• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15463 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15463 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • "Osobiste sprawy i tematy"
  • ›
  • Od „wydania niewydanego” do „książki-iko...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral „Wydanie niewydane” „Po Sołżenicynie” Herling na nowo odkryty „Cenzura” AD 1999 Epilog – „książka-ikona XX wieku” Notes de bas de page

    "Osobiste sprawy i tematy"

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Od „wydania niewydanego” do „książki-ikony XX wieku” – z dziejów włoskiej recepcji Un mondo a parte Gustawa Herlinga

    p. 207-257

    Texte intégral „Wydanie niewydane” „Po Sołżenicynie” Herling na nowo odkryty „Cenzura” AD 1999 Epilog – „książka-ikona XX wieku” Notes de bas de page

    Texte intégral

    1W pisanej 15 września 1988 roku przedmowie do oficjalnego polskiego wydania Innego Świata Gustaw Herling-Grudziński podkreśla, że jego książka była przez krytyków odczytywana tyleż jako świadectwo nieludzkich praktyk sowieckich obozów pracy, co wysokiej klasy dzieło literackie:

    Chciałbym tylko, naruszając trochę elementarne przykazanie pisarskiej powściągliwości i skromności, zwrócić uwagę na jedną rzecz. „Inny Świat – pisał Ignazio Silone w prezentacji włoskiego wydania mojej książki – jest nie tylko świadectwem, lecz także dziełem literackim”. Podobne akcenty pojawiają się w przedmowie Russella do wydania angielskiego i w przedmowie Sempruna do wydania francuskiego. Kładła też na to nacisk większość obcojęzycznych recenzentów.1

    2Herling niezwykle uważnie śledził recepcję Innego Świata. Nie ma w tym, rzecz jasna, niczego nadzwyczajnego, autorzy przeważnie interesują się losem swoich dzieł. Jednak problem odbioru tego tekstu okazuje się wyjątkowy i dużo bardziej złożony z kilku powodów. Była to jedna z pierwszych, opublikowanych w formie książki, relacji pisanych przez więźnia sowieckich łagrów2 – Herling z pewnością miał obawy (jak się później okazało – uzasadnione), czy ludzie (a zwłaszcza zachodni komuniści) dadzą wiarę jego świadectwu. Co więcej, wyszło ono spod pióra polskiego emigranta. Podejrzenia mógł wzbudzać już sam fakt, że okrucieństwa komunistycznego systemu pracy przedstawił Polak; łatwo było posądzić autora o stronniczość3. Ponadto Inny Świat ukazał się w momencie, gdy część intelektualistów z zachodniej Europy przeżywała zauroczenie komunizmem i ich wyobraźnia nie była w stanie pomieścić tak skrajnego wypaczenia ideałów „egalitarnego” ponoć systemu4. Wreszcie ludzie żyjący w tym strasznym wieku, będący przedstawicielami „więziennej cywilizacji” (by posłużyć się wielokrotnie przywoływanym przez Herlinga sformułowaniem Nadieżdy Mandelsztam), po prostu nie chcieli czytać tego rodzaju wstrząsających świadectw, woleli bowiem pozostawać w – pozornie bezpiecznej – nieświadomości.

    3W zakończeniu pisanego w 1983 roku szkicu Świadectwo „Innego świata” Barbara Skarga pisze o „świecie odwróconych ludzkich wartości, świecie bez nadziei i litości dla innych, świecie ludzkich łachmanów i stukaczy, świecie obłąkanych z głodu dochodiag i eksploratorów, świecie ludzkiego dna, w którym dawno porwały się nici łączące z człowieczeństwem” i z wyraźnym rozgoryczeniem pyta: „Dlaczego książka, która tak prawdziwie i mądrze ten świat opisała, miała stosunkowo słabe echa? Dlaczego Grudzińskiemu nie uwierzono? Czy dlatego, że był Polakiem? Czy dlatego, że powiedział prawdę za wcześnie? Cóż, nieraz wygodniej jest nie wiedzieć i mieć czyste sumienie. Mundus vult decipi, ergo decipiatur”5. Zdaniem Skargi nie należy uciekać przed bolesną i niewygodną prawdą Herlingowej opowieści.

    4Przyglądając się recepcji Innego Świata w powojennych Włoszech, gdzie bardzo silna i wpływowa była Włoska Partia Komunistyczna, trzeba mieć na uwadze wszystkie wskazane powyżej wątpliwości. Dzieje odbioru tej książki nie sprowadzają się jednak wyłącznie do relacji na temat tego, jak zostały przyjęte i jak (nie) były – co niezwykle istotne – dystrybuowane wydania z 1958 6(Laterza) i 1965 roku (Rizzoli). Dalszy ciąg tej historii dopisany zostaje pod koniec XX i na początku XXI wieku – mowa tu, rzecz jasna, o dwóch edycjach Un mondo a parte: z roku 1994 (Feltrinelli), która w dużej mierze zadecydowała o randze Herlinga jako pisarza we Włoszech, oraz z 2017 (Mondadori), umieszczającej pisarza w gronie klasyków literatury współczesnej. W rozdziale tym postaram się przybliżyć dzieje recepcji jednej książki w czterech różnych okresach historycznoliterackich, traktując kluczowe problemy społeczno-politycznych przemian we Włoszech jako istotny kontekst swoich rozważań.

    5W archiwum polskiego pisarza zachował się list od Ignazia Silonego z 17 lutego 1958 roku:

    Drogi Panie Herling,

    jestem zdania, że Pańska książka nie potrzebuje przedmowy. Jeśli Laterza chce, może umieścić mój tekst, w całości lub fragmentach, na skrzydełkach okładki. Myślę, że może Pan również z łatwością pominąć apendyks, wstawiając w jego miejsce notkę uzasadniającą usunięcie – istnienie rosyjskich o b o z ó w nie jest kwestią sporną – i wymieniając, być może, w kilku punktach sowieckie źródła mówiące o nich.

    Serdeczny uścisk dłoni
    przekazuje Panu
    Ignazio Silone7

    6Z listu wynika, że Herling zwrócił się do Silonego z prośbą, by ten wyraził zgodę na wykorzystanie artykułu o Innym Świecie (tekst Silonego ukazał się w 1958 roku w „Bollettino del Circolo Italiano del Libro”8), przy okazji wydania włoskiego tłumaczenia książki. Silone podkreśla, że dzieło polskiego pisarza broni się samo, co więcej, zakłada, że w 1958 roku kwestia wiarygodności świadectw więźniów sowieckich obozów pracy jest już definitywnie rozstrzygnięta. Jednak, jak się później okaże, nie wszyscy byli wówczas gotowi na taką prawdę9. Na skrzydełku edycji Laterzy ukazał się ostatecznie fragment przedmowy Bertranda Russella z angielskiego wydania książki10. Sądzę jednak, że opinia Silonego jest równie ważna jak słowa Russella:

    Inny Świat – podkreśla Silone – jest nie tylko świadectwem, ale także dziełem literackim. Książki podejmujące dyskusje polityczne mają efemeryczny żywot: trwają tyle, ile okoliczności polemiki. Ale jeśli jakaś książka dotyka dna ludzkiego cierpienia, jeśli widzi je oczami pełnymi współczucia i oddaje przy pomocy środków artystycznych, nawet jeśli jej źródło było tymczasowe, na pewno przetrwa i będzie współtworzyć duchowe dziedzictwo, które ludzkość przekazuje sobie z pokolenia na pokolenie. Książka Gustawa Herlinga właśnie te rzadkie zalety posiada. Fakty przedstawiane są tam w sposób prosty, wstrzemięźliwy, krystaliczny; emocje są tym silniejsze, im bardziej są kontrolowane i tonowane. Pomimo wszystkich okrucieństw, które opisuje, jest to książka współczucia i nadziei.11

    7Silone, jako czytelnik Innego Świata (i jako krytyk literacki), wykazuje się niezwykłą wrażliwością. Poza historyczną wartością Herlingowego świadectwa, poza artystyczną maestrią i narracyjną powściągliwością Silone dostrzega także człowieka, który stworzył „książkę współczucia i nadziei” (un li­ bro di pietà e di speranza).

    8W neapolitańskim archiwum Grudzińskiego znajdują się teczki zawierające liczne artykuły, recenzje i wycinki prasowe dotyczące Innego Świata, pisane między innymi po polsku, włosku, angielsku, francusku, niemiecku, rosyjsku, hiszpańsku. Mnie interesować będą włoskie świadectwa lektury tej książki, które – jak sądzę – ukazują problem recepcji Innego Świata w całej jego złożoności.

    „Wydanie niewydane”

    9Zanim Włosi doczekali się włoskiego tłumaczenia Innego Świata, „Gazzetta del Popolo” 17 czerwca 1952 roku opublikowała recenzję zatytułowaną Un mondo a parte, podpisaną pseudonimem Stelio12, będącą świadectwem lektury pierwszego, angielskiego wydania książki. W akapicie otwierającym szkic pojawia się ważna refleksja na temat dwudziestowiecznych obozów koncentracyjnych:

    Myśl kieruje się w stronę obozów pracy przymusowej i zagłady, gdzie nazistowska mistyka przeprowadzała swoje okrutne próby; dziś sowieckie obozy pracy wskrzeszają te upiory świata concentrationnaire, które dialektyka partyjna stara się przedstawić jako nieuniknioną konieczność postępu.13

    10Już w 1952 roku postawiona zostaje teza o nazistowskich i sowieckich obozach koncentracyjnych jako tworach mających ten sam cel. Stelio podkreśla, że nie tyle trudno zgodzić się z faktem istnienia sowieckich obozów pracy, ile z tym, jakie znaczenie im się przypisuje i w jaki sposób przedstawia się je opinii publicznej. Sam w jednoznaczny sposób określa ich funkcję, twierdząc, że sowiecki system pracy przymusowej nie jest sposobem wymierzania kar przestępcom, ale machiną „ekonomicznego wyzysku [więźniów – M. Ś.] oraz ich psychologicznej transformacji”. Punktem dojścia tego procesu jest bowiem „kompletna degradacja ludzkiej indywidualności”14. Ukrywający się pod pseudonimem włoski krytyk dowodzi, że za sprawą świadectwa Herlinga poznajemy prawdziwe oblicze sowieckich obozów pracy.

    11Wiemy, że wydawnictwo Laterza wydrukowało Un mondo a parte w 1958 roku15. W pierwszych recenzjach, publikowanych w 1958 roku, a więc tuż po ukazaniu się pierwszego włoskiego tłumaczenia Innego Świata, podejmowane było zagadnienie „kredytu zaufania” dla Herlinga, polskiego pisarza-emigranta, mieszkającego od 1955 roku we Włoszech. Aldo Garosci stwierdza: „[…] należy udzielić kredytu zaufania Gustawowi Herlingowi w kwestii rudymentarnej prawdomówności jego [książki] (dziś, zresztą, po raporcie Chruszczowa, nie może być ona w sposób poważny zanegowana przez komunistów)”16. Garosci nie tylko zwraca uwagę na wyzwanie, przed jakim stają czytelnicy: muszą uwierzyć słowom Herlinga, ale akcentuje także historyczny kontekst związany z tajnym raportem Chruszczowa z 1956 roku, w którym potwierdzone zostały stalinowskie zbrodnie. Garosci daje w ten sposób do zrozumienia, że sam fakt, iż to Rosjanie demaskują autorytaryzm Stalina, jest wystarczającym i niepodważalnym aktem oskarżenia skierowanym przeciwko stworzonemu przezeń systemowi. Herling, dołączający za sprawą Innego Świata do grona demaskatorów stalinowskich zbrodni, powinien zostać uważnie wysłuchany, zaś jego relacja (jak i każde inne tego typu świadectwo) na temat sowieckich łagrów nie może już dłużej być podawana w wątpliwość.

    12W mediolańskiej „La Tribune” Raffaello Franchini (publikujący pod pseudonimem Roberto Napolitano) zwracał uwagę na znaczenie nie tylko samej książki Herlinga, ale i momentu jej pojawienia się po włosku. Z jednej strony ubolewał nad tym, że mija aż siedem lat od angielskiego wydania A World Apart, z drugiej jednak wiązał nadzieje z ukazaniem się Un mondo a parte we Włoszech już po ogłoszeniu raportu Chruszczowa, dzięki czemu polski pisarz mógł uniknąć oskarżeń o nieprawdziwość czy stronniczość relacji:

    Siedem lat to z pewnością zbyt dużo czasu, który upłynął od daty angielskiego wydania książki Gustawa Herlinga, Un mondo a parte, Wyd. Laterza, do jej obecnego włoskiego tłumaczenia: ale może zdobędzie ono teraz większy kredyt zaufania i wpływ w pewnych kręgach, mam tu na myśli komunistów lub parakomunistów, którzy nie są całkowicie zamknięci na głos prawdy, po tym jak ogłoszony został raport Chruszczowa, po raz pierwszy otwarcie potwierdzający istnienie obozów pracy w Związku Sowieckim i – tym bardziej jeszcze – po rozpowszechnieniu powieści Pasternaka, mówiącej o nich kilkakrotnie ze spokojną rezygnacją.17

    13Ważnym kontekstem dla Un mondo a parte – zauważa Franchini – jest, poza raportem Chruszczowa, także napiętnowana przez sowieckie władze powieść Borysa Pasternaka Доктор Живаго (Doktor Żywago), opublikowana po raz pierwszy we Włoszech w 1957 roku przez mediolańskie wydawnictwo Feltrinelli. W rozmowie z Titti Marrone z 9 stycznia 1993 roku, poświęconej Marinie Cwietajewej, Herling podkreśla, że powieść ta spotkała się z trudnym odbiorem nie tylko w ZSRR, ale także we Włoszech. Bohaterem przytaczanej przez niego, niechlubnej historii recepcji okazał się wybitny włoski pisarz – Italo Calvino:

    A co się tyczy zbiegów okoliczności i Doktora Żywago, dodam jeszcze, że kiedy powieść Pasternaka ukazała się we Włoszech, Calvino napisał o niej recenzję, w której stwierdził rzecz doprawdy niezbyt mądrą, jak na pisarza jego miary, i dziwną, jak na takiego miłośnika baśni, jakim był. Otóż napisał w niej, że wydaje mu się czymś nieprawdopodobnym, żeby wszystkie te zbiegi okoliczności mogły wystąpić na obszarze tak bezmiernym jak Rosja. Gdyby znał bliżej dzieje życia Maryny Cwietajewej, pewnie by zrozumiał, że tego rodzaju przypadki mogą się zdarzać naprawdę.18

    14Franchini, w ostatnim akapicie swojej recenzji, pozwolił sobie na drobną złośliwość, stwierdzając, że chciałby zobaczyć, jak książka Herlinga zostanie przyjęta przez włoskie „niezachwiane westalki filokomunizmu”19. Krytyk zatem jasno zdawał sobie sprawę, że Herlingowe świadectwo o sowieckich obozach pracy nie może zostać zakwestionowane i będzie wyzwaniem dla najbardziej zagorzałych włoskich wyznawców komunizmu.

    15Również Giuseppe Tedeschi na łamach „La Fiera Letteraria” w kwietniu 1958 roku akcentował niepodważalność Herlingowej relacji: „Świadectwa o obozach pracy, które Rosjanie rozsiali na swojej ziemi, znajdują w tej książce ostateczne, niepodważalne potwierdzenie”20. Inny Świat w oczach krytyka zyskuje zatem rangę wiarygodnego źródła historycznego, jest to „książka, która w sposób jednoznaczny potwierdza istnienie syberyjskich obozów”21. Ale nie tylko. Widzimy, że pierwsi włoscy recenzenci dostrzegli literacki charakter Herlingowego świadectwa. Ten szczególny dokument może nie miałby takiej siły oddziaływania, gdyby nie był równocześnie wybitnym dziełem sztuki literackiej. Podkreśla wszak Tedeschi: „Nie wdając się w polemiki polityczne, książka ta jest świadectwem życia, dziennikiem, d z i e ł e m l i t e r a c k i m. Napotyka jeszcze dziś na opór jako książka do rozpowszechnienia właśnie za sprawą swoich wartości, dotykając dna ludzkiego cierpienia, które zostaje sportretowane oczami pełnymi litości i wzruszenia aż do momentu, w którym staje się d z i e ł e m s z t u k i, punktem kulminacyjnym inspiracji”22. Co istotne, akcentowana jest nie tylko literackość Un mondo a parte, ale także etyczny wymiar Herlingowego świadectwa. Tedeschi zaznacza jednak – jak się okaże, słusznie – że tak trudna, wstrząsająca relacja „napotyka jeszcze dziś na opór”. Krytyk zdaje sobie sprawę, że książka raczej nie będzie rozchwytywana i powszechnie czytana, Włosi bowiem nie są jeszcze gotowi, by zmierzyć się z opisem tego rodzaju cierpienia.

    16W podobnym tonie wypowiadał się Giulio Caprin na łamach triesteńskiego „Piccolo”: „Odmienny […] od książek innych ludzi, których człowieczeństwo zostało poddane próbie w warunkach sowieckiego życia, a mimo to byli w stanie wyzwolić się z tego życia, Inny Świat Polaka, Gustawa Herlinga (Wyd. Laterza) jest, z założenia, także dziełem sztuki pisarskiej”23. To nie przypadek, że wszyscy włoscy komentatorzy podkreślają artystyczną wartość książki polskiego twórcy. Niezwykle szybko dostrzeżono u Herlinga literacki talent, który – jestem przekonana – już w 1958 roku był w oczach wrażliwych (aczkolwiek nielicznych) czytelników czymś niepodważalnym. W tym akcentowaniu literackości tkwiło jednak niebezpieczeństwo zbagatelizowania drugiego, równie istotnego wymiaru książki Herlinga – znaczenia Un mondo a parte jako świadectwa.

    17Dla Herlinga-Grudzińskiego chyba najważniejszym i niejednokrotnie przywoływanym spostrzeżeniem była uwaga o tym, że jego Zapiski sowieckie odczytywać można jako Bildungsroman. Określenie to pojawia się w recenzji zatytułowanej Torna a vivere la casa dei morti („Martwy dom wraca do życia”), której autorem był Paolo Milano24:

    Un mondo a parte jest książką młodzieńca, który, pod wpływem doświadczenia granicznego, nie tylko stał się całkowicie świadomy, ale także, za jego pośrednictwem, przeżył inicjację w życie. Może to zabrzmieć dziwnie, ale – bardziej niż dokument czy pamiętnik – jest to Bildungsroman, powieść o dorastaniu: nie pod skrzydłami mieszczańskiej rodziny, ale za drutem kolczastym, w śniegach obozu pracy.25

    18O tym, jak trafna była uwaga Paola Milano, świadczy fakt, że Herling traktuje ją jako interpretacyjną formułę, która pozwala dostrzec w jego dziele spójną, zaplanowaną całość. Un mondo a parte okazuje się wówczas nie tylko tekstem o charakterze źródłowym, nie tylko świadectwem, ale przede wszystkim wysokiej próby utworem literackim. Herling wyznawał wszak Boleckiemu: „[…] jednej rzeczy trzymałem się od początku do końca, to znaczy koncepcji, że te wspomnienia nie mają być czystym dokumentem opartym jedynie na realiach. To miała być książka, której charakter najlepiej określił krytyk włoski Paolo Milano w jednej z nielicznych włoskich recenzji – Bildungsroman, czyli opowieść «edukacyjna»”26. Herling w rozmowie z Boleckim zwraca uwagę, że jego utworu nie należy nazywać „powieścią”; bardziej adekwatne jest tu określenie „opowieść”. Kiedy przytacza celną formułę Milano, zamienia (pytanie, czy świadomie?) słowo „powieść” na „opowieść”. Włoski krytyk, tworząc definicję Bildungsroman, pisał: „il romanzo d’un’educazione”. Użył zatem terminu powieść (il romanzo), którego – zdaniem Herlinga – nie można zastosować w odniesieniu do narracyjnej konstrukcji Innego Świata. Zważywszy nawet na tę terminologiczną nieścisłość, nie należy umniejszać znaczenia interpretacji Milano, który – podobnie jak inni krytycy – rozpoznał wielkość Herlingowego talentu: „[…] Gustaw Herling jest przede wszystkim pisarzem: te strony są niezwykle żywe i, na podstawie tego [włoskiego – M. Ś.] przekładu z przekładu angielskiego, nietrudno wyobrazić sobie siłę polskiego oryginału”27.

    19Paolo Milano nie pomija także etycznego wymiaru Un mon­ do a parte: „Trudnością dla pisarza, który ma zamiar obiektywnie opisać sowiecki obóz pracy, jest to, że zostaje on zmuszony zejść na dno piekła, gdzie nie jest możliwe odnalezienie ludzkich powodów, które tłumaczyłyby nieludzkie działania”28. Problem „inności” przedstawionego świata, tego świata, dla którego synonimem staje się nie „piekło” po prostu, ale „dno piekła”, zostaje przez Milano wyraźnie postawiony. W tytule swojej recenzji krytyk czyni aluzję do Wspomnień z mar­ twego domu (Записки из мертвого дома) Fiodora Dostojewskiego, traktując sowieckie obozy pracy jako wskrzeszoną formę carskiej katorgi, nie stawia jednak znaku równości między dziełem rosyjskiego pisarza a Un mondo a parte29. Dostrzega – mimo licznych podobieństw i czytelnych intertekstualnych deklaracji Herlinga – istotną różnicę30: „Wspomnienia z martwego domu [Dostojewskiego] są książką religijną, jest to w istocie historia nawrócenia; Inny Świat nie proponuje żadnego wytłumaczenia nieludzkości, którą opisuje”31.

    20Tę fundamentalną „inność” akcentuje również Vito Franchi w wielokrotnie przedrukowywanej recenzji Memorie di un prigioniero dai campi di concentramento sovietici („Wspomnienia więźnia sowieckich obozów koncentracyjnych”): „Jest to w istocie inny świat (un mondo a parte), który zdaje się zupełnie oddalony od historii i ufundowany na własnych prawach […]”32. Refleksje, zrodzone podczas lektury książki Grudzińskiego, prowadzą go do pytania, czy cały wojenny świat nie był „innym światem”33. Tak postawiony problem może nas zbliżyć do twierdzenia o identyczności totalitarnych zbrodni oraz nieludzkich mechanizmów prowadzących do upodlenia i śmierci niewinnych. W ujęciu tym nie ma – zdawałoby się – niczego kontrowersyjnego. Jednak, jak się wiele lat później okaże (będzie o tym mowa w dalszej części rozdziału), podobna teza Herlinga spotka się z ostracyzmem w pewnym zamkniętym kręgu włoskiej inteligencji.

    21Sądzę, że nieprzypadkowo Angelo Paoluzi swój szkic poświęcony wspomnieniom obozowym, opublikowany w rzymskim „Il Popolo” 9 VII 1958, tytułuje Memorie dai campi di con­ centramento („Wspomnienia z obozów koncentracyjnych”). Użytą przez niego liczbę mnogą (i campi di concentramento) można potraktować jako sygnał, że włoski krytyk nie czyni rozróżnienia na nazistowskie i sowieckie obozy koncentracyjne. Wręcz przeciwnie, stawia obok siebie między innymi Se questo è un uomo (Czy to jest człowiek) Primo Leviego (Einaudi: Torino 1958) 34oraz Un mondo a parte Herlinga. O książce Leviego, włoskiego Żyda, pisze jako o jednej z najważniejszych opublikowanych historii ocalenia się z piekła Auschwitz: o jej wartości – podkreśla Paoluzi – decyduje przede wszystkim fakt, że Leviemu udało się w uniwersalny sposób przedstawić indywidualne doświadczenie. Wymowa Se questo è un uomo jest tak silna, że wszyscy, którzy w 1958 żywią jeszcze przekonanie o słuszności faszystowskich lub nazistowskich ideałów, powinni ją przeczytać. Opowieść Leviego skutecznie uciszy bowiem krzyki osób dopominających się poniżania Żydów35. Podobnie rzecz ma się z dziełem Herlinga:

    Un mondo a parte […] jest przerażającym dokumentem, tym straszniejszym, im bardziej autor trzyma się obiektywnego opisu zdarzeń, które świadomie przeżył lub, w większości przypadków, których był świadkiem. Niemal zrezygnowany ton, w jakim prowadzona jest narracja, oddziałuje dużo silniej niż jakakolwiek inwektywa, staje się bezlitosnym aktem oskarżenia w konfrontacji z reżimem, który zapewniał, że chce „wyzwolić” człowieka, a który, przeciwnie, w takim samy stopniu jak nazifaszyzm skazuje go na niewolnictwo w obozie koncentracyjnym. Wszystkie dyktatury są do siebie podobne w tym, że bezlitosne represje policyjne (zabójstwa Nagyego i Malétera były tego niedawnym przykładem) są jedynym środkiem, by przetrwały, a śmierć, lager, terror są kolejnymi kamieniami węgielnymi budowli, na której opiera się totalitaryzm. Zarówno wczoraj, jak i dziś nazywa się go socjalizmem narodowym lub demokracją ludową.36

    22W oczach Paoluziego zarówno hitlerowskie, jak i stalinowskie obozy są – mówiąc słowami Herlinga – bliźniaczymi wytworami dwudziestowiecznych totalitaryzmów. Krytyk na równi traktuje świadectwa Leviego i Herlinga – są one bowiem czytelną przestrogą dla wszystkich fanatyków, którzy chcąc „wyzwolić” ludzi w imię jakiejś ideologii, czynią z nich niewolników. Pisząc te słowa we Włoszech w roku 1958, Paoluzi zwraca szczególną uwagę na niebezpieczeństwo kryjące się w narodowym socjalizmie, którym fascynowała się pokaźna część ówczesnej inteligencji.

    23Nie wszyscy jednak postrzegali to zauroczenie komunizmem jako silną i zgubną tendencję. Roberto Salvadori w szkicu Gustaw Herling­Grudziński we Włoszech (opublikowanym po raz pierwszy w 2002 roku – a więc już po śmierci pisarza – w „Gazecie Wyborczej” pod tytułem Sałatka z mu­ chomorów37) stara się dokonać rewizji niektórych wypowiedzi Herlinga na temat zatrutej komunistyczną ideologią atmosfery powojennych Włoch.

    Trzeba […] zmierzyć się z kwestią, w której ogniskowało się cierpienie i zniecierpliwienie Herlinga-Grudzińskiego, i która powinna stanowić koronny dowód na to, że we Włoszech istniała komunistyczna dyktatura, a on sam był bojkotowany (żeby nie mówić o prześladowaniach czy spisku).
    Mam na myśli wydawnicze niedole arcydzieła Herlinga-Grudzińskiego, czyli Innego świata. […] jego teza jest prosta i jasna: moja książka o doświadczeniu Gułagu spotkała się z wrogim milczeniem krytyki i czytelników, ponieważ we Włoszech panowała dyktatura partii komunistycznej, a od wszechobecnego wpływu jej polityki kulturalnej było uzależnione całe środowisko literackie i wydawnicze. W przedmowie do wydania Feltrinellego z 1994 roku, napisanej w listopadzie 1993 i zatytułowanej Al lettore italiano, autor stawia czoło właśnie tej „smutnej i delikatnej” kwestii: Inny świat „był ignorowany we Włoszech (a w okresie, kiedy PCI była bardzo wpływowa, również sabotowany). Wydanie Feltrinellego jest zatem w rzeczywistości pierwszą włoską edycją mojej książki”.38

    24Jeden z głównych celów Salvadoriego stanowiło, jak mi się wydaje, przekonanie polskiego czytelnika, że w powojennych Włoszech wpływy partii komunistycznej nie były tak mocne i wszechobecne, jak utrzymywał Herling. Salvadori używa przy tym nieadekwatnego i niesprawiedliwego, bo zbyt natarczywego sformułowania, pisząc, że „Herling-Grudziński jest n i e w i a r y g o d n y […], gdy mówi o grzybach trujących – o całkowitej kontroli komunistów nad włoskim życiem obywatelskim i intelektualnym”39. O tym, że Salvadori nie przebierał w słowach, świadczy kolejna konkluzja, odnosząca się do problemu komunistycznej kurateli w Neapolu. Dyskutując z Herlingiem, podkreśla on wpływy centroprawicowych intelektualistów oraz zwraca uwagę na silne w tym mieście zakorzenienie liberalnych tradycji. „Te wzmianki o rzeczywistości polityczno-kulturalnej Neapolu wystarczą – ucina Salvadori – żeby pojąć, j ak t e nde nc y jn y lub pr z y n a jmniej s tr onnicz y j e s t mono chr om a t y czn y o br a z odmalowany przez Herlinga-Grudzińskiego”40.

    25Zacytowany fragment świadczy o tym, że Salvadori bardzo zaangażował się emocjonalnie w polemikę z Herlingiem. Twierdzeniom polskiego pisarza na temat, odczutych na własnej skórze, wpływów Włoskiej Partii Komunistycznej przeciwstawia on tezę o demokracji i pluralizmie powojennych Włoch41. Włoski krytyk zdaje się zapominać choćby o tym, dlaczego Jerzy Giedroyć zdecydował się w 1947 roku (a więc zaledwie rok po założeniu) przenieść „Instytut Literacki” i redakcję „Kultury” z Rzymu do podparyskiego Maisons-Laffitte… Następnie Salvadori umniejsza znaczenie miesięcznika „Tempo Presente” oraz wmawia Herlingowi, że ten niesłusznie uważał Chiaromontego i Silonego za „jedynych wybitnych pisarzy antyfaszystkowskich”42. Trudno zgodzić się z tak postawionymi zarzutami, nawet jeśli wiemy, że Herling-Grudziński był często kategoryczny, bardzo surowy i nieustępliwy w swoich sądach. Wynikało to jednak z faktu, że polski pisarz, jak podkreśla Giovanna Tomassucci, „nigdy nie poszedł na żaden kompromis z reżimem”43. Salvadori, pragnąc „odkłamać legendę o totalnym i wyłącznym panowaniu komunistów w oczywisty sposób bezpodstawną”44, reaguje zbyt emocjonalnie, staje się napastliwy, jego retoryka budzi wątpliwości. W podobny sposób dokonuje rewizji uwag Grudzińskiego na temat włoskiej recepcji Innego Świata; przyznaje – co prawda – że w przypadku pierwszego wydania Un mondo a parte mieliśmy bez wątpienia do czynienia z „komunistycznym sabotażem”45, jednak twierdzi też, iż głównym powodem słabego przyjęcia tego dzieła nie były zabiegi Włoskiej Partii Komunistycznej, ale nastawienie czytelników, obawiających się bolesnej prawdy. Salvadori podkreśla, że podobny los spotkał książkę Czy to jest człowiek Primo Leviego, upatrując przyczyny takiego stanu rzeczy w fakcie, że powojenni czytelnicy włoscy nie byli gotowi na konfrontację z relacjami o nieludzkim okrucieństwie obozów koncentracyjnych, tak nazistowskich, jak sowieckich. Problem, przekonuje Salvadori, nie tkwił zatem w filokomunizmie niektórych wpływowych włoskich kręgów intelektualnych, ale był znacznie głębszy. Na tej podstawie podsumowuje swoje rozważania tezą – którą wcześniej postawiła Barbara Skarga – o istnieniu „skomplikowanego zjawiska wyparcia (również psychologicznego) ze świadomości ówczesnej prawdy o obozowych doświadczeniach ludzkości. Pomiędzy końcem lat czterdziestych a początkiem sześćdziesiątych odrzucenie tych faktów nie pozwoliło włoskiej i europejskiej opinii publicznej zmierzyć się z relacjami o okrucieństwach popełnianych zarówno w sowieckich, jak i nazistowskich obozach”46.

    26Konkluzja Salvadoriego jest oczywiście trafna (nie zapominajmy, że o tym swoistym „zjawisku wyparcia” mówił też niejednokrotnie sam autor Innego Świata), należałoby ją jednak zniuansować. Jestem bowiem przekonana, że włoski krytyk niesłusznie bagatelizuje rolę „komunistycznego sabotażu”. Świadczą o tym choćby reakcje czytelników, którzy na próżno starali się dotrzeć do pierwszego „wydania” Un mondo a parte – po cudzysłów sięgam celowo, pragnąc w ten sposób zwrócić uwagę, że choć książka rzeczywiście została wydrukowana, pozostaje zagadką, czy była następnie w należyty sposób dystrybuowana. Wiele mówi nam na ten temat niezwykle interesująca i znacząca notatka opublikowana w piśmie „Epoca” 5 października 1958 roku:

    Państwo: Giorgio Biscuola, Frasinelle Polesine (Rovigo); Ugo Ascani, Frontone (Pesaro), mgr Antonio Galiardi, prawnik, Nola; Vincenzo Coresi, Foligno; Michele Camillitti, Laureana di Borrello; Yehuda Wolf, Ramat Gan (Israele); Giovanni Fantini, Sella di Rivignano (Udine), mgr Amos Morari, Mantova piszą, że szukali książki Gustawa Herlinga w różnych księgarniach, ale nie udało im się jej znaleźć, pytają zatem, kto ją wydał.
    Odpowiedź: książkę Un mondo a parte Gustawa Herlinga opublikowało wydawnictwo Laterza z Bari.47

    27Nawet jeśli wielu Włochów broniło się przed czytaniem wstrząsających wspomnień obozowych, byli i tacy, którzy decydowali się na to, by poznać trudną prawdę o nieludzkim cierpieniu więźniów. Salvadori zbyt łatwo odrzuca oskarżenia Herlinga kierowane w stronę Włoskiej Partii Komunistycznej i sympatyzującej z nią inteligencji48. Herling przecież bezskutecznie szukał swojej książki w neapolitańskich księgarniach, zaś zainteresowani czytelnicy nie znaleźli Un mondo a parte także w innych regionach Włoch. To nie mógł być zbieg okoliczności. Świadectwa osób, wymienionych z imienia i nazwiska, stają się niezaprzeczalnym dowodem, że wydane w Bari tłumaczenie Innego Świata nie dotarło do księgarń (Salvadori oczywiście skłonny jest w to uwierzyć), ale przekonują również o tym, że książka wzbudziła zainteresowanie czytelników, którzy byli na tyle zdeterminowani, że nie tylko szukali jej w księgarniach, ale także – gdy poszukiwania zawiodły – starali się rozwikłać zagadkę tej dziwnej nieobecności. Przedstawiony argument jest istotny tym bardziej, że w latach dziewięćdziesiątych rozgorzała na temat domniemanego sabotażu ostra dyskusja między Gustawem Herlingiem a Vito Laterzą. Vito Laterza najpierw był ważnym pracownikiem wydawnictwa Laterza, a później z powodzeniem nim kierował. Spór – toczący się na łamach neapolitańskiego dziennika „Il Mattino” – zapoczątkowała wypowiedź Herlinga, który w rozmowie z Titti Marrone stwierdził:

    We Włoszech Inny Świat wznowiony teraz w 1994 roku przez Feltrinellego, został wcześniej wydany przez dwu innych wydawców: najpierw przez Laterzę, w 1958, a potem, po kilku latach, przez Rizzolego. Oba wydania rozeszły się jednak w bardzo niewielu egzemplarzach. Ale przypuszczam, że Vito Laterza nawet nie posłał książki do księgarń, że zostały w magazynie. Był komunistą i może mu to nakazano. Dlatego włoski przekład był przez wiele lat niedostępny i tylko z rzadka można było natrafić na Inny Świat na stoiskach z książkami przecenionymi. Prawdą jest jednak i to, że we Włoszech ludzie nie chcieli nic wiedzieć o łagrach, woleli się w tę tematykę nie zagłębiać. Tak się działo nawet po opublikowaniu Archipelagu Gułag. Gdy więc we Francji Archipelag stał się dla wielu intelektualistów punktem zwrotnym, to we Włoszech odkryłem rzecz osobliwą, przeprowadziwszy coś w rodzaju ankiety wśród przyjaciół i znajomych, o których wiedziałem, że Archipelag kupili: wszyscy trzymali książkę Sołżenicyna w domu, często w reprezentacyjnym salonie, często otrzymywali ją jako prezent na Gwiazdkę, ale na dziesięć osób tylko dwie przeczytały ją do setnej strony.49

    28Padły mocne oskarżenia pod adresem Vito Laterzy i ten nie pozostał Herlingowi dłużny:

    Nigdy nie byłem komunistą i nigdy nie kierowałem wydawnictwem Laterza zgodnie z zaleceniami PCI. Całkowicie bezpodstawne są też insynuacje pana Herlinga, że otrzymałem nakaz zbojkotowania Innego Świata. Nakaz – skąd? Zapewne z Moskwy lub z Botteghe Oscure, jak w roku 1958 wyrażano się w pewnym, jeszcze utrzymującym się przy życiu kręgu neapolitańskim, z którym pan Herling miał szczęście zawrzeć związki rodzinne, nie mając jednocześnie szczęścia stać się wziętym pisarzem ani po publikacji swojej książki w wydawnictwie Laterza, ani później, kiedy opublikował ją w wydawnictwie Rizzoli.50

    29Herling poczuł się urażony i w podobnym tonie odpowiedział na zarzuty oraz niewybredne uszczypliwości Laterzy:

    Nie twierdziłem51, że wydawca z Bari „otrzymał nakaz” zbojkotowania Innego Świata, ani że pan Laterza „kierował wydawnictwem zgodnie z zaleceniami PCI”. Obie te rzeczy nie są wcale konieczne, żeby ulegać pewnym osobistym skłonnościom, jak o tym wymownie świadczy niedawny przypadek kolegi pana Laterzy, wydawcy Einaudiego, który, przez nikogo nienakłaniany, z własnej nieprzymuszonej woli wpadł na znakomity pomysł (na szczęście niezrealizowany) opublikowania dzieł zebranych Żdanowa z przedmową Palmira Togliattiego. „Pożyteczni idioci” (niezapisani do PCI) nie byliby tak właśnie nazywani, gdyby nie istniały ku temu uzasadnione przyczyny. Pomysłowe rozwiązanie wydawcy z Bari polegało zwyczajnie na tym, że co prawda opublikował Inny Świat (zrządzeniem przypadku), ale nie posłał wydrukowanych już egzemplarzy do sprzedaży, co mogłem wtedy stwierdzić we wszystkich neapolitańskich księgarniach. Nie mam oczywiście zamiaru odpowiadać na kpiny na temat „wziętego autora”, na jakie pozwolił sobie „wzięty wydawca”, ani na to wszystko, co pan Laterza ma do powiedzenia o Benedetto Crocem i jego spadkobiercach. Nic nie budzi we mnie równie wielkiego obrzydzenia jak złe wychowanie pospolitych pyszałków.52

    30Z jednej strony mamy zatem kwestię braku książki w księgarniach, z drugiej – recenzje, wcale nie tak nieliczne, jak utrzymywał Herling, publikowane na łamach prasy codziennej. Ta sytuacja potwierdzałaby jednak przypuszczenia polskiego pisarza, jakoby Laterza rozesłał książkę do redakcji pism, jednak nie zatroszczył się o jej ogólnowłoską dystrybucję. W dotyczącej Innego Świata rozmowie z Włodzimierzem Boleckim Herling nie waha się przedstawić swojej hipotezy:

    […] chodząc po księgarniach, a bardzo lubię chodzić po księgarniach, stwierdziłem ze zdumieniem, że Innego Świata w ogóle nie ma na włoskim rynku. Książka nie była bestsellerem, więc nie mogła błyskawicznie zostać sprzedana. Jestem przekonany, że Vito Laterza wydał ją w symbolicznym nakładzie – dał mi kilka egzemplarzy, kilka ofiarował rodzinie Lidii, troszeczkę rozesłał i koniec. W każdym razie to było wydanie niewydane, mówiąc językiem Orwella.53

    31W wywiadzie, który z Herlingiem przeprowadził Pierluigi Battista w marcu 1992 roku, kiedy już wiadomo było, że wydawnictwo Feltrinelli planuje wznowić Un mondo a parte, pisarz relacjonował losy dwóch poprzednich wydań, podkreślając, że „we Włoszech była to książka praktycznie nieistniejąca”:

    Laterza, wydawca Crocego, wydrukował go [Un mondo a parte] wbrew własnej woli; niemal z obowiązku, powiedzmy, rodzinnego. Wątpię jednak, czy miał on jakąkolwiek dystrybucję, zważywszy, że odwiedzając włoskie księgarnie, nie natknąłem się wówczas na ani jeden jego egzemplarz. A więc książka – wyjątek zrobili tylko Paolo Milano i Leo Valiani – została całkowicie zignorowana. To samo przydarzyło się w 1965 roku, gdy z inicjatywy świętej pamięci Domenica Porzio książka ukazała się nakładem wydawnictwa Rizzoli. Nie było żadnej reakcji: tylko dobry artykuł Giancarla Vigorellego i recenzja na łamach „Paese Sera”, w której pojawiła się sugestia, że tutejsze władze powinny wydalić mnie z Włoch. Ale nie będę się skarżył. Ten sam los spotkał wówczas również Archipelag Gułag. W obu przypadkach nie brakło i takich, którzy pragnęli snuć wymysły o „niskiej jakości literackiej” tych świadectw. Stare zwyczaje.54

    32Okazuje się, że zarzuty, jakie Herling skierował pod adresem Laterzy, pojawiły się znacznie wcześniej, bo już w 1958. Jednak wówczas ich autorem nie był autor Un mondo a parte, ale – publikujący pod pseudonimem Ricciardetto – Augusto Guerriero, włoski dziennikarz i eseista, który niejednokrotnie dawał wyraz pogardy dla hitlerowskich i stalinowskich zbrodni. Warto przyjrzeć się uważnie jego artykułowi Tre li­ bri sulla Russia („Trzy książki o Rosji”), opublikowanemu 24 sierpnia 1958 roku na łamach tygodnika „Epoca”. Szkic ten jest bowiem niezwykle istotny przede wszystkim dlatego, że Guerriero zestawia Un mondo a parte z dwiema innymi książkami poświęconymi ZSRR, autorstwa dwóch wpływowych, komunizujących pisarzy włoskich – Un mese in URSS („Miesiąc w ZSRR”) Alberta Moravii (Bompiani: Milano 1958) oraz Io, in Russia e in Cina („Ja, w Rosji i w Chinach”) Curzia Malapartego (Vallecchi: Firenze 1958). Na wstępie Guerriero przytacza wypowiedź Malapartego, który cytuje opinię Moravii o „nudnym i wstrzemięźliwym” (noiosa e senza sesso) życiu w Rosji, i ironicznie podsumowuje, że chciałby znać kraj, gdzie Moravia (wcześniej nudzący się również w Stanach Zjednoczonych, w Paryżu i na Capri) się nie nudzi55. Guerriero przywołuje następnie fragmenty relacji Malapartego, opisującego – wybrane według własnego uznania – „błędy” stalinizmu oraz rządy „żelaznej pięści” (czyli Stalina). Ricciardetto zarzuca Malapartemu, że nie wspomina na przykład, w jaki sposób ta żelazna pięść dotknęła niewinnych ludzi w obozach pracy. Czy zatem taka „krytyka” stalinizmu może być wiarygodna? W tym samym tonie Ricciardetto podsumowuje diagnozę Moravii: „Ciągnąca się nuda: jakby społeczeństwo rosyjskie za czasów Stalina nie cierpiało niczego poza odrobiną nudy”56.

    33Zdaniem Guerriero – zgadzał się tu z Silonem – w 1958 roku nie trzeba już nikomu udowadniać, że sowieckie obozy koncentracyjne rzeczywiście istniały, zaś unikanie tego tematu jest dla niego równoznaczne (tu pada bardzo mocny zarzut) z pisarskim przemilczaniem prawdy57. Dlatego – znów nie bez ironii – pyta, czy Malaparte naprawdę nie widział niczego, co obnażyłoby „prawdziwe oblicze stalinizmu”58. Rozważania na temat Moravii i Malapartego okazują się koniecznym włoskim kontekstem dla omówienia innej wydanej w 1958 roku książki, czyli Un mondo a parte Gustawa Herlinga: „Temu, czego Malaparte nie dostrzegł, prawdziwemu, przerażającemu obliczu stalinizmu, doskonale przyjrzał się, za sprawą swojej niedoli, autor książki Un mondo a parte”. Przyczyn tego typu „przeoczenia” Guerriero dopatruje się w spowszednieniu zła: „My, dzieci tej nieszczęsnej generacji, tak bardzo przywykliśmy do spektaklu zła, niesprawiedliwości, potworności, że już nie zdajemy sobie sprawy ze zła, niesprawiedliwości i potworności”. Włoski krytyk stawia słuszną diagnozę, kiedy pisze, że pokolenie, które doświadczyło okrucieństw drugiej wojny światowej, cierpi na „odrętwienie moralne, brak wrażliwości na zło”59. Interpretując Un mondo a parte, dostrzega pewne konsekwencje tak pojętej znieczulicy, twierdząc, że czytelnik opowieści Herlinga, śledzący jednostajny żywot „ludzkiej zbiorowości, zredukowanej do nieludzkiego poziomu”, „w pewnym momencie traci świadomość bezmiaru cierpienia kryjącego się za tą monotonią”60. Jednak wartość Herlingowej relacji kryje się w „sile prawdy”. To bowiem Herling, a nie Malaparte – Ricciardetto kontynuuje swoją głęboko ironiczną polemikę z autorem Io, in Russia e in Cina – obnaża prawdziwe błędy i prawdziwe kulisy rządów żelaznej pięści Stalina. O sile jego ironii świadczy jeden z końcowych fragmentów szkicu Tre libri sulla Russia, gdzie „krytyce” Malapartego przeciwstawiany jest „inny świat” opisany przez Herlinga: „To [Un mondo a parte – M. Ś.] jest prawdziwe oblicze stalinizmu. Malaparte informuje nas, że Stalin codziennie zanosił wiązankę kwiatów na grób swojej żony. Pewnie, to była wrażliwa dusza, ten Stalin”61.

    34Rodzi się zatem pytanie, jak w takich okolicznościach mógł zostać odebrany Un mondo a parte, a lepiej rzec – czy w ogóle mógł zostać przyjęty? Ricciardetto, inaczej niż Salvadori, dowodzi, że nie tylko brak wrażliwości na „spektakl zła”, będący konsekwencją przesycenia złem, był powodem nikłej recepcji Un mondo a parte we Włoszech. Drugi, równie istotny element stanowił komunistyczny klimat ówczesnej Italii, który skutecznie zatruł – czy też: zniewolił – umysły wielu (niejednokrotnie wybitnych: vide Calvino, Moravia) przedstawicieli włoskiej inteligencji. Jakże znajomo zabrzmią dwa ostatnie akapity artykułu Ricciardetta, napisanego i opublikowanego – dla porządku przypomnę – w 1958 roku:

    A najlepsze jest to, że książkę Malapartego można znaleźć wszędzie, wypełnia witryny księgarń, wszyscy o niej mówią, wszyscy ją czytali. Natomiast książki Herlinga nikt nie czytał, nikt o niej nie mówi i z trudem można ją znaleźć. Wygląda na to, że sam wydawca opublikował ją wbrew własnej woli i nie troszczy się o to, by ją rozpowszechnić. Taki jest los książek opartych nie na wymysłach, mniej lub bardziej banalnych, ale na prawdzie.
    Obiecuję mówić jeszcze o takich książkach.

    35Niektórym zapewne trudno byłoby uwierzyć, że nie są to słowa samego Herlinga…

    „Po Sołżenicynie”

    36Nell’inferno di Stalin („W stalinowskim piekle”) – w szkicu pod takim tytułem, opublikowanym w październiku 1965 roku, Massimo Vecchi przedstawia Herlinga (podając również, co we włoskich recenzjach należy do rzadkości, jego pełne polskie nazwisko: „Gustav Herling-Grudzinski”) jako znanego już czytelnikom współpracownika takich pism, jak „La Fiera Letteraria”, „Tempo Presente” czy „Il Mondo”62; dowiadujemy się w ten sposób, jaki pisarski status miał we Włoszech Grudziński w momencie ukazania się drugiego wydania Un mondo a parte. Vecchi daje wyraźnie do zrozumienia, że Herling – przynajmniej w pewnych antykomunistycznych kręgach – nie jest autorem nieznanym. Wręcz przeciwnie, publikował w ważnych, niezależnych czasopismach, ale także, podkreśla krytyk, jest cenionym polskim pisarzem, którego utwory (przede wszystkim Inny Świat) tłumaczone były na różne języki i wydawane w wielu krajach. Ponadto w samych Włoszech dostępne są przekłady jego opowiadań (Pale di al­ tare, Silva: Milano 1960) oraz esejów, poświęconych literaturze rosyjskiej, złożonych w tom Da Gorki a Pasternak. Consi­ derazioni sulla letteratura sovietica (Opere Nuove: Roma 1958). Vecchi nie pomija również faktu, że pierwsze angielskie wydanie Innego Świata (A World Apart) z 1951 roku poprzedzone było przedmową Bertranda Russella. Oddaje zatem (jako jeden z nielicznych Włochów) sprawiedliwość Herlingowi jako pisarzowi, który ma już na swoim koncie istotne publikacje.

    37Artykuł Vecchiego ukazał się w październiku 1965 roku, zatem tuż po pojawieniu się drugiego wydania Un mondo a parte. Ale także – co skrupulatnie odnotowuje krytyk – już „po Sołżenicynie”. Jeden dzień Iwana Denisowicza (Один день Ивана Денисовича) wydrukowany był na łamach miesięcznika „Nowyj Mir” w 1962 roku, zaś włoski przekład, autorstwa Giorgia Kraiskiego, pochodzi z 1963 roku i został opublikowany przez mediolańskie wydawnictwo Garzanti. Vecchi świadomie przywołuje właśnie dzieło Sołżenicyna, dowodząc, że jest ono istotne nie tylko jako świadectwo więźnia sowieckiego obozu pracy, ale również z literackiego punktu widzenia:

    Przez sowieckie obozy pracy, według szacunkowych obliczeń, przewinęło się dwadzieścia milionów ludzi, wystawionych na przerażające zniewagi fizyczne i moralne. Po destalinizacji także w Rosji zaczęto mówić i pisać o tej nieludzkiej tragedii. Najbardziej przekonującą, także literacko, książką podejmującą ten temat był Jeden dzień Iwana Denisowicza, utwór opowiadający o męczarniach doświadczanych przez tytułowego bohatera w obozie w 1951 roku.63

    38Ten szeroki i skrupulatnie zrekonstruowany kontekst jest Vecchiemu potrzebny po to, by czytelnik we właściwym miejscu usytuował Herlinga i jego Un mondo a parte:

    [Un mondo a parte] To opowieść naga i bolesna, niezwykle sugestywna w swojej pozornej prostocie. Nie jest to próba podjęcia politycznej dyskusji, ale dokument literacki, ludzki, szczery i przekonujący. Herling wiele nauczył się od Dostojewskiego, także tytuł pożyczony jest ze Wspomnień z mar­ twego domu. Wykraczając poza umiejętność natychmiastowej ewokacji, książka przynosi również głębokie współczucie dla człowieka tak okrutnie wyszydzonego, zelżonego, udręczonego aż do tego stopnia, że zostaje on pozbawiony elementarnej formy godności życia i wolności: „człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach” – twierdzi Herling. I to właśnie jego udziałem jest autentyczne współczucie, potrafiące na nowo rozbudzić nadzieję.64

    39W akapicie zamykającym rozważania o „stalinowskim piekle” – by odwołać się do tytułu recenzji – Vecchi zbiera podstawowe i najistotniejsze wartości Herlingowego świadectwa, które nieprzypadkowo nazywa „dokumentem literackim”, stawiając w ten sposób Inny Świat obok Jednego dnia…. W roku 1965 (inaczej niż to było w recenzjach z 1958) naprawdę nie trzeba już nikogo przekonywać, że sowieckie obozy pracy nie są wymysłem, nie można jednak zapominać, że tylko „autentyczne współczucie” (una pietà autentica) jest w stanie sprawić, że będziemy potrafili widzieć w drugim człowieku – człowieka właśnie.

    40Istotnym, zdaniem autora, komentatorem Un mondo a parte był Leo Valiani, został on bowiem wskazany przez Herlinga w rozmowie z Pierluigim Battistą, obok Paola Milano, jako jeden tych Włochów, którzy nie zignorowali Un mondo a parte65. Również Valiani – podobnie jak Vecchi – uważał, że w 1965 roku kwestia istnienia gułagu jest niepodważalna:

    Przez wiele lat partie komunistyczne uporczywie negowały istnienie pracy przymusowej w „ojczyźnie socjalizmu”. Liczne świadectwa osób, które opuściły obozy sowieckie, były piętnowane przez komunistów jako wymysły w złej wierze. Niestety, taka była jednak smutna prawda. Bezpośrednio ustami Chruszczowa, a pośrednio za sprawą publikacji wielkiego dzieła Sołżenicyna, te same władze sowieckie wyznały ją kawałek po kawałku. Od dobrych kilku lat poznają ją również zachodni komuniści.66

    41Valiani jest przekonany, że utwory Sołżenicyna i Herlinga powinny zasiać w umysłach zachodnich komunistów ziarna zwątpienia w sowiecki system polityczny i społeczny. Tylko w ten sposób Zachodnia Europa może ustrzec się przed zgubnymi konsekwencjami jednego z najgroźniejszych totalitaryzmów. Valiani podkreśla również wyjątkowość prozy Herlinga, twierdząc, że spośród wielu książek mówiących o sowieckich obozach pracy „najjaśniejszą pozostaje, jak przewidział Bertrand Russell w swojej przedmowie do angielskiego wydania z 1951 roku, i już pozostanie ta autorstwa Gustawa Herlinga, wreszcie dostępna także we włoskim tłumaczeniu”67.

    42We wspomnianym przeze mnie (a wcześniej cytowanym) fragmencie wywiadu z Pierluigim Battistą Herling odsyła do jeszcze jednego artykułu, który ukazał się na łamach „Tempo” w 1965 roku. Jego autor, Giancarlo Vigorelli, pytał w tytule Esiste in Russia una letteratura clandestina? („Czy istnieje w Rosji literatura podziemna?”) i snuł rozważania o autorach takich jak Abram Terz czy Walerij Tarsis. Vigorelli przedstawiał Herlinga jako „dobrze nastawionego do Terza i całej literatury rosyjskiej bardziej lub mniej podziemnej”68. Widzimy zatem, że polski pisarz jawi się jako specjalista od „podziemnej literatury” (una letteratura clandestina) rosyjskiej. I tutaj ponownie, kiedy mowa o autorze Innego Świata, pojawia się nazwisko Sołżenicyna. Vigorelli cytuje Herlinga jako autora reportażu o jugosłowiańskim dysydencie, Michajło Michajłowie, opublikowanego na łamach „La Fiera Letteraria”69. Włoski krytyk stwierdza, że postawione przez Herlinga pytanie „funkcjonuje teraz wśród pisarzy sowieckich jako swego rodzaju s p r a w d z i a n: «Powiedz mi, co sądzisz o Iwanie Denisowiczu – a więc o Sołżenicynie – a powiem ci, kim jesteś!»”70.

    Powiedziałem, że Sołżenicyn – kontynuuje Vigorelli – jest sprawdzianem dla wszystkich i uznaje go – tym razem nie przez zaciśnięte zęby – także Gustaw Herling, zazwyczaj tak bardzo oporny, by docenić jakiegoś współczesnego pisarza sowieckiego. Ale teraz, kiedy przeczytałem – i zdecydowanie zachęcam do lektury – jego książkę Un mondo a parte (Rizzoli, 1965), która w końcu doczekała się włoskiego wydania, po głośnym sukcesie w Anglii, Szwecji, Hiszpanii i Japonii, nareszcie zrozumiałem, skąd pochodzi, czym się żywi i dlaczego nie daje się stłumić ta natarczywa niechęć, całkowita nieufność lub przynajmniej ostrożność podszyta niepokojem wobec wszystkiego, co sowieckie: w rezultacie jego krytyczna czujność, niemal spazmatyczna, jest nakierowana na to, co nieoficjalne, heterodoksyjne i podziemne.71

    43Vigorelli stara się stworzyć „całościowy” portret Herlinga jako pisarza. Usiłuje bowiem zrozumieć nie tylko Inny Świat, ale także ocenić krytyczną i publicystyczną działalność Herlinga we Włoszech, odpowiedzieć na pytanie o źródła nigdy nieskracanego dystansu wobec tego, co sowieckie, o jego lekturowe wybory. Analizując tematykę włoskich artykułów i recenzji pisanych przez Herlinga do roku 1965 (ale także tekstów późniejszych), można z pełnym przekonaniem przyznać rację Vigorellemu, kiedy stwierdza, że polskiego autora interesuje to, co „nieoficjalne, heterodoksyjne i podziemne”. W konsekwencji Vigorelli stawia bardzo ważną tezę, że „mieszkający we Włoszech Herling jest ekspertem, mimo uzasadnionej awersji, w dziedzinie literatury rosyjskiej i krajów socjalistycznych; rzeczywiście, on zawsze szerzej otwiera oczy, by dostrzec prawdziwych bohaterów antystalinizmu kulturalnego […]”72. Herling, autor Innego Świata, jednej z najwcześniejszych relacji o sowieckich obozach koncentracyjnych, postrzegany jest jako „prekursor Sołżenicyna”73:

    […] książka Herlinga antycypuje Iwana Denisowicza i, pod pewnymi względami, dzieli z nim agresywną siłę i przekonywające rozżalenie. U Herlinga jest więcej polemiki, wściekłości i złorzeczenia niż u Sołżenicyna, przez jego opowieść przepływa mniejsza łaska (rozumiana także w sensie chrześcijańskim, prócz poetyckiego) niż ta, która bije z każdej strony historii sowieckiego pisarza; ale jest faktem, że ta przerażająca opowieść Herlinga to jedno z najbardziej okrutnych, najbardziej absurdalnych, najbardziej nieustępliwych świadectw stalinowskiego piekła.74

    44Zdaniem Vigorellego autor Innego Świata nie pozostawia żadnych złudzeń co do oceny stalinowskiego systemu. Nie pojawia się już pytanie o prawdomówność więźnia sowieckiego obozu. Włoskiego krytyka interesuje raczej stopień radykalizmu oskarżenia formułowanego zarówno przez Herlinga, jak i Sołżenicyna. Oba świadectwa są niezwykle sugestywne, ale sprzeciw polskiego pisarza – podkreśla Vigorelli – brzmi dobitniej.

    45Dlaczego więc nie wszyscy Włosi chcieli słuchać głosów demaskujących „stalinowskie piekło”? Na to pytanie starał się odpowiedzieć Roberto Giardina w szkicu L’umanità senza ri­ scatto dei campi di lavoro sovietici („Ludzkość bez odkupienia w sowieckich obozach pracy”), opublikowanym na łamach „Il Nostro Tempo” w październiku 1965 roku:

    Jednak Un mondo a parte opublikowany przez Rizzolego, 14 lat po swoim pierwszym wydaniu angielskim, ukazał się drukiem w momencie szczególnie nieszczęśliwym. Półki w księgarniach zasypane są wspomnieniami drugiej wojny światowej i stają się męczące dla czytelników, którzy niechętnie podejmują tego rodzaju lektury, zaś historycy „specjaliści” są już nimi przesyceni.75

    46W marcu 1966 na łamach „La Fiera Letteraria” ukazała się recenzja autorstwa Mario Pomilio, zatytułowana A poco a poco scoperto un grande libro („Krok po kroku odkrywana wielka książka”), rozpoczynająca się od znamiennych słów:

    Zbyt wiele rzeczy, jak wiadomo, dociera do nas z opóźnieniem. Ale są książki, które, nawet z upływem lat, przechowują całą swoją siłę uderzenia. Kto więc przeczytał, w spóźnionym wydaniu włoskim, znajdującym się w ofercie wydawnictwa Rizzoli, Un mondo a parte Gustawa Herlinga, będzie mógł, tak!, ubolewać, że ten niesamowity akt oskarżenia reżimu stalinowskiego (a ponadto dzieło pisarza, który wybrał Włochy jako swoją drugą ojczyznę, i którego powinniśmy teraz starać się pozyskać dla naszej kultury) pojawia się u nas zbyt wiele lat po swoim pierwszym wydaniu angielskim, kiedy – za sprawą późniejszych świadectw, napływających z różnych stron – obnażane tam okrucieństwa sprawiają wrażenie, jakby nie były przedstawiane z pierwszej ręki […].76

    47Pomilio słusznie zwraca uwagę, że nawet jeśli książka Herlinga nie straciła ani na aktualności, ani na sile oddziaływania, ukazuje się we Włoszech z czternastoletnim opóźnieniem. Dzieło, które powinno się postrzegać jako prekursorskie, jako jedno z pierwszych świadectw i niepodważalnych potwierdzeń istnienia stalinowskiego piekła, staje się zaledwie kolejnym ważnym głosem w sprawie sowieckich obozów pracy, kolejnym aktem oskarżenia. Pomilio nie wspomina w swoim tekście o wydaniu z 1958 roku (co może potwierdzać tylko Herlingową tezę na temat braku dystrybucji tej książki), pisze tę recenzję tak, jakby publikacja w oficynie Rizzoli była pierwszą włoską edycją Un mondo a parte.

    48Podobnie jak inni komentatorzy, Pomilio dostrzega znaczenie utworu Herlinga nie tylko jako świadectwa, ale przede wszystkim jako dzieła sztuki literackiej, twierdząc, że to właśnie perspektywa pisarska pozwala na stopniowe wyzwalanie się z potworności i gniewu77. Co istotne, nie chodzi tu o podkreślanie artystycznego „ja”:

    „Ja” Herlinga nigdy nie wychodzi na pierwszy plan za sprawą idiomu lub subiektywnego zdarzenia, lecz obarczone jest zawsze ładunkiem cierpienia i losu całej zbiorowości […].78

    […] Herling odkrył władzę literatury: dostrzegł, że potrafi ona działać jako siła duchowa, również w ciemności obozu pracy przymusowej. W tym sensie, można by rzec, pojął swoje zadanie opowiedzenia własnych doświadczeń w książce, która staje się w ten sposób tyleż świadectwem, co żywą lekcją i wołaniem o sprzeciw wobec każdej praktyki poniżającej człowieka, dla nas wszystkich, wychodzących właśnie (choć kto wie, czy tak naprawdę wyszliśmy) z epoki żelaza naszego wieku.79

    49Stwierdzenie, że Herlingowa relacja wyprzedza Jeden dzień Iwana Denisowicza, nie zmienia jednak faktu, że to Sołżenicyn postrzegany jest jako najważniejszy demaskator zbrodni sowieckich obozów koncentracyjnych. Herling niejednokrotnie podkreślał, że nie do przecenienia jest wpływ, jaki Archipelag GUŁag (Архипелаг ГУЛАГ) wywarł w kręgach zachodnioeuropejskiej inteligencji. W przedmowie do rosyjskiego wydania Innego Świata Grudziński przytacza historię francuskiego odbioru arcydzieła Sołżenicyna:

    Francuski establishment tuż po wojnie znajdował się pod całkowitą dominacją prądów lewicowych. Dla komunistów opowieści o „świecie obozów koncentracyjnych” były po prostu jakąś brednią: bezpartyjni lewicowi intelektualiści, tacy jak Sartre, byli wierni zasadzie: „nawet jeśli to prawda, nie należy o tym mówić” (słynna była polemika między Sartre’em a Camusem na temat rosyjskich łagrów). I wreszcie trzy tomy Ar­ chipelagu zburzyły paryski mur (który istniał zresztą nie tylko w domach wydawniczych). Jeśli pewnego dnia ktoś zdecyduje się napisać historię francuskiej inteligencji, musi poświęcić osobny rozdział roli Sołżenicyna, roli olbrzymiej, kluczowej, co pozwoli podzielić jej chronologię na dwa okresy „przed” i „po” Sołżenicynie.80

    50Nie tylko w 1958 roku, ale także w 1965 włoscy czytelnicy nie byli jeszcze gotowi na przyjęcie Un mondo a parte. Nie sprzyjał temu polityczny klimat. W swojej drugiej ojczyźnie Herling musiał znacznie dłużej poczekać na uznanie.

    Herling na nowo odkryty

    51W artykule z 1992 roku, opublikowanym na łamach „L’Indice dei Libri del Mese”, pisanym tuż po ukazaniu się w wydawnictwie Feltrinelli Diario scritto di notte, Giovanna Tomassucci podkreślała, że polski twórca dotychczas we Włoszech „nie był postrzegany jako pisarz, ale raczej jako publicysta emigracyjny, niewygodny z powodu swojego zwyczaju omijania salonów intelektualnych i nierezygnowania w żadnym przypadku z własnych kąśliwych twierdzeń. Jego debiut narracyjny Un mondo a parte miał nikłą recepcję, będąc czymś odmiennym od zwykłego dokumentu historycznego”81.

    52W tym samym numerze „L’Indice” Franco Fortini przedstawia recenzję Diario scritto di notte zatytułowaną Un po’ di Herling a uso degli italiani („Szczypta Herlinga na użytek Włochów”)82, w której z dystansem prezentuje sylwetkę pisarza. Fortini zwraca uwagę na to, że podejmuje on w swoim dzienniku tematy tragiczne, takie jak Auschwitz, Kołyma, Katyń, trzęsienia ziemi we Włoszech i w tym kontekście – komentuje w ironiczny sposób – „nie powinna dziwić nieobecność jakiegokolwiek odniesienia do wojny w Wietnamie: o krajach znajdujących się poza sferą sowiecką i komunistyczną się nie mówi, z wyjątkiem ironicznych i pogardliwych uwag o lewicowych «pożytecznych idiotach» europejskich i amerykańskich lub krótkich aluzji do sytuacji w Polsce”83. Włoski krytyk dowodzi również, że dobór „bohaterów” dziennikowych wpisów i sposób ich oceny jednoznacznie wskazuje na jawne sympatie i antypatie Herlinga:

    Wielokrotnie powracają cienie ofiar stalinizmu (Bucharin, Płatonow, Mandelsztam, Achmatowa, nasz „tiburtino” Scarioli). Natomiast Gramsci i Sorel pojawiają się jako symetryczni względem faszyzmu; potępieni są ci, którzy (jak Mann i Moravia) mieli pewną słabość dla wschodniego reżimu. Intelektualiści – niemal zawsze; nie bez sprzeciwu wobec powszechnie przyjętego przenajświętszego stwierdzenia Silonego, że jakość reżimu politycznego mierzy się sposobem, w jakim traktowana jest opozycja, a nie (jak chciał Mann) tym, jak traktuje się artystów i pisarzy. Wszak najwyższą wartością jest „racja absolutna”, „która nie akceptuje racji stanu”. Zatem podziw, uznanie i sympatia zarezerwowane są tylko dla przedstawicieli inteligencji: Hercena, Orwella, Weil, Camusa, Silonego i Chiaromontego.
    Dwaj ostatni byli przyjaciółmi Herlinga w redakcji „Tempo Presente”, czasopisma, które (jak „Rencontres” we Francji i „Encounter” w Londynie, kierowany przez Stephena Spendera) było, począwszy od 1955, miejscem spotkania dla tych, którzy podejmowali świadomą walkę z ideologią i polityką komunistów. Mniej istotny jest fakt (co swego czasu ujawnił Spender), że te publikacje były finansowane przez „służby” Stanów Zjednoczonych […].84

    53Fortini okazuje się niezwykle sprawny retorycznie: cynizm Moravii, który – za cenę publikacji tłumaczeń swoich książek w Związku Radzieckim – nie zamierzał ingerować w „prywatne sprawy Węgier”, nazywa „pewną słabością” (qualche debolezza) względem komunizmu. Jest też głęboko ironiczny, kiedy pisze, że teza Silonego, mająca w pismach Herlinga niemal charakter sentencji, to „przenajświętsze stwierdzenie” (sacrosanta affermazione). Atakuje wreszcie liberalne, antykomunistyczne pisma, w tym „Tempo Presente”, które współtworzył Herling. Wspaniałomyślnie oddaje jednak polskiemu twórcy sprawiedliwość, kiedy stwierdza, że „nie można zanegować faktu, że Herling ma cechy prawdziwego pisarza”85.

    54Status Herlinga i Innego Świata we Włoszech w znaczący sposób zmienił się dopiero po tym, jak w 1994 roku wydawnictwo Feltrinelli opublikowało trzecie wydanie książki. Herling napisał wówczas przedmowę, w której streszcza burzliwe losy odbioru (nie tylko włoskiego) swego dzieła. Już na wstępie zaznacza, że – w momencie publikacji angielskiego tłumaczenia Innego Świata w roku 1951 – prawdę o istnieniu sowieckich obozów pracy wielu zachodnich filokomunistów podawało w wątpliwość. Grudziński znajdował się zatem w niezwykle trudnej sytuacji, gdyż, jak sam podkreślał, „wcale nie było takie pewne, że ludzie zawierzą opisowi sowieckich obozów koncentracyjnych, który wyszedł spod pióra polskiego pisarza, zważywszy na to, iż słynna jest odwieczna wrogość, jaką Polacy żywią do Rosjan”86. Ważnym punktem przytaczanej przez Herlinga historii recepcji Innego Świata jest reakcja francuskich wydawnictw Plon i Gallimard, które odmówiły publikacji książki. Pierwsze z wydawnictw poinformowało, że „n o w y komitet redakcyjny” nie zdecydował się na publikację przyjętej wcześniej do druku i przełożonej na francuski książki. Zaś z Gallimarda Herling otrzymał list, napisany przez ówczesnego redaktora, Alberta Camusa, z informacją o odrzuceniu Innego Świata, z przyczyn – Herling odczytuje tę uwagę jako ironiczną – ekonomicznych87. Camus nie zgadzał się z decyzją swoich przełożonych i podkreślał, że, według niego, książka powinna być wydana i czytana we wszystkich krajach. Okoliczności, w jakich były podejmowane te decyzje, w doskonały sposób obrazują, na czym polegało zachłyśnięcie się komunizmem w środowisku francuskich intelektualistów. „Jedyna nadzieja – zaznaczał Herling – w tym, że usłyszą oni jakieś rosyjskie głosy na ten temat. I takowe wyszły z ust Sołżenicyna, który wywołał prawdziwą rewolucję wśród francuskiej filokomunistycznej inteligencji!”88.

    55Zanim przejdzie do historii dwóch włoskich wydań Un mondo a parte, Herling wspomina jeszcze, jak wyglądała sytuacja polskiej edycji książki. Co ciekawe, w przypadku dziejów edycji Laterzy i Rizzolego pisarz jest zaskakująco zdawkowy, jakby fakt ukazania się dzieła w wydawnictwie Feltrinelli w pewien sposób rekompensował jego wcześniejszą, nijaką recepcję:

    Chcę powiedzieć kilka słów o losach Un mondo a parte we Włoszech, gdzie mieszkam od 1955 roku. Jest to sprawa smutna i delikatna. Nie zamierzam teraz powracać do polemik i dopuszczać do głosu urazy. Wystarczy powiedzieć jedną rzecz: pomimo doskonałych recenzji prestiżowych krytyków, takich jak Leo Valiani i Paolo Milano, Un mondo a parte był w gruncie rzeczy zignorowany we Włoszech (a w okresie, kiedy Włoska Partia Komunistyczna miała ogromne wpływy, także sabotowany). Edycja Feltrinellego jest więc faktycznie pierwszym włoskim wydaniem mojej książki.89

    56Podobną tezę o prawdziwym odbiorze Un mondo a parte we Włoszech powtarza Herling w rozmowie z Włodzimierzem Boleckim: „Właściwa kariera Innego Świata po włosku zaczęła się dzięki wydaniu u Feltrinellego i dzięki nagrodzie, którą książka wówczas dostała. Drugi nakład wyszedł już z opaską Premio Viareggio”90. Neva Pellegrini Baiada w artykule poświęconym Premio Viareggio (1994) podkreśla, że 65. edycja konkursu była wyjątkowo ważna ze względu na wyłonionych laureatów, przede wszystkim zaś akcentuje znaczenie nagrody międzynarodowej przyznanej Herlingowi: „Prima di tutto Gustaw Herling, premio internazionale”91.

    57Na łamach „Linea d’Ombra” w maju 1994 roku Pia Pera publikuje artykuł Fuori del „mondo a parte”. Due libri di Gu­ staw Herling („Poza «inny świat». Dwie książki Gustawa Herlinga”), w którym odnosi się do dwóch wydanych w 1994 roku w Mediolanie tytułów – tomu Gli spettri della rivoluzione e al­tri saggi w tłumaczeniu Very Verdiani i Marty Herling (Ponte alle Grazie) oraz Un mondo a parte (Feltrinelli). Un mondo a parte przedstawia jako „kronikę pozbawioną zbytecznych komentarzy, tworzoną ze świadomością, że lepiej jest opowiadać w sposób najbardziej bezosobowy z możliwych, ponieważ prawda o doświadczeniu granicznym poraża z całą swoją siłą”92. Pera, nazywając wspomnienia z sowieckiego obozu „kroniką” (una cronaca), dostrzega bardzo ważną cechę Herlingowego sposobu pisania – słynny kronikarski sposób narracji (polski pisarz podziwiał go na przykład w utworach Leonarda Sciascii), który w późniejszej twórczości pisarza okaże się niezwykle istotny, między innymi w konstrukcji tak zwanych „opowiadań neapolitańskich”, takich jak Dżuma w Neapolu. Relacja o stanie wyjątkowym (1990), Łuk Sprawie­ dliwości (1994) czy Madrygał żałobny (1996).

    58Pia Pera nie pomija również sprawy odbioru dwóch wcześniejszych edycji Un mondo a parte, zwraca jednak uwagę nie na polityczny kontekst tej historii, ale na konsekwencje psychiczne, jakie dla emigracyjnego pisarza, mieszkającego we Włoszech, miała znikoma reakcja Włochów na tę wstrząsającą opowieść:

    Książki Herlinga zostały zignorowane, praktycznie nikt nie dostrzegł pierwszego wydania Un mondo a parte, opublikowanego wbrew woli przez Laterzę w 1958 roku; podobny los spotkał edycję Rizzolego z roku 1965. W przedmowie, napisanej przez Herlinga dla wydania Feltrinellego, wyraźnie przebija się kwestia, jak straszna musiała być samotność tego, który mówi prawdę zbyt wcześnie, zanim stała się ona wspólną własnością. Na szczęście, znalazł się, mimo tego ostracyzmu, w doskonałym towarzystwie Nicoli Chiaromontego i Ignazia Silonego, z którymi współtworzył pismo „Tempo Presente”.93

    59Znamienne jest to, że włoska publicystka stara się spojrzeć na Herlinga nie tylko jako na pisarza i świadka, dostrzega w nim również człowieka, dla którego ogromnym ciosem było marne przyjęcie tak ważnej, tak trudnej książki. Dojmująca musiała być samotność pisarza, którego głosu niewielu chciało słuchać, ponieważ prawda jego świadectwa była dla Włochów, zarówno w 1958, jak i w 1965 roku, zbyt ciężka do przyjęcia. Lekiem na pogłębiające się wykluczenie okazała się dla Herlinga intelektualna przyjaźń z Chiaromontem i Silonem. Wspólna płaszczyzna polityczna, kulturalna i pisarska oraz praca przy redakcji niezależnego rzymskiego miesięcznika „Tempo Presente” pozwoliły Grudzińskiemu złapać drugi oddech w zduszonych przez partię komunistyczną Włoszech.

    60Na podstawie wniosków płynących z równoległej lektury Gli spettri della rivoluzione i Un mondo a parte Pia Pera wyraźnie stwierdza, że antysowieckie nastawienie Herlinga nie przeszkadza mu jednocześnie być rusofilem. Jest to możliwe, gdyż polski pisarz żywi przekonanie, że – prócz stalinowskiego piekła – „istnieje także inna Rosja, zdolna wyzwolić się, Rosja, która nie stała się całkowicie ziemią umarłych”94. Na ten sam problem zwrócił uwagę także Paolo Pinto w artykule pisanym po ukazaniu się we Włoszech Un mondo a parte i Gli spettri della rivoluzione: „Herling jest przeświadczony, że zrozumienie Rosji stanowi kulturową konieczność. Rosja była koncentracyjnym imperium; ale istnieje również i n n a R o s j a, «która opiera się na przekonaniu, że wolność, godność i suwerenność jednostki są najwyższymi wartościami kultury»”95. Problem „innej Rosji”, niezachwianej wiary w jej istnienie, jest trwale obecny w twórczości Herlinga – zdominował on przede wszystkim jego publicystykę (zarówno polską, jak i włoską) oraz eseistykę, Grudziński poświęcił temu zagadnieniu również liczne zapisy w Dzienniku pisanym nocą – i domaga się wnikliwej, szczegółowej analizy.

    61Edycja Un mondo a parte z 1994 roku przynosi Herlingowi niewątpliwy sukces na włoskim rynku wydawniczym. Polski pisarz zostaje odnaleziony, odkryty na nowo (ritrovato), nazywany jest „profetą gułagu”. Maurizio Ciampa podkreśla jednak, że nie należy redukować go wyłącznie do bycia autorem Innego Świata: „Ale Herling to nie tylko Inny Świat. To jeden z najbardziej znaczących pisarzy europejskich, w swoim Dzien­ niku pisanym nocą podejmujący próbę naszkicowania obrazu epoki przesyconej okrucieństwem, które jednak nigdy nie pokona współczucia ani nie zdusi inteligencji”96.

    „Cenzura” AD 1999

    62Po roku 1994 mogło się wydawać, że ceniony i nagradzany pisarz, jakim stał się Herling, nie będzie musiał już obawiać się reakcji włoskiej opinii publicznej. W 1999 roku wybuchł jednak we Włoszech skandal w związku z publikacją w wydawnictwie Einaudi tłumaczenia wszystkich Opowiadań kołymskich (Колымские рассказы) Warłama Szałamowa. Tom miał ukazać się ze specyficznym wstępem: rozmową Anny Raffetto i Piera Sinattiego z Gustawem Herlingiem. Niestety, wydawnictwo ostatecznie nie zdecydowało się poprzedzić Opo­ wiadań kołymskich zamówionym wcześniej tekstem, mimo iż Herling, który początkowo wahał się, czy przyjąć propozycję Giulio Einaudiego, uzyskał zapewnienie, że może sam zdecydować, jakie tematy będą poruszone w przedmowie. Ale po śmierci Einaudiego 5 kwietnia 1999 roku „plany wydawnicze” się zmieniły i 4 maja Herling otrzymał od Mauro Bersaniego list, w którym znajduje się informacja o tym, że wywiad „nie zostanie wykorzystany w charakterze wstępu do Opowiadań kołymskich” oraz – budzące podejrzliwość – wyjaśnienie:

    Początkowo książka miała się ukazać w serii „Nuova Universale Einaudi” lub „Supercoralli” i forma wywiadu jak najbardziej do nich pasowała, ostatecznie jednak zdecydowaliśmy się na monumentalną serię klasyków „I milenni”, a w takim przypadku wywiad wydaje się tekstem zbyt nieformalnym, dziennikarskim, jednym słowem, niewłaściwym dla tego typu publikacji. Uważam poza tym, że w zapisie wywiadu, który otrzymaliśmy od Sinattiego, waga argumentów historycznych wydaje się przesadna w stosunku do kryteriów literackich. Wszechstronną dyskusję nad tymi pierwszymi przeprowadzili już historycy, pisarze, świadkowie i to przy najrozmaitszych okazjach, m.in. poprzednich wydań Szałamowa. Drugi aspekt, tj. wielkość Szałamowa jako pisarza, czeka dopiero na przeanalizowanie. Jeśli chodzi o proporcje, literackość jego dzieła pozostaje w cieniu pierwszej części wywiadu (na pierwszych piętnastu stronach nie mówi się praktycznie o Szałamowie, a jedynie o obozach i gułagach, wraz z odpowiadającymi im przykładami). Nadałoby to wydaniu Szałamowa niewłaściwą wymowę albo przynajmniej sens odmienny od tego, na którym nam zależało, kiedy powzięliśmy zamiar opublikowania i ponownego przełożenia całej Kołymy. Chcieliśmy początkowo zaproponować Panu i Sinattiemu usunięcie niektórych fragmentów, aby odwrócić w pewnym stopniu proporcje, później jednak zrezygnowaliśmy z takiego pomysłu, by uniknąć jakiegokolwiek posądzenia o skłonności cenzorskie. Wolimy, choć z przykrością, zrezygnować z Pańskiego tekstu, który naszym zdaniem nie odpowiada, a raczej już nie odpowiada naszym początkowym intencjom.97

    63Jak dowodzi Paolo Mieli, Bersani mija się z prawdą, kiedy twierdzi, że wydawnictwo Einaudi zmieniło swoje „plany wydawnicze”. W artykule Herling, Einaudi i tajemnica przedmowy, który ukazał się na łamach dziennika „La Stampa” 23 maja 1999 roku, podkreśla: „Wszyscy księgarze włoscy są bowiem w posiadaniu wydrukowanej w kwietniu 1999 r. broszury, która zapowiada publikację Kołymy z przedmową Herlinga właśnie w serii «I Milenni»”98. Ostatecznie wywiad, budzący kontrowersje wśród wpływowych pracowników Einaudiego, został w maju 1999 opublikowany przez małe neapolitańskie wydawnictwo l’Ancora del Mediterraneo, które założył Stefano de Matteis99. Gustaw Herling, rzecz jasna, napisał list i – z właściwą sobie swadą – odpowiedział Bersaniemu. Najpierw przypomniał niechlubną historię wcześniejszych upolitycznionych decyzji wydawniczych Einaudiego, a następnie odparł „merytoryczne” argumenty Bersaniego, podkreślając niezwykłą siłę prozy Szałamowa:

    […] nie wyobrażam sobie studium na temat Szałamowa ograniczającego się do „dyskusji literackiej” kosztem kwestii historyczno-politycznych. Prawdą jest (nie mam co do tego niemal żadnych wątpliwości), że nikt z was, kierujących wydawnictwem Einaudi, nie zadał sobie trudu, aby przeczytać Opowiadania kołymskie, nie mówię już wszystkie, ale przynajmniej z dziesięć. Gdybyście je przeczytali, potrafilibyście zrozumieć, że nasza rozmowa, w której Pańskim zdaniem dominuje polityczny i historyczny punkt widzenia, jest nader skromnym i umiarkowanym komentarzem do wybuchowych treści zawartych w dziele Szałamowa. Tego wybuchu nie będą mogli nie usłyszeć czytelnicy waszej mającej się ukazać publikacji, również i bez pomocy naszego wstępu.100

    64Luigi Amicone, już po odrzuceniu przez Einaudiego „niewygodnej” przedmowy, przeprowadził z Pierem Sinattim wywiad, który został opublikowany na łamach pisma „Tempi”. We wprowadzającym fragmencie, poprzedzającym zapis rozmowy, Amicone stwierdza z ironią: „Rozmowa zamówiona (a potem odrzucona) jako wprowadzenie do włoskiego przekładu opowiadań wielkiego pisarza rosyjskiego, Szałamowa. Epizod z lat pięćdziesiątych? Nie, operacja z maja 1999” 101. Dario Fertilio z kolei pytał: „Czy to naprawdę możliwe, że u schyłku stulecia nadal pewne fakty skrywane są pod zasłoną ideologii?”102. Herling twierdził, że głównym powodem rezygnacji z tego wywiadu była powtórzona przez niego teza o komunizmie i nazizmie jako „bliźniaczych reżimach”103. Amicone sugeruje jednak, że przyczyny odrzucenia przedmowy są dużo głębsze – Herling bowiem odważył się skrytykować trzech niezwykle ważnych autorów Einaudiego: wszedł bowiem w dyskusję z interpretacją Opowiadań kołymskich Szałamowa przedstawioną przez Primo Leviego104, podważył opinię, jaką Italo Calvino sformułował na temat Doktora Żywago Pasternaka, oraz polemizował z Norbertem Bobbio, słynnym turyńskim intelektualistą związanym z Einaudim105.

    65Odpowiadając na poważne zarzuty, w których sugerowano, że decyzja o rezygnacji z wywiadu była porównywalna z działalnością cenzury w krajach komunistycznych, dyrektor wydawnictwa Einaudi Vittorio Bo „niechętnie” (lo dico a malincuore) stwierdza, że odrzucenie przedmowy do Opowiadań kołym­ skich było „aktem odwagi” (un atto di coraggio) i konsekwencją „zwykłej pracy redakcyjnej” (il normale lavoro editoriale). Wydawca tłumaczy, że „tekst był rozczarowujący i nie służył dziełu tak jak powinien. Przez wiele stron nie dotykał meritum tematu: Warłama Szałamowa – pisarza”106. Relacja Piera Sinattiego przeczy jednak takim „odważnym” wyjaśnieniom:

    W rzeczywistości wydawcy, zanim odrzucili przedmowę, poprosili mnie (a za moim pośrednictwem Herlinga) o usunięcie ściśle określonych fragmentów: tego, w którym wspólnie rozważamy niezrozumienie fenomenu gułagu – nierozerwalnie związanego ze społeczeństwem komunistycznym – ze strony lewicowej inteligencji, nie tylko we Włoszech. Tego, gdzie Herling wdaje się w ideową, żarliwą polemikę z Primo Levim, wielkim pisarzem-świadkiem Auschwitz, który nie chciał poznać albo zrozumieć przesłania nieszczęsnego rosyjskiego „brata” z Kołymy – Szałamowa – i stwierdzał, że można sobie wyobrazić społeczeństwo socjalistyczne bez gułagu, podczas gdy nie do pomyślenia jest nazizm bez obozów. Tego, w którym Herling stawia zarzuty, że Italo Calvino nie zrozumiał takiej książki jak Doktor Żywago, i że Norberto Bobbio zbyt późno dostrzegł bliskość komunizmu i narodowego socjalizmu, gułagu i lagru. Ponadto, zakładam, że nie było mile widziane odniesienie do wydanej przez Mondadori Czarnej księgi komunizmu, będące trudnym do podważenia punktem dojścia krytyki „realnego socjalizmu”.
    Nie mieliśmy wątpliwości, Herling i ja, że należy odrzucić sugestię „cięcia”. Oburzył nas fakt, że u progu 2000 roku znów powróciły upiory, cenzura, totem i tabu.107

    66A więc „zwykła praca redakcyjna” i „akt odwagi”, czy jednak próba ideologicznej, merytorycznej ingerencji w treść przedmowy?

    67Pierluigi Battista podkreśla, że casus wstępu do Opowiadań kołymskich dowodzi, że, podobnie jak Herling, począwszy od aktu oskarżenia stalinowskiego reżimu, jakim był Inny Świat, jest konsekwentny w antysowieckich poglądach, tak i włoska lewica nieugięcie trwa przy „swoim”:

    […] dla Gustawa Herlinga byłoby to [sukces wydawniczy we Włoszech] jednoznaczne świadectwo późnej, ale solennej rekompensaty za niesprawiedliwe wykluczenie, jakiego doświadczył w środowisku kulturalnym, takim jak włoskie, zdecydowanie niechętnym, by wysłuchać intelektualisty, który nie jest skłonny umniejszać «komunistycznych zbrodni». Za sprawą pisanej z Pierem Sinattim przedmowy do Opowiadań kołym­ skich Warłama Szałamowa, które Einaudi ma właśnie opublikować w serii „Millenni”, Herling potwierdzał swoją sygnaturą ostateczne skruszenie innego muru108: muru kulturowej głuchoty włoskiej lewicy względem dokumentów ujawniających prawdziwą historię komunistycznego totalitaryzmu, apokaliptycznej tragedii Gułagu. Zamiast tego, spotkanie zdaje się znów przełożone.109

    68Herling, zapytany przez Luigiego Amicone o przyczyny tak ożywionej i emocjonującej dyskusji, która rozgorzała we Włoszech, po tym jak ujawniona została informacja o decyzji wydawnictwa Einaudi na temat rezygnacji z „kontrowersyjnej” przedmowy, odpowiedział, że „najprawdopodobniej dotknął on drażliwego nerwu politycznej i psychologicznej sytuacji Włoch”110. Grudziński zakładał, że – po osobnej publikacji tej przedmowy jako Ricordare, raccontare. Conversazione su Šala­ mov („Pamiętać, opowiadać. Rozmowa o Szałamowie”) – ta budząca kontrowersje dyskusja zostaje zakończona. Okazało się jednak, że – na fali tak burzliwej polemiki – wydawnictwo Adelphi zdecydowało się wznowić wcześniejsze wydanie Opo­ wiadań kołymskich, opatrując książkę paskiem, na którym znajdowały się słowa Herlinga: „Na tym polega jego straszliwa siła. Chciał wszystko zapamiętać, chociaż nie wiedział nawet, czy pewnego dnia będzie mógł opisać swoje doświadczenie. Dlatego walczyły w nim pragnienie pamiętania i rozpacz w obliczu władzy, która usiłuje wszystko wymazać”111. Polski pisarz jednoznacznie komentuje ten zabieg jako swoisty ciąg dalszy zawikłanej historii tej przedmowy:

    […] nasza przedmowa została opublikowana. Rzecz była dla mnie zamknięta, a potem dowiaduję się, że w tym samy czasie wyszedł zbiór Opowiadań kołymskich w wydawnictwie Adelphi, wznowienie starej edycji, skromniejszych rozmiarów niż u Einaudiego, z fragmentem moich słów na pasku wokół okładki. To jest cytat z mojej słynnej przedmowy. Jeśli odczuwają jakiś rodzaj żałoby w wydawnictwie Einaudi, pogłębi się ona po tym, jak ukazał się ten tom. Ja postrzegam go jako gwóźdź do trumny w naszej „wojnie”.112

    69Po śmierci Herlinga w 2000 roku we włoskiej prasie ukazały się liczne artykuły, wspominające postać pisarza i jego najważniejsze dzieła, z Un mondo a parte na czele. Większość publicystów przywoływała dzieje trudnej recepcji dwóch pierwszych wydań Un mondo a parte oraz niechlubną historię „cenzury” przedmowy do włoskiego przekładu Opowiadań kołymskich Szałamowa. Piero Sinatti podkreślał, że zmarł autor „jednego z pierwszych świadectw i jednocześnie pierwszego arcydzieła o Gułagu”, będący – jak sam o sobie mówił – „pisarzem rasy orwellowskiej”113. Goffredo Fofi żegnał go słowami: Addio Gustavo, europeo napoletano 114.

    70Jednak ukazał się również artykuł Per „l’Unità” Gustaw Her­ ling non è morto 115(„Zdaniem «Unità», Gustaw Herling nie umarł”), w którym mowa o tym, że w piśmie tym, z powodów ideologicznych, nie opublikowano najkrótszej nawet informacji o śmierci Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Ta nieobecność – znacząca, jak twierdzi Giordano Bruno Guerri – to konsekwencja odrzucenia poglądów polskiego pisarza, byłego więźnia obozu w Jercewie, na temat lagrów i łagrów jako „bliźniaczych” tworów nazistowskiego i sowieckiego totalitaryzmu. Warto – jak sądzę – przytoczyć ten krótki artykuł w całości:

    „Umarł Herling…”. „Kto, ten faszysta, który mówił, że gułag jest podobny do nazistowskich obozów koncentracyjnych? Pokój jego duszy”. Tak mniej więcej mogła wyglądać rozmowa, którą zapewne przeprowadzono przedwczoraj w redakcjach „L’Unità” i „Il Manifesto”. Wszystkie dzienniki, wszystkie, publikowały informację o odejściu tego, który przez wielu określany był mianem „największego polskiego pisarza”. „Il Giornale”, „Il Corriere della Sera”, „Il Messaggero”, „La Repubblica”, „La Stampa” i inne poświęciły mu przynajmniej pół strony. Tylko „L’Unità” i „Il Manifesto” zachowują się, jak gdyby zdechł siejący zgorszenie komar, ponieważ Herling – tak antyfaszysta, jak antykomunista, liberał – ponosi winę za to, że był więźniem obozu stalinowskiego i że napisał książkę Inny Świat, która jako pierwsza obnażyła okrucieństwo represji komunistycznych wymierzonych przeciwko wolnym ludziom. We Włoszech książka ta ukazała się w 1958 roku i została „uciszona” za sprawą wydania, którym sterowała lewicowa ortodoksja kulturalna. A potem, czterdzieści lat później, w roku 1999, jego przedmowę do Opowiadań kołymskich Szałamowa Einaudi ocenzurował właśnie dlatego, że [Herling] stawiał w niej znak równości między gułagiem a obozami koncentracyjnymi.
    „L’Unità” i „Il Manifesto” postanowiły podtrzymywać ten ostracyzm także post mortem, nie poświęcając mu nawet jednej linijki. A mówią, że komunizmu już nie ma. Gustaw Herling mylił się, wierząc, że Włosi nie są narodem fanatyków. Paru jeszcze się znajdzie.116

    71W zakończeniu swojego tekstu Guerri odwołuje się najprawdopodobniej do fragmentu rozmowy, którą na łamach „L’Europeo” przeprowadził z Herlingiem w lipcu 1994 roku Paolo Marchesini. Polski pisarz stwierdził wówczas: „[…] Włosi nie są zbyt poważni z politycznego punktu widzenia. Ni e j e s t eś c i e f a n a t y k a m i (non siete dei fanatici) i to jest ogromna zaleta. Wszystkie wasze polityczne wybory, w gruncie rzeczy, od faszyzmu po komunizm, są zawsze dokonywane w sposób przybliżony”117.

    Epilog – „książka-ikona XX wieku”

    72Chciałabym w tym miejscu raz jeszcze zwrócić uwagę na przedmowę do wydania Un mondo a parte z 1994 (Feltrinelli), pisaną przez Herlinga w listopadzie 1993 roku, i zacytować fragment, w którym Herling przywołuje przepowiednię Edwarda Crankshawa dotyczącą losów Innego Świata:

    Po tym jak Inny Świat ukazał się w Londynie, jeden z najważniejszych krytyków i znawców kwestii rosyjskich, Edward Crankshaw, napisał w łamach londyńskiego tygodnika „Observer”, że moja książka przeżyje instytucje (sowieckie obozy koncentracyjne), które opisuje. A przy innej okazji zdefiniował ją jako „klasyczną”. Przytaczam to bez fałszywej skromności.118

    73O wydanej przez Mondadori w 2017 roku kolejnej włoskiej edycji Un mondo a parte pisze się jako o dziele klasycznym119. Utwory publikowane w serii „Moderni”, w ramach której ukazał się Un mondo a parte, zostały przez wydawcę nazwane „książkami-ikonami XX wieku” (libri­icona del No­ vecento)120. Gustaw Herling znalazł się w gronie takich pisarzy, jak: Thomas Mann, Aleksander Sołżenicyn, James Joyce, George Orwell, Arthur Koestler, Jewgienij Zamiatin, Ernest Hemingway, Italo Calvino, Gabriel García Márquez, Aldous Huxley, Ignazio Silone, Luigi Pirandello czy Eugenio Montale (by wymienić tylko niektórych).

    74Fabrizio Accatino na łamach turyńskiego dziennika „La Stampa” opublikował zwięzły, ale bardzo celny artykuł, opatrując go znaczącym tytułem: Quando la nostra sinistra era miope: scrivere dei gulag e non essere creduti („Kiedy nasza lewica niedowidziała: piszesz o gułagu, ale nie wierzą ci”). Już zatem w samym nagłówku pojawiają się ważne tezy, odnoszące się do czasów, kiedy włoska lewica „niedowidziała” (era miope), oraz do sytuacji polskiego twórcy emigracyjnego, który pisze o gułagu, ale nikt nie daje mu wiary… Niezwykle trafny jest również akapit otwierający ten krótki szkic:

    Są arcydzieła, które przepływają przez historię i literaturę swojego czasu jak rzeki krasowe. Milczące, czasem wręcz niewidoczne, prześladowane za sprawą ostracyzmów kulturalnych i krótkowzrocznych wydawców. Un mondo a parte jest przykładem jednego z najgłośniejszych tego typu przypadków w całym XX wieku. Napisany przez Polaka Gustawa Herlinga między 1949 a 1950 rokiem, jest opowieścią o dwóch latach internowania w gułagu i stanowi jedno z najwcześniejszych świadectw okrucieństwa sowieckich obozów pracy, wyprzedzając o ponad dwadzieścia lat Sołżenicyna i Szałamowa.121

    75Spełniły się zatem przepowiednie Russella, Silonego i innych dalekowzrocznych krytyków – Un mondo a parte współtworzy kanon dwudziestowiecznej literatury światowej. Burzliwe dzieje recepcji jednego włoskiego tłumaczenia Innego Świata (wszystkie wydania przygotowywane były bowiem na podstawie tego samego przekładu) czytać można również jako historię powolnego odkrywania Gustawa Herlinga jako pisarza publikującego po włosku. Dwa pierwsze wydania Un mondo a parte to „przekład nieistniejący”, podobnie nieistniejący, bo niewygodny z powodów politycznych, pozostawał Herling jako emigracyjny pisarz i publicysta. Opóźniony odbiór Un mondo a parte we Włoszech spowodowany był ideologiczną blokadą. Konsekwencje postawy lewicowo zorientowanej włoskiej inteligencji polski pisarz odczuwał osobiście – jako samotność człowieka, który „zbyt wcześnie” odważył się wyjawić prawdę o sowieckich obozach koncentracyjnych. Dopiero w 1994 roku Włosi gotowi byli przyjąć to wstrząsające świadectwo i zrobić Herlingowi miejsce na mapie dwudziestowiecznej literatury włoskiej. Dla polskiego pisarza ogromne znaczenie miał fakt, że w końcu został doceniony w swojej drugiej ojczyźnie, którą – mimo początkowej niechęci – naprawdę pokochał i wewnętrznie oswoił, tak iż po kilku dekadach życia we Włoszech mógł mówić o sobie jako o „italianizancie”.

    Notes de bas de page

    1 G. Herling­Grudziński, Od autora, w: tenże, Inny Świat. Zapiski sowieckie, Warszawa 1995, s. 8.

    2 Włodzimierz Bolecki podkreśla: „W czasie, gdy Herling spisywał w Londynie swoje wspomnienia, informacje o rzeczywistości łagrowej istniały praktycznie tylko w świadomości tych, którzy ją poznali na własnej skórze” – W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków 2007, s. 143.

    3 Sam Herling pisał o problemie polskiej rusofobii w szkicu poświęconym stosunkowi Josepha Conrada do Rosji. Zob. G. Herling­Grudziński, W oczach Conrada, w: tenże, Dzieła zebrane, red. W. Bolecki, t. X: Eseje, Kraków 2016, s. 55–56. Por. również uwagi w niniejszej książce – s. 52–53.

    4 Na ten temat zob. D. Tołczyk, Gułag w oczach Zachodu, Warszawa 2009.

    5 B. Skarga, Świadectwo „Innego świata”, w: W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, s. 242–243. Pierwodruk: „Kultura Niezależna” 1986, nr 19.

    6 Włoskie tłumaczenie Innego Świata przygotowane było na podstawie an­ gielskiego przekładu tej książki, jego autorki (żona pisarza – Lidia Herling­Croce i Antonia Maresca) ukrywają się (zarówno w edycjach z 1958 i 1965, jak i w wydaniach z 1994 i 2017 roku) pod pseudonimem Gaspare Magi. Zob. F. M. Cataluccio, La trappola del mondo a parte, wstęp do: G. Herling, Un mondo a parte, przeł. G. Magi (przekład przejrzany przez Autora), z dossier złożonym z tekstów i dokumentów pochodzących z Archiwum Gustawa Herlinga, Milano 2017, s. XXIX. Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytowane będzie to wydanie.

    7 List Ignazia Silonego do Gustawa Herlinga z 17 lutego 1958 roku, w: G. Herling, Un mondo a parte, na stronie nienumerowanej.

    8 O tekście Silonego wspomina Herling w swoim dzienniku (wpis z 28 stycznia 1958 roku): „Elena [Croce – M. Ś.] dała mi odbitkę szczotkową «Biuletynu Circolo del Libro» z artykułem Silonego o moim Innym Świecie”. G. Herling­Grudziński, Dziennik 1957–1958, oprac. W. Bolecki, M. Herling, Kraków 2018, s. 255.

    9 Włodzimierz Bolecki podkreśla, że do takiego stanu rzeczy przyczyniła się hitlerowska propaganda, która ujawniała prawdę o sowieckich obozach, jednak trudno się dziwić, że tego typu rewelacjom nie chciano dawać wiary: „Publikacjom hitlerowskim nikt nie wierzył – szczególnie na terenie Generalnej Guberni, w której nic nie wiedziano, a niekiedy nie chciano wiedzieć o realiach sowieckiej okupacji na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej. Blokada informacyjna, spowodowana lękiem przed manipulacją propagandy hitlerowskiej, miała swoje konsekwencje po wojnie – zarówno w Polsce, jak i w Europie Zachodniej, gdzie wielu polityków i intelektualistów (np. Jean­Paul Sartre, M. Merleau­Ponty) najpierw zaprzeczało istnieniu sowieckich obozów koncentracyjnych, a następnie – gdy ten fakt ujawnili sami Rosjanie (np. Sołżenicyn) – odmawiali ich potępienia, a zwłaszcza zestawiania z obozami hitlerowskimi. […] Praktycznie do końca lat osiemdziesiątych, tzn. do końca istnienia Związku Radzieckiego, temat łagrów sowieckich należał do tematów tabu, podobnie jak porównywanie totalitaryzmu (ideologii i praktyki) bolszewików i nazistów”. W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, s. 119–120.

    10 Zob. G. Herling, Un mondo a parte, przeł. G. Magi, Bari 1958.

    11 I. Silone, prezentacja Innego Świata dla „Bollettino del Circolo Italiano del Libro” 1958. Cyt. za: F. M. Cataluccio, La trappola del mondo a parte, s. V.

    12 Takiego pseudonimu używał Giovanni Chiocca, autor poetyckich gier słownych, a także pisarz i edytor.

    13 Stelio, Un mondo a parte, „Gazzetta del Popolo” 17 VI 1952.

    14 Tamże.

    15 Warto jednak dodać, że w roku 1957 na łamach „Critica Sociale”, której założycielem był Filippo Turati, ukazał się pod tytułem Gettato ai lupi niewielki fragment książki. Zob. G. Herling, Gettato ai lupi, „Critica so­ ciale” 20 VIII – 5 IX 1957, s. 398–399.

    16 A. Garosci, I nemici, „La Sera” 18 VII 1958. Przedruk: „Basilicata” V 1959.

    17 R. Napolitano, I barbari del XX secolo, „La Tribune” 27 VII 1958, s. 19.

    18 G. Herling­Grudziński, T. Marrone, Pod światło, posłowie S. Romano, przeł. S. Kasprzysiak, Kraków 1998, s. 34.

    19 R. Napolitano, I barbari del XX secolo, s. 19.

    20 G. Tedeschi, [bez tytułu], „La Fiera Letteraria” 12 IV 1959.

    21 Tamże.

    22 Tamże [podkr. – M. Ś.].

    23 G. Caprin, Uomini disintegrati, „Piccolo” 3 VIII 1958, s. 3.

    24 Zob. P. Milano, Torna a vivere la casa dei morti, „L’Espresso” 8 VI 1958, s. 17.

    25 Tamże.

    26 G. Herling­Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Warszawa 1997, s. 116.

    27 P. Milano, Torna a vivere la casa dei morti, s. 17.

    28 Tamże.

    29 Także Tadeusz Sucharski nie stawia łatwego znaku równości między Dostojewskim a Herlingiem, tylko stara się dowieść, że – mimo licznych podobieństw – punkt dojścia refleksji obu pisarzy jest odmienny: „Spotkania dwóch wielkich pisarzy odbywały się na kilku płaszczyznach. Po spotkaniach w planie biograficznym – niezwykłym poznaniu i duchowym pojedynku w jercewskim łagrze, następnie na planie twórczym – podobnej formule opisu człowieka, doszło do spotkania na gruncie metafizycznym. Wspólna obu twórcom jest refleksja nad człowiekiem pozbawionym Boga, jak powiedziałby Dostojewski, albo pozbawionym wartości absolutnych, jak powiedziałby Herling­Grudziński. I wspólne są wysiłki znalezienia i wskazania wyjścia z tego ślepego zaułka pozbawionego transcendencji. Stąd tak wielkie znaczenie nadziei i «zmartwychwstania» w ich twórczości, choć – jak się przekonamy – rozwiązania będą zupełnie różne”. T. Sucharski, Dostojewski Herlinga-Grudzińskiego, Lu­ blin 2002, s. 8.

    30 O różnicy między Herlingiem a Dostojewskim pisał w swoim dzienniku Jan Lechoń. Pod datą 18 grudnia 1951 roku odnajdujemy taką refleksję: „Wierzyński, entuzjazmując się Herlingiem­Grudzińskim, coś tam mówił o Dostojewskim. Przyznam, że już nie mam cierpliwości na te porównania, bez sensu i pokrycia. Dostojewski stworzył świat, którego przed nim nie było w literaturze, stworzył całą rasę ludzi i całą filozofię, dla mnie obcą i nawet wrogą – ale któż zaprzeczy, że wstrząsnęła ona literaturą światową – a nawet wiedzą o człowieku. Tymczasem Herling, doświad­ czywszy okropności, o których nawet Dostojewski nie śnił w swoich naj­ bardziej ponurych wizjach – napisał mozolny, bardzo literacki pamiętnik tego życia. Co to ma jedno z drugim wspólnego – poza tym, że i jedno, i drugie dzieje się w Rosji i że Herling oczywiście jest uczniem Dostojewskiego, jak wszyscy, którzy chcą dociec sekretu rosyjskiej duszy?”. J. Lechoń, Dziennik 21 stycznia 1951 – 31 grudnia 1952, wstęp R. Loth, Warszawa 1992, s. 317.

    31 P. Milano, Torna a vivere la casa dei morti, s. 17.

    32 V. Franchi, Memorie di un prigioniero dai campi di concentramento sovietici, „L’Indicatore” IV–V 1958, s. 46.

    33 Zob. tamże, s. 47.

    34 Paoluzi odnosi się do drugiej edycji książki Leviego. Pierwsza ukazała się nakładem turyńskiego wydawnictwa De Silva w 1947 roku w serii „Bi­ blioteca Leone Ginzburg”.

    35 Zob. A. Paoluzi, Memorie dai campi di concentramento, „Il Popolo” 9 VII 1958. Recenzja została przedrukowana dwa dni później w „Il Quotidiano Sardo” (11 VII 1958).

    36 Tamże.

    37 R. Salvadori, Sałatka z muchomorów, przeł. J. Mikołajewski, „Gazeta Wyborcza”, 22–23 VI 2002.

    38 R. Salvadori, Gustaw Herling-Grudziński we Włoszech, przeł. J. Mikołajewski, w: tenże, Sylwetki i portrety, Warszawa 2010, s. 87–88.

    39 Tamże, s. 84 [podkr. – M. Ś.].

    40 Tamże, s. 85 [podkr. – M. Ś.].

    41 „Pomimo że na ich obszarze działała najsilniejsza partia komunistyczna na całym Zachodzie, a «lewicowi intelektualiści», wyróżniali się aktywnością, powojenne Włochy były krajem demokratycznym i pluralistycznym, w którym spotykały się i ścierały najbardziej różnorodne idee – katolickie, liberalne, marksistowskie. Krajem, którego instytucje i produkcja kulturalna przez długie lata znajdowały się pod chadecką hegemonią”. Tamże, s. 86.

    42 Tamże, s. 87.

    43 G. Tomassucci, Tutto Herling, „L’Indice dei Libri del Mese” 1992, nr 7, s. 19.

    44 R. Salvadori, Gustaw Herling-Grudziński we Włoszech, s. 87.

    45 Tamże, s. 88.

    46 Tamże, s. 90.

    47 Libri e editori, „Epoca” 5 X 1958.

    48 Ustalenia Salvadoriego w sposób bezkrytyczny przyjmuje Marian Stępień w wydanej w 2007 roku książce Wśród emigrantów. Badacz nie za­ daje sobie trudu, by przytoczyć jakiekolwiek argumenty obrońców Herlinga ani by – nawet pobieżnie – prześledzić odbiór Un mondo a parte we Włoszech. Wszystko, co pisze na temat włoskiej recepcji książki, przejmuje wprost od Salvadoriego… Zob. M. Stępień, „Podwójne życie pisarza”, w: tenże, Wśród emigrantów, Kraków 2007, s. 135–137.

    49 G. Herling­Grudziński, T. Marrone, Pod światło, s. 46–47.

    50 Tamże, s. 15.

    51 Herling stosuje tu zgrabny retoryczny unik – nie twierdził co prawda, że Laterza został zmuszony do sabotowania Innego Świata, ale przecież sformułował takie przypuszczenie, pisząc: „Był komunistą i może mu to nakazano”.

    52 Tamże, s. 16–17.

    53 G. Herling­Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, s. 102.

    54 G. Herling, P. Battista, Herling due volte solo fra i rossi, „La Stampa” 24 III 1992, s. 17.

    55 Zob. Ricciardetto, Tre libri sulla Russia, „Epoca” 24 VIII 1958, s. 5.

    56 Tamże.

    57 „Nie traćmy czasu na dyskusje, czy były obozy, czy nie. Po XX kongresie i po raporcie Chruszczowa ich istnienie zostało oficjalnie potwierdzone. Od tej chwili każdy, kto jedzie do Rosji i chce rozmawiać o stalinizmie, ma obowiązek pytać sowieckie władze o pozwolenie na odwiedzenie obozu koncentracyjnego – jednego z obozów, do których obecności, powtarzam, oficjalnie się przyznano. Naturalnie, nie otrzyma tego pozwolenia. Wspaniale. Ale przynajmniej będzie mógł powiedzieć: «Ubiegałem się o wizytę w obozie, ale nie wydano na nią zgody z takich powodów i pod takim pretekstem». Ale odbyć podróż do Rosji i zignorować fakt, że są tam obozy koncentracyjne, i dyskutować przy tym o stalinizmie – nie wydaje mi się, by to oznaczało pisać prawdę”. Tamże.

    58 Tamże.

    59 Tamże.

    60 Tamże, s. 8.

    61 Tamże.

    62 Zob. M. Vecchi, Nell’inferno di Stalin, „Vita” 14–20 X 1965, s. 60.

    63 Tamże.

    64 Tamże, s. 62.

    65 Herling wymienia nazwiska Milano i Valianiego, twierdząc, że jedynie oni nie zignorowali pierwszego włoskiego wydania Innego Świata. Jednak o ile recenzja Milano rzeczywiście ukazała się w 1958 roku, o tyle szkic Valianiego pochodzi z 1965 roku, a więc jest reakcją na drugą włoską edycję książki. Ponadto, o czym świadczą inne przywoływane przeze mnie omówienia Un mondo a parte, nie tylko ci dwaj krytycy pisali w komunistycznych Włoszech o Herlingowym świadectwie okrucieństw sowieckiego obozu pracy i literackich portretach współwięźniów.

    66 L. Valiani, [bez tytułu], „L’Espresso” 3 X 1965, s. 27.

    67 Tamże.

    68 G. Vigorelli, Esiste in Russia una letteratura clandestina?, „Tempo” 29 IX 1965, s. 78.

    69 Zob. G. Herling, Il re nudo, „La Fiera Letteraria” 27 VI 1965, nr 25, s. 1, 2.

    70 G. Vigorelli, Esiste in Russia una letteratura clandestina?, s. 79.

    71 Tamże.

    72 Tamże.

    73 Dosłownie jako „prekursora Sołżenicyna” (un precursore di Solgenitsin) określa Herlinga Tarquino Maiorino. T. Maiorino, Tanto sangue polacco per la bianca Cassino, „Il Giorno” 18 V 1974, nr 113, s. 3.

    74 G. Vigorelli, Esiste in Russia una letteratura clandestina?, s. 79.

    75 R. Giardina, L’umanità senza riscatto dei campi di lavoro sovietici, „Il No­ stro Tempo” 24 X 1965, nr 41, s. 3.

    76 M. Pomilio, A poco a poco scoperto un grande libro, „La Fiera Letteraria” 24 III 1966, s. 12. Cyt. za: G. Herling, Un mondo a parte, s. 366.

    77 Zob. tamże.

    78 Tamże, s. 368.

    79 Tamże, s. 369.

    80 G. Herling, Introduzione all’edizione russa, w: tenże, Un mondo a parte, s. 350.

    81 G. Tomassucci, Tutto Herling, s. 19.

    82 F. Fortini, Un po’ di Herling a uso degli italiani, „L’Indice dei Libri del Mese” 1992, nr 7, s. 18.

    83 Tamże.

    84 Tamże.

    85 Tamże.

    86 G. Herling, Introduzione all’edizione italiana del 1994, w: tenże, Un mondo a parte, s. 355.

    87 „Pourtant la decision a été négative, sourtout, je crois, pour des raisons commerciales”. List A. Camusa do G. Herlinga z 25 czerwca 1956 roku, w: G. Herling, Un mondo a parte, list reprodukowany na nienumerowanej stronie.

    88 G. Herling, Introduzione all’edizione italiana del 1994, s. 356.

    89 Tamże, s. 357.

    90 G. Herling­Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, s. 102.

    91 N. Pellegrini Baiada, Se impegno civile vuol dire agire sul piano della cultura, „La Voce Repubblicana” 27–28 VII 1994, s. 8. W swoim tekście Pellegrini Baiada przytacza również odpowiedź Herlinga na pytanie, w jaki sposób może przetrwać kultura: „Kultura to obowiązek mówienia prawdy. Powołaniem pisarza jest być wolnym i niezależnym”.

    92 P. Pera, Fuori del „mondo a parte”. Due libri di Gustaw Herling, „Linea d’Ombra” 1994, nr 93, s. 34.

    93 Tamże, s. 35.

    94 Tamże, s. 36.

    95 P. Pinto, L’umanità salvata. Herling e la rivoluzione fallita, „Il Popolo” 10 IX 1994, s. 10.

    96 M. Ciampa, Herling: profeta dei gulag, „L’Informazione” 25 VI 1994.

    97 List M. Bersaniego do G. Herlinga z 4 maja 1999 roku, przeł. J. Ugniewska, „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 58–59.

    98 P. Mieli, Herling, Einaudi i tajemnica przedmowy, przeł. P. Bravo, „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 63.

    99 Zob. G. Herling, P. Sinatti, Ricordare, raccontare. Conversazione su Šalamov, Napoli 1999.

    100 List G. Herlinga do M. Bersaniego z 6 maja 1999, przeł. J. Ugniewska „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 59.

    101 Come è che il diavolo si nasconde nei dettagli. Conversazione di Luigi Amicone con Pietro Sinatti, „Tempi” 3–9 VI 1999, nr 21, s. 13.

    102 D. Fertilio, Herling: Il mio Šalamov censurato, „Corriere della Sera” 24 V 1999, s. 23.

    103 „Niedawno na łamach dziennika «La Stampa» – relacjonuje Herling – określiłem jako «bliźniacze reżimy» nazizm i komunizm. Dostałem mnóstwo listów od czytelników, wielu z nich było oburzonych: jak można stawiać oba ustroje na jednej płaszczyźnie? A właśnie, że można, trzeba zrobić tylko jedno rozróżnienie: w inny sposób zabijano więźniów w Oświęcimiu, w inny na Kołymie. I to cała różnica. Zasadniczą wagę ma natomiast inne spostrzeżenie: dla lewicowej inteligencji komu­ nizm wywodzi się z oświecenia, z europejskiego racjonalizmu. Jest więc zjawiskiem politycznym ocenianym pozytywnie, w odróżnieniu od nazizmu, który otwarcie głosił swój zamiar eksterminacji niektórych narodów, niektórych ras i wymieniał nawet swoje przyszłe ofiary. Był utopią jawnie narodową i rasową, podczas gdy komunizm stanowił godną szacunku ideologię, właśnie jako efekt oświecenia. Można więc było przyjąć, że po drodze popełnił jakieś błędy”. G. Herling­Grudziński, P. Si­ natti, A. Raffetto, Zapamiętane, opowiedziane. Rozmowa o Szałamowie i komunizmie Rosji, „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 57.

    104 P. Levi, Dai Lager di Stalin, „Tuttolibri” 25 IX 1976, nr 37.

    105 Come è che il diavolo si nasconde nei dettagli, s. 12–14.

    106 Vittorio Bo replica alle critiche: „Il nostro è un atto di coraggio”, cyt. za: P. Battista, Il fantasma del Gulag spaventa lo Struzzo?, „Panorama” 3 VI 1999, s. 198.

    107 P. Sinatti, Fino a dove è ammesso ricordare ?, „Il Sole 24 Ore” 30 V 1999, p. 31.

    108 Wcześniej w artykule mowa była o Murze Berlińskim.

    109 P. Battista, Il fantasma del Gulag spaventa lo Struzzo?, s. 197.

    110 Il pelo (e il vizio) di Einaudi. Conversazione di Luigi Amicone con Gustaw Herling, „Tempi” 1–7 VII 1999, nr 25, s. 12.

    111 G. Herling­Grudziński, P. Sinatti, A. Raffetto, Zapamiętane, opowiedziane, s. 68.

    112 Il pelo (e il vizio) di Einaudi. Conversazione di Luigi Amicone con Gustaw Herling, s. 12.

    113 P. Sinatti, Nel Gulag alla scoperta dell’uomo, „Il Sole 24 Ore” 9 VII 2000.

    114 G. Fofi, È morto Gustaw Herling. Mieli: „Due volte vittima”, „Corriere della Sera” 6 VII 2000, s. 1, 11.

    115 Zob. G. B. Guerri, Per „l’Unità” Gustaw Herling non è morto, „Il Gior­ nale” 7 VII 2000.

    116 Tamże.

    117 P. Marchesini, Italia? È davvero un mondo a parte. Gustaw Herling, quarant’anni di esilio a Napoli, „L’Europeo” 27–29 VII 1994, s. 85 [podkr. – M. Ś.].

    118 G. Herling, Un mondo a parte, s. 358.

    119 Zob. A. Martini, „Un mondo a parte” ora è consacrato nei classici, „Cor­ riere della Sera” 19 III 2018, s. 9.

    120 Zob. https://www.oscarmondadori.it/collana/moderni/ (data dostępu: 18 lipca 2018).

    121 F. Accatino, Quando la nostra sinistra era miope: scrivere dei gulag e non essere creduti, „La Stampa” 20 III 2018; korzystam z internetowej wersji artykułu: http://www.lastampa.it/2018/03/20/cronaca/appunta­menti/quando­la­nostra­sinistra­era­miope­scrivere­dei­gulag­e­non­es­sere­creduti­pOJvIcmfQ8WlAcEQZMozVK/pagina.html (data dostępu: 5 maja 2018).

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 G. Herling­Grudziński, Od autora, w: tenże, Inny Świat. Zapiski sowieckie, Warszawa 1995, s. 8.

    2 Włodzimierz Bolecki podkreśla: „W czasie, gdy Herling spisywał w Londynie swoje wspomnienia, informacje o rzeczywistości łagrowej istniały praktycznie tylko w świadomości tych, którzy ją poznali na własnej skórze” – W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków 2007, s. 143.

    3 Sam Herling pisał o problemie polskiej rusofobii w szkicu poświęconym stosunkowi Josepha Conrada do Rosji. Zob. G. Herling­Grudziński, W oczach Conrada, w: tenże, Dzieła zebrane, red. W. Bolecki, t. X: Eseje, Kraków 2016, s. 55–56. Por. również uwagi w niniejszej książce – s. 52–53.

    4 Na ten temat zob. D. Tołczyk, Gułag w oczach Zachodu, Warszawa 2009.

    5 B. Skarga, Świadectwo „Innego świata”, w: W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, s. 242–243. Pierwodruk: „Kultura Niezależna” 1986, nr 19.

    6 Włoskie tłumaczenie Innego Świata przygotowane było na podstawie an­ gielskiego przekładu tej książki, jego autorki (żona pisarza – Lidia Herling­Croce i Antonia Maresca) ukrywają się (zarówno w edycjach z 1958 i 1965, jak i w wydaniach z 1994 i 2017 roku) pod pseudonimem Gaspare Magi. Zob. F. M. Cataluccio, La trappola del mondo a parte, wstęp do: G. Herling, Un mondo a parte, przeł. G. Magi (przekład przejrzany przez Autora), z dossier złożonym z tekstów i dokumentów pochodzących z Archiwum Gustawa Herlinga, Milano 2017, s. XXIX. Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytowane będzie to wydanie.

    7 List Ignazia Silonego do Gustawa Herlinga z 17 lutego 1958 roku, w: G. Herling, Un mondo a parte, na stronie nienumerowanej.

    8 O tekście Silonego wspomina Herling w swoim dzienniku (wpis z 28 stycznia 1958 roku): „Elena [Croce – M. Ś.] dała mi odbitkę szczotkową «Biuletynu Circolo del Libro» z artykułem Silonego o moim Innym Świecie”. G. Herling­Grudziński, Dziennik 1957–1958, oprac. W. Bolecki, M. Herling, Kraków 2018, s. 255.

    9 Włodzimierz Bolecki podkreśla, że do takiego stanu rzeczy przyczyniła się hitlerowska propaganda, która ujawniała prawdę o sowieckich obozach, jednak trudno się dziwić, że tego typu rewelacjom nie chciano dawać wiary: „Publikacjom hitlerowskim nikt nie wierzył – szczególnie na terenie Generalnej Guberni, w której nic nie wiedziano, a niekiedy nie chciano wiedzieć o realiach sowieckiej okupacji na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej. Blokada informacyjna, spowodowana lękiem przed manipulacją propagandy hitlerowskiej, miała swoje konsekwencje po wojnie – zarówno w Polsce, jak i w Europie Zachodniej, gdzie wielu polityków i intelektualistów (np. Jean­Paul Sartre, M. Merleau­Ponty) najpierw zaprzeczało istnieniu sowieckich obozów koncentracyjnych, a następnie – gdy ten fakt ujawnili sami Rosjanie (np. Sołżenicyn) – odmawiali ich potępienia, a zwłaszcza zestawiania z obozami hitlerowskimi. […] Praktycznie do końca lat osiemdziesiątych, tzn. do końca istnienia Związku Radzieckiego, temat łagrów sowieckich należał do tematów tabu, podobnie jak porównywanie totalitaryzmu (ideologii i praktyki) bolszewików i nazistów”. W. Bolecki, „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, s. 119–120.

    10 Zob. G. Herling, Un mondo a parte, przeł. G. Magi, Bari 1958.

    11 I. Silone, prezentacja Innego Świata dla „Bollettino del Circolo Italiano del Libro” 1958. Cyt. za: F. M. Cataluccio, La trappola del mondo a parte, s. V.

    12 Takiego pseudonimu używał Giovanni Chiocca, autor poetyckich gier słownych, a także pisarz i edytor.

    13 Stelio, Un mondo a parte, „Gazzetta del Popolo” 17 VI 1952.

    14 Tamże.

    15 Warto jednak dodać, że w roku 1957 na łamach „Critica Sociale”, której założycielem był Filippo Turati, ukazał się pod tytułem Gettato ai lupi niewielki fragment książki. Zob. G. Herling, Gettato ai lupi, „Critica so­ ciale” 20 VIII – 5 IX 1957, s. 398–399.

    16 A. Garosci, I nemici, „La Sera” 18 VII 1958. Przedruk: „Basilicata” V 1959.

    17 R. Napolitano, I barbari del XX secolo, „La Tribune” 27 VII 1958, s. 19.

    18 G. Herling­Grudziński, T. Marrone, Pod światło, posłowie S. Romano, przeł. S. Kasprzysiak, Kraków 1998, s. 34.

    19 R. Napolitano, I barbari del XX secolo, s. 19.

    20 G. Tedeschi, [bez tytułu], „La Fiera Letteraria” 12 IV 1959.

    21 Tamże.

    22 Tamże [podkr. – M. Ś.].

    23 G. Caprin, Uomini disintegrati, „Piccolo” 3 VIII 1958, s. 3.

    24 Zob. P. Milano, Torna a vivere la casa dei morti, „L’Espresso” 8 VI 1958, s. 17.

    25 Tamże.

    26 G. Herling­Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Warszawa 1997, s. 116.

    27 P. Milano, Torna a vivere la casa dei morti, s. 17.

    28 Tamże.

    29 Także Tadeusz Sucharski nie stawia łatwego znaku równości między Dostojewskim a Herlingiem, tylko stara się dowieść, że – mimo licznych podobieństw – punkt dojścia refleksji obu pisarzy jest odmienny: „Spotkania dwóch wielkich pisarzy odbywały się na kilku płaszczyznach. Po spotkaniach w planie biograficznym – niezwykłym poznaniu i duchowym pojedynku w jercewskim łagrze, następnie na planie twórczym – podobnej formule opisu człowieka, doszło do spotkania na gruncie metafizycznym. Wspólna obu twórcom jest refleksja nad człowiekiem pozbawionym Boga, jak powiedziałby Dostojewski, albo pozbawionym wartości absolutnych, jak powiedziałby Herling­Grudziński. I wspólne są wysiłki znalezienia i wskazania wyjścia z tego ślepego zaułka pozbawionego transcendencji. Stąd tak wielkie znaczenie nadziei i «zmartwychwstania» w ich twórczości, choć – jak się przekonamy – rozwiązania będą zupełnie różne”. T. Sucharski, Dostojewski Herlinga-Grudzińskiego, Lu­ blin 2002, s. 8.

    30 O różnicy między Herlingiem a Dostojewskim pisał w swoim dzienniku Jan Lechoń. Pod datą 18 grudnia 1951 roku odnajdujemy taką refleksję: „Wierzyński, entuzjazmując się Herlingiem­Grudzińskim, coś tam mówił o Dostojewskim. Przyznam, że już nie mam cierpliwości na te porównania, bez sensu i pokrycia. Dostojewski stworzył świat, którego przed nim nie było w literaturze, stworzył całą rasę ludzi i całą filozofię, dla mnie obcą i nawet wrogą – ale któż zaprzeczy, że wstrząsnęła ona literaturą światową – a nawet wiedzą o człowieku. Tymczasem Herling, doświad­ czywszy okropności, o których nawet Dostojewski nie śnił w swoich naj­ bardziej ponurych wizjach – napisał mozolny, bardzo literacki pamiętnik tego życia. Co to ma jedno z drugim wspólnego – poza tym, że i jedno, i drugie dzieje się w Rosji i że Herling oczywiście jest uczniem Dostojewskiego, jak wszyscy, którzy chcą dociec sekretu rosyjskiej duszy?”. J. Lechoń, Dziennik 21 stycznia 1951 – 31 grudnia 1952, wstęp R. Loth, Warszawa 1992, s. 317.

    31 P. Milano, Torna a vivere la casa dei morti, s. 17.

    32 V. Franchi, Memorie di un prigioniero dai campi di concentramento sovietici, „L’Indicatore” IV–V 1958, s. 46.

    33 Zob. tamże, s. 47.

    34 Paoluzi odnosi się do drugiej edycji książki Leviego. Pierwsza ukazała się nakładem turyńskiego wydawnictwa De Silva w 1947 roku w serii „Bi­ blioteca Leone Ginzburg”.

    35 Zob. A. Paoluzi, Memorie dai campi di concentramento, „Il Popolo” 9 VII 1958. Recenzja została przedrukowana dwa dni później w „Il Quotidiano Sardo” (11 VII 1958).

    36 Tamże.

    37 R. Salvadori, Sałatka z muchomorów, przeł. J. Mikołajewski, „Gazeta Wyborcza”, 22–23 VI 2002.

    38 R. Salvadori, Gustaw Herling-Grudziński we Włoszech, przeł. J. Mikołajewski, w: tenże, Sylwetki i portrety, Warszawa 2010, s. 87–88.

    39 Tamże, s. 84 [podkr. – M. Ś.].

    40 Tamże, s. 85 [podkr. – M. Ś.].

    41 „Pomimo że na ich obszarze działała najsilniejsza partia komunistyczna na całym Zachodzie, a «lewicowi intelektualiści», wyróżniali się aktywnością, powojenne Włochy były krajem demokratycznym i pluralistycznym, w którym spotykały się i ścierały najbardziej różnorodne idee – katolickie, liberalne, marksistowskie. Krajem, którego instytucje i produkcja kulturalna przez długie lata znajdowały się pod chadecką hegemonią”. Tamże, s. 86.

    42 Tamże, s. 87.

    43 G. Tomassucci, Tutto Herling, „L’Indice dei Libri del Mese” 1992, nr 7, s. 19.

    44 R. Salvadori, Gustaw Herling-Grudziński we Włoszech, s. 87.

    45 Tamże, s. 88.

    46 Tamże, s. 90.

    47 Libri e editori, „Epoca” 5 X 1958.

    48 Ustalenia Salvadoriego w sposób bezkrytyczny przyjmuje Marian Stępień w wydanej w 2007 roku książce Wśród emigrantów. Badacz nie za­ daje sobie trudu, by przytoczyć jakiekolwiek argumenty obrońców Herlinga ani by – nawet pobieżnie – prześledzić odbiór Un mondo a parte we Włoszech. Wszystko, co pisze na temat włoskiej recepcji książki, przejmuje wprost od Salvadoriego… Zob. M. Stępień, „Podwójne życie pisarza”, w: tenże, Wśród emigrantów, Kraków 2007, s. 135–137.

    49 G. Herling­Grudziński, T. Marrone, Pod światło, s. 46–47.

    50 Tamże, s. 15.

    51 Herling stosuje tu zgrabny retoryczny unik – nie twierdził co prawda, że Laterza został zmuszony do sabotowania Innego Świata, ale przecież sformułował takie przypuszczenie, pisząc: „Był komunistą i może mu to nakazano”.

    52 Tamże, s. 16–17.

    53 G. Herling­Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, s. 102.

    54 G. Herling, P. Battista, Herling due volte solo fra i rossi, „La Stampa” 24 III 1992, s. 17.

    55 Zob. Ricciardetto, Tre libri sulla Russia, „Epoca” 24 VIII 1958, s. 5.

    56 Tamże.

    57 „Nie traćmy czasu na dyskusje, czy były obozy, czy nie. Po XX kongresie i po raporcie Chruszczowa ich istnienie zostało oficjalnie potwierdzone. Od tej chwili każdy, kto jedzie do Rosji i chce rozmawiać o stalinizmie, ma obowiązek pytać sowieckie władze o pozwolenie na odwiedzenie obozu koncentracyjnego – jednego z obozów, do których obecności, powtarzam, oficjalnie się przyznano. Naturalnie, nie otrzyma tego pozwolenia. Wspaniale. Ale przynajmniej będzie mógł powiedzieć: «Ubiegałem się o wizytę w obozie, ale nie wydano na nią zgody z takich powodów i pod takim pretekstem». Ale odbyć podróż do Rosji i zignorować fakt, że są tam obozy koncentracyjne, i dyskutować przy tym o stalinizmie – nie wydaje mi się, by to oznaczało pisać prawdę”. Tamże.

    58 Tamże.

    59 Tamże.

    60 Tamże, s. 8.

    61 Tamże.

    62 Zob. M. Vecchi, Nell’inferno di Stalin, „Vita” 14–20 X 1965, s. 60.

    63 Tamże.

    64 Tamże, s. 62.

    65 Herling wymienia nazwiska Milano i Valianiego, twierdząc, że jedynie oni nie zignorowali pierwszego włoskiego wydania Innego Świata. Jednak o ile recenzja Milano rzeczywiście ukazała się w 1958 roku, o tyle szkic Valianiego pochodzi z 1965 roku, a więc jest reakcją na drugą włoską edycję książki. Ponadto, o czym świadczą inne przywoływane przeze mnie omówienia Un mondo a parte, nie tylko ci dwaj krytycy pisali w komunistycznych Włoszech o Herlingowym świadectwie okrucieństw sowieckiego obozu pracy i literackich portretach współwięźniów.

    66 L. Valiani, [bez tytułu], „L’Espresso” 3 X 1965, s. 27.

    67 Tamże.

    68 G. Vigorelli, Esiste in Russia una letteratura clandestina?, „Tempo” 29 IX 1965, s. 78.

    69 Zob. G. Herling, Il re nudo, „La Fiera Letteraria” 27 VI 1965, nr 25, s. 1, 2.

    70 G. Vigorelli, Esiste in Russia una letteratura clandestina?, s. 79.

    71 Tamże.

    72 Tamże.

    73 Dosłownie jako „prekursora Sołżenicyna” (un precursore di Solgenitsin) określa Herlinga Tarquino Maiorino. T. Maiorino, Tanto sangue polacco per la bianca Cassino, „Il Giorno” 18 V 1974, nr 113, s. 3.

    74 G. Vigorelli, Esiste in Russia una letteratura clandestina?, s. 79.

    75 R. Giardina, L’umanità senza riscatto dei campi di lavoro sovietici, „Il No­ stro Tempo” 24 X 1965, nr 41, s. 3.

    76 M. Pomilio, A poco a poco scoperto un grande libro, „La Fiera Letteraria” 24 III 1966, s. 12. Cyt. za: G. Herling, Un mondo a parte, s. 366.

    77 Zob. tamże.

    78 Tamże, s. 368.

    79 Tamże, s. 369.

    80 G. Herling, Introduzione all’edizione russa, w: tenże, Un mondo a parte, s. 350.

    81 G. Tomassucci, Tutto Herling, s. 19.

    82 F. Fortini, Un po’ di Herling a uso degli italiani, „L’Indice dei Libri del Mese” 1992, nr 7, s. 18.

    83 Tamże.

    84 Tamże.

    85 Tamże.

    86 G. Herling, Introduzione all’edizione italiana del 1994, w: tenże, Un mondo a parte, s. 355.

    87 „Pourtant la decision a été négative, sourtout, je crois, pour des raisons commerciales”. List A. Camusa do G. Herlinga z 25 czerwca 1956 roku, w: G. Herling, Un mondo a parte, list reprodukowany na nienumerowanej stronie.

    88 G. Herling, Introduzione all’edizione italiana del 1994, s. 356.

    89 Tamże, s. 357.

    90 G. Herling­Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, s. 102.

    91 N. Pellegrini Baiada, Se impegno civile vuol dire agire sul piano della cultura, „La Voce Repubblicana” 27–28 VII 1994, s. 8. W swoim tekście Pellegrini Baiada przytacza również odpowiedź Herlinga na pytanie, w jaki sposób może przetrwać kultura: „Kultura to obowiązek mówienia prawdy. Powołaniem pisarza jest być wolnym i niezależnym”.

    92 P. Pera, Fuori del „mondo a parte”. Due libri di Gustaw Herling, „Linea d’Ombra” 1994, nr 93, s. 34.

    93 Tamże, s. 35.

    94 Tamże, s. 36.

    95 P. Pinto, L’umanità salvata. Herling e la rivoluzione fallita, „Il Popolo” 10 IX 1994, s. 10.

    96 M. Ciampa, Herling: profeta dei gulag, „L’Informazione” 25 VI 1994.

    97 List M. Bersaniego do G. Herlinga z 4 maja 1999 roku, przeł. J. Ugniewska, „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 58–59.

    98 P. Mieli, Herling, Einaudi i tajemnica przedmowy, przeł. P. Bravo, „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 63.

    99 Zob. G. Herling, P. Sinatti, Ricordare, raccontare. Conversazione su Šalamov, Napoli 1999.

    100 List G. Herlinga do M. Bersaniego z 6 maja 1999, przeł. J. Ugniewska „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 59.

    101 Come è che il diavolo si nasconde nei dettagli. Conversazione di Luigi Amicone con Pietro Sinatti, „Tempi” 3–9 VI 1999, nr 21, s. 13.

    102 D. Fertilio, Herling: Il mio Šalamov censurato, „Corriere della Sera” 24 V 1999, s. 23.

    103 „Niedawno na łamach dziennika «La Stampa» – relacjonuje Herling – określiłem jako «bliźniacze reżimy» nazizm i komunizm. Dostałem mnóstwo listów od czytelników, wielu z nich było oburzonych: jak można stawiać oba ustroje na jednej płaszczyźnie? A właśnie, że można, trzeba zrobić tylko jedno rozróżnienie: w inny sposób zabijano więźniów w Oświęcimiu, w inny na Kołymie. I to cała różnica. Zasadniczą wagę ma natomiast inne spostrzeżenie: dla lewicowej inteligencji komu­ nizm wywodzi się z oświecenia, z europejskiego racjonalizmu. Jest więc zjawiskiem politycznym ocenianym pozytywnie, w odróżnieniu od nazizmu, który otwarcie głosił swój zamiar eksterminacji niektórych narodów, niektórych ras i wymieniał nawet swoje przyszłe ofiary. Był utopią jawnie narodową i rasową, podczas gdy komunizm stanowił godną szacunku ideologię, właśnie jako efekt oświecenia. Można więc było przyjąć, że po drodze popełnił jakieś błędy”. G. Herling­Grudziński, P. Si­ natti, A. Raffetto, Zapamiętane, opowiedziane. Rozmowa o Szałamowie i komunizmie Rosji, „Przegląd Polityczny” 1999, nr 42, s. 57.

    104 P. Levi, Dai Lager di Stalin, „Tuttolibri” 25 IX 1976, nr 37.

    105 Come è che il diavolo si nasconde nei dettagli, s. 12–14.

    106 Vittorio Bo replica alle critiche: „Il nostro è un atto di coraggio”, cyt. za: P. Battista, Il fantasma del Gulag spaventa lo Struzzo?, „Panorama” 3 VI 1999, s. 198.

    107 P. Sinatti, Fino a dove è ammesso ricordare ?, „Il Sole 24 Ore” 30 V 1999, p. 31.

    108 Wcześniej w artykule mowa była o Murze Berlińskim.

    109 P. Battista, Il fantasma del Gulag spaventa lo Struzzo?, s. 197.

    110 Il pelo (e il vizio) di Einaudi. Conversazione di Luigi Amicone con Gustaw Herling, „Tempi” 1–7 VII 1999, nr 25, s. 12.

    111 G. Herling­Grudziński, P. Sinatti, A. Raffetto, Zapamiętane, opowiedziane, s. 68.

    112 Il pelo (e il vizio) di Einaudi. Conversazione di Luigi Amicone con Gustaw Herling, s. 12.

    113 P. Sinatti, Nel Gulag alla scoperta dell’uomo, „Il Sole 24 Ore” 9 VII 2000.

    114 G. Fofi, È morto Gustaw Herling. Mieli: „Due volte vittima”, „Corriere della Sera” 6 VII 2000, s. 1, 11.

    115 Zob. G. B. Guerri, Per „l’Unità” Gustaw Herling non è morto, „Il Gior­ nale” 7 VII 2000.

    116 Tamże.

    117 P. Marchesini, Italia? È davvero un mondo a parte. Gustaw Herling, quarant’anni di esilio a Napoli, „L’Europeo” 27–29 VII 1994, s. 85 [podkr. – M. Ś.].

    118 G. Herling, Un mondo a parte, s. 358.

    119 Zob. A. Martini, „Un mondo a parte” ora è consacrato nei classici, „Cor­ riere della Sera” 19 III 2018, s. 9.

    120 Zob. https://www.oscarmondadori.it/collana/moderni/ (data dostępu: 18 lipca 2018).

    121 F. Accatino, Quando la nostra sinistra era miope: scrivere dei gulag e non essere creduti, „La Stampa” 20 III 2018; korzystam z internetowej wersji artykułu: http://www.lastampa.it/2018/03/20/cronaca/appunta­menti/quando­la­nostra­sinistra­era­miope­scrivere­dei­gulag­e­non­es­sere­creduti­pOJvIcmfQ8WlAcEQZMozVK/pagina.html (data dostępu: 5 maja 2018).

    "Osobiste sprawy i tematy"

    X Facebook Email

    "Osobiste sprawy i tematy"

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    "Osobiste sprawy i tematy"

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Śniedziewska, M. (2019). Od „wydania niewydanego” do „książki-ikony XX wieku” – z dziejów włoskiej recepcji Un mondo a parte Gustawa Herlinga. In "Osobiste sprawy i tematy" (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16223
    Śniedziewska, Magdalena. « Od „wydania niewydanego” do „książki-ikony XX wieku” – z dziejów włoskiej recepcji Un mondo a parte Gustawa Herlinga ». In "Osobiste sprawy i tematy". Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16223.
    Śniedziewska, Magdalena. « Od „wydania niewydanego” do „książki-ikony XX wieku” – z dziejów włoskiej recepcji Un mondo a parte Gustawa Herlinga ». "Osobiste sprawy i tematy", Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16223.

    Référence numérique du livre

    Format

    Śniedziewska, M. (2019). "Osobiste sprawy i tematy" (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16129
    Śniedziewska, Magdalena. "Osobiste sprawy i tematy". Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16129.
    Śniedziewska, Magdalena. "Osobiste sprawy i tematy". Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16129.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement