiem zagarnięty przez schemat martyrologiczny). Brak elastyczności tego modelu czyni go jednak niezwykle kruchym, ponieważ wszystko, czego nie da mu się podporządkować, grozi jego całkowitą destrukcją. Jak pisze Justyna Tabaszewska:
W takiej wizji historii każde nowe wydarzenie, które nie mieści się w istniejącej już kliszy pamięciowej, może zmusić do przebudowy całej, wciąż niestabilnej, tożsamości społecznej i narodowej, jest dla niej nawet nie wyzwaniem, ale po prostu zagrożeniem. Ten rodzaj pamięci jest przeciwieństwem pamięci dialogicznej lub wielokierunkowej, to specyficzna pamięć paradygmatyczna [wyróżnienie J.K.L.], w której wokół określonego wydarzenia i jego interpretacji buduje się tożsamość, podporządkowując jej wizję przeszłości, a nie pamięć, która jest splotem różnych wydarzeń oraz może dostarczać różnych wzorców tożsamości 29.
16Sposobem wyjścia z tego impasu może być – zdaniem autorki – oparcie tożsamości zbiorowej nie na pamięci o przeszłości, lecz na wyzwaniach teraźniejszości i przyszłości. Nietrudno zauważyć, że pomysł ten jest równie słuszny co utopijny. Problem bowiem polega na tym – jak zauważył choćby Paul Connerton – że teraźniejszość jest doświadczana, a przyszłość modelowana zawsze w odniesieniu do różnych wizji przeszłości, z którymi identyfikuje się podmiot zbiorowy 30.
W stronę ambiwalencji – perspektywa psychoanalityczna
17W zrozumieniu problemów z polską pamięcią o drugiej wojnie światowej i Zagładzie pomóc może – pozbawiona utopijnych aksjomatów – myśl psychoanalityczna, w której już od czasów Zygmunta Freuda centralne miejsce zajmuje kategoria ambiwalencji. W latach dwudziestych XX wieku Freud sformułował ostateczną wersję teorii, zgodnie z którą życie psychiczne człowieka jest zbudowane na konflikcie między popędami życia i śmierci. Leży on u podłoża wszystkich innych konfliktów, a jego nieodłączną pochodną jest ambiwalencja. Konflikt wewnętrzny jest naturalnym elementem natury ludzkiej, a zdolność przeżywania ambiwalencji ma stanowić przejaw dojrzałości człowieka 31. Koncepcję Freuda rozwinęła Melanie Klein w nurcie psychoanalizy zwanym „relacja z obiektem”. Koncentrując się w swoich badaniach na psychice małego dziecka, zwróciła uwagę, że konflikt między impulsami miłości i destrukcji jest na różne sposoby rozwiązywany w kolejnych etapach dzieciństwa 32. W najwcześniejszym, który nazwała „paranoidalno-schizoidalnym”, człowiek radzi sobie z nim w następujący sposób: wyprojektowuje swoją destrukcję na zewnątrz, w wyniku czego rodzi się w nim lęk przed złym, zagrażającym mu obiektem. Jednocześnie doświadczenia w relacji z matką ulegają rozszczepieniu na idealizowane i prześladowcze. W świecie pojawiają się więc dwa obiekty: jeden zły i niszczący, drugi dobry, kochający i zaspokajający potrzeby 33.
18Z czasem wraz z rozwojem człowieka projekcja ulega osłabieniu, w wyniku czego zaczyna powstawać bardziej realistyczny obraz samego siebie. Dziecko powoli dojrzewa do doświadczenia ambiwalencji, również do dostrzegania tego, że matka jest jednym obiektem, całościowym, który zaspokaja potrzeby, a jednocześnie rodzi frustrację. Podmiot zaczyna postrzegać także samego siebie jako jedność, w której łączy się zarówno miłość, jak i nienawiść do matki. Ten etap, którego istota polega na doświadczaniu ambiwalencji, Melanie Klein nazywa „pozycją depresyjną”. Jej osiągnięcie pozwala wyłonić się nowej kategorii uczuć: poczuciu winy i lękowi przed stratą. Poczucie winy bierze się stąd, że uczucia destrukcyjne przeżywane są w sposób świadomy, ponieważ już nie projektuje się ich na zły obiekt zewnętrzny. Człowiek uświadamia sobie własną agresję i przestaje ją postrzegać jako wymierzoną z zewnątrz w jego stronę. Doświadczenie własnej agresji jest zarazem źródłem lęku przed stratą, podmiot odczuwa bowiem, że uszkadza obiekt i może doprowadzić do jego unicestwienia. Na tym etapie konsekwencją agresji nie jest już nienawiść, lecz przeciwnie – potrzeba naprawy (reparacji), mobilizacja uczuć pozytywnych, które mają zrównoważyć destrukcyjny potencjał. Warto dodać, że ten proces naprawczy nie anuluje agresji, powoduje natomiast, że zostaje ona ograniczona, tak samo jak poczucie winy. Reparacja oznacza uświadomienie sobie, że w świecie zewnętrznym istnieją względnie dobre obiekty, a sam podmiot, choć ponosi odpowiedzialność za swoje czyny, nie musi zatapiać się w bezkresnym poczuciu winy. Dla psychoanalizy zdolność doświadczania ambiwalencji, czyli wchodzenia w kontakt ze złożoną rzeczywistością, jest osiągnięciem i istotnym etapem rozwoju psychicznego. Trzeba jednak podkreślić, że pozycja depresyjna nie jest dana raz na zawsze. Bywa, że w sytuacji silnej frustracji, konfliktu czy kryzysu również w przypadku dojrzałego człowieka dochodzi do regresu do pozycji paranoidalno-schizoidalnej.
19Na to, w jaki sposób jest rozwiązywany konflikt wewnętrzny, ma oczywiście wpływ otoczenie, które może wzmacniać impulsy destrukcyjne albo przeciwnie – wspierać uruchomienie procesu naprawczego. Melanie Klein podkreśla, że doświadczanie ambiwalencji, a wraz z nią poczucia winy i lęku, jest trudne i bolesne, dlatego właśnie często uruchamia mechanizmy obronne, które prowadzą do regresji w stronę bardziej pierwotnych form funkcjonowania. Ten wątek rozwinęła Hanna Segal, brytyjska psychoanalityczka i kontynuatorka myśli Melanie Klein: „osiągnięcie pozycji depresyjnej wywołuje totalną zmianę w sposobie postrzegania rzeczywistości. […] Zaczynamy brać odpowiedzialność za własne impulsy, toteż doświadczenie ambiwalencji można uznać za ważny krok w rozwoju. Z kolei ucieczka przed ambiwalencją powoduje regresję do pierwotnych mechanizmów psychicznych, właściwych pozycji paranoidalno-schizoidalnej: fragmentacji, zaprzeczenia, rozszczepienia i projekcji” 34.
20Co ważne, Hanna Segal zajmowała się nie tylko techniką psychoanalityczną, zaburzeniami psychicznymi i percepcyjnymi jednostki, lecz także tym, w jaki sposób psychoanaliza może służyć rozumieniu zjawisk społecznych, a szczególnie wyjaśnieniu tych zachowań grupowych, które mają charakter irracjonalny 35. Dała tego przykład, analizując zagadnienie wyścigu zbrojeń i sytuację krajów zachodnich postawionych wobec braku wroga po upadku komunizmu. W interpretacji Hanny Segal koniec zimniej wojny oznaczał dla Zachodu utratę przeciwnika, czyli zewnętrznego złego obiektu, dzięki któremu możliwe było utrzymanie stosunkowo łatwej dla podmiotu zbiorowego pozycji paranoidalno-schizoidalnej. Niewygoda, jaka wiązała się ze zniknięciem przeciwnika, polegała na wyłonieniu się lęku depresyjnego związanego przede wszystkim z rozpoznaniem kosztów własnego postępowania: „kiedy przestaliśmy wierzyć w istnienie imperium zła, musieliśmy się przyjrzeć naszej wewnętrznej sytuacji i zmierzyć się z naszymi problemami społecznymi: spadkiem gospodarczym, bezrobociem, poczuciem winy wobec Trzeciego Świata. Dotyczyło to w szczególności Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, gdzie musieliśmy zmierzyć się z konsekwencją złego zarządzania zasobami i poczuciem winy z powodu zmarnowania ich na przesadne, niepotrzebne, szalone zbrojenie nuklearne przeciwko nieistniejącemu zagrożeniu” 36. Ucieczkę przed pozycją depresyjną umożliwiło wyłonienie się kolejnego zdemonizowanego wroga, jakim wówczas okazał się Saddam Husajn, współcześnie zaś w tę logikę wpisuje się „wojna z terroryzmem”.
21Brytyjska psychoanalityczka podkreśla, że mechanizmy psychiczne manifestują się ze znacznie większym nasileniem w wypadku grup niż jednostek 37. Grupy przejawiają cechy, które w odniesieniu do pojedynczego człowieka skłaniałyby do zdiagnozowania poważnych zaburzeń psychicznych: „są zazwyczaj narcystyczne, same siebie idealizują i mają paranoidalne nastawienie wobec innych. Konflikt w obrębie grupy i poczucie winy wywołane agresją mogą być rozwiązane poprzez projekcję na grupę zewnętrzną. W prywatnym życiu musimy dogadywać się z superego, które kładzie tamę naszej destrukcyjności. Jeżeli powierzymy indywidualne superego połączonemu superego grupowemu, możemy bez poczucia winy uczestniczyć w okropnościach, których nie znieślibyśmy w naszym życiu” 38.
22Hanna Segal przekonuje, że wojna jako doświadczenie zbiorowe sprzyja temu, by całe grupy społeczne dokonywały regresji od pozycji depresyjnej i wytwarzały mechanizmy paranoidalno-schizoidalne. Najbardziej funkcjonalne z tych mechanizmów to rozszczepienie i projekcja: „sama grupa jest idealizowana i scalana przez braterską miłość i wspólną miłość idealną, podczas gdy destruktywność zostaje skierowana na świat zewnętrzny, w stronę innych grup” 39. Zbiorowości uwalniają się od poczucia winy, sankcjonując agresję, która w wypadku jednostki byłaby niewybaczalna i uznana za przejaw psychotyczności. Człowiekowi trudno bowiem rozpoznać własne szaleństwo w sytuacji, gdy jego poglądy i zachowanie są afirmowane przez ogół.
23Mechanizmy obronne działają zarówno w czasie wojny, jak i później, gdy przemoc wojenna staje się przedmiotem pamięci. Zdaniem autorki, ich siła, generowana przez grupy, jest tak duża, że blokuje możliwość zmierzenia się ze zbiorowym poczuciem winy. Jednocześnie Hanna Segal jako praktykująca terapeutka, rozważając wkład, jaki psychoanaliza skoncentrowana na sytuacjach klinicznych może wnieść do rozumienia zjawisk ponadjednostkowych, zachęca do podejmowania prób analitycznego namysłu nad pamięcią zbiorową: „Właśnie tutaj najwyższej wagi nabiera badanie ambiwalencji oraz ujrzenie i zaakceptowanie przeszłych wydarzeń mimo olbrzymiego poczucia winy. Moim zdaniem jedyne, co możemy zrobić, to przekonywać, że nie trzeba ciągle chłonąć kłamstw i że jest to naprawdę możliwe, o ile potrafimy spojrzeć na fakty. Fakty te obejmują też psychologiczne motywy leżące u podłoża ambiwalencji” 40. Psychoanalityczka zauważa zarazem, że konfrontacja z przeszłością jest szczególnie trudna, jeśli zmusza do zmierzenia się z jakimiś kolosalnymi błędami, a także wiąże się z koniecznością wzięcia odpowiedzialności za ich konsekwencje. „Jednak dopóki tego nie zrobimy, nasze maniakalne i schizoidalne obrony uniemożliwią nam zobaczenie rzeczywistości i będą nas prowadzić ku dalszym katastrofom” 41.
Pozycja depresyjna jako wyzwanie dla polskiej pamięci
24Na funkcjonalność teorii Melanie Klein w odniesieniu do polskiej pamięci zbiorowej zwróciła uwagę Agata Bielik-Robson, wskazując na związek między skupieniem na historycznych traumach, kultem śmierci i ofiary a trwaniem w pozycji paranoidalno-schizoidalnej. „Polska to kraj, w którym dojrzewanie wiąże się ze świadomym wysiłkiem, idącym wbrew spontanicznej tendencji cechującej, jak to określił Stanisław Brzozowski, »Polskę zdziecinniałą«. Chęć przepracowania urazów, w którym znika proste przeciwstawienie »wróg – przyjaciel« i pojawia się gotowość na akceptację ambiwalencji oraz inności, należą do zespołu zwanego przez Melanie Klein pozycją depresyjną – w dzisiejszej Polsce przyjętej wyłącznie przez inteligencję krytyczną, dla której to Brzozowski właśnie pozostaje wciąż aktualnym wzorem” 42. Autorka artykułu Pamięć, czyli farmakon podkreśla, że warunkiem dojrzałości do sprawstwa i odpowiedzialności jest przepracowanie pamięci, które rozumie przede wszystkim jako osiągnięcie refleksyjnego stosunku do własnej historii. W przypadku Polski prowadziłoby to – jej zdaniem – do rozpoznania modernizacyjnego zapóźnienia wobec Zachodu oraz zależności od niego, a także do porzucenia narcystycznych fantazji na temat wyjątkowości polskiej historii. Odejście od postrzegania jej jako pasma szczególnych i niezwykłych zdarzeń wiodłoby do konstatacji – którą również sformułowała przywoływana wcześniej Justyna Tabaszewska – że jest to „typowa historia narodów słabych, padających łatwym łupem wszelkiego rodzaju najeźdźców” 43. W krytycznym namyśle nad przeszłością Agata Bielik-Robson widzi szansę na to, aby zza heroiczno-martyrologicznej zasłony wyłoniło się swoiste, nierozumiane przez Zachód doświadczenie komunizmu, dla wypowiedzenia którego w Polsce wciąż brakuje adekwatnego języka.
25Innym przykładem zastosowania teorii Melanie Klein w refleksji nad polskim podmiotem zbiorowym jest artykuł Adama Lipszyca Polak Mały i fantazja impotencji. Pojawia się tam teza, że nie istnieje ani coś takiego jak polska pozycja depresyjna, ani nie ma polskiej manii, rozumianej jako fantazja o omnipotencji. Cechą wyróżniającą Polaków spośród innych narodów ma być jej odwrotność, czyli zbiorowa fantazja o impotencji, całkowitym braku sprawczości, a także o braku odpowiedzialności za konsekwencje podejmowanych działań, co autor wiąże przede wszystkim z prawie dwustuletnim doświadczeniem utraty suwerenności. Lipszyc przywołuje współczesne przykłady postaw, za którymi może stać taka fantazja – między innymi zdumienie, z jakim Polska przyjęła oczekiwanie Unii Europejskiej w kwestii zaangażowania się w „kryzys uchodźczy”, a także niezdolność do świętowania zwycięstw i sukcesów (powstanie wielkopolskie czy wybory 4 czerwca 1989 roku), przy jednoczesnej celebracji klęsk i porażek. Autor zauważa przy tym, że fantazja o impotencji jest równie niebezpieczna jak o wszechmocy: „jeśli wydaje mi się, że nic ode mnie nie zależy, że moje działania nie mają rzeczywistych konsekwencji, mogę robić rzeczy straszne i w ogóle tego nie odnotować, a już na pewno nie pamiętać. Bańka złudzeń, w której zamyka nas ta fantazja, ów sen o braku sprawczości, nie jest wszakże czymś przyjemnym. Podmiot oddaje się tej fantazji i czerpie z niej libidynalne korzyści, unika bowiem wszelkiej odpowiedzialności, zarazem jednak uskarża się na swoją kondycję ofiary i swoją zależność od sił zewnętrznych, które nie pozwalają mu wybić się na niepodległość. Pogrąża się więc zarówno w fantazji impotencji, jak i w poczuciu krzywdy” 44.
26Zauważmy jednak, że gdybyśmy mieli wytłumaczyć za pomocą kategorii Melanie Klein rozkosz, jaką polski podmiot zbiorowy czerpie z celebrowania poniesionych niegdyś porażek, nadal pozostaniemy w kręgu omnipotentnych fantazji, będących obroną przed konfrontacją z własną słabością. Wyrazistym przykładem tego rodzaju zaprzeczenia klęski, które wyrasta z zespołu wyobrażeń wbudowanych w imaginarium kultury polskiej, są choćby przywoływane już wcześniej przemówienia radiowe prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego z września 1939 roku. Jak słusznie zauważył Jacek Leociak, audycje te, a także ich recepcja, wpisują się w głęboko osadzoną w polskiej tradycji wizję, zgodnie z którą spektakularna porażka oznacza w istocie bezprzykładny triumf ducha, miażdżące zwycięstwo w wymiarze moralnym, a więc tam, gdzie rozgrywa się rzeczywisty bój45. Gdybyśmy sparafrazowali te słowa, korzystając ze słownika opracowanego przez Melanie Klein, powiedzielibyśmy, że bolesne doświadczenie skrajnej słabości, impotencji i upokorzenia (we Wrześniu szczególnie dotkliwe) zostało zaprzeczone w fantazji o wszechmocy, tak jak w ostatnim przemówieniu Starzyńskiego do warszawiaków, w którym padły następujące słowa: „I choć tam, gdzie miały być wspaniałe sierocińce – gruzy leżą, choć tam, gdzie miały być parki – dziś są barykady gęsto trupami pokryte, choć płoną nasze biblioteki, choć palą się szpitale – nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i chwały [wyróżnienie J.K.L.]” 46. Taki sens wyłania się również z wystawy stałej Muzeum Powstania Warszawskiego, co sygnalizowali jej krytycy, wskazując na ryzyko, że niejeden zwiedzający może pomylić zwycięstwo moralne z militarnym.
27Omnipotentne fantazje wpisane są również w pamięć zbiorową o doświadczeniu Polaków podczas Zagłady za sprawą nośnej figury „Sprawiedliwych”, którzy uosabiają gotowość podjęcia wyzwania przekraczającego możliwości zwykłego człowieka. Bez względu na to, czy pomoc niesiona Żydom zakończyła się sukcesem, narracja o „Sprawiedliwych” pozostaje opowieścią o miażdżącym triumfie moralnym. Jeśli ratującym udało się przetrwać wojnę, mamy do czynienia z wariantem heroicznym, jeśli natomiast ponieśli śmierć na skutek działalności pomocowej – z wersją martyrologiczno-heroiczną. Natomiast fantazja o absolutnym braku sprawczości, a więc również o braku odpowiedzialności za to, co wydarzyło się podczas Holokaustu, ogniskuje się wokół figury „biednego Polaka”, bezradnego, biernego obserwatora cierpienia Żydów. W takim wyfantazjowanym splocie omnipotencji z impotencją brakuje przestrzeni na wątek uwikłania w Zagładę. Poszukiwanie sposobu na rozbicie tego dialektycznego zapętlenia nie jest proste.
Terapia pamięci – pytanie o rokowania
28W 2009 roku Joanna Tokarska-Bakir sformułowała następującą tezę: „»Dzienna« historia Polaków, wypełniona trującymi martyrologicznymi kliszami, nie osłabnie dopóty, dopóki nie zostanie ujawniona »nocna« historia Polaków” 47. Jacek Leociak, komentując przy okazji publikacji Złotych żniw sposób uprawiania historii przez Jana Tomasza Grossa, użył metafory psychiatrycznej: „Metody, jakimi się posługuje, mogą być uznawane za drastyczne, ale to jak z elektrowstrząsami: psychiatria humanistyczna je krytykowała, jednak od lat 80. XX w. znów się do nich powraca w leczeniu niektórych form depresji” 48. Kolejne fale debat na temat stosunku Polaków do Żydów, jakie zapoczątkowało wydanie Sąsiadów, nie wskazują jednak na ewolucję poglądów i redukcję emocji, przypominają raczej trwanie w zaklętym kręgu kompulsywnego nieprzyjmowania do wiadomości niechcianej wiedzy.
29Ta obserwacja znajduje potwierdzenie w badaniach socjologicznych, które wyraźnie pokazują, że wyciąganie czarnych kart przeszłości wywołuje w społeczeństwie reakcję obronną i wzmacnia tradycyjne wyobrażenia 49. Badacze psychologii społecznej twierdzą, że ostatnie dwie dekady nauczania o Holokauście oraz o postawach Polaków podczas Zagłady „nie przyniosły spodziewanej znaczącej zmiany w świadomości społecznej, a w wielu wymiarach ignorancja wręcz postępuje z roku na rok” 50. Analizujący tę kwestię Michał Bilewicz i Marta Witkowska powołują się między innymi na własne badania empiryczne:
Wyniki przeprowadzonego przez nas sondażu wykazały, że im więcej godzin w szkołach poświęconych jest tematyce wojennej, tym bardziej zniekształcone i stereotypowe jest postrzeganie Holokaustu: rozległe omawianie Zagłady podczas lekcji wydaje się wręcz aktywizować heroiczny mit narodowy, wyrażający się w przeszacowaniu skali pomocy udzielanej Żydom przez Polaków 51.
30Zauważmy jednak, że to „rozległe omawianie Zagłady” odbywa się zwykle bez namysłu nad kategoriami pojęciowymi i ramami wyobrażeniowymi, co oznacza, że wcale nie musi sprzyjać pobudzeniu krytycznej refleksji, lecz przeciwnie – może skutkować aktywizacją spetryfikowanych wzorców.
31Jak wynika z badań Roberta Szuchty, w nauczaniu szkolnym o Zagładzie widać po 2000 roku pewne zmiany, nie dotyczą one jednak problematyki stosunku Polaków do Żydów. Z analiz podręczników szkolnych rekomendowanych przez ministerstwo do nauczania historii dla licealistów w roku szkolnym 2013/2014 wynika, że w porównaniu z okresem PRL najważniejsza różnica to podkreślanie wyjątkowości Zagłady i zaprzestanie polonizacji jej ofiar: „O ile ogólny obraz Holokaustu jako wydarzenia wyjątkowego, wpisanego w logikę prowadzonej przez Niemców wojny, został w podręcznikach przedstawiony zgodnie ze stanem wiedzy akademickiej i nie budzi zastrzeżeń merytorycznych, o tyle temat relacji polsko-żydowskich w czasie wojny nasuwa krytyczne uwagi” 52. Jest on prezentowany najczęściej poprzez cztery zagadnienia: po pierwsze – udział ludności polskiej w mordach na Żydach (zazwyczaj pojawia się przykład Jedwabnego), po drugie – zjawisko szmalcownictwa, po trzecie – wsparcie polskiego podziemia dla powstania w getcie warszawskim i w końcu po czwarte – poprzez pomoc niesioną Żydom, zarówno instytucjonalną, jak i indywidualną (Sprawiedliwi wśród Narodów Świata). Jak zauważył Szuchta, zagadnienia te są poruszane w sposób, który nie ukazuje ich uwarunkowań historyczno-społecznych ani ich zasięgu. Minimalizuje się więc zjawiska negatywne, najczęściej wskazując na ich incydentalność, natomiast postawy pozytywne przedstawiane są w taki sposób, aby wydawały się bardziej powszechne, niż były w rzeczywistości. Poza tym narracją podręcznikową rządzi zasada symetrii: każdy przykład haniebnych praktyk jest równoważony kontrprzykładem zachowań heroicznych.
32Przywołane badania psychologów społecznych przeprowadzone w warszawskich szkołach wykazały, że uczniowie mimo udziału w zajęciach poświęconych tematyce Zagłady jednoznacznie deklarują, iż „prawie wcale” nie odczuwają poczucia winy 53. Autorzy artykułu Czy prawda nas wyzwoli? Przełamywanie oporu psychologicznego w przyjmowaniu wiedzy o Zagładzie przytaczają zarazem wyniki badań porównawczych, wyraźnie pokazujących, że w ogóle deklaracje poczucia winy i zbiorowej odpowiedzialności występują niezwykle rzadko w społecznościach, których przedstawiciele brali wcześniej udział w ludobójstwach. Badacze wiążą to przede wszystkim z potrzebą posiadania pozytywnej tożsamości społecznej, w której widzą rozszerzenie indywidualnej samooceny. Wzrasta ona wtedy, gdy wizerunek własnej grupy jest korzystny. W kontekście tych badań rodzi się trudna do rozstrzygnięcia, ale warta odnotowania wątpliwość, czy brak deklaracji odczuwania jakichś uczuć musi świadczyć o ich niewystępowaniu. Można mieć niejasne przeczucie własnej winy, a nawet być jej świadomym i jednocześnie tłumić w sobie tę świadomość, tym bardziej zaś nie komunikować o niej światu, zwłaszcza gdy otoczenie sprzyja takiej postawie.
33Psychologia społeczna proponuje metody osłabienia różnych form oporu zbiorowego. Jedna z nich polega na wzmocnieniu kolektywnej tożsamości społecznej przez doświadczenia inne niż historyczne: „Przekonanie o tym, że współczesna Polska jest postrzegana jako kraj nowoczesny, rozwinięty, poważany (a może nawet i przychylny Żydom czy Izraelowi), z pewnością ułatwi wielu Polakom przyjęcie historii Holokaustu oraz zbrodni dokonanych w tamtym czasie przez Polaków na ludności żydowskiej” 54– piszą Bilewicz i Witkowska. Inny środek zaradczy to uwydatnianie podobieństw między sprawcami i ofiarami, co ma prowadzić do odczucia wspólnoty moralnej. Chodzi o przeciwdziałanie mechanizmowi dehumanizacji ofiar i dystansowania się wobec nich, do czego uciekają się sprawcy, chcąc zredukować własne poczucie winy. Kolejna metoda polegałaby na mówieniu o Sprawiedliwych w taki sposób, by rozumiano wyjątkowość ich postawy i aby stali się przykładem moralnym. Jeszcze inną drogą do uwolnienia polskiego społeczeństwa z kręgu kompulsywnych powtórzeń może być kontakt z potomkami ofiar (osłabia niechęć i stereotypy) oraz uświadamianie Polakom, że w całą tę sprawę nie są uwikłane roszczenia finansowe. Jak bowiem pokazały badania, „osoby bojące się odszkodowań nie są skłonne do odczuwania winy i wzięcia na siebie odpowiedzialności za wyrządzone krzywdy. Jeśli postrzegane koszty odszkodowania są bardzo duże, ludzie uruchamiają wszelkie mechanizmy obronne zdejmujące z nich odpowiedzialność” 55. Zauważmy od razu, że przekonanie Polaków, iż nie muszą się obawiać żydowskich roszczeń odszkodowawczych, wydaje się zadaniem karkołomnym, jeśli weźmie się pod uwagę, że lęki sięgają czasów wojny, a ucieczka przed tym problemem kolejnych rządów po 1989 roku nie sprzyja ich osłabieniu.
34Michał Bilewicz sformułował inny jeszcze postulat, którego realizacja mogłaby prowadzić do zmiany nastawienia wobec kwestii uwikłania Polaków w Zagładę: „niezbędne jest takie prowadzenie debat historycznych, które koncentruje się na faktach i interpretacjach, przy jednoczesnym niewzbudzaniu kolektywnych emocji moralnych u niegotowych na takie zabiegi czytelników” 56. Rodzi się jednak pytanie, co ma być miarą owej gotowości i jakie drogi miałyby do niej prowadzić. Zauważmy, że samo słowo „Żyd” wywołuje w Polsce silną reakcję emocjonalną. Z tego powodu jedni – próbując nikogo nie urazić – starają się go nie używać (stosują zamienniki w rodzaju „starszy brat w wierze”), inni zaś przeciwnie – wykorzystują afektywny potencjał tego słowa i „obrażają Żydem”, również tych, których nie podejrzewają o bycie Żydem w jakimkolwiek sensie 57. Już choćby z tego powodu trudno wyobrazić sobie debatę pozbawioną emocji.
35Przedstawiony tu projekt „terapii”, oparty na badaniach z zakresu psychologii społecznej, nie budzi nadziei na szybką i znaczącą zmianę przede wszystkim w kontekście doświadczeń Polski z ostatniego dwudziestolecia. „Ahistoryczny” zwrot, jaki nastąpił po 1989 roku – wychylona w przyszłość koncentracja na „tu i teraz” oraz symboliczne docenienie Polski w oczach Zachodu – okazał się, jak wiemy, niewystarczający. Wróciła potrzeba oparcia wspólnoty na wizji przeszłości, a wraz z tym nastąpił powrót do dawnych wzorców tożsamościowych. Dodatkowym bodźcem regresu stał się kryzys wywołany debatą „o Jedwabnem”, po którym – jak pisze Maria Kobielska – w polityce pamięci obok tendencji do ekspiacji i koncentracji na własnej winie oraz odpowiedzialności wyłoniła się jej odwrotność, którą badaczka nazywa pamięcią autoafirmacyjną. Wspiera się ona na czterech tematach: powstaniu warszawskim, „żołnierzach wyklętych”, rzezi wołyńskiej oraz na „Sprawiedliwych”, którzy pełnią funkcję męczeńskich bohaterów.
Pamięć ta wykonuje manewry, których skutkiem jest, po pierwsze, wykształcenie niewinnego, pozytywnego i godnego wizerunku poprzedników – nie jako zwycięzców, ale jako (rozłącznie lub często jednocześnie) skazanych na klęskę, lecz nieugiętych śmiałków, jako kryształowych moralnie bohaterów, wreszcie jako ofiary cudzych win. Po drugie zaś, dokonuje względnego utożsamienia użytkowników pamięci z tymi poprzednikami – afirmacja przenosi się z obszaru przeszłości na teraźniejsze autopostrzeganie pamiętającej wspólnoty, dla którego okazuje się kluczowa 58.
36Wskazywanym przez psychologów społecznych sposobem osłabienia pamięci autoafirmacyjnej jest wypracowanie nowego modelu tożsamości zbiorowej, w którym pierwiastek narodowy sąsiadowałby z komponentami lokalnymi i globalnymi 59. Wielowarstwowa czy też heterogeniczna tożsamość byłaby dogodnym środowiskiem do rozwoju pamiętania dialogicznego postulowanego przez Aleidę Assmann. Niewątpliwie przeszkodą do wyłonienia się takiego środowiska jest państwo, które intensywnie wzmacnia jedynie identyfikację narodową, odwraca się od kontekstu globalnego i nie tworzy dogodnych warunków dla oddolnych inicjatyw konstytuujących i podtrzymujących małe wspólnoty. Nie oznacza to jednak – do czego zaraz wrócę – że instytucje państwowe sprawują dziś hegemoniczną władzę nad pamięcią zbiorową, a ich działania dają wgląd w rzeczywisty stan świadomości społecznej.
Zastój czy przepracowywanie?
37W dyskursie o stosunku Polaków do Żydów podczas Zagłady często pojawia się zaczerpnięte z aparatu pojęciowego psychoanalizy „przepracowanie”, rozumiane jako przemyślenie czy też ponowne, bardziej świadome przeżycie trudnych do zniesienia doświadczeń z przeszłości. W ujęciu psychoanalitycznym przepracowanie to proces zachodzący w trakcie terapii, polegający na przyjęciu przez pacjenta interpretacji zaproponowanej przez psychoanalityka, który jednocześnie udziela wsparcia w przezwyciężaniu oporów, jakie ta interpretacja wzbudza. Dzięki temu może dojść do uwolnienia pacjenta od przymusu powtarzania60. W artykule z 1914 roku, zatytułowanym Przypominanie, powtarzanie, przepracowywanie 61, Freud podkreśla, że zapomniane i wyparte doświadczenia pacjenta przez długi czas nie pojawiają się w gabinecie psychoanalitycznym jako wspomnienie, ponieważ niechciana przeszłość urzeczywistnia się w formie działania. Osoba poddająca się terapii powtarza swoje doświadczenia w procesie przeniesienia, jakie rodzi się w relacji z analitykiem. O skuteczności przepracowania świadczy ustąpienie dręczących wcześniej symptomów, uwolnienie od przymusu powtarzania i przekształcenie przeszłości w narracyjną formę wspomnienia.
38Na poziomie opisu polskiej pamięci o Zagładzie psychoanaliza oferuje funkcjonalny aparat pojęciowy, którego niezaprzeczalną zaletą jest to, że uprzywilejowuje sprzeczności, widząc w nich drogę do zrozumienia źródeł rzeczywistych problemów. Jednak już jako metoda psychoterapeutyczna podmiotu zbiorowego może ona budzić wątpliwości. Zauważmy, że szansa na przepracowanie minionych doświadczeń polskich „świadków” Zagłady rodzi sceptycyzm co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, ze względu na to, że zbiorowość uruchamia szczególnie masywne mechanizmy obronne, co wyraźnie akcentowała Hanna Segal. Po drugie, mozolną, bolesną, ale konstruktywną konfrontację z przeszłością utrudniają w pełni intencjonalne formy kształtowania pamięci zbiorowej, zależne przede wszystkim od polityki państwa, a przejawiające się głównie w projektach edukacyjnych i praktykach upamiętniania. W końcu po trzecie – co podkreśla Marek Zaleski w tekście Natręctwo niepamięci naszej o Zagładzie 62– trudno byłoby wskazać instytucje zaufania społecznego, które mogłyby odegrać w tym procesie rolę terapeuty, twórczo i cierpliwie towarzyszącego pacjentowi w jego wysiłkach interpretacji przeszłości i próbach zrozumienia jej powiązań z teraźniejszością. Mowa o podmiocie, który mógłby skutecznie interweniować, gdy w zazębieniach między tymi dwiema płaszczyznami dochodzi do rozegrania w działaniu (acting out) zamiast do przepracowania (working through) 63. Poza tym – jak przypomina Zaleski – psychoanaliza nie w wersji spopularyzowanej, lecz u źródeł swoich klinicznych doświadczeń nie daje zbytnich nadziei na osiągnięcie pełnego dobrostanu psychicznego. Przypomnijmy, w jaki sposób w tekście z 1895 roku Sigmund Freud odpowiadał na zarzut, z jakim wielokrotnie spotykał się ze strony pacjentów. Twierdzili oni, że nie sposób im pomóc, cierpią bowiem z przyczyn od nich niezależnych, jakby z wyroku losu, którego nie da się odwrócić. Jednemu z nich Freud odpowiedział następująco:
Nie wątpię, że losowi łatwiej byłoby usunąć to cierpienie niż mi; ale przekona się pan, że wiele zyskamy, jeśli uda nam się przekształcić pana dolegliwość histeryczną w zwyczajne nieszczęście [wyróżnienie J.K.L.]. Odzyskując zdrowie psychiczne, łatwiej poradzi pan sobie z tym ostatnim 64.
39W kontekście polskiego podmiotu zbiorowego rodzi się więc kolejna wątpliwość, a właściwie pytanie, czy jest on skłonny podjąć wysiłek przepracowania doświadczenia „świadka” Zagłady, aby uzyskać stan „zwyczajnego nieszczęścia” zamiast podszytego lękiem przed demaskacją przymusu podtrzymywania równie sztywnej co kruchej wizji przeszłości.
40Grzegorz Niziołek, badając przez pryzmat polskiego teatru rezonans społeczny na debatę zapoczątkowaną publikacją Sąsiadów, zaobserwował jedynie albo symulakrum przepracowania, albo rozpoznanie niemożności wejścia w ten proces 65. Na przykładzie analizy cieszącego się dużym zainteresowaniem widzów i recenzentów dramatu Nasza klasa Tadeusza Słobodzianka (wystawionego w reżyserii Ondreja Spišáka), a przede wszystkim jego recepcji, Niziołek pokazał, w jaki sposób prawda o Jedwabnem – w punkcie wyjścia przekraczająca wszelkie wyobrażenia – ostatecznie uzyskała kształt społecznie wynegocjowany. Tekst Słobodzianka prezentuje rezultat tych negocjacji: „doskonale mieści się w tradycyjnych ramach polskiego teatru, może posługiwać się aluzjami do Kantora i Wyspiańskiego, korzystać z romantycznych toposów. Nie jest jednak na pewno dramatem o Zagładzie” 66. Na drugim biegunie sytuuje się zdaniem badacza (A)pollonia Krzysztofa Warlikowskiego, który jednak nie tyle wprowadził odbiorców w proces przepracowania doświadczenia „świadków” Holokaustu, ile obnażył siłę oddziaływania mechanizmów obronnych.
41Jeśli spojrzeć okiem psychoanalityka na ten stan paraliżu czy klinczu, w jakim znaleźliśmy się po niewątpliwym wstrząsie wywołanym publikacją Sąsiadów, sądzę, że przede wszystkim należy zmierzyć się z niemożnością postawienia precyzyjnej diagnozy na temat aktualnego „stanu psychicznego Polski”, jak to ujął przywołany na początku książki Aleksander Smolar 67. Przypomnę, że fenomen debaty wokół Sąsiadów polegał na tym, iż udział Polaków w Zagładzie stał się nie tylko przedmiotem sporu elit symbolicznych, lecz także tematem rozmów tak zwanych zwykłych Polaków. „Sprawa Jedwabnego” zapoczątkowała lub nagłośniła inne badania i publikacje naukowe oraz zainspirowała wiele wypowiedzi literackich 68, teatralnych 69i filmowych 70, z których część prowokowała kolejne głośne spory. Z jednej strony pojawiło się więc oczekiwanie na przełom w polskiej pamięci zbiorowej, nadzieja na zbawienne skutki przepracowania doświadczeń historycznych, z drugiej zaś dość szybko przyszło rozczarowanie, już choćby z tego powodu, że nawet zbrodnia w Jedwabnem, która znalazła przecież swoje miejsce w podręcznikach szkolnych, z czasem – jeśli wierzyć badaniom sondażowym – dla coraz mniejszej grupy Polaków jest rozpoznawalnym wydarzeniem historycznym. Na przykład wśród uczniów gimnazjalnych i licealnych w 2002 roku „nie słyszało” o Jedwabnem 18 procent, podczas gdy w roku 2011 aż 41 procent 71. Na dodatek im dalej od roku 2000, tym bardziej nasila się zjawisko, które Piotr Forecki nazwał backlashem, co w praktyce oznacza „defensywne i zarazem konfrontacyjne reakcje na publikację Sąsiadów” 72nazywane polityką historyczną realizowaną przez instytucje państwowe znajdujące wsparcie Kościoła, a także przedstawiceli środowisk naukowych, dziennikarskich i artystycznych. Można więc powiedzieć, że obserwujemy wyraźne symptomy masywnego regresu w obszarze świadomości społecznej. Tymczasem psychoanaliza pokazuje, że przepracowanie potrafi działać szczególnie intensywnie właśnie wtedy, gdy wydaje się, że terapia stanęła w martwym punkcie i gdy mechanizmy obronne manifestują się ze szczególną mocą, mimo że ich działanie jest demaskowane. Uwalnianie od przymusu powtarzania to proces zwykle długotrwały, a na drodze mozolnego przezwyciężania oporów pacjenta dochodzi do regresji i spowolnień. Melanie Klein, odwołując się do swoich doświadczeń w pracy z pacjentami, podkreślała, że wielu z nich – gdy w końcu uzyskuje wgląd w swój problem – odrzuca ten wgląd podczas następnych sesji, a czasem nawet całkowicie o nim zapomina. W takich sytuacjach pomoc terapeuty polega na ponawianiu prób rozmowy o niechcianej interpretacji i wspólnym przyglądaniu się, w jakim stopniu może się ona odnosić do różnych, także zupełnie nowych kontekstów 73.
42Sigmund Freud był wielokrotnie proszony przez psychoanalityków o konsultację, gdy natrafiali oni na szczególnie silny opór właśnie w sytuacji, po której spodziewali się pozytywnego przełomu w terapii. Pisał o tym etapie leczenia w przywoływanym już artykule Przypominanie, powtarzanie, przepracowywanie:
Kuracja z reguły jak najpomyślniej kroczyła naprzód; tyle że lekarz zapomniał, iż skutkiem nazwania oporu wcale nie musi być jego natychmiastowe ustanie [wyróżnienie J.K.L.]. […] Owa konieczność przepracowania oporów w praktyce może stać się trudnym zadaniem dla analizowanego, może wystawić na próbę cierpliwość lekarza. Mamy tu jednak do czynienia z częścią pracy, która ma największy wpływ na przemianę pacjenta i która odróżnia terapię analityczną od wszelkich wpływów sugestywnych 74.
43Zauważmy, że od debaty „o Jedwabnem” minęły niespełna dwie dekady. Poprzedziło ją 65 lat powojennych, podczas których dominująca narracja o wojnie osiadła w tradycyjnej matrycy heroiczno-martyrologicznej, uwalniając Polaków od poczucia jakiegokolwiek uwikłania w Zagładę. Używając języka Melanie Klein, powiedzielibyśmy, że nastąpiło zastygnięcie w pozycji paranoidalno-schizoidalnej. Temat stosunku Polaków do Żydów albo w ogóle nie był artykułowany, albo pojawiał się głównie w formie narracji o „Sprawiedliwych”. Ten zastój zakłóciła publikacja eseju Jana Błońskiego w 1987 roku, ale w obszarze pamięci zbiorowej nie doszło do przejścia na pozycję depresyjną. Zamiast postulowanego przez autora przemyślenia „współwiny” za Holokaust wzmocnieniu uległy fantazje o omnipotencji (uosabianej przez „Sprawiedliwych”), a także o jej przeciwieństwie – impotencji, czyli absolutnej bezradności „świadków”.
44Dziś – jak sądzę – sytuacja wygląda inaczej. Wystarczy przypomnieć atmosferę, jaka towarzyszyła obchodom pięćdziesiątej rocznicy Marca ’68, z którą zbiegł się międzynarodowy skandal wywołany przez projekt nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, co spowodowało, że w ogólnopolskich mediach pojawiły się dawno tam niesłyszane jawnie antysemickie wypowiedzi. Zostały one jednak natychmiast włączone do wystawy „Obcy w domu” Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, gdzie zestawiono je z przykładami „marcowego gadania” i odsłonięto mechanizmy przemocy, jakie się za nimi kryją. Należy pamiętać, że liczba zwiedzających osiągnęła ponad 110 tysięcy, mowa więc o frekwencji, jaką cieszą się najgłośniejsze ekspozycje sztuki.
45Miesiąc po otwarciu wystawy, w kwietniu 2018 roku, przed budynkiem muzeum ustawiła się kolejka długością przypominająca jedynie te z „czasu niedoborów” w okresie PRL. Stojący w niej ludzie nie wywodzili się wyłącznie ze środowiska intelektualistów, a tym bardziej z dość wąskiego grona badaczy problematyki Zagłady. Przyszli, by wziąć udział w promocji książki Dalej jest noc. Losy Żydów w wybra nych powiatach okupowanej Polski. Ta obszerna monografia, przewyższająca rozmiarami nawet monumentalny tom Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, dokumentuje między innymi skalę uczestnictwa Polaków w Zagładzie. Jak już pisałam, jej autorzy ukazują przebieg „akcji likwidacyjnych” nie w dużych miastach, lecz w małych i średniej wielkości miejscowościach oraz na terenach wiejskich. Opierając się na bogatej bazie źródłowej, odsłaniają przed czytelnikami istny spektakl grozy, w którym na prawach gapiów oraz aktywnych uczestników brali udział polscy „świadkowie”. Na podstawie danych z dziewięciu powiatów 75Generalnego Gubernatorstwa autorzy monografii doszli do wniosku, że spośród Żydów ukrywających się po „likwidacji” gett przeżyło około 30 procent, a ponad 60 procent nie dotrwało końca wojny. „Z przeprowadzonych badań jednoznacznie wynika, że na interesujących nas obszarach (z wyłączeniem powiatów bielskiego i złoczowskiego) zdecydowana większość próbujących się ratować Żydów – na podstawie przebadanych i zweryfikowanych przypadków – zginęła z rąk polskich bądź też została zabita przy współudziale Polaków” 76– piszą we wstępie redaktorzy monografii.
46Dla osób, które pojawiły się na warszawskiej promocji książki, zabrakło miejsc w audytorium mogącym pomieścić blisko 500 osób, toteż część zainteresowanych śledziła dyskusję na telebimie ustawionym w korytarzu muzeum. To wydarzenie zainaugurowało serię spotkań z czytelnikami w całej Polsce, również w mniejszych miejscowościach, na przykład w Biłgoraju. W odpowiedzi na tę publikację Instytut Pamięci Narodowej zapowiedział podjęcie szeroko zakrojonych badań, które mają służyć – najkrócej mówiąc – wzmocnieniu polskiej pamięci autoafirmacyjnej, a już latem tego roku współorganizował w Kielcach w rocznicę powojennego pogromu konferencję poświęconą pomocy udzielanej Żydom nie tylko podczas wojny, lecz nawet w trakcie akcji pogromowej 4 lipca 1946 roku 77. Konferencję poprzedziło jednak spotkanie, które na początku marca zorganizowało Stowarzyszenie im. Jana Karskiego 78. W kamienicy przy ulicy Planty 7/9, gdzie doszło do pogromu, dyskutowano wtedy z Joanną Tokarską-Bakir o jej ostatniej książce Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego. Na podstawie drobiazgowych badań źródłowych autorka wykluczyła hipotezę, że był on efektem ubeckiej prowokacji, pokazując, w jaki sposób udział w przemocy wobec ocalałych Żydów połączył ludzi z różnych stron politycznej barykady. Jak czytamy na pierwszych stronach książki, „pogrom spowodowany był słabością, a nie siłą władzy komunistycznej; w pewnym sensie zbyt małą, a nie nadmierną obecnością Sowietów i UB na Plantach. Cierpiąc na dramatyczne braki kadrowe, kieleckie instytucje komunistyczne przyciągnęły nie tylko amatorów służby w mundurach i bezpłatnej stołówki, ale przede wszystkim ludzi przyzwyczajonych do tego, że się Żydów zabija. To właśnie oni, w znacznej części przedwojenni oficerowie, policjanci i prawnicy, a nie szumowiny czy komunistyczni prowokatorzy, umożliwili pogrom kielecki” 79. Kolejnych blisko osiemset stron książki w sposób metodyczny i rzetelnie udokumentowany rozbija wyobrażenie o klarownym i pozbawionym ambiwalencji podziale kraju na „żydokomunę” oraz gnębiony przez nią „Naród Polski”.
47Wśród przywołanych wydarzeń z wiosny i lata 2018 roku widać przykłady działań wspierających społeczny proces dojrzewania do deziluzji. O tym, że istnieje na nie zapotrzebowanie, mogą również świadczyć wypełnione sale podczas spotkań promujących książki Mikołaja Grynberga 80, uczestnictwo mieszkańców Lublina w wydarzeniach organizowanych przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” 81czy choćby prowadzone przez Forum Dialogu 82lekcje, podczas których uczniowie nierzadko z małych miejscowości po raz pierwszy słyszą, że przed wojną były one zamieszkiwane w ogromnej części przez Żydów. Dowiadują się też, że żydowscy mieszkańcy nie zniknęli w trakcie Zagłady, ale zostali zamordowani, nie tylko w obozach, lecz także na tych ulicach, którymi dziś chodzi się do szkoły. W tym kontekście warto przypomnieć również organizowane w ostatnich latach przez lokalnych działaczy społecznych upamiętnienia „likwidacji gett”, na przykład w Otwocku, Falenicy i Rembertowie, gdzie Żydzi stanowili przed wojną większość populacji. W październiku 2018 roku na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się po raz pierwszy uroczystość poświęcona ofiarom getta ławkowego; jej inicjatorem był Studencki Komitet Antyfaszystowski 83.
48Paradoksalnie, im bardziej schematyczny obraz przeszłości propagują silne instytucje wspierane przez państwo, tym łatwiej odsłonić jego kruchość rozproszonym po kraju naukowcom, nauczycielom, artystom, działaczom społecznym i animatorom kultury. Co ważne, ich oddolne działania spotykają się z zainteresowaniem społecznym, które często trudno dostrzec, gdy uwagę przykuwają spektakularne manipulacje historią lub akty antysemityzmu. W zastoju czy pamięciowym klinczu, obserwowanym po 2000 roku, można więc widzieć również symptom zachodzącego od kilkunastu lat procesu przepracowywania doświadczeń, które stały się udziałem Polaków podczas Zagłady. Trudno powiedzieć, jak długo będzie trwał i czym się zakończy. Z pewnością jednak jest to czas na uważną lekturę świadectw, które uświadamiają, jak dalece pamięć zbiorowa oderwała się od płaszczyzny doświadczenia historycznego.
Notes de bas de page
1 Alan Milchman, Alan Rosenberg, Eksperymenty w myśleniu o Holokauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia, s. 36–39.
2 Primo Levi, Pogrążeni i ocaleni.
3 Sławomir Buryła, Okiem świadka i badacza, „Znak” 2008, nr 635; http://www.miesiecznik.znak.com.pl/6352008slawomir-burylaokiem-swiadka-i-badacza/ (dostęp: 1.09.2018).
4 Zob. Sławomir Buryła, Prawda mitu i literatury. O pisarstwie Tadeusza Borowskiego i Leopolda Kruczkowskiego, Universitas, Kraków 2003; Dariusz Kulesza, Dwie prawdy. Zofia Kossak i Tadeusz Borowski wobec obrazu wojny w polskiej prozie lat 1944–1948, Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, Białystok 2006.
5 Zob. Andrzej Werner, Zwyczajna apokalipsa…
6 Zob. Maria Janion, Płacz generała. Eseje o wojnie, rozdz. „Wojna i forma”.
7 Por. Joanna Tokarska-Bakir, Co to znaczy, że Polska jest krajem chłopów i żołnierzy?; Paweł Dobrosielski, Stodoła.
8 Wyrazistym przykładem tego zjawiska jest poświęcona polskim „Sprawiedliwym” Kaplica Pamięci, która znajduje się w toruńskim Kościele Maryi Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i świętego Jana Pawła II. Jak zauważyła Alina Molisak, miejsce to charakteryzuje zarówno kult liczb, jak i uniwersalizacja kategorii „Sprawiedliwych”, wśród których znalazło się miejsce między innymi dla Maksymiliana Kolbego i Jerzego Popiełuszki, choć obaj kanonizowani księża nie mieli przecież żadnego związku z ratowaniem Żydów. Zob. taż, Sprawiedliwi w kaplicy.
9 Jerzy Jedlicki, Dzieje doświadczone i dzieje zaświadczone.
10 Jacek Leociak, Literatura dokumentu osobistego jako źródło do badań nad zagładą Żydów, s. 17.
11 Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln, Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych, w: Metody badań jakościowych, red. Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln, red. wyd. polskiego Krzysztof Podemski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, t. 1, s. 34.
12 Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co działo się na obrzeżach zagłady Żydów, s. 95–96.
13 Aleida Assmann, Brzemię przeszłości. O statusie „świadka historii”, przeł. Agata Teperek, w: tejże, Między historią a pamięcią. Antologia, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 204.
14 Aleida Assmann, Od zbiorowej przemocy do wspólnej przyszłości, w: tamże, s. 270.
15 Tamże, s. 267.
16 Michael Rothberg, Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji, przeł. Katarzyna Bojarska, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015, s. 20–21.
17 Tamże, s. 324.
18 Por. Iwona Kurz, Obrazy Zagłady, obrazy uchodźców, „Dialog” 2016, nr 3.
19 Kornelia Sobczak, Gaz, s. 193; przywołane cytaty z wypowiedzi internautów pochodzą z tej samej strony.
20 Cyt. za: Dominika Węcławek, „Uchodźców nienawidzą ci, którzy sami walczą o szacunek”. Co o Polakach sądzą pomysłodawcy Freikorps Polen?, http://kobieta.gazeta.pl/kobieta_ekstra/1,155242,18717554,uchodzcow-nienawidza-ci-ktorzy-sami-walcza-o-szacunek-co.html (dostęp: 1.09.2018).
21 Michael Rothberg, Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji, s. 41.
22 Zob. Chantal Mouffe, Deliberative Democracy or Agonistic Pluralism, Department of Political Science, Institute for Advanced Studies, Vienna 2000; taż, Agonistyka: polityczne myślenie o świecie, przeł. Barbara Szelewa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
23 Zob. Maria Mälksoo, Memory Must Be Defended. Beyond the Politics of Mnemonical Seciurity, „Security Dialogue” 2015, t. 46, nr 3.
24 Zob. Richard Sennett, Disturbing Memories, w: Memory, ed. by Patricia Fara, Karalyn Patterson, Cambridge University Press, Cambridge 1998.
25 Justyna Tabaszewska, Klisze i prześwietlenia. Braki i naddatki polskiej pamięci, „Teksty Drugie” 2016, nr 6.
26 Por. Przemysław Czapliński, Wojna wstydów, „Teksty Drugie” 2016, nr 4.
27 Por. Andrzej Leder, Pole symboliczne. Przemieszczanie, niewczesność. Humanistyka jako wybór między pamięcią a nadzieją, „Teksty Drugie” 2016, nr 4.
28 Justyna Tabaszewska, Klisze i prześwietlenia. Braki i naddatki polskiej pamięci, s. 384.
29 Tamże, s. 384–385.
30 Paul Connerton, Wstęp, w: Jak społeczeństwa pamiętają.
31 Jedną z najbardziej wyrazistych manifestacji ambiwalencji jest – zdaniem Freuda – kompleks Edypa, w którym jednocześnie przeżywana jest miłość i nienawiść w stosunku do obojga rodziców. Zob. Sigmund Freud, Popędy i ich losy, w: tegoż, Psychologia nieświadomości, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2007.
32 Melanie Klein, Pisma, t. 3.
33 Zjawisko rozszczepienia jest widoczne w klasycznych baśniach, których analizę przeprowadził Bruno Bettelheim, traktując je nie jako źródło doświadczenia estetycznego, lecz jako narzędzie docierania do nieświadomości dziecka (na przykład rozszczepienie: dobra matka – zła macocha). Zob. tenże, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, przeł. Danuta Danek, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.
34 Hanna Segal, Od Hiroszimy po Zatokę Perską i później: społeczno-polityczne wyrazy ambiwalencji, w: tejże, Psychoanaliza, literatura i wojna. Pisma z lat 1972–1995, przeł. Danuta Golec i in., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 229.
35 Psychoanalizę jako narzędzie rozumienia zjawisk ponadjednostkowych zastosował już w 1930 roku sam Freud w rozprawie Kultura jako źródło cierpień. Znaną, klasyczną już pozycją, w której kategorie psychoanalityczne zostały użyte do wyjaśnienia zjawisk społecznych, a konkretnie do wskazania źródeł nazizmu, jest Ucieczka od wolności opublikowana przez Ericha Fromma w 1941 roku. Zob. Sigmund Freud, Kultura jako źródło cierpień, przeł. Jerzy Prokopiuk, Aletheia, Warszawa 2013; Eric Fromm, Ucieczka od wolności, przeł. Olga i Andrzej Ziemilscy, Czytelnik, Warszawa 2014. Por. Dominick LaCapra, Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, przeł. Magdalena Zapędowska, w: Pamięć, etyka i historia, red. Ewa Domańska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2006; Paul Ricoeur, Pamięć, historia, zapomnienie, przeł. Janusz Margański, Universitas, Kraków 2006.
36 Hanna Segal, Od Hiroszimy po Zatokę Perską i później: społeczno-polityczne wyrazy ambiwalencji, s. 238.
37 Hanna Segal, Milczenie jest prawdziwą zbrodnią, w: tejże, Psychoanaliza, literatura i wojna. Pisma z lat 1972–1995.
38 Tamże, s. 213–214.
39 Hanna Segal, Od Hiroszimy po Zatokę Perską i później: społeczno-polityczne wyrazy ambiwalencji, s. 232.
40 Tamże, s. 241.
41 Tamże, s. 240.
42 Agata Bielik-Robson, Pamięć, czyli farmakon, „Teksty Drugie” 2016, nr 6, s. 75.
43 Tamże, s. 77.
44 Adam Lipszyc, Polak Mały i fantazja impotencji, „Teksty Drugie” 2016, nr 6, s. 83.
45 Jacek Leociak, Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, s. 31–60.
46 „Chciałem, by Warszawa była wielka. Wierzyłem, że wielką będzie. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany, robiliśmy szkice wielkiej Warszawy przyszłości. I Warszawa jest wielka. Prędzej to nastąpiło, niż przypuszczaliśmy. Nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś widzę wielką Warszawę. Gdy teraz do was mówię, widzę ją przez okna w całej wielkości i chwale, otoczoną kłębami dymu, rozczerwienioną płomieniami ognia, wspaniałą, niezniszczalną, wielką, walczącą Warszawę. I choć tam, gdzie miały być wspaniałe sierocińce – gruzy leżą, choć tam, gdzie miały być parki – dziś są barykady gęsto trupami pokryte, choć płoną nasze biblioteki, choć palą się szpitale – nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i chwały”. Cyt. za: Maciej Józef Kwiatkowski, Wrzesień 1939 w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 272.
47 Joanna Tokarska-Bakir, Mobilis in mobili czyli jak są zrobione legendy o krwi, w: Honor, Bóg, Ojczyzna, red. Monika Rudaś-Grodzka, Fundacja Odnawiania Znaczeń i Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2009, s. 168.
48 Sny o Bezgrzesznej, z Jackiem Leociakiem i Dariuszem Libionką rozmawia Michał Okoński, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 3, https://www.tygodnikpowszechny.pl/sny-o-bezgrzesznej-140526 (dostęp: 1.09.2018).
49 Marta Witkowska, Michał Bilewicz, Czy prawda nas wyzwoli? Przełamywanie oporu psychologicznego w przyjmowaniu wiedzy o Zagładzie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2.
50 Tamże, s. 810.
51 Tamże.
52 Robert Szuchta, Czy zmiany programowe nauczania historii w polskiej szkole uwzględniają debaty historyczne? Refleksje na marginesie obrazu Zagłady w podręcznikach do nauczania historii, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2015, nr 11, s. 622.
53 Marta Witkowska, Michał Bilewicz, Czy prawda nas wyzwoli? Przełamywanie oporu psychologicznego w przyjmowaniu wiedzy o Zagładzie, s. 810.
54 Tamże, s. 814.
55 Tamże, s. 820.
56 Michał Bilewicz, (Nie)pamięć zbiorowa Polaków jako skuteczna regulacja emocji, „Teksty Drugie” 2016, nr 6, s. 67.
57 Zob. Anna Zawadzka, Polska walcząca [wprowadzenie do:] Wojciech Wilczyk, Święta wojna (2009–2014), Atlas Sztuki i Karakter, Łódź–Kraków 2014; Alina Cała, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2012, s. 679; Andrzej Leder, Prześniona rewolucja…, s. 73–80.
58 Maria Kobielska, Polska pamięć autoafirmacyjna, „Teksty Drugie” 2016, nr 6, s. 372.
59 Michał Bilewicz, (Nie)pamięć zbiorowa Polaków jako skuteczna regulacja emocji, s. 67.
60 Zob. hasło „Przepracowanie”, w: Jean Laplanche, J.-B. Pontalis, Słownik psychoanalizy.
61 Sigmund Freud, Przypominanie, powtarzanie, przepracowywanie, w: tegoż, Technika terapii, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2007.
62 Marek Zaleski, Natręctwo niepamięci naszej o Zagładzie, „Teksty Drugie” 2016, nr 6, s. 103.
63 Zob. Dominick LaCapra, Trauma, Absence, Loss, „Critical Inquiry” 1999, nr 4.
64 Sigmund Freud, W kwestii terapii histerii, w: tegoż, Technika terapii, s. 70.
65 Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady, rozdz. „Widz obłudny, widz bezradny”.
66 Tamże, s. 550.
67 Aleksander Smolar w Poranku TOK FM z Janiną Paradowską, 23 kwietnia 2015, http://audycje.tokfm.pl/odcinek/Aleksander-Smolar-o-wypowiedzi-szefa-FBI-problemach-UE-z-imigracja-i-kampanii-prezydenckiej/25179 (dostęp: 15.07.2018).
68 Zob. m.in.: Anna Bikont, My z Jedwabnego, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004; Mariusz Sieniewicz, Żydówek nie obsługujemy, W.A.B., Warszawa 2005; Józef Hen, Pingpongista, W.A.B., Warszawa 2008; Tadeusz Słobodzianek, Nasza klasa. Historia w XIV lekcjach, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009; Marcin Pilis, Łąka umarłych, Wydawnictwo SOL, Warszawa–Duży Dół 2010; Zygmunt Miłoszewski, Ziarno prawdy, W.A.B., Warszawa 2011; Marcin Wroński, A na imię jej będzie Aniela, W.A.B., Warszawa 2011; Igor Ostachowicz, Noc żywych Żydów, W.A.B., Warszawa 2012; Marek Świerczek, Dybuk, Wydawnictwo Ammit, Bielsko-Biała 2012; Marcin Wroński, Pogrom w przyszły wtorek, W.A.B., Warszawa 2013; Sylwia Chutnik, Muranooo, w: tejże, W krainie czarów, Znak, Kraków 2014.
69 Zob. m.in.: (A)pollonia w reżyserii Krzystofa Warlikowskiego, premiera 16 maja 2009 roku w Centrum Kultury w dawnej Fabryce Wódek Koneser na warszawskiej Pradze; Nasza klasa w reżyserii Ondreja Spišáka, premiera 16 października 2010 roku w Teatrze na Woli w Warszawie; Muranooo w reżyserii Lilach Dekel-Avneri, premiera 12 maja 2012 roku w warszawskim Teatrze Dramatycznym; Noc żywych Żydów w reżyseri Aleksandry Popławskiej i Marka Kality, premiera 4 kwietnia 2014 roku również w Teatrze Dramatycznym w Warszawie.
70 Zob. m.in.: Pokłosie w reżyserii Władysława Pasikowskiego (2012); Z daleka widok jest piękny w reżyserii Wilhelma i Anny Sasnalów (2012); nagrodzona Oscarem 2015 dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego Ida w reżyserii Pawła Pawlikowskiego (2013).
71 Badanie TNS OBOP przeprowadzone w 2002 roku wykazało, że prawie wszystkie z 1008 osób powyżej piętnastego roku życia, z którymi przeprowadzono wywiad, słyszały o zbrodni w Jedwabnem. Natomiast w dekadzie 2002–2011 zdecydowanie przybyło respondentów, którzy o tym w ogóle nie słyszeli (z 6 do 12 procent). Zob. Antoni Sułek, Pamięć Polaków o zbrodni w Jedwabnem, „Nauka” 2011, nr 3.
72 Piotr Forecki, Po Jedwabnem. Anatomia pamięci funkcjonalnej, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018, s. 10.
73 Por. Melanie Klein, Narrative of a Child Analysis, Hogarth Press, London 1961, s. 12.
74 Sigmund Freud, Przypominanie, powtarzanie, przepracowywanie, s. 173–174.
75 Przebadano następujące powiaty Generalnego Gubernatorstwa (w kolejności omawiania w ksiące): bielski, biłgorajski, węgrowski, łukowski, złoczowski, miechowski, nowotarski, dębicki i bocheński.
76 Barbara Engelking, Jan Grabowski, Wstęp, w: Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1, s. 37.
77 Konferencja „Relacje polsko-żydowskie w XX wieku. Badania – kontrowersje – perspektywy”, Colloquium II: „Wokół pomocy Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką” odbyła się 3 lipca 2018 roku w Centrum Edukacyjnym „Przystanek Historia” Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach. Współorganizatorem był Instytut Historyczny Uniwersytetu Jana Kochanowskiego. Zob. program konferencji: file:///C:/ Users/Justyna/Downloads/Program_konferencji Lipiec_2018.pdf (dostęp: 1.09.2018).
78 Więcej o działalności Stowarzyszenia im. Jana Karskiego zob. http://jankarski.org.pl/.
79 Joanna Tokarska-Bakir, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, s. 15.
80 Mikołaj Grynberg, Ocaleni z XX wieku. „Po nas nikt już nie opowie, najwyżej ktoś przeczyta…”, Świat Książki, Warszawa 2012; tenże, Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014; tenże, Rejwach, Nisza, Warszawa 2017.
81 Więcej o działalności Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” zob. http://teatrnn.pl/.
82 Więcej o działalności Forum Dialogu zob. http://dialog.org.pl/pl/.
83 Uroczystości odbyły się na Uniwersytecie Warszawskim w 81. rocznicę wprowadzenia getta ławkowego. Ich organizatorami, oprócz Studenckiego Komitetu Antyfaszystowskiego, było Koło Naukowe Badań nad Nowym Autorytaryzmem, Instytut Historyczny UW, Żydowski Instytut Historyczny, Instytut Filozofii i Socjologii PAN. Rektor Uniwersytetu Warszawskiego nie wziął udziału w obchodach, choć wyraził na nie zgodę.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017