• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15528 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15528 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Powrót do świata
  • ›
  • Część druga. Kategoria uwagi w literatur...
  • ›
  • IV. Bieguny uwagi – heteronimy Fernanda ...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral 1. Bernardo Soares – tęsknota za uważnością 2. Alberto Caeiro – granice uwagi Notes de bas de page

    Powrót do świata

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    IV. Bieguny uwagi – heteronimy Fernanda Pessoi

    p. 260-274

    Texte intégral 1. Bernardo Soares – tęsknota za uważnością Niekupione banany Lizbona – utracona realność Pisanie – zamiast życia 2. Alberto Caeiro – granice uwagi Żółty kwiat – różnorodność świata Poświata księżyca – rzecz jest rzeczą Stokrotka – widzieć, nie myśleć Granice uwagi Notes de bas de page

    Texte intégral

    1. Bernardo Soares – tęsknota za uważnością

    1Na stronach tej książki rozpatrzone zostały rozmaite przypadki filozoficznej i poetyckiej uważności. Zgodnie z zapowiedzią ze wstępu należy je traktować jako przegląd magicznych często – bo podejmowanych ponad zasadą zerwanego kontraktu – sposobów trafiania do rzeczy, jako kolejne rozdziały opowieści o uwadze, jednym z najistotniejszych wątków ruchu powrotu „ducha ludzkiego” do świata. W badaniach nad uwagą posłużyć się można jednak nie tylko przypadkami, w których wymóg uważności został na różne sposoby zrealizowany, ale także takimi, w których z określonych powodów tego wymogu nie udało się spełnić. Ich analiza prowadzi do dodatkowego przybliżenia kategorii. Dwa heteronimy Fernanda Pessoi – Bernardo Soares i Alberto Caeiro – posłużą tu jako przykłady dwóch przeciwnych biegunów: nigdy niespełnionej tęsknoty za uważnością (Soares) oraz wypełnienia jej wymogów w stopniu, który stawia już pod znakiem zapytania – konieczną w ramach ruchu powrotu do świata – jej przyjazność wobec rzeczy (Caeiro).

    Niekupione banany

    2Bernardo Soares – bohater i autor Księgi niepokoju – nie kupił bananów na ulicy. Był słoneczny dzień. Wiatr przegonił ulewy na południe. Na lizbońskiej Rua da Prata – jednej z głównych ulic najniższej dzielnicy Baixy – wystawiono je w koszach. „Dzięki czarnym plamkom wydawały się jeszcze bardziej żółte”. „Skupiło się w nich […] całe słońce tego dnia”1. Ale bał się, że nie będzie umiał. Zawstydził się symbolu. I nie kupił.

    3Innego dnia Bernardo Soares wybrał się pociągiem do położonego o godzinę drogi na zachód od Lizbony Cascais. Miał nadzieję nacieszyć się widzialnością. Spodziewał się, że w podróży pociągiem, tym bardziej że odbywać się miała wzdłuż wybrzeża rzeki tuż przy jej ujściu do oceanu, konkretność świata za oknem będzie szczególnie odczuwalna. „Jadąc w rzeczywistości, zagubiłem się w abstrakcyjnych medytacjach, bez patrzenia widząc wodne pejzaże, na których podziwianie się cieszyłem, natomiast w drodze powrotnej zagubiłem się w próbach ogarnięcia moich wrażeń”2. Nie udało się pokonać uporczywej myślowej abstrakcji i skupić na zewnętrznym, namacalnym konkrecie. „Pociąg zwalnia; to Cais do Sodré. Jest Lizbona, ale nie ma konkluzji”3.

    4Innym razem Bernardo Soares wyjechał na wieś. Pragnął spokoju, stałości natury i odpoczynku. „A teraz, kiedy tutaj jestem, zdrowy i przyjemnie zmęczony – czuję się więźniem, czuję niepokój, czuję tęsknotę”. Okazuje się, że wieś to zawsze „miejsce, gdzie nas nie ma”. „Tam, tylko tam są prawdziwe cienie i prawdziwe drzewa”4. Sfera spokojnej realności jest dostępna jedynie w marzeniu. Obecność „ja” w tym wytęsknionym świecie mąci natychmiast spokój rzeczy, spokój cieni i drzew. Bernardo Soares nie odpoczął.

    5Przypadki Bernarda Soaresa to ciąg prób zetknięcia się z rzeczywistością, które kończą się za każdym razem sromotną klęską podmiotu. Tytułowy „niepokój” – powstaje w opozycji do zewnętrznej wobec „ja”, nieosiągalnej rzeczywistości. Życie – którego symbolem staną się owe niekupione banany – płynie za oknami, na ulicach Lizbony. „Wszystko to łodzie, które przepływają powoli po rzece pod otwartymi oknami mojego domu na skarpie”5. Ale zamknięty w biurze urzędnik za bardzo jest pogrążony w rozmyślaniach o samym sobie, żeby móc pokonać niepokój i poczuć obecność świata. „Nigdy nie nauczyłem się istnieć”6. Ten urzędnik – najmocniej być może ze wszystkich urzędników, jacy kiedykolwiek istnieli – zdaje sobie sprawę z własnej niemożności. Dlatego w wolnych chwilach pisze.

    Lizbona – utracona realność

    6Rzeczywistość, której pragnie, ale do której dostępu broni mu własne myślenie, to Lizbona. WKsiędze Niepokoju miasto staje się światem. Jak w dziecięcej zabawie – Tag jest Atlantykiem, a druga strona rzeki innym kontynentem. Przepłynięcie rzeki stanowi dla Soaresa podróżnicze wyzwanie. A jednak – znów – za każdym razem ogarnia go szczególna nieśmiałość, wstyd, że zdecydował się na tak dziwaczną wyprawę. I – jak po wyjeździe na wieś – oddycha spokojnie dopiero, kiedy postawi stopę z powrotem na własnym – lizbońskim – lądzie7. Wyprawa na drugi brzeg jest wstydliwa, bo zupełnie niepotrzebna, a w normalnym, praktycznym świecie – do którego Bernardo bardzo pragnie należeć – ktoś, kto robi coś niepotrzebnego, naraża się na śmieszność.

    7Czy to ważne, że miastem-światem jest właśnie Lizbona? Czy „niepokój” Bernarda Soaresa byłby taki sam w Paryżu albo Warszawie? W literaturze uważnej miejsce zawsze jest ważne. Świat toczy się właśnie tu. I – gdziekolwiek by tu było – to nie bez znaczenia, że tu to tu. „Ani wieś, ani przyroda nie mogą mi dać niczego, co by dorównywało nieregularnemu majestatowi spokojnego miasta, oglądanego w blasku księżyca z Graça lub z S. Pedro de Alcántara. Nie istnieją dla mnie takie kwiaty, które dorównywałyby nieskończenie różnorodnym barwom skąpanej w słońcu Lizbony”8. Bernardo Soares bywa patetyczny. Pejzaż miasta stanowi tło dla jego rozmyślań i nastrojów. Mgła i „odrętwienie przebudzonej egzystencji”. Spokój jesiennego nieba i „niepokój”9. Zmierzch i „rozproszony smutek”10. Zachód słońca i męczące poczucie – „nie jestem sobą”11. Wielki biały księżyc i mdłe abstrakcyjne myśli. Księga niepokoju jest jak rozrośnięty i zdegenerowany sonet ponowoczesny. Kolejne akapity przypominają czterowiersze opisu i refleksyjne tercyny. Ale zamiast toczyć się równolegle, jak u Dantego i Petrarki, tercyny porzucają spokojne czterowiersze, aby zagłębić się w rejony obce obiektywnemu światu. W skomplikowaną, zatopioną w morzu „niepokoju” magmę „ja”.

    8Jednak nie tylko to jedno „ja” stanowi negatywną przeciwwagę dla spokoju miasta. W ogóle to, co ludzkie, jest tu naznaczone negatywnością. Nie tylko wieś to „miejsce, gdzie nas nie ma”, realność miasta wbrew pozorom także mogłaby mocniej zaistnieć bez człowieka. Rzeczywistość to zawsze tylko tam, gdzie nie ma podmiotu. To podmiot przemienia ją w kolejne wersy zmęczonych tercyn, które nigdy już się nie zrymują.

    9„Tramwaj zjeżdżał powoli w kierunku centrum. W miarę jak zbliżał się do skupiska domów, opanowywało go niejasne poczucie utraty. Zaczynała kiełkować ludzka rzeczywistość”12. Lizboński tramwaj radzi sobie sam, nie potrzebuje pasażera ani obserwatora. Najsilniej tkwi w rzeczywistości, kiedy przemierza kolejne wzgórza, wysokie i puste dzielnice, skrzypi na zakrętach, przeciska się między domami. W płaskiej Baixy traci rozpęd, staje na czerwonych światłach, tłumnie wsiadają ludzie. W Baixy tramwaj staje się praktyczny, aby nie być śmiesznym. To tam właśnie mieszka, pracuje i jest nieszczęśliwy Bernardo Soares. Inny obszar niedostępnej realności miasta to uwielbiane przez Soaresa skwery. „Nie wiem, co dziwnego i nędznego kryje się w intymnej substancji parków miejskich, którą odczuwam dokładnie tylko wtedy, kiedy niedokładnie odczuwam siebie”13. Czasem się udaje. Urzędnik, pisarz po godzinach, porzuca na chwilę siebie, aby zbliżyć się do zewnętrzności, stać się uważnym. Częściej jednak obietnica realności majaczy gdzieś na horyzoncie chwili po to tylko, żeby zaraz zniknąć i pogrążyć Bernarda w jeszcze większej rozpaczy. Zniknąć bez żadnej nadziei na spełnienie. Bo to skrzyżowanie, ten skwer, ta chwila już się nie powtórzą. I żadne inne przeżycie – nawet gdyby trudny los uwięzionego w abstrakcji Soaresa miał się odmienić – nie wynagrodzi tamtej utraconej realności. „Teraz” jest równie ważne jak „tu”. „Są chwile, kiedy każdy szczegół pospolitości interesuje mnie samym swoim istnieniem i darzę wszystko uczuciem […]. Jednak są też chwile […], kiedy odczuwam siebie silniej niż zewnętrzność i wszystko przemienia się w noc pełną deszczu i błota, pośród której siedzę na podrzędnej stacyjce, zagubiony w samotności, między jednym i drugim pociągiem trzeciej klasy”14.

    10Po co o tym wszystkim pisać, skoro upragnione spotkanie z realnością zwykle w ogóle się nie wydarza? Autor ostrzega na samym początku Księgi, że przedstawi „autobiografię bez faktów”, „historię pozbawioną życia”15. Pisanie porównuje do haftowania albo do układanych przez starą ciotkę pasjansów. Zapełnia więc tępym ołówkiem biały papier śniadaniowy, który dostał przy barze. Albo kolejne strony, które – dla oszczędności – sam wyciął z większych arkuszy. Zapisane kartki Soares/ /Pessoa wrzuca do kufra, który stanie się później szczegółowym przedmiotem badań specjalistów pragnących poznać pisma portugalskiego pisarza, którego ogłoszą jednym z twórców postmodernizmu.

    Pisanie – zamiast życia

    11Scena z bananami kończy się szczególną konkluzją: „Lepiej pisać niż ośmielać się żyć, nawet jeśli życie oznacza tylko kupowanie w słońcu bananów, dopóki istnieje słońce i są banany na sprzedaż”16. Pisanie byłoby więc ucieczką przed życiem? Bezpiecznym schronieniem w gęstwinie trudnej do okiełznania realności? Azylem urzędnika, który wstydzi się żyć? Podobny sens ma zakończenie podróży pociągiem: „Nie byłbym w stanie opisać najdrobniejszego szczegółu podróży, najdrobniejszego fragmentu tego, co widzialne. Zyskałem […] te stronice. Nie wiem, czy to lepsze, czy gorsze od zrobienia rzeczy odwrotnej, o której też nie wiem, na czym miałaby polegać”17. Rzecz odwrotna – odczucie realności podróży i tego, co widzialne za oknem – zostaje przeciwstawiona pisaniu. „Stronicom”, które powstały przecież właśnie dlatego, że nie udało się zrobić owej rzeczy odwrotnej, i zawdzięczają swoje istnienie niemożności. A zatem literatura nie jest tu wcale odwrotnością konkretu, ale pojawia się zamiast niego. Zamiast niekupionych bananów i zamiast widoku za oknem. „Literatura to wysiłek, mający na celu uczynienie życia rzeczywistym”18 – przyznaje gdzie indziej Bernardo Soares. To niezbyt dla Księgi niepokoju typowe stwierdzenie mógłby raczej ogłosić inny – poetycki tym razem – heteronim Fernanda Pessoi Álvaro de Campos, który w zakończeniu Ody triumfalnej woła z żalem: „Ach, że nie jestem wszystkimi i wszędzie!”19. Bernardo Soares ma jednak na myśli znacznie skromniejsze zadanie literatury. Nie pragnie uzyskać dostępu do wszystkich możliwych światów, bo jego światem jest Lizbona. Chciałby jedynie – albo aż chciałby – za pomocą słowa zbliżyć się do tego, co w życiu przychodzi mu z takim trudem. Opisać przynajmniej konkret, jeśli już nie może nim żyć, stać się uważnym pisarzem, jeśli uważne życie jest niemożliwe. „Spirala to wąż bez węża, owinięty pionowo wokół niczego”20 – oto jak literatura potrafi przybliżyć abstrakcyjny świat. Słowo zatrzymuje pustą gonitwę myśli. „Zaczynam [pisać], ponieważ nie mam siły myśleć”21.

    12Bernardo Soares wygląda przez okno: „Była okazja, aby poczuć się szczęśliwym. Ale coś mi ciążyło, jakiś nieznany niepokój, nieokreślone pragnienie, może nawet niepospolite. Może spóźniało się moje wrażenie, że żyję”22. Zupełnie jak w pociągu, zupełnie jak na wsi. I jak na ulicy przy koszach z bananami. Wciąż spóźniony wobec życia. I tylko dzięki głębokiemu przeświadczeniu, że ów „niepokój” rzeczywiście jest „niepospolity”, powstała Księga, w której zapisano te pozbawione konkluzji dzieje zmagań z realnością. Niestety jednak – choć na szczęście dla jakości książki – to zmagania w zasadzie przegrane. Soaresowi nie uda się dogonić życia. Będzie za to starał się wszystkim wmówić, że wcale mu na tym nie zależy, że marzenie cenniejsze jest od rzeczywistości. „Znacznie realniej jest marzyć o Bordeaux, niż wysiadać na stacji w Bordeaux”23. Czyżby? Czy to nie tylko nadzieja kogoś, kto w Bordeaux boi się wysiąść? Kto nie umiałby wsiąść do pociągu, przeprawić się przez rzekę, wyglądać przez okno? Kto nie dostrzegłby za oknem nic poza sobą samym?

    13A czasem nawet marzyć nie chce: „Jest niedziela i nie mam nic do roboty. Nie chce mi się nawet marzyć jak miły jest ten dzień”24. Mógłby marzyć o miłym niedzielnym dniu, siedząc w biurze, dopóki ten dzień pozostawałby dla niego bezpiecznie niedostępny. Ale marzyć o czymś, co tak bliskie spełnienia, Bernardo Soares się boi. Boi się przyznać, że otaczający go świat spełnia warunki potrzebne do – chwilowego przynajmniej – szczęścia. To on tylko przyjąć takiego szczęścia nie potrafi. I nawet nie tylko nie chce, ale „nie chce mu się” marzyć. To nie świadoma decyzja, ale rodzaj depresyjnego lenistwa, bierności kogoś, komu w ogóle „nie chce się” żyć.

    14Jest noc. Bernardo Soares, urzędnik, pisarz po godzinach, przemierza ulice Lizbony. Podziwia zarysy budynków, oświetlone okna. Potrafi docenić dobitną realność swojego miasta. Ale nie pozwoli wykiełkować tej chwili zachwytu. Nie stworzy sonetu na miarę wspaniałości miasta. Jego czterowiersze i jego tercyny nieuchronnie pękają i rozchodzą się. Już późno. xx wiek wchodzi w dojrzałość. Między strofami sonetu powstaną szczeliny nie do załatania. Bernardo Soares wzniesie na ciemnej lizbońskiej ulicy pełen nadziei „krzyk odkupienia”: „Przecież to wszystko jest nieprawdziwe!”25. Ale to tylko rozpaczliwa nadzieja kogoś, kto nie potrafi kupić na ulicy bananów.

    2. Alberto Caeiro – granice uwagi

    15Poezję Alberta Caeira będę tu traktować odrębnie, jakby taki poeta naprawdę istniał – podobnie jak to było w przypadku Księgi niepokoju Bernarda Soaresa. Kwestia heteronimów dominuje często dyskusję nad twórczością Pessoi, podczas gdy każdy z nich stanowi ważny i silny osobny głos, który nie zawsze warto rozważać w kontekście pozostałych. Jedynym – ale niezwykle ważnym – połączeniem pomiędzy oboma autorami niech pozostanie fakt, że taki dokładnie sposób widzenia świata, za jakim tęsknił Soares, dla Caeira był wymogiem wobec percepcji podstawowym, jedynym widzeniem, które jest warte wysiłku – aż do przesady.

    Żółty kwiat – różnorodność świata

    16Pessoa zadbał o umieszczenie twórczości Caeira w odpowiednim kontekście i inne heteronimy – między innymi Ricarda Reisa i Álvara de Campos – mianował jego uczniami. Dzięki temu, interpretując poezję najbardziej znanego mieszkańca regionu Ribatejo, można odnosić się nie tylko do samych wierszy, ale i do tekstów powstałych wokół nich, które mają tę szczególną cechę, że zostały napisane przez tego samego – obecnego ponad swoimi heteronimami – autora. I tak w „Notatkach do wspomnień o moim mistrzu Alberto Caeiro” Álvaro de Campos przytacza – z punktu widzenia interpretacji poezji w kontekście poświęconej światu uwagi niezwykle istotną – swoją pierwszą rozmowę z mistrzem, w domu kuzyna w Lizbonie, podczas której prowokacyjnie – podając dodatkowo, że chodzi o opis sposobu patrzenia kogoś niewrażliwego – zacytował fragment wiersza Wordswortha:

    A primrose by the river’s brim
    A yellow primrose was to him,
    And it was nothing more.26

    17Jak wynika z rozdziału o Wordsworcie, byłaby możliwa odwrotna interpretacja tego fragmentu – jako opisu kogoś wrażliwego na nową poezję, kto umie docenić matter-of-factness, tutaj jednak chodzi o Caeirę, nie o Wordswortha, należy przyjąć zatem słowa Álvara de Campos za dobrą monetę. „Zależy, czy uważa się żółty kwiat za jeden z wielu żółtych kwiatów, czy tylko za ten konkretny żółty kwiat” – odpowiedział wtedy mistrz Caeiro. Przy czym oczywiście „tylko za ten konkretny żółty kwiat” właśnie powinniśmy go uważać, a ściślej – „aż” za ten konkretny żółty kwiat. Każdą rzecz „zawsze powinniśmy widzieć po raz pierwszy, bo rzeczywiście widzimy ją po raz pierwszy”. „Zatem każdy żółty kwiat jest nowym żółtym kwiatem, nawet jeśli będzie to […] ten sam kwiat, co wczoraj”. Ten sam żółty kwiat jest inny rano, popołudniu i wieczorem, w każdej sekundzie dnia, w każdej odmianie światła – jak Miłoszowe ziarno27. Rzeczy są zmienne w czasie, ale zarazem u Caeira wspomnienie – ujmowanie rzeczy w czasie, którego nie ma – traktowane jest jako „zdrada wobec natury”28; rzeczy zatem za każdym razem, w każdym spojrzeniu jawią się osobno, poza czasem – w chwili właśnie. Dochodzi tu pewien istotny czynnik odmienności. Otóż u Caeira – co u Miłosza nie miało miejsca – odmienność żółtego kwiatu stanowi także rezultat zmienności podmiotu. „Ludzie nie są już tym samym i kwiat też nie”29. Czy ten dodatkowy element podmiotowy pozostanie bez wpływu na jakość poetyckiej uważności?

    18Wymóg świeżości, jednorazowości każdego doświadczenia, każdego spojrzenia tkwi w każdym razie u podstaw filozofii Alberta Caeira. To w tym kontekście powtarzane będą hymny pochwalne przedmiotów, tautologie, zachwyty nad widzialnością. „Szkoda, że ludzie nie mają oczu, żeby to zobaczyć, bo wtedy bylibyśmy wszyscy szczęśliwi”30. Świeżość jest za każdym razem możliwa właśnie dzięki radykalnemu zróżnicowaniu rzeczywistości, „wszystko jest inne od nas, i dlatego wszystko istnieje”31. W związku z tym nic nie jest porównywalne z niczym innym – zarówno w warstwie postrzegania świata, jak i na poziomie poetyki – nie tylko symbole, ale i analogie, metafory, paralele – są zupełnie wykluczone32.

    Poświata księżyca – rzecz jest rzeczą

    19Skoro wszystko widzi się po raz pierwszy, najmądrzejsze, co można powiedzieć o rzeczy, to – podobnie jak to bywało u Herberta – tautologia. Pozostaje jedyną uzasadnioną figurą poetycką. Rzecz jest rzeczą, nic nie symbolizuje, nic się za nią nie skrywa, nie należy szukać innej rzeczywistości poza tym, co widzialne.

    Poświata księżyca widziana poprzez wysokie gałęzie,
    Mawiają wszyscy poeci, że to coś więcej
    Niż poświata księżyca widziana poprzez wysokie gałęzie.
    Lecz dla mnie, który nie wie, co myśli o tym,
    Czym jest poświata księżyca widziana poprzez wysokie gałęzie
    Poza tym, że jest
    Poświatą księżyca widzianą poprzez wysokie gałęzie,
    Nie jest niczym więcej
    Niż poświatą księżyca widzianą poprzez wysokie gałęzie.33

    20Przy okazji analizy wierszy Alberta Caeira amerykański historyk filozofii Simone Critchley przytacza pewną anegdotę. Oto Marjorie Perloff, znana krytyczka literatury, po jego publicznym wystąpieniu na temat Caeira wspomniała w rozmowie, że jego poezja nie wydaje jej się wystarczająco „poetycka”34. Podsumowując anegdotę, autor eseju dodaje, że być może – w sensie, jakiego ona sama nie podejrzewała – wypowiedź Marjorie Perloff jest słuszna, poezja Caeira to antypoezja, poezja antypodów poezji (jak nazwie Critchley w tym samym eseju także twórczość Wallace’a Stevensa). Cytowane wyżej wersy o poświacie księżyca z pewnością są – jak wiele innych – niepoetyckie, czy też – jako że niepoetyckość jest bez wątpienia zamierzona – antypoetyckie. Czy w tym samym sensie, w jakim niepoetyckie było haiku? Czy i tu także chodzi o wskazanie rzeczy, wyodrębnienie jej spośród innych, zwrócenie uwagi, „wytarcie lustra do czysta” – jak powtarzał Miłosz za R.H. Blythem? Do pewnego stopnia tak, wydaje się jednak, że u Caeira dominuje czynnik sprzeciwu wobec „poetyckości” raczej niż realne skupienie na postrzeganym przedmiocie.

    21Natomiast przywoływana już35 zasada Jacobsona, że język poetycki to taki, który zwraca uwagę sam na siebie, także i tutaj działa dokładnie odwrotnie. Poetycki – i zarazem nie-poetycki – język Caeira wyzbywa się wszelkich ozdobników, próbuje stać się możliwie przezroczysty, żeby owa „poświata księżyca widziana przez wysokie gałęzie” ukazała się w pełni własnego istnienia, a dla obserwatora – w pełni swojej widzialności. Określanie takiej poezji jako nie-poetyckiej opiera się na bardzo sztywnych definicjach językoznawstwa strukturalnego. Natomiast w obrębie zawartych tutaj przybliżeń poetyki uważności – bo definicje w dziedzinie poezji stanowią zawsze elementy niebezpieczne – wersy, które zamiast zwracać uwagę same na siebie, zwracają uwagę czytelnika/obserwatora na świat, który wskazują, są poetyckie w najwyższym stopniu. Choć bez wątpienia jest to poetyckość oparta na zaprzeczeniu tego, co zwykle uważane za takowe bywało. Rzecz jest rzeczą, niczym poza nią i niczym ponad.

    Bo jedynym ukrytym sensem przedmiotów
    Jest to, że nie mają żadnego ukrytego sensu.
    Dziwniejsze niż wszystkie zdziwienia […]
    Jest to, że rzeczy rzeczywiście są tym, czym się wydają,
    I że nie ma tu nic do zrozumienia.36

    22Świadomość, że rzecz jest rzeczą – podobnie jak świadomość zróżnicowania świata – przynosi, jak u Miłosza, radość i – szczęście. „Każda rzecz jest tym, czym jest, / I trudno mi wytłumaczyć, jak bardzo mnie to cieszy, / I jak bardzo mi to wystarcza”37. U Caeira pozostaje w mocy także znana nam z poprzednich rozdziałów i niezwykle w kontekście poezji uważnej istotna zasada „Chwilo, zatrzymaj się, nie dlatego, że jesteś piękna”38. „Bo wszyscy kochają kwiaty za to, że są piękne, a ja jestem inny. / […] Ja kocham kwiaty za to, że są kwiatami, wprost”39.

    23W viii części cyklu Strażnik trzód nieoczekiwanie pojawia się Chrystus i – uczy bohatera poematu „patrzeć na rzeczy”. „Pokazuje mi, jak ciekawe są kamienie, / Kiedy się je trzyma w dłoni”40. Rzeczy istnieją jako one same, postrzegane są tylko od zewnątrz, nie posiadają żadnego ukrytego wnętrza, do którego przedostać by się można za pomocą intuicji, czy objawienia. Jak w opisie fenomenologicznym – rzeczy są takie właśnie, jak się je postrzega. I w przeciwieństwie do Herbertowskiej drewnianej kostki – którą „można opisać tylko z zewnątrz”, a przez to „jesteśmy skazani na wieczną niewiedzę o jej istocie” – istoty innej niż to, co zewnętrzne i widzialne, rzeczy w ogóle nie posiadają.

    Stokrotka – widzieć, nie myśleć

    24Thomas Crosse, tłumacz Caeira na angielski – a tak naprawdę kolejny heteronim Pessoi – w odniesieniu do jego poezji używa określenia „Absolutny Obiektywizm”41. Powiedzieć o poezji Caeira, że jest „obiektywna” – nawet jeśli mówimy to wielką literą, to za mało. Rzecz nie tylko istnieje obiektywnie, ale także – wedle praw tautologii – jest nią samą i niczym więcej. Zarazem jednak powiedzieć o poezji Caeira, że jest obiektywna – to za dużo. Jeśli żółty kwiat staje się inny, kiedy inny staje się podmiot, to obiektywność rzeczywistości zostaje zachwiana u samych jej podstaw. Zamiast o obiektywizmie – a zwłaszcza o „Absolutnym Obiektywizmie” – mówić by tu należało o radykalnie przeciwstawionej myśleniu wierze postrzeżeniowej.

    25Trzecią – poza radykalnym zróżnicowaniem świata i związanym z tym postulatem świeżości każdego doświadczenia oraz formułą „rzecz jest rzeczą” – podstawową zasadą filozofii, ściślej: fenomenologii, Alberta Caeira jest bowiem przeświadczenie, że zamiast myśleć – należy patrzeć. Sfera widzialności zastępuje sferę refleksji, widzenie staje się ważniejsze niż myślenie. Podobnie uwaga u Merleau-Ponty’ego, aby dotrzeć do świata „tu oto”, przemienić się musiała z refleksyjnej w percepcyjną42. U Caeira ów zwrot jest jednak dużo radykalniejszy.

    Wierzę w świat jak w stokrotkę,
    Bo go widzę. Lecz nie myślę o nim,
    Bo myśleć znaczy nie rozumieć…
    Świat nie powstał po to, byśmy o nim myśleli
    (Myśleć to mieć chore oczy),
    Ale żebyśmy nań patrzyli i akceptowali go.43

    26Wiara postrzeżeniowa polega na patrzeniu na świat oczyma dziecka: „Jak dziecko, zanim się je nauczy jak być dorosłym, / Byłem prawdziwy i wierny temu, co widziałem i słyszałem”44. Tymczasem edukacja działa dokładnie przeciwko wierze postrzeżeniowej, przeciwko widzeniu na rzecz myślenia, i przeciwko tautologii – na rzecz symbolu. Żeby przywrócić naturalny kontakt ze światem, konieczny jest proces oduczania się. „Staram się rozebrać ze wszystkiego, czego się nauczyłem, / Staram się zapomnieć sposób pamiętania, jakiego mnie nauczyli / I zdrapać farbę, jaką pomalowali mi zmysły”45. Jako oduczanie się właśnie, lessons in unlearning, antyfilozofię, interpretuje Simone Critchley w przywołanym eseju pewien typ poezji, bliski temu, co tu nazywamy poezją uważną. Oduczaniem się myślenia, czy też ponownym uczeniem się widzenia, byłaby także wedle Critchleya fenomenologia46. Dotykamy tu najbardziej istotnego punktu wspólnego fenomenologii i poezji. Czy poezję uważną ująć można jako fenomenologię, która – odnalazłszy dla siebie odpowiedni język – wreszcie może spełnić projekt opisu świata? Powrócimy jeszcze do tego zadanego we wstępie do książki pytania w jej zakończeniu.

    27„Metafizyka? Jaka metafizyka jest w tamtych drzewach? / Taka, że są zielone, mają korony i konary”47. Wystarczy widzieć jasno. Thomas Crosse – porównując Caeira do Walta Whitmana, którego uważa za jednego z jego poprzedników – podkreśla, że Whitman próbował ujrzeć rzeczy głęboko, Caeiro zaś – właśnie jasno. Oraz, że Whitman łączyć się stara daną rzecz od razu z innymi rzeczami, z duszą i wszechświatem, Caeiro zaś – stara się oddzielić przedmiot od innych przedmiotów, innych wrażeń i myśli, które nie stanowią jego części48. Wedle określeń Kartezjusza zatem – Caeiro widzi nie tylko jasno, ale i wyraźnie. Wyraźne jest bowiem to, co „będąc jasne, od wszystkich innych tak jest oddzielone i tak jest ścisłe, że w ogóle nie zawiera w sobie niczego innego jak to, co jasne”49.

    Granice uwagi

    28Radykalna uważność Alberta Caeira doprowadza go do punktu, w którym posunąć się może w części xxxii Strażnika trzód do szokującego stwierdzenia: „Cóż mnie obchodzą ludzie / I ich cierpienie albo to, co uważają za cierpienie? / Niech będą tacy jak ja – nie będą cierpieć”50. Cierpienie to konsekwencja myślenia zamiast patrzenia, nieodłączny element owej „choroby oczu”, jaką jest myślenie. Tymczasem jedyne nasze zadanie na świecie to istnieć egoistycznie, „istnieć wyraziście”, tak jak istnieją przedmioty, i „potrafić to robić bez myślenia o tym”51. Świadectwo upadku w myślenie stanowi cykl Pasterz zakochany. Przez siedem kolejnych części czytelnik obserwuje, jak miłość pogrąża pasterza w upadku i cierpieniu. Wreszcie – w części viii – pasterz „wznosi się z fałszywej prawdy” miłości, widzi doliny, góry i całą widzialną rzeczywistość i czuje znów „wolność w piersi”52.

    29Mimo wyjątkowej zbieżności poezji Alberta Caeira z postawionymi tutaj postulatami uwagi, nie jest zupełnie pewne, czy tak daleko posuniętą koncepcję nazwać można jeszcze uważnością. Pozornie to rzeczy są tu najważniejsze, ale wpływ zmienności podmiotu na przedmiot zaburza obiektywny porządek świata, sprzeciw wobec poetyckości pojawia się zamiast skupienia na rzeczywistym przedmiocie, a lojalność wobec rzeczy prowadzi ostatecznie do obojętności, nawet okrucieństwa, wobec ludzi. Wszystko to sprawia, że radykalna uważność Caeira zapędza go ostatecznie w stronę subiektywizmu, a nawet negatywizmu53. Dotarliśmy tu oto do drugiego bieguna, do granic poetyckiej uwagi.

    Notes de bas de page

    1 F. Pessoa, Księga niepokoju Bernarda Soaresa, pomocnika księgowego w Lizbonie, tłum. M. Lipszyc, Świat Literacki, Warszawa 2007, s. 144.

    2 Tamże, s. 27.

    3 Tamże.

    4 Tamże, s. 289.

    5 Tamże, s. 123.

    6 Tamże, s. 178.

    7 Tamże, s. 107.

    8 Tamże, s. 51 i n.

    9 Tamże, s. 185.

    10 Tamże, s. 152.

    11 Tamże, s. 119.

    12 Tamże, s. 275.

    13 Tamże, s. 67.

    14 Tamże, s. 40.

    15 Tamże, s. 24.

    16 Tamże, s. 144.

    17 Tamże, s. 27.

    18 Tamże, s. 104.

    19 Á. de Campos, Wiersze, tłum. M. Lipszyc, „Literatura na Świecie” 2002, nr 10–11–12.

    20 F. Pessoa, Księga niepokoju, dz. cyt., s. 104.

    21 Tamże, s. 130.

    22 Tamże, s. 34.

    23 Tamże, s. 346.

    24 Tamże, s. 123.

    25 Tamże, s. 186.

    26 Á. de Campos, Notatki do wspomnień o moim mistrzu Alberto Caeiro, w : F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, tłum. W. Charchalis, Czuły Barbarzyńca, Warszawa 2011, s. 194. Wojciech Charchalis tłumaczy owe trzy wersy Wordswortha na polski: „Kwiat na brzegu rzeki dla niego był żółtym kwiatem, i niczym innym”.

    27 Por. s. 190 niniejszej książki.

    28 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 87. Por. także s. 174 i 183. Zanim ukazał się tom wierszy zebranych w tłumaczeniu Charchalisa, wiersza Caeira tłumaczył świetnie M. Lipszyc. Por. „Literatura na Świecie” 2002, nr 10–12.

    29 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 195.

    30 Tamże.

    31 Tamże, s. 194.

    32 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 152.

    33 Tamże, s. 79.

    34 S. Critchley, Surfaciality: Some Poems by Fernando Pessoa, one by Wallace Stevens, and the Brief Sketch of a Poetic Ontology, dz. cyt. Por. s. 142 niniejszej książki.

    35 Por. s. 142, 249 niniejszej książki.

    36 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 83.

    37 Tamże, s. 112.

    38 Por. s. 27, 181 niniejszej książki.

    39 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 150.

    40 Tamże, s. 47.

    41 T. Crosse, Przedmowa tłumacza na języka angielski, w: F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 21.

    42 Por. s. 95–107 niniejszej książki.

    43 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 36.

    44 Tamże, s. 168.

    45 Tamże, s. 90.

    46 S. Critchley, Surfaciality: Some Poems by Fernando Pessoa, one by Wallace Stevens, and the Brief Sketch of a Poetic Ontology, dz. cyt.

    47 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 40.

    48 T. Crosse, Przedmowa tłumacza na języka angielski, w: F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 20.

    49 R. Descartes, Zasady filozofii, tłum. I. Dąbska, dz. cyt., s. 42. Por. s. 47 i n. niniejszej książki.

    50 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 75.

    51 Tamże, s. 76.

    52 Tamże, s. 106.

    53 Jako poetę negatywizmu interpretuje Pessoę Antonio Tabucchi, sugerując, że jego negatywizm był cechą prywatną, i do twórczości przedostał się poprzez osobowość autora. Por. A. Tabucchi, Kufer pełen ludzi, tłum. A. Wasilewska, „Literatura na Świecie” 2002, nr 10–12, s. 105.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 F. Pessoa, Księga niepokoju Bernarda Soaresa, pomocnika księgowego w Lizbonie, tłum. M. Lipszyc, Świat Literacki, Warszawa 2007, s. 144.

    2 Tamże, s. 27.

    3 Tamże.

    4 Tamże, s. 289.

    5 Tamże, s. 123.

    6 Tamże, s. 178.

    7 Tamże, s. 107.

    8 Tamże, s. 51 i n.

    9 Tamże, s. 185.

    10 Tamże, s. 152.

    11 Tamże, s. 119.

    12 Tamże, s. 275.

    13 Tamże, s. 67.

    14 Tamże, s. 40.

    15 Tamże, s. 24.

    16 Tamże, s. 144.

    17 Tamże, s. 27.

    18 Tamże, s. 104.

    19 Á. de Campos, Wiersze, tłum. M. Lipszyc, „Literatura na Świecie” 2002, nr 10–11–12.

    20 F. Pessoa, Księga niepokoju, dz. cyt., s. 104.

    21 Tamże, s. 130.

    22 Tamże, s. 34.

    23 Tamże, s. 346.

    24 Tamże, s. 123.

    25 Tamże, s. 186.

    26 Á. de Campos, Notatki do wspomnień o moim mistrzu Alberto Caeiro, w : F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, tłum. W. Charchalis, Czuły Barbarzyńca, Warszawa 2011, s. 194. Wojciech Charchalis tłumaczy owe trzy wersy Wordswortha na polski: „Kwiat na brzegu rzeki dla niego był żółtym kwiatem, i niczym innym”.

    27 Por. s. 190 niniejszej książki.

    28 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 87. Por. także s. 174 i 183. Zanim ukazał się tom wierszy zebranych w tłumaczeniu Charchalisa, wiersza Caeira tłumaczył świetnie M. Lipszyc. Por. „Literatura na Świecie” 2002, nr 10–12.

    29 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 195.

    30 Tamże.

    31 Tamże, s. 194.

    32 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 152.

    33 Tamże, s. 79.

    34 S. Critchley, Surfaciality: Some Poems by Fernando Pessoa, one by Wallace Stevens, and the Brief Sketch of a Poetic Ontology, dz. cyt. Por. s. 142 niniejszej książki.

    35 Por. s. 142, 249 niniejszej książki.

    36 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 83.

    37 Tamże, s. 112.

    38 Por. s. 27, 181 niniejszej książki.

    39 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 150.

    40 Tamże, s. 47.

    41 T. Crosse, Przedmowa tłumacza na języka angielski, w: F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 21.

    42 Por. s. 95–107 niniejszej książki.

    43 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 36.

    44 Tamże, s. 168.

    45 Tamże, s. 90.

    46 S. Critchley, Surfaciality: Some Poems by Fernando Pessoa, one by Wallace Stevens, and the Brief Sketch of a Poetic Ontology, dz. cyt.

    47 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 40.

    48 T. Crosse, Przedmowa tłumacza na języka angielski, w: F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 20.

    49 R. Descartes, Zasady filozofii, tłum. I. Dąbska, dz. cyt., s. 42. Por. s. 47 i n. niniejszej książki.

    50 F. Pessoa, Poezje zebrane Alberta Caeiro, dz. cyt., s. 75.

    51 Tamże, s. 76.

    52 Tamże, s. 106.

    53 Jako poetę negatywizmu interpretuje Pessoę Antonio Tabucchi, sugerując, że jego negatywizm był cechą prywatną, i do twórczości przedostał się poprzez osobowość autora. Por. A. Tabucchi, Kufer pełen ludzi, tłum. A. Wasilewska, „Literatura na Świecie” 2002, nr 10–12, s. 105.

    Powrót do świata

    X Facebook Email

    Powrót do świata

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Powrót do świata

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Król, Z. (2013). IV. Bieguny uwagi – heteronimy Fernanda Pessoi. In Powrót do świata (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1621
    Król, Zofia. « IV. Bieguny uwagi – heteronimy Fernanda Pessoi ». In Powrót do świata. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2013. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1621.
    Król, Zofia. « IV. Bieguny uwagi – heteronimy Fernanda Pessoi ». Powrót do świata, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2013, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1621.

    Référence numérique du livre

    Format

    Król, Z. (2013). Powrót do świata (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1531
    Król, Zofia. Powrót do świata. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2013. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1531.
    Król, Zofia. Powrót do świata. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Pro Cultura Litteraria, 2013, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1531.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement