Dyskretny urok przyjaźni na wygnaniu – Ignazio Silone i Nicola Chiaromonte
p. 73-104
Texte intégral
1W kwietniu 1956 roku ukazał się pierwszy numer „Tempo Presente”, czyli pisma, które przez ponad dekadę miało komentować bieżącą politykę europejską oraz kształtować literackie gusta pewnego kręgu włoskich czytelników. Założycielami „Tempo Presente” byli dwaj cenieni intelektualiści i pisarze – Ignazio Silone1 (1900–1978) oraz Nicola Chiaromonte (1905–1972). W spisie treści pierwszego numeru ich teksty sąsiadują między innymi z artykułami Alberta Camusa, Alberta Moravii, Isaiaha Berlina, Leonarda Sciascii oraz Gustawa Herlinga, który umieścił tam dwa niedługie szkice: Il cappello verde. Notizie sul disgelo letterario nei paesi satelliti (s. 56–62) i Gazzetta. Discorso di Mikail Sciolokov (s. 95–96). Zaproszenie do współpracy z „Tempo Presente”, głównie jako znawcy tematów wschodnioeuropejskich2, było dowodem uznania, jakie Grudziński zdobył sobie we Włoszech. Mimo iż nadal postrzegany był jako przybysz, ktoś z zewnątrz, intelektualista reprezentujący inną kulturę, zyskał jednak posłuch i szacunek, można by rzec: symboliczne (ale i rzeczywiste) miejsce pośród obcych. Co więcej, redakcja „Tempo Presente” okazała się na tyle otwarta, że Grudziński nie miał ani w gronie redaktorów, ani autorów współpracujących z pismem żadnych problemów tożsamościowych bądź światopoglądowych, nie było obawy, że stanie się przedmiotem zakusów tej lub innej formacji politycznej. Oto jak okres pracy Herlinga w redakcji „Tempo Presente” wspomina córka pisarza, Marta Herling:
Bardzo bliski był mu włoski pisarz Ignazio Silone […] liberał o sympatiach socjalistycznych. Ta wrażliwość ojca niedaleka była poglądom tego autora, czego ślady znaleźć można w rocznikach czasopisma „Tempo Presente”, z którym ojciec współpracował w latach 1955–1968. To czasopismo gromadziło wokół siebie środowisko laicko-liberalne i ojciec tam się odnalazł, obok takich ludzi jak Silone czy Chiaromonte. Poza tym był osobistością bardzo niezależną i nie przypuszczam, by identyfikował się z jakąś partią. Z pewnością nie chciałby, żeby przylepiano mu jakąkolwiek etykietę.3
2Z punktu widzenia Grudzińskiego było to zatem bezcenne doświadczenie, „ważna współpraca”4, jak pisał o tym po latach, która otwarła mu drogę do redakcji „Il Corriere della Sera”, a potem do „Il Giornale”, kierowanego wówczas przez „największego publicystę włoskiego Indro Montanellego”5. „Współpraca z pismami włoskimi [wspomina dalej Grudziński] była dla mnie przygodą, samo pisanie w obcym języku – choć tylko tekstów publicystycznych – co prawda bardzo mnie męczyło, lecz równocześnie przez swą nowość sprawiało mi wielką przyjemność”6. Sądzę, że nie powinniśmy dać się w tym przypadku zwieść i założyć, że była to jedynie językowa „przygoda”.
3Nawiązanie współpracy z „Tempo Presente” oznaczało bowiem nie tylko wejście w tkankę obcego języka, przeniknięcie do obcej kultury; był to również moment narodzin przyjaźni Grudzińskiego z dwoma redaktorami – Silonem i Chiaromontem7.
Silone: abruzyjscy chłopi i przyjaźń z agenturą w tle
4W pewnym sensie Grudziński poznał Silonego, choć nie osobiście, znacznie wcześniej, jako student warszawskiej polonistyki. W rozmowie z Włodzimierzem Boleckim pisarz wyznał:
Kiedy studiowałem, na polonistyce było dość żywe zainteresowanie twórczością Crocego. Przede wszystkim dlatego, że pasjonowano się intelektualno-estetycznym pojedynkiem profesorów Borowego i Elzenberga. A co do Silonego, to po prostu czytałem jego powieści, które wychodziły nakładem znanego wydawcy ze Złotowa [właśc. ze Złoczowa – M. Ś.] – Zuckerkandla. Ten wydawca w zasadzie wydawał bryki dla uczniów, a jednak opublikował też dwie książki Silonego: Chleb i wino i Fontamara – i bardzo się nimi zachwyciłem jako młody chłopiec.8
5Pierwsza fascynacja to zatem nie fascynacja osobą Silonego, nieprzejednaną (przynajmniej na pozór) postawą włoskiego autora, ale zauroczenie jego twórczością, która tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej, w schyłkowej fazie dwudziestolecia międzywojennego, musiała budzić skrajne uczucia. Nie bez powodu w szkicu zatytułowanym tak samo jak powieść Silonego, Fontamara, zredagowanym przez Herlinga niemal dziesięć lat później, w dniach 23–26 maja 1947 roku, możemy przeczytać, że dzieło Silonego jest „piękną powieścią”9 oraz „książką, przed którą drżał Mussolini”10. Jeśli dodamy do tego, że utwór wydany w roku 1933 11i przetłumaczony na 27 języków rozszedł się na całym świecie w nakładzie półtora miliona egzemplarzy, zrozumiemy, że wybór Grudzińskiego nie był ani przypadkowy, ani chybiony. Tak, trafił na arcydzieło, które było jednocześnie powieściowym debiutem Silonego. Drugi z tytułów wymienionych przez Herlinga w rozmowie z Boleckim – Chleb i wino12 – uznany został za radykalne w swej wymowie dzieło zwrócone przeciwko największym systemom totalitarnym dwudziestowiecznej Europy: hitleryzmowi oraz stalinizmowi. Możemy się zatem domyślać, że obie powieści nie zachwyciły „młodego chłopca” wyłącznie niewątpliwym kunsztem formalnym, ale – przede wszystkim – podjętą w nich problematyką. W ten sposób zarówno Chleb i wino, jak i Fontamarę możemy zasadnie uznać za kluczowe powieści formacyjne Grudzińskiego z okresu studiów polonistycznych.
6Wspomnienia z czasów młodości nie pozostały zapewne bez wpływu na decyzję, którą Herling podjął w roku 1955 – chodziło o dołączenie do redakcji „Tempo Presente”. To właśnie wówczas poznał Silonego osobiście: „Poznałem Silonego pod koniec 1955, równocześnie z Nicolą Chiaromonte. Zaproponowali mi pisywanie do ich nowo założonego miesięcznika”13. Spotkanie z autorem Fontamary utwierdziło Grudzińskiego w przekonaniu, że ma do czynienia z postacią nietuzinkową, wybitną. Dlatego późniejsze zapiski Herlinga o Silonem, który z czasem został serdecznym przyjacielem Polaka, mają dwojaki charakter: dotyczą zarówno człowieka, jak i pisarza.
7Silone jako człowiek przyciągał Grudzińskiego z kilku powodów: po pierwsze, stał mu się bliski w sensie emocjonalnym, można nawet zaryzykować tezę, iż byli podobnymi typami psychologicznymi. W „świadectwie” (una testimonianza) Herlinga, które zostało opublikowane w 1998 jako część przedmowy do pierwszego tomu dzieł Silonego, wydanych przez wydawnictwo Mondadori w prestiżowej serii „Meridiani”, możemy przeczytać:
Był człowiekiem nieco gburowatym, małomównym. Powieścią, która lepiej potrafi to wyrazić jest Il segreto di Luca: był naprawdę człowiekiem, który skrywał tajemnice i nie mówił zbyt wiele. Mimo to, zrodziły się między nami trwałe więzy przyjaźni. Nawet jego przyjaciel, Nicola Chiaromonte, współredaktor „Tempo Presente” dziwił się, że [Silone] rozmawiał ze mną o tak wielu rzeczach.14
8Dalej, w tym samym „świadectwie”, Herling pisze:
Silone był samotnikiem, o zamkniętym i poważnym usposobieniu abruzyjskiego chłopa, który trafił do Rzymu. Nie oznacza to, że był człowiekiem bez nadziei: widział świat, wszystko, czym jest i czym nie powinien być, ale powtarzał zwykle: „rzeczy się zmieniają”, doradzając zawsze „spokój i nadzieję”.15
9Celem tych uwag, utrzymanych w konwencji właściwej portretowi literackiemu w znaczeniu, jakie nadał temu gatunkowi Charles-Augustin Sainte-Beuve, jest odkrycie i zrozumienie człowieka, jego zachowań, postaw, sposobów istnienia w szarej, niezbyt spektakularnej codzienności. Nie chodzi tu jednak o, bądź co bądź, niezbyt wyrafinowany szkic psychologiczny; stawką jest raczej świadomość, iż między literaturą a życiem istnieje niemożliwy do zlekceważenia związek, że – innymi słowy – prawda życia gwarantuje prawdę literatury, jest jej strażniczką. Pisał o tym Sainte-Beuve:
Literatura, twórczość literacka nie da się, moim zdaniem, odmienić lub przynajmniej oddzielić od reszty człowieka i ustroju; mogę rozkoszować się książką, ale trudno mi ją ocenić w oderwaniu od wiedzy o samym człowieku; najchętniej określiłbym to skrótem: jakie drzewo – taki owoc. Badanie literackie prowadzi mnie więc w sposób naturalny ku badaniu podłoża moralnego.16
10Sądzę, że Herlingowi na tym właśnie zależało. Za przeczytanymi w młodości powieściami (Chleb i wino; Fontamara17) chciałby dostrzec człowieka, który skromnym i prawym życiem daje świadectwo, który nie ukrywa się za sofizmatami, ale skłonny jest się przyznać do porażki i ponieść jej konsekwencje po to, by móc raz jeszcze, niczym Syzyf, zmierzyć się z opornym materiałem rzeczywistości.
11Z tego punktu widzenia szczególną wartość w oczach Grudzińskiego miał, wspomniany już przeze mnie, emigrancki epizod w biografii Silonego, który w latach 1930–1945 przebywał na terenie Szwajcarii, bez możliwości – choćby tymczasowego – powrotu do Włoch. Wydaje się, że właśnie dlatego Silone, jak rzadko kto, potrafił zrozumieć rozterki, które trapiły Grudzińskiego. Ponadto, na co zwracałam już wcześniej uwagę18, analizując Księcia Niezłomnego, zarówno Silone, jak i Herling byli wygnańcami, traktującymi bardzo poważnie powinności emigracyjnego pisarza i intelektualisty. Herling niejednokrotnie przywoływał rozmowę z Silonem, w której poskarżył się włoskiemu pisarzowi na swój ciężki los emigranta, ten zaś odpowiedział mu, że nawet po powrocie do Włoch czuje się wygnańcem w swojej ojczyźnie – polski pisarz relacjonuje przebieg tej rozmowy w Dzienniku pisanym nocą pod datą 2 grudnia 1971 roku:
Przypomniało mi się podczas dzisiejszej wizyty, że raz, w momencie przygnębienia, bąknąłem coś gorzkiego o moich emigranckich bólach. Spojrzał na mnie niemal ze zdumieniem: „Byłem wiele lat emigrantem w Szwajcarii, teraz jestem emigrantem we Włoszech”. Również wtedy padło zdanie o „wiecznej uciekinierce”. Nie wstydzi się mówić często to samo, kto jest do głębi przekonany, że mówi rzeczy ważne. Sekret tkwi w ciężarze słów, a ciężar słów pochodzi z czujności ustawicznej (religijnej?).19
12Silone podkreśla w ten sposób, że dola pisarza to niemal zawsze dola człowieka wydziedziczonego, broniącego prawd, wartości i zasad, nieustannie o nich przypominającego, co bez wątpienia wprowadza krytyczny dystans nawet do ojczystej tradycji.
13Zdaje się, że taki radykalizm postawy, nieprzejednany charakter i bezkompromisowość imponowały Grudzińskiemu. Silone był w jego oczach kimś, kto bez taryfy ulgowej osądzić potrafił nie tylko zewnętrzny świat, ale i samego siebie. Bardzo wymowny jest w tym kontekście fragment opatrzony dzienną datą 13 stycznia 1980 roku i pochodzący z Dziennika pisanego nocą – Grudziński wspomina w nim o Memoriale dal carcere svizzero, czyli o zapiskach, które Silone sporządził na potrzeby szwajcarskiej policji „w więzieniu kantonalnym w Zürichu 17 grudnia 1942 roku”20. Pisarz włoski dokonuje tam rozliczenia z własną przeszłością, przyznaje się do naiwnej i ślepej wiary w komunizm, od którego zdecydował się jednak odejść, dostrzegając rozbieżność głoszonych haseł z rzeczywistością społeczną i polityczną. Zerwanie z komunizmem, po dwunastu latach zaangażowania, nie było dla Silonego sprawą łatwą, odrzucał bowiem w ten sposób nie tylko ideologię wraz z jej kłamstwami oraz dramatami, do których doprowadziła, ale też cząstkę samego siebie. Samego siebie, dodajmy, traktującego niegdyś komunizm nie jako przejściową modę, lecz system zdolny uleczyć świat z jego trosk i niesprawiedliwości. Dlatego Grudziński wyraźnie podkreśla: z punktu widzenia Silonego zerwanie z komunizmem było swoistym aktem apostazji21. Herling akcentuje również własne emocje, towarzyszące mu podczas lektury memoriału:
Ale rdzeniem Memoriału są wyznania i refleksje krążące dokoła „apostazji”, wyrzeczenie się ideologii opartej na „prawdzie nieomylnej”. Znałem Silonego dość dobrze, przyjaźniłem się z nim, z przejęciem i przeważnie aprobatą wewnętrzną przeczytałem wszystko chyba, co napisał i za życia ogłosił drukiem, a jednak te fragmenty jego więziennego Memoriału napełniły mnie nowym i najgłębszym wzruszeniem.22
14Nie dziwi w tym kontekście nieco pryncypialne zachowanie Silonego wobec Adama Ważyka, o którym Grudziński wspomina w Dzienniku pisanym nocą 15 września 1989 roku. Podczas rzymskiej rozmowy obu autorów Ważyk miał wielokrotnie powtarzać: „Kiedy byłem komunistą, czyli człowiekiem chorym umysłowo”23, by podkreślić, że w symbolicznym geście zrzuca niejako z siebie odpowiedzialność za własną postawę sprzed lat. Dla Silonego takie postępowanie graniczyło z czymś niegodnym, podłym. Grudziński, który pośredniczył w przygotowaniu spotkania, zanotował jedynie: „Silone wyszedł z tej rozmowy obrzydzony”24, co uznać możemy za aż nazbyt wymowną ocenę sytuacji oraz sygnał szacunku dla bezkompromisowej, choć równocześnie mądrej życiowo postawy pisarza włoskiego.
15Tak szczegółowa charakterystyka Silonego jako człowieka jest w pismach Grudzińskiego usprawiedliwiona, w twórczości pisarza włoskiego poszukiwał bowiem niedającej się zanegować prawdy. Jakby Herling zakładał (i istotnie tak było), że to nie styl bądź forma decydują o wartości dzieła, ale jego związek z rzeczywistością, wierność pewnym przekonaniom oraz zasadom. Pisarz jest odpowiedzialny za słowo, powinien go pilnować, strzec, czynić coraz bardziej doskonałym, ale zawsze musi mieć też świadomość, że literatura jest grą o dużo większą stawkę, że nie o popis stylistyczny w niej chodzi. W cytowanym już szkicu Fontamara Grudziński podkreśla:
W całej literaturze światowej nie ma chyba dzieła, które by w sposób równie przekonywający potrafiło połączyć znaną tezę marksistowską o „bycie określającym świadomość” z oszałamiającą wręcz prostotą i czystością wyrazu artystycznego. Jeśli chodzi o umiejętność dostosowania środków literackich do pierwotnych i świeżych form opisywanego życia, o ten język klarowny jak szum wody źródlanej i tak ostry jak dźwięk stalowego brzeszczotu, mógłbym ją przyrównać do Pastwiska na Derborence Ramuza.25
16Dwa elementy wymagają w tym przypadku podkreślenia. Po pierwsze, Herling nie kryje podziwu dla literackiego warsztatu Silonego. Ceni tę szczególną umiejętność posługiwania się językiem adekwatnym do opisywanej rzeczywistości, precyzyjnym i prostym, jakby pierwotnym, bo wolnym od troski o literackość. Nie zaskakuje w tym kontekście podsuwane przez Grudzińskiego porównanie Silonego do Charles’a Ferdinanda Ramuza, opowiadającego w Pastwisku na Derborence dramatyczną historię pasterza z kantonu Valais w południowej Szwajcarii. Co ciekawe, można by zasadnie zestawić Ramuza, opiewającego trudy i uroki codziennego życia w górskim krajobrazie kantonu Vaud26, z Silonem, o którym Grudziński pisze, iż „był naprawdę pisarzem społeczności abruzyjskich chłopów i nie tylko nie wstydził się tego, ale wręcz napawało go to dumą”27. Taka ocena jest też konsekwencją niezwykle krytycznego stosunku Grudzińskiego do współczesnej mu literatury włoskiej – Stanislao G. Pugliese twiedzi nawet, iż „Herling, wielbiciel Włoch, nie był powściągliwy w krytycznym pisaniu o włoskiej kulturze. Często narzekał na włoskich pisarzy zbyt przejętych stylem i literackim kunktatorstwem, by mogli napisać coś istotnego w sensie moralnym bądź etycznym. Silone, w jego umyśle, był wyjątkiem”28. Rzeczywiście, Herling wielokrotnie podkreślał swą niechęć do włoskich letterati:
Zawsze przywiązywałem wagę do podziału na pisarzy i literatów, długi pobyt we Włoszech – gdzie korzenie mniej lub więcej nadwornego letterato są nad podziw od stuleci zakonserwowane – utwierdził mnie w mojej idée fixe. W skrócie, pisarz to człowiek gotów do ostrej gry o wysoką stawkę […], z natury samotny drapieżnik (choćby nieudany), literat to stworzenie trawożerne, pracowicie pstrzące papier, ciułające jak grosiki w skarbonce wszystko, co zdołało z siebie wydzielić, poruszające się najchętniej w tabunach „kolegów”, niezdolne do narowistego wierzgnięcia, mało skłonne do przekraczania granic ogrodzonego terenu wypasania, wrażliwe na basowy głos pastucha.29
17Znamienny i bardzo wymowny wydaje się zwłaszcza końcowy fragment przywołanego cytatu. Oto bowiem literat, czyli człowiek cieszący się przecież w społeczeństwie pewnym autorytetem, w każdym razie ktoś, kto szczyci się sławą i zapewne nie pozostaje obojętny na dźwięk monet we własnej kieszeni, zostaje przyrównany do zwierzęcia, potulnego i nieco otępiałego, jak pasąca się krowa, która rzeczywiście jest „niezdolna do narowistego wierzgnięcia”, nie usiłuje sforsować ogrodzenia wyznaczającego teren popasu (wszak jest to „stworzenie trawożerne”), w końcu zaś – bezrefleksyjnie poddaje się pastuchowi, bo jego głos jest „basowy”, więc wymagający posłuchu. W przeciwieństwie do literata – zwierzęcia domowego, oswojonego, poddanego dyktatowi – pisarz to zwierzę drapieżne, gotowe do walki, broniące, choćby w sposób nieudolny, tego, w co wierzy, zdolne do przeciwstawienia się gromadzie. Konkluzja jest właściwie jednoznaczna: lepszy jest zawsze pisarz, nawet wówczas, gdy jego literacki warsztat nie jest najwyższej próby (to jedynie drobny defekt estetyczny, mało znaczący w obliczu głoszonych przez niego prawd), gorszy zaś okazuje się literat, górujący być może nad pisarzem elokwencją, ale niemający ostatecznie nic istotnego do powiedzenia bądź, co najwyżej, prawiący banały, które chcemy usłyszeć.
18Jeśli skorzystamy z podsuwanej nam „taksonomii”, Silonego będziemy musieli potraktować jako pisarza, czyli „człowieka, który całą swoją istotą angażuje się w to, co pisze. Nie wykonuje zamówień księcia, lecz pisze to, co myśli”30. Co więcej, Grudziński stara się nas przekonać, że bycie pisarzem to nie przygodny wybór, ale rodzaj przeznaczenia, które – począwszy od momentu narodzin – kształtuje biografię, coś, co stanowi niezniszczalny fundament egzystencji:
Gdy był dzieckiem, matka zabierała go do pomieszczenia, w którym kobiety tkały. Spędzał z nimi całe dnie i podziwiał sposób, w jaki robiły tkaniny, jedna nić przyciśnięta do drugiej, gęste i zwarte. Nie tkały w milczeniu, opowiadały legendy, bajki z morałem, historie życia w Abruzji. Proza Silonego ma właśnie cechy tkaniny, jest nadzwyczaj wstrzemięźliwa, zwięzła, ożywiona zacięciem narracyjnym przejętym od tych kobiet. To proza, która zawsze mi się podobała i wierzę, że w tym przede wszystkim tkwi literacka wartość jego dzieła. Włoscy pisarze nie potrafią pisać w ten sposób.31
19Herling uważnie przygląda się pisarskiemu warsztatowi Silonego. Słowo „warsztat” nabiera dodatkowego wymiaru, kiedy polski pisarz porównuje pracę autora nad słowem do tkania. Warsztat literacki przekształca się bowiem w swoisty warsztat tkacki, w którym Silone, zamiast nici, ma do dyspozycji słowa, dokładnie łączy je ze sobą, wyplatając precyzyjne, ściśle do siebie przylegające zdania. Porównanie tekstu do tkaniny narzuca natychmiast, rzecz jasna, skojarzenia ze słynnym esejem Rolanda Barthes’a Théorie du texte opublikowanym w 1968 w Encyclopædia Universalis32. Są to jednak skojarzenia błędne – podczas gdy francuskiemu teoretykowi chodziło przede wszystkim o tekst rozumiany jako splątana tkanina słów, kodów, cytatów, konwencji bądź struktur, Grudziński skłonny jest widzieć konsekwencje tego porównania w sposób zdecydowanie bogatszy, bo łączący praktykę opowiadania i potrzebę słuchania opowieści z życiowym doświadczeniem. Po pierwsze mielibyśmy zatem do czynienia z wciąż umykającym życiem, które wykracza poza wszelkie próby nadania mu sensu, logicznej struktury, przyczynowo-skutkowej kompozycji – życiem postrzeganym jako tkanina wywrócona na lewą stronę i złożona z przypadkowo krzyżujących się nici; po drugie w takiej perspektywie objawiałaby się nam potęga uporządkowanej narracji, która usiłuje życiową przygodność (i przypadkowość) ująć w karby, nadać jej spójność i zagwarantować sens – byłaby to więc narracja definiowana jako tkanina wywrócona na prawą stronę i prezentująca dobrze skomponowany obraz33. Sądzę, że dla Grudzińskiego tylko połączenie tych dwóch perspektyw gwarantowało piszącemu status pisarza. Pisarza, którym był według niego Silone.
20W tym miejscu powinna się skończyć opowieść o losach przyjaźni Grudzińskiego z Silonem. Jednak, jak się już domyślamy, skończyć się nie może, ponieważ życie dopisało do tej historii nieoczekiwany epilog. Otóż w latach dziewięćdziesiątych XX wieku wyszło na jaw, że Silone w okresie od 1919 do 1930 roku był tajnym agentem faszystowskiego rządu i składał donosy nawet na najbliższe osoby. Pewnym wytłumaczeniem tej sytuacji miała być troska o brata, przetrzymywanego w faszystowskich więzieniach. Dokumenty potwierdzające te przypuszczenia opublikowali w roku 2000 dwaj włoscy historycy: Dario Biocca oraz Mauro Canali w pracy L’informatore. Silone, i comunisti e la polizia. Możemy się jedynie domyślać, jak wielki musiał to być cios dla Grudzińskiego. Ewa Bieńkowska wspomina te trudne chwile w książce Pisarz i los, poświęconej Herlingowi:
Czekaliśmy wszyscy na reakcję Herlinga, tak bezwzględnego wobec ludzi, którzy się moralnie potknęli. Reakcja nie przyszła. Pewnie była niemożliwa wobec takiego przywiązania uczuciowego, budowanego przez dziesięciolecia, wręcz utożsamiana z duchową sylwetką przyjaciela. Herling zabrał ze sobą do grobu zagadkę swoich myśli, być może nie mniej pasjonującą niż zagadka rozszczepienia Silonego.34
21Wiadomość o domniemanej agenturalnej przeszłości Silonego rzeczywiście musiała być dla Grudzińskiego niewygodna i trudna. Jak bowiem pogodzić to wszystko, co widział w tym pisarzu (nieprzejednanie, pojmowanie literackiej twórczości jako misji, zdolność do radykalnych, pozbawionych taryfy ulgowej sądów, zarówno na temat świata, jak i siebie samego), ze zdradą tych ideałów, choćby nawet zrozumiałą w kategoriach ludzkiej psychiki? Co zrobić zwłaszcza wówczas, gdy osoba posądzana o zdradę już nie żyje i nie jest w stanie zabrać głosu we własnej sprawie, niczego nie może wyjaśnić, oddalić zarzutów? Usprawiedliwiać ją, bo była przyjacielem? Od wszystkiego się odciąć, wyprzeć, zrezygnować z niegdyś ważnych związków? Uważam, że nikt, kto nie znalazł się w podobnej sytuacji, nie powinien osądzać tych, którzy borykać się musieli z podobnym problemem. Uświadomił to nam wszystkim w bolesny sposób Jacques Derrida, usiłujący bronić pamięci o Paulu de Manie, oskarżonym – już po śmierci – o antysemityzm z powodu licznych publikacji w belgijskim piśmie „Le Soir”, współpracującym z hitlerowskim okupantem:
Nie mogłem przewidzieć, że pewnego dnia – pisze Derrida –, poprzez doznanie takiej rany, przyjdzie mi odpowiadać za Paula de Mana: odpowiadać nie z a m i a s t n i e g o, czy też w jego imieniu, bo to na zawsze pozostanie niemożliwe i nieuzasadnione (obietnica lub przyjaźń wręcz zakładają poszanowanie takiej niemożliwości lub nie dającej się zastąpić niepowtarzalności innego).35
22Odpowiadać za kogoś, ponosić za niego odpowiedzialność, ponieważ było się przyjacielem – oto prawdziwy dramat, o którym pisze Derrida, broniący nie tylko de Mana, ale również własnej przeszłości, w której jego drogi skrzyżowały się z drogami belgijskiego przyjaciela. Dla Derridy to sytuacja niewyobrażalna, niemożliwa – a jednak przytrafiła się. Sądzę, że Grudziński znalazł się w bardzo podobnym położeniu. I musiał, choćby dla własnych potrzeb, jakoś sobie z tym ciężarem poradzić.
23Informacja o agenturalnej przeszłości Silonego wstrząsnęła zresztą nie tylko Grudzińskim, głęboko przeżył ją również inny polski pisarz, Czesław Miłosz. Agnieszka Kosińska w książce Miłosz w Krakowie odnotowuje, że autor Pieska przy drożnego dowiedział się o związkach Silonego z tajną policją faszystowską z artykułu Sabiny Kienlechner Trzy tożsamości Ignazia Silonego, który ukazał się na łamach „Zeszytów Literackich”36. Kosińska przytacza fragment rozmowy z Miłoszem i opatruje go wymownym komentarzem:
CM: Pani Agnieszko, całe życie miałem go [Silonego] za wzór moralny. Był przyjacielem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
A. K. Czy Gustaw wiedział?
CM: Nie, nie mógł. To niemożliwe. A on [Silone], taki nieprzejednany w prozie, był agentem. I to bardzo wcześnie. Co robić? Całe życie w niego wierzyłem. Słyszałem jakieś pogłoski, ale nie dawałem im wiary. Herling też musiał słyszeć, ale zmarł bez potwierdzenia.
Z powodu tej wiadomości CM cały dzień chodził jak struty i bardzo jest przybity.37
24Kosińska przypomina dalej o innym zapisie z Dziennika…, z 16 lipca 1996 roku, gdzie Grudziński przyznaje:
Czytam w gazetach, że Orwell został przez intelektualistów angielskich oskarżony o „donoszenie” służbom wywiadowczym rządu JKM. Wcześniej podobne oskarżenie wysunięto – i szybko wycofano – we Włoszech pod adresem Silonego, „donosiciela” policji faszystowskiej.38
25A zatem Herling – wbrew temu, co sugeruje Bieńkowska – znał te oskarżenia, lecz traktował je jako nieprawdziwe. Potwierdzają to dalsze poszukiwania Kosińskiej, która skontaktowała się w tej sprawie z córką pisarza, Martą Herling, i dowiedziała się, że Grudziński przygotował referat Testimo nianza per Silone na konferencję „Il segreto di Silone” zorganizowaną w dniach 27–28 kwietnia 2000 roku w neapolitańskim Istituto Suor Orsola Benincasa. Esej Grudzińskiego, zredagowany przez córkę, ukazał się już po śmierci pisarza w „Annali Istituto Suor Orsola Benincasa 1999–2001”. Herling broni tam Silonego, twierdzi, że agenturalne oskarżenia to kłamstwa, czego dowodem miała być relacja Palmira Togliattiego, przywódcy komunistycznego, który – mając dostęp do faszystowskich archiwów – nie odnalazł w nich żadnego dowodu na współpracę. Grudziński zdaje się zakładać, że gdyby w tych archiwach istniało cokolwiek, co potwierdzałoby współpracę Silonego z faszystami, Togliatti, jego zdecydowany przeciwnik polityczny, bez wątpienia by to wykorzystał. Co więcej, Herling utrzymuje, że jeśli współpraca została nawiązana, to stało się tak właśnie w porozumieniu z Togliattim oraz Gramscim i był to po prostu element zaplanowanej gry komunistów z faszystami39.
26Grudziński nie chciał zatem zaakceptować faktu współpracy Silonego z tajną policją. Wolał zapamiętać przyjaciela, co wcale nie dziwi, jako zupełnie innego człowieka:
Postarzał się Silone, z wysiłkiem podnosi się z krzesła, na twarzy ogromne znużenie. Ale umysł ma jasny i ostry, więcej – jakby wzbogacony powolną destylacją myśli. Blisko czterdzieści lat dzieli Fontamarę od Przygody biednego chrześcijanina: droga długa w czasie i doświadczeniach, ledwie zauważalna w ostrożnym cyzelowaniu tego, co conta davvero, liczy się naprawdę. Jak kamień dzień pod dniu rzeźbiony w strumieniu wody żywej, obojętny na płynący chłam nowinek, mód, retoryki ideologicznej, demagogii politycznej, mizdrzenia się intelektualnego.40
Chiaromonte, czyli urok namiętnego pisania
27Silone, choć był dla Herlinga kimś niezwykle bliskim, kimś, kogo śmierć pisarz polski przeżył w niezwykle bolesny sposób, nie spędzał jednak w towarzystwie autora Innego Świata tak wiele czasu, jak drugi redaktor „Tempo Presente”, Nicola Chiaromonte. Bieńkowska podkreśla nawet: „W zespole «Tempo Presente» częstsze były kontakty [Grudzińskiego] z Nicolą Chiaromontem, intelektualistą z najczystszej oświeconej tradycji. Rzym stał się dla Herlinga znowu znośny, póki było możliwe spotkać tam Nicolę”41. Chyba właśnie z powodu szczególnej przyjaźni, która połączyła go z Chiaromontem, Grudziński zanotował dzień po śmierci pisarza włoskiego:
Poznałem go w roku 1956, gdy z Silonem założył „Tempo Presente”. O sobie mówił niechętnie, słyszałem już jednak o nim sporo od innych. Na początku lat trzydziestych zdecydował się wyjechać z Włoch. W środowisku emigracji antyfaszystowskiej w Paryżu zetknął się z człowiekiem, którego do końca życia uważał za swego mistrza. Tym mistrzem był Andrea Caffi, urodzony w Petersburgu syn Włocha i Rosjanki, mienszewik więziony w Moskwie wkrótce po rewolucji, samotny wędrowiec i nie zanadto do pisania skory erudyta w stylu naszego Hostowca. Nicola nauczył się od niego szacunku dla socjalizmu wolnościowego, wstrętu do uroszczeń władzy i państwa i tak wysokiego pojęcia o przyjaźni, że przypominało reguły komun czy sekt religijnych.42
28Dziwny jest ten pierwszy akapit notki z Dziennika…: zaczyna się dość bezbarwnie, jakby był wycięty z reportażu niezbyt wysublimowanego literacko, z dodatkowym dystansem wywoływanym przez ton encyklopedycznego hasła, z którego dowiadujemy się o kolejach losu pisarza oraz jego relacji z Andreą Caffim, kończy zaś nutą bardzo familiarną, kiedy mowa o „Nicoli” oraz znaczeniu przyjaźni w jego życiu. Znamienne wydaje się również, że Grudziński akcentuje dwa elementy, które będą nieustannie pojawiały się w niemal wszystkich jego notatkach na temat Chiaromontego: przyjaźń oraz intelektualną niezależność.
29Z przywołanego zapisu, pochodzącego z 19 stycznia 1972 roku, dowiadujemy się, jak wielkie znaczenie dla Włocha miała bliska znajomość z Caffim – i nie chodzi w tym przypadku jedynie o zbieżność poglądów, zaufanie, bliskość emocjonalną, ale o coś znaczenie ważniejszego. Przyjaźń z Caffim miała bowiem, z punktu widzenia Chiaromontego, moc formacyjną, ukształtowała go jako intelektualistę, eseistę, a może nawet szerzej: człowieka. Dowodem tego przywiązania jest bez wątpienia szkic, który Chiaromonte opublikował jako wprowadzenie do książki Caffiego Critica della violenza43; w pierwszym akapicie tego wprowadzenia czytamy:
Chcę tu opowiedzieć o Andrei Caffim, o „człowieku najlepszym, a też najmądrzejszym i najsprawiedliwszym”, jakiego znałem. Chcę o nim opowiedzieć dlatego, że przyjaźniłem się z nim dwadzieścia trzy lata […], ale też dlatego, że przyjaźni z nim zawdzięczam wszystko, co najwartościowszego zdobyłem w ciągu życia.44
30Dla Chiaromontego przyjaźń z Caffim była zatem czymś, co zaważyło na jego życiu, nauczyło niezłomnej postawy i odwagi w konfrontacji z przerażającymi totalitaryzmami XX stulecia. Podkreśla to również Gino Bianco, który napisał w szkicu Chiaromonte i Caffi – wzajemne listy: „Przyjaźń między Andreą Caffim a Nicolą Chiaromontem, ten szczególny związek mistrza z uczniem, oparty na autentycznym powinowactwie myśli, zgodnym odczuwaniu wartości i głębokiej solidarności jest wymownym przykładem tego, jak bardzo kultura i życie mogą na siebie nawzajem wpływać”45. Herling dzieje przyjaźni Chiaromontego z Caffim postrzegał nieco inaczej, bardziej w kategoriach braterstwa niż relacji mistrz – uczeń, akcentował bliskość, choć odnotowywał jednocześnie różnice w postawie obu mężczyzn:
Nicola Chiaromonte nie odczuwał potrzeby posiadania mentora, sam stał się w wieku pełnej dojrzałości mentorem wielu, znacznie młodszych od niego, ludzi. Tęsknił natomiast do posiadania braterskiego partnera intelektualnego i moralnego, z którym można (a nawet należy) „pięknie się różnić”, ale z którym idzie się tą samą drogą, przez te same obszary myśli i uczuć. Znalazł go w osobie mądrego człowieka; „przyjaźni z nim zawdzięczam wszystko, co najwartościowszego zdobyłem w ciągu życia”, powie w szkicu Andrea Caffi, który jest przedmową do jedynego tomu Caffiego Krytyka przemocy z roku 1966 (Caffi umarł w roku 1955). 46
31Sądzę, że w taki sam sposób Grudziński widział dzieje własnej przyjaźni z Chiaromontem – jako braterski dialog, dzielenie się przemyśleniami, wspólne poszukiwanie rozwiązań, któremu nie towarzyszy jednak przemilczanie odmiennych stanowisk (tych zresztą, jak się wydaje, nie było wiele bądź różnice poglądów okazały się błahe, skoro w notach poświęconych pisarzowi włoskiemu Grudziński ich ani nie omawia, ani nawet nie sygnalizuje47). Herling podkreśla za to, iż przyjaźń dla Chiaromontego była czymś niezbędnym, czymś, o co w życiu trzeba zabiegać, co trzeba nieustannie pielęgnować: „Należał do kategorii ludzi spragnionych posiadania przyjaciół, choćby nielicznych, lecz prawdziwych i oddanych; sam umiał przyjaźń wzbudzać, kultywować i odwzajemniać”48.
32Pisanie o przyjaźni, tak trudne, bo zmuszające pisarza do intymnych zwierzeń, do relacjonowania nie tylko życia myśli, ale odsłaniania własnych emocji, nie było zapewne dla Grudzińskiego sprawą oczywistą. Dokładał zatem starań, by przyjaźń z włoskim intelektualistą, tak istotna w jego codziennym życiu, nie wydała się czytelnikowi jedynie deklaratywna – wszak przyjaźń wymaga, na co trafnie zwrócił uwagę Maurice Blanchot w poruszającym eseju o swej przyjaźni z Dionysem Mascolo, „dyskrecji, […] kiedy się o niej mówi”49. Stąd, jak sądzę, ciągła potrzeba weryfikacji, udowadniania, iż postawa Chiaromontego faktycznie znalazła żywy oddźwięk w jego, Herlinga, egzystencji. Autor Dziennika pisanego nocą, być może odnajdując inspiracje we własnych uwagach na temat braterstwa Chiaromontego z Caffim, usiłuje pokazać Włocha jako wzór niezależnego intelektualisty, kogoś niezłomnego, kto za sprawą swej wiary w istnienie moralnego porządku (wolnego zarówno od wpływów religijnych, jak i politycznych) zaraża innych potrzebą poszukiwania prawdy. Nie bez powodu zatem Grudziński pisze, wspominając Chiaromontego w eseju Nicola: profil włoskiego przyjaciela:
W dwudziestą rocznicę śmierci Nicoli tak właśnie go wspominam, jakkolwiek jest to wizerunek częściowy, widziany z profilu. Widzę wędrowca w poszukiwaniu prawdy, który wie, że samo jej wieczne i mężne poszukiwanie poszerza duszę i odsuwa w nieskończoność jej granice, obdarzając człowieka jedynym indywidualnym poczuciem duchowej wolności. Czy nie to kryje się w słowach a noble soul?50
33„To nieustanne poszukiwanie prawdy – podkreśla Grudziński – czymże jest w końcowej klamrze eseju Nicoli o «walorach szlachetnych»? Synonimem duszy, gubionej i zatracanej w «sytuacji masowej»”51. Autor Dziennika… czyni tu, rzecz jasna, aluzję do eseju La situazione di massa e i va lori nobili, który Chiaromonte opublikował w kwietniu 1956 roku w pierwszym numerze „Tempo Presente” – tytuł w polskim przekładzie Stanisława Kasprzysiaka brzmi zaś: Maso wość a wyższe wartości52. Sądzę, że dwa elementy omówione przez Włocha we wspomnianym eseju były szczególnie ważne dla Grudzińskiego. Po pierwsze – zagadnienie samych wartości oraz ich związek z codziennym życiem człowieka; po drugie – sposób mówienia o tych wartościach.
34W pierwszym przypadku Herling podkreślał, że „wyższe wartości” nie powinny być przywilejem społecznych elit, nie powinny też być łączone z mityzowaną przeszłością, czasem straconym, kiedy możliwe było jeszcze szerokie społeczne porozumienie. Taka perspektywa, coraz częściej obserwowana w kulturze masowej, jest według Chiaromontego bardzo niebezpieczna, nakłania bowiem pojedynczego człowieka do wyrzeczenia się krytycznej świadomości, do rezygnacji z tego, co istotne, w imię wygody, wreszcie – do odrzucenia odpowiedzialności za własny los. Stąd prosta droga do wyzbycia się tożsamości, rozpłynięcia w masie bez kształtu i bez właściwości. Masą zaś łatwiej sterować, łatwiej zmuszać ją do karności i posłuszeństwa. Dlatego Chiaromonte występuje w obronie pojedynczego człowieka, nie zwraca się do tłumów, ale do konkretnej jednostki, próbuje ją przebudzić, wyrwać z marazmu, zmusić do myślenia; nie przyjmuje i nie akceptuje łatwych usprawiedliwień, które zwalniają człowieka z konieczności trzeźwego myślenia. Z tego powodu, według Grudzińskiego, Chiaromonte „gardził psychologizmem i historycyzmem. Interesował go konkretny człowiek w obliczu konkretnych wydarzeń”53, nie zaś człowiek abstrakcyjny czy też wartości ulokowane w sferze metafizycznej. Włoski eseista pragnął, aby intelektualnie dojrzały człowiek był w stanie porządkować sobie rzeczywistość w zgodzie z regułami szytymi na miarę tej rzeczywistości, a nie jej utopijnej wizji, która nieuchronnie prowadzić musi do ludzkiej tragedii. Dlatego tak bardzo cenił teatr Pirandella (podobnie jak Herling54), ponieważ „widział w nim wyzwanie rzucone wszystkiemu, co w poplątanych i nieuchwytnych losach ludzkich pragnie uchodzić za rozwiązanie «definitywne» i posłuszne «żelaznym prawom»”55. Dlatego też, jak sądzę, Grudziński pisze o krytycznym stosunku autora Granic duszy do André Malraux56, zbyt spolegliwego wobec polityków i łasego na rozdawane przez nich synekury, za to porównuje go do Lwa Tołstoja57, z którym łączyło go przeświadczenie, iż człowiek – w imię własnej niezależności – nie powinien ulegać trybom historii; doszukuje się wreszcie powinowactw z filozofią Alberta Camusa:
Z Camusem związała Nicolę mocno nienawiść do uroszczeń „globalnych” wszelkich ideologii oraz wiara w sekret zamknięty w sercu każdego człowieka, w transcendencję człowieka wobec historii, w prawdę, której nie potrafią zatrzeć żadne imperatywy społeczne. […] Nicola, podobnie jak Camus, chciał Boga zastąpić pełną świadomością. Byli bliźniaczymi duszami. I byli może bliźniaczymi duszami także w tym, że zdawali sobie sprawę, jak syzyfowy zaakceptowali trud i los.58
35Zdaje się, że właśnie ten „syzyfowy […] trud i los” sprawił, iż w postawie Chiaromontego Grudziński dostrzegał powagę graniczącą z trudnym do zdefiniowania smutkiem – 20 kwietnia 1996 roku autor Dziennika… zanotował: „Jego [Chiaromontego] «zwykła», codzienna twarz była skupiona, powiedziałbym nawet: napięta, raczej smutna z domieszką goryczy; bardzo rzadko i krótko gościł na niej uśmiech”59. Podobnie charakteryzuje Chiaromontego inny jego przyjaciel – Joseph Frank w książce Responses to Modernity:
Nicola rzeczywiście miał twarz włoskiego chłopa – zupełnie jak jego wielki przyjaciel, Ignazio Silone – to znaczy twarz, którą charakteryzuje klarowność, naturalna łagodność i prosta, instynktowna godność oraz uprzejmość […]. Jego sposób bycia zdradzał także powolność, powagę i ukrytą dostojność chłopskiej postawy, właściwej ludziom żyjącym z ziemi i blisko niej. Nie było w nim żadnego pośpiechu ani rozmachu, nic nadmiernie egzaltowanego, pobudliwego bądź zwichrzonego.60
36Wspomniany przez Grudzińskiego „syzyfowy […] trud i los” skazał też włoskiego eseistę na intelektualną samotność, ciągłe bycie w opozycji do powszechnie przyjętych prawd i formuł. Nie bez powodu zatem Herling określa Chiaromontego jako „heretyka” bądź „nonkonformistę”, a czyni tak co najmniej dwukrotnie: raz w przywoływanym już szkicu Ni cola: profil włoskiego przyjaciela (1992), potem w notatce z 10 maja 1997 roku. W obu przypadkach punktem wyjścia refleksji Grudzińskiego jest ostatni akapit – „piękny” w ocenie autora Dziennika… – opowiadania Jezuita (Chiaromonte opublikował ten tekst po raz pierwszy w „Partisan Review” w lutym 1948):
Pożegnałem go i po chwili znalazłem się znowu na ulicach i placach Rzymu: znowu odczułem tę rzymską miarę przestrzeni, tak dla ludzi łaskawą, tak wyzbytą wszelkiego przymusu, która niczego człowiekowi nie wzbrania i niczego się od niego nie domaga prócz tego jednego, żeby założył maskę i odgrywał swoją rolę całkiem się z nią utożsamiając. Aktorów tu mnóstwo, a scena została im dana raz na zawsze. Jest na niej miejsce i dla Fanatyka, i dla Cynika. Tylko ten, kto chce zostać sobą, nie ma na nią wstępu: to heretyk. Czyżbym się mylił?61
37Heretyk nie jest w tym przypadku odszczepieńcem, apostatą czy renegatem, ale właśnie, jak chce tego Grudziński: nonkonformistą, buntownikiem, kimś, kto potrafi płynąć pod prąd, przeciwstawić się powszechnie panującym opiniom, kimś, kto potrafi dokonać rewizji własnego stanowiska (nie jest zatem fanatykiem), choć nigdy nie czyni tego przez wzgląd na tymczasowe korzyści (nie jest więc również cynikiem). Jak twierdzi Alfred Kazin, Chiaromonte to „włoski «heretyk», który zawsze był po stronie uciskanych i nigdy nie poddał się prostactwu ideologii”62; co ciekawe, Kazin przypomina również, iż Chiaromonte był w opinii Paola Milano, swego bliskiego przyjaciela, właśnie „moralnym odszczepieńcem”63, którego nie można kupić ani zastraszyć. Dobrze precyzuje to sam Grudziński, który – komentując finał Jezuity w szkicu Ni cola: profil włoskiego przyjaciela – stwierdza: „Nicola nie był heretykiem, lepiej określa go słowo «nonkonformista». Nie z przekory. Z zasady, która głosi, że do prawdy możesz dążyć wyłącznie sam, nigdy w tłumie. Ostatnie zdanie szkicu Sytu acja masowa i walory szlachetne […] brzmi: «Pozostaje fakt, że z pieczary (platońskiej) nie wychodzi się w masie, lecz po kolei, jeden za drugim»”64.
38Co nonkonformista powinien zrobić po wyjściu z jaskini? Czy odkrytą prawdę zachowa wyłącznie dla siebie? Czy może ma moralny obowiązek się nią podzielić, nawet za cenę wykluczenia, narażenia się na śmieszność? Dla Herlinga rzecz zdaje się prosta: o prawdzie trzeba mówić, należy ją głosić oraz wierzyć – nawet wbrew sobie i własnemu doświadczeniu – że takie postępowanie ma sens. A jeśli się jest „najwybitniejszym współczesnym eseistą włoskim”65, można to robić na jeden tylko sposób: pisząc. Tym samym wracamy do uwag Grudzińskiego poświęconych esejowi La situazione di massa e i valori nobili, w którym pisarz polski dostrzegł – obok pielęgnowania „wyższych wartości” – troskę o to, jak powinno się o nich mówić. Bo przecież nie tak, jak mówi się w społeczeństwie fanatyków bądź cyników, skazując te wartości na przygodność, przypadkowość, instrumentalizując je i dopasowując do chwilowych potrzeb. Mówienie czy też pisanie o tych wartościach powinno być namiętne, czyli gwałtowne, wyrwane z trzewi, niezakłamane społecznymi konwencjami lub wymaganiami stylu: „[…] nikt ze znanych mi pisarzy nie przeżywał tak jak on procesu pisania i myślenia – z powagą, z przejęciem księdza odprawiającego mszę całą swoją istotą”66. Ten sam fenomen dostrzegł i doskonale opisał Enzo Bettiza:
[…] Chiaromonte był przeciwieństwem zawodowego pisarza, wprawionego w kalkulacjach swego rzemiosła. Nie było w nim nic akademickiego, począwszy od surowego stylu, który jak gdyby skupiał się na sednie rzeczy, a niekiedy mienił się przytłumionym blaskiem jak kryształ górski. Sprawiało to wrażenie, że słowa przedostają się do jego myśli z głębi jego atawistycznych greckich pokładów, osobliwie przemieszanych z najdotkliwszymi niepokojami współczesnymi. Jego dociekania, rozmyślnie fragmentaryczne, skoro miały być rozmyślnie otwarte, zmieniały się w zagęszczoną zawiesinę utworzoną z oschłego niepokoju, wyraziście nakreślonych cieni i prostych pytań egzystencjalnych, nie pomniejszonych estetyzującym zadowoleniem z siebie, a wszystko to wyłaniało się zapewne z tego dwoistego wewnętrznie dziedzictwa, zarazem antycznego i jak najbardziej współczesnego, które myśliciel uznał za swoją własność.67
39Pisanie nie jest zatem stylistyczną przygodą, aktem lekkoducha, który – korzystając z danego mu talentu – na różne sposoby maskuje potokami słów mielizny własnej duszy; pisanie to, wprost przeciwnie, doniosły akt życiowy, to konfrontacja z sobą samym, której celem jest „[…] dotarcie do najgłębszego sensu ludzkich czynów i do sensu wydarzeń”68. Dlatego właśnie, jak się zdaje, Grudziński przyznawał w tym zakresie rację Silonemu: „Miał słuszność Silone: Nicola był nietknięty przez panującą retorykę, nie należał do żadnych «szkół» i «grup», chciał być sam lub w kontakcie z kilkoma wybranymi i zaufanymi przyjaciółmi i taki układ traktował jak porękę niezależności”69. I wreszcie:
Każda nowa rozmowa, każdy nowy esej, każda nawet drobna nota polityczna lub recenzja teatralna ukazywały mi pisarza niezwykłego we Włoszech, kraju tradycyjnych letterati, wirtuozów zgrabnego i błahego czernienia papieru na usługach bieżących mód intelektualnych. Pisać tak, by zdanie było przekazem nie tylko jasnej i swobodnej myśli, lecz nieustannego napięcia moralnego, by w słowie żył całym sobą, kto wypowiada je jako swoją długo odważaną i cierpianą prawdę – to pociągało mnie zawsze. I tak pisał Nicola.70
40W ten oto sposób Chiaromonte staje się dla Grudzińskiego nie tylko mistrzem myślenia, ale również mistrzem słowa. To ostatnie wcale nie jest spektakularne, nie przyciąga tłumów, ma za to siłę i prostotę, które jako jedyne potrafią oddać złożoność ludzkiego doświadczenia, dodajmy – konkretnego doświadczenia. Pisanie nie powinno mieć bowiem, według Chiaromontego, a za nim – Grudzińskiego, nic wspólnego z dywagowaniem, roztrząsaniem abstrakcyjnych problemów; by mogło być prawdziwe, musi być odblaskiem wewnętrznego napięcia, dialogu, jaki człowiek prowadzi z sobą samym i otaczającym go światem.
41Nic zatem dziwnego, że po śmierci Chiaromontego, tej bratniej duszy, Grudziński poczuł się opuszczony:
Telefon od R. z Rzymu, umarł Nicola Chiaromonte. Drugi, po dziesięciu przeszło latach, zawał. Nawet nie w domu, w gmachu radia, gdzie nagrywał jakąś pogadankę. Powiedzieć, że straciłem dobrego i wiernego przyjaciela, to za mało. Nie widywaliśmy się ostatnio zbyt często, ale wystarczała mi sama myśl, że bardzo blisko jest ktoś taki jak on, wspaniały człowiek. Ciężko będzie bez niego we Włoszech, ciężko i pusto. Prócz bólu, uczucie osobistego zagrożenia.71
42Dzieje przyjaźni Grudzińskiego z Silonem oraz Chiaromontem to nie tylko dzieje znajomości wybitnych intelektualistów i mądrych pisarzy, to także dzieje ludzi łaknących zrozumienia oraz akceptacji. Herling wielokrotnie powraca bowiem na kartach Dziennika… do bardzo osobistych uwag, przyznając, jak wiele zawdzięcza obu autorom włoskim:
Skoro już uderzyłem po trosze w ton zwierzeń osobistych, dodam, że byłoby mi trudno przebrnąć przez początkowy okres życia we Włoszech, gdyby mi los nie zesłał daru przyjaźni dwóch osób, dwóch „emigrantów w ojczystym kraju” (bo za takich uważali się długo, i naturalnie uchodzili we włoskim „obozie postępu”, Silone i Chiaromonte).72
43Połączyła ich zatem wspólnota doświadczeń, pasja pisania oraz umiłowanie wolności, co Herling przyznaje w nocie z 21 lutego 1994 roku: „[…] otóż w tym pięknym, miłym i równocześnie okropnym (politycznie) kraju miałem szczęście do przyjaciół mądrych, szlachetnych i czystych. Najpierw Chiaromonte i Silone”73. Wygląda to tak, jakby polskiego pisarza tylko jedno słowo dzieliło od sparafrazowania słów Michela de Montaigne’a ze słynnego eseju poświęconego wspomnieniu jego przyjaźni z Étienne’em La Boétie, i napisania: „Bo to byli oni; bo to byłem ja”. Tym słowem była – dyskrecja.
Notes de bas de page
1 Ignazio Silone to początkowo pseudonim, a później oficjalne imię i na zwisko pisarza, który urodził się jako Secondo Tranquilli.
2 Zob. C. Panizza, „Tempo presente”, Nicola Chiaromonte, Ignazio Silone e l’Italia, w: Aspettando il Sessantotto: Continuità e fratture nelle culture politiche italiane dal 1956 al 1968, red. F. Chiarotto, Torino 2017 – korzy stam z wydania internetowego: https://books.openedition.org/aaccademia/1659#text (data dostępu: 15 listopada 2018).
3 Rozmowa z Martą Herling-Grudzińską o jej ojcu (rozmawia Krzysztof Masłoń), „Rzeczpospolita” – dodatek „Plus Minus” z 11 XII 2010, korzy stam z wersji internetowej: https://www.rp.pl/artykul/576877-Rozmowa-z-Marta-Herling-Grudzinskna-o-jej-ojcu.html (data dostępu: 15 listo pada 2018).
4 G. HerlingGrudziński, Najkrótszy przewodnik po sobie samym, oprac. i przygotowanie tekstu do druku W. Bolecki, Kraków 2000, s. 83.
5 Tamże.
6 Tamże, s. 83–84. Osobną sprawą jest w tym przypadku fakt, że kolejne lata zmagań z językiem włoskim zaowocowały pokaźnym zbiorem publi kacji (nie tylko na łamach „Tempo Presente”), wśród których wyodręb nić można m.in. recenzje, artykuły polityczne, szkice na tematy dotyczące literatury i sztuki. Wszystkie te artykuły pozostają póki co w rozprosze niu, choć ich zebranie i udostępnienie w formie drukowanej byłoby dla badań nad literacką spuścizną Grudzińskiego bezcenne, co podkreśliła Monika Podkówka: „Do tej pory pisma włoskie Gustawa HerlingaGru dzińskiego nie stały się przedmiotem badań. Nie opublikowano całej ko lekcji ani jej fragmentów, ani w języku włoskim, ani w tłumaczeniu na polski. Niektóre teksty ukazywały się jednocześnie w obu wersjach ję zykowych […], lecz argument ten nie eliminuje potrzeby wydania wło skiego tomu pisarza, dla którego Italia była drugą ojczyzną i stanowiła ważny punkt odniesienia. […] Miejmy nadzieję, że jego włoskie pisma zostaną wydane w całości, z komentarzem pozwalającym na przybliże nie polskiemu czytelnikowi włoskiej rzeczywistości, w której żył autor” (M. Podkówka, Tropami „przygody” dziennikarskiej Gustawa Herlinga-Grudzińskiego na łamach „Tempo Presente”, Kraków 2018, s. 12). Postulat badawczy sformułowany przez Podkówkę już wkrótce zostanie po myślnie zrealizowany – w roku 2020 ukażą się bowiem w Italii włoskie pisma Grudzińskiego (Scritti italiani) w opracowaniu piszącej te słowa we współpracy z Martą Herling, córką pisarza. Tom zostanie opubliko wany w neapolitańskim wydawnictwie Bibliopolis, wydającym m.in. pi sma Benedetta Crocego.
7 Znaczenie „Tempo Presente” oraz wspomnianych przyjaźni Grudziński wyraźnie podkreślił w artykule L’importanza di una rivista – zob. G. Her ling, L’importanza di una rivista, w: Nicola Chiaromonte, Ignazio Silone: l’eredità di „Tempo presente”, red. G. Fofi, V. Giacopini, M. Nonno, Roma 2000.
8 G. HerlingGrudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Warszawa 1997, s. 40.
9 G. HerlingGrudziński, Fontamara, w: tenże, Dzieła zebrane, red. W. Bo lecki, t. II: Recenzje, szkice, rozprawy literackie 1947–1956, Kraków 2010, s. 60 (pierwodruk: „Wiadomości” 1947, nr 19).
10 Tamże, s. 61.
11 Pierwsze wydanie Fontamary można właściwie uznać za pierwszy prze kład tego utworu, ponieważ książka została opublikowana w Zurychu po niemiecku (autorem tłumaczenia był Nettie Sutro). Pierwsze włoskie wy danie ukazało się rok później w Paryżu; we Włoszech powieść została wydana dopiero po drugiej wojnie światowej. Fakt, iż Fontamara uka zała się najpierw w Szwajcarii, związany jest z kolejami biografii Silonego, który w roku 1930 osiedlił się tam po dwuletniej podróży po Związku Sowieckim. Był to dla Silonego czas rewizji – wyruszał do Związku Ra dzieckiego jako reprezentant Włoskiej Partii Komunistycznej, tymcza sem pobyt w tym kraju doprowadził go do radykalnego odrzucenia po lityki Stalina. Z drugiej strony publikacja antyfaszystowskiej Fontamary uniemożliwiła mu powrót do kraju rodzinnego (do Włoch powrócił do piero w 1945 roku).
12 Utwór Chleb i wino, podobnie jak Fontamara, ukazał się po raz pierw szy po niemiecku w 1937 roku w Zurychu. Na temat tej powieści i, szerzej, pisarstwa oraz politycznej aktywności Silonego w Szwajcarii, zob. D. Holmes, Ignazio Silone in Exile. Writing and Antifascism in Switzerland in 1929–1944, New York 2016.
13 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1973–1979, Warszawa 1995, s. 356–357.
14 [Testimonianza di Gustaw Herling] w: I. Silone, Romanzi e saggi, t. I: 1927–1944, red. i esej wstępny B. Falcetto, świadectwo G. Herling, Mi lano 1998, s. XI. Szkic Herlinga ma formę rozmowy, nie został poprze dzony tytułem.
15 Tamże, s. XXII–XXIII.
16 Ch.A. SainteBeuve, Chateaubriand w sądach bliskiego przyjaciela w 1803, przeł. M. Kaliska, w: Teoria badań literackich za granicą. Antologia, wy bór, wstęp i komentarze S. Skwarczyńska, Kraków 1965, t. I, cz. I, s. 288. Na temat modelu krytyki literackiej SainteBeuve’a oraz portretu literac kiego jako gatunku pisarstwa krytycznoliterackiego zob. P. Śniedziewski, Literatura jako historia człowieka – o kilku aspektach romantycznego biografizmu, „Przegląd Humanistyczny” 2012, nr 4, s. 57–66. Co ciekawe, bardzo podobną strategię w zapiskach Grudzińskiego na temat malar stwa odnajduje M. Mencfel, wskazując jako jej patrona Giorgia Vasa riego – zob. M. Mencfel, Powab i cena biografizmu. O pisarstwie o sztuce Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, w: „Cienie wielkich artystów”. Gustaw Herling-Grudziński i dawne malarstwo europejskie, red. A. Stankowska, M. Śniedziewska, M. Telicki, Poznań 2013, s. 61–73.
17 Warto jednak pamiętać, że w późniejszym czasie Herling bardziej od Chleba i wina oraz Fontamary cenił będzie Przygodę biednego chrześcijanina: „Silone [to] przede wszystkim świetny narrator (za jego arcydzieło uważam dziś nie tyle Fontamarę i Chleb i wino, ile udramatyzowaną Przygodę biednego chrześcijanina)” – G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, Warszawa 1998, s. 723. W innym miejscu polski pisarz przyznaje, że Przygoda biednego chrześcijanina Silonego to „jego opus magnum, którym zamknął swoją twórczość krótko przed śmiercią” (G. Her lingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1997–1999, Warszawa 2000, s. 98).
18 Zob. rozdz. Utrata cienia w niniejszej książce, s. 15.
19 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1971–1972, Warszawa 1995, s. 123. Równie wymowne są słowa Silonego zanotowane przez Grudzińskiego 28 sierpnia 1978 roku: „Gdy raz w jego rzymskim mieszkaniu zdarzyło mi się poskarżyć na mój emigrancki los, uśmiechnął się smęt nie: «Niewielka to dla ciebie pociecha, ale ja też jestem emigrantem we Włoszech». Na krótko przed śmiercią zapytano go, czy tęskni do swoich Abruzzów. Wzruszył ramionami: «Moje Abruzzy mogą być wszędzie»” (G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1973–1979, s. 355).
20 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1980–1983, Warszawa 1995, s. 12–13.
21 W innym miejscu Grudziński przypomina: „Silone powiedział mi raz, ze smutnym wyrazem twarzy, że po zerwaniu z komunizmem czuł się jak zasuspendowany ksiądz (po włosku: prete spretato)” – G. HerlingGru dziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 299.
22 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1980–1983, s. 13–14.
23 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, Warszawa 1995, s. 157.
24 Tamże. Kilka lat później, 24 września 1997 roku, Herling w zdecydowanie bardziej szczegółowy sposób opisuje to spotkanie w swoim dzienniku, przytaczając nawet wyznanie Silonego, z którym rozmawiał o niefortun nej wypowiedzi Ważyka: „Na dobrą sprawę ciągnęło mnie, by wstać od stolika i zostawić go w restauracji samego. Od pierwszej niemal chwili czułem się obrażony. Ten twój (?) Ważyk co parę minut przerywał swój potok wymowy formułką «kiedy byłem komunistą, czyli człowiekiem chorym umysłowo», co dla mnie było absolutnie nie do zniesienia. Dla mnie moja komunistyczna przeszłość, mimo zerwania z partią, była waż nym rozdziałem mojej biografii, przez lata przeżywałem ją i analizowałem, stała się w dużym stopniu przedmiotem mojego pisarstwa. Przy całym poczuciu błędu nie wstydziłem się mojego młodzieńczego wy boru politycznego, był dla mnie czymś autentycznym i żywym. Często porównywałem moją sytuację do sytuacji księdza, który porzucił z za sadniczych względów swój stan duchowny, ale nie wyrzekł się całko wicie dawnego impulsu, dawnego powołania. We Francji nazywają ta kiego księdza défroqué, we Włoszech używa się zwrotu prete spretato. I oto przychodzi ktoś o biografii podobnej zapewne do mojej i załatwia rzecz formułką «kiedy byłem komunistą, czyli człowiekiem chorym umysłowo». Ja nie uważałem się za człowieka wyleczonego z choroby umysłowej. Dla mnie zerwanie z partią było dramatem” (G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1997–1999, s. 107–108). Trafnie, jak się zdaje, podsumował to zdarzenie Józef Życiński: „Tym właśnie sfor mułowaniem wywołał on [Ważyk] irytację u Ignazio Silonego. Silone przeżywał bowiem swoje odejście od marksizmu w takich kategoriach, w jakich ksiądz może przeżywać odejście od kapłaństwa. Dramat wiel kich złudzeń, rozczarowań i rozłąki miał dla niego odcień wielkiej prze granej życiowej. Dlatego też powtarzane mechanicznie słowa Ważyka o komunizmie jako chorobie umysłowej przyjął on jako slogan pozba wiony smaku” – J. Życiński, Sokrates alternatywny, w: tenże, Medytacje filozoficzne, Kraków 2008 – korzystam z internetowego wydania książki: https://opoka.org.pl/biblioteka/F/FH/medytacje_filozoficzne_04.html (data dostępu: 16 listopada 2018).
25 G. HerlingGrudziński, Fontamara, s. 61. Warto podkreślić, że o tym utworze Herling wspominał jeszcze przed wojną, w szkicu Z powodu „Pastwiska na Derborence”. Por. przypis 39 na s. 38 niniejszej książki.
26 Na ten temat zob. np. S. Pétermann, Ramuz paysan, patriote et héros: construction d’un mythe, „A Contrario” 2006, nr 2, s. 36–56.
27 [Testimonianza di Gustaw Herling], s. XIII.
28 S. G. Pugliese, Bitter Spring. A Life of Ignazio Silone, New York 2009, s. 243.
29 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1971–1972, s. 177. Do opozy cji między pisarzem a literatem Grudziński powracał wielokrotnie (była to rzeczywiście jego idée fixe); często wskazywał też autorów, którzy – jak i on – dostrzegali istotną różnicę między kimś, kto twórczość literacką postrzega jako powołanie, a kimś, kto traktuje ją wyłącznie w kategoriach kariery. Dlatego tak ważne były dla niego słowa Elsy Morante, które wła śnie w tej sprawie przywołał w Dzienniku… 13 sierpnia 1987 roku – zob. G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1984–1988, Warszawa 1996, s. 351–352. Jeszcze wymowniejsza jest relacja z rozmowy Silonego z To maszem Mannem – podzielając stanowisko pisarza włoskiego, Herling podkreśla: „odpychał mnie u Manna swoisty, estetyzujący mandarynat «arcykapłana sztuki», którego nie spotyka się u pisarzy naprawdę wiel kich i mądrych” (G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1971–1972, s. 63).
30 Gustaw Herling-Grudziński: wierzę w posłannictwo pisarza, rozmowa prze prowadzona przez L. Szarugę oraz J. Szwedowską, https://www.polskieradio.pl/8/2222/Artykul/1130885,Gustaw-HerlingGrudzinski-wierze-w-poslannictwo-pisarza (data dostępu: 17 listopada 2018).
31 [Testimonianza di Gustaw Herling], s. XII. Bardzo podobne uwagi Gru dziński pomieścił w Dzienniku… 24 sierpnia 1996 roku: „Silone, kiedy staliśmy się przyjaciółmi, pokonał raz swoją małomówność i opowiedział mi, jak dojrzewał powoli do swego pisarskiego powołania. Bardzo po woli i od dzieciństwa. Jako mały chłopiec codziennie wczesnym wieczo rem, w abruzzyjskiej chacie wiejskiej, siadał obok matki, która w gronie kobiet puszczała w ruch warsztat tkacki. Tkano rzeczy proste, nie po zwalano sobie na tkaniny wzorzyste, i długie wieczorne godziny uroz maicano opowiadaniami, które były czymś w rodzaju «chłopskiego de kameronu» (rzecz prosta, bez motywów nieprzystojnych). W ciągu lat w umyśle przyszłego pisarza te dwie czynności – surowe, gęsto zbite i proste tkactwo oraz równie prosta i surowa narracja na głosy – połą czyły się w jedną całość. Tak zaczął pisać i tak pisał do końca; a komu nistyczne ślubowanie kazało mu pisać tak, aby każdy jego tekst był zro zumiały dla kafona (bezrolnego chłopa) i ledwie ociosanego robotnika. W Fontamarze wzniósł się najwyżej w swojej tkackonarracyjnej robocie” (G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 665–666).
32 R. Barthes, Texte (Théorie du), w: Encyclopædia Universalis, 1968, https://www.universalis.fr/encyclopedie/theoriedutexte/ (data dostępu: 17 li stopada 2018).
33 Interesująco o zagadnieniu narracji postrzeganym w takiej właśnie optyce pisał M. Loba – zob. tenże, Wokół narracyjnego zwrotu. Szkice krytyczne, Poznań 2013, s. 103.
34 E. Bieńkowska, Pisarz i los. O twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Warszawa 2002, s. 53.
35 J. Derrida, Niczym szum morza w głębi muszli. Wojna Paula de Mana, przeł. A. Wasilewska, „Literatura na Świecie” 1999, nr 10–11, s. 310. Tekst opublikowany w „Literaturze na Świecie” jest ostatnim rozdzia łem książki, którą Derrida w całości poświęcił pamięci de Mana – zob. J. Derrida, Mémoires pour Paul de Man, Paris 1988.
36 Zob. S. Kienlechner, Trzy tożsamości Ignazia Silonego, przeł. E. Koło dziejczyk, „Zeszyty Literackie” 2002, nr 4, s. 79–92.
37 A. Kosińska, Miłosz w Krakowie, Kraków 2015, s. 344–345.
38 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 621–622.
39 Zob. A. Kosińska, Miłosz w Krakowie, s. 345–346. Co ciekawe, teza o współpracy Silonego z tajną policją faszystowską była także podawana w wątpliwość przez historyków włoskich. Najbardziej wymowne pozo stają w tym kontekście prace, zmarłego pod koniec 2017 roku, Giuseppe Tamburrana – zob. G. Tamburrano [we współpracy z G. Granati oraz A. Isinellim], Processo a Silone, Manduria 2001; tenże, Il „caso” Silone, posłowie G. Granati, Torino 2006.
40 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1971–1972, s. 122.
41 E. Bieńkowska, Pisarz i los, s. 53–54.
42 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1971–1972, s. 137–138.
43 Zob. A. Caffi, Critica della violenza, wstęp N. Chiaromonte, Milano 1966.
44 N. Chiaromonte, Andrea Cafii, w: tenże, Granice duszy, przeł. S. Ka sprzysiak, wybór i oprac. S. Kasprzysiak, P. Kłoczowski, Warszawa 1996, s. 219.
45 G. Bianco, Chiaromonte i Caffi – wzajemne listy, w: N. Chiaromonte, Granice duszy, s. 388.
46 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1997–1999, s. 329. Na temat formacyjnej mocy związku Chiaromontego z Caffim, ale i różnic mię dzy nimi, zob. M. Bresciani, Socialism, Antifascism and Anti-Totalitarianism: The Intellectual Dialogue (and Discord) between Andrea Caffi and Nicola Chiaromonte (1932–1955), „History of European Ideas” 2014, nr 7, s. 984–1003.
47 Jednym z niewielu przykładów, świadczących o drobnych najpewniej róż nicach między Grudzińskim a Chiaromontem, jest notatka w Dzienniku pisanym nocą, pochodząca z 20 kwietnia 1996 roku: „Przyjaźniliśmy się wiele lat, nasza przyjaźń wzmacniała się z każdym rokiem. Widywaliśmy się często, potrafiliśmy dyskutować godzinami, niekiedy różniąc się ser decznie” (G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 578).
48 Tamże.
49 M. Blanchot, Pour l’amitié, Paris 2006, s. 18.
50 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, s. 335.
51 Tamże.
52 Zob. N. Chiaromonte, Masowość a wyższe wartości, w: tenże, Granice duszy, s. 265–299.
53 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, s. 329.
54 Na temat stosunku Grudzińskiego do twórczości Pirandella zob. rozdz. Luigi Pirandello: sycylijska „struna grecka” i horror niejednoznaczności w niniejszej książce, s. 129–149.
55 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, s. 331.
56 Zob. tamże, s. 333–334.
57 Zob. G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1973–1979, s. 181, 351.
58 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, s. 334.
59 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 578.
60 J. Frank, Responses to Modernity: Essays in the Politics of Culture, New York 2012, s. 86.
61 N. Chiaromonte, Jezuita, w: tenże, Granice duszy, s. 176.
62 A. Kazin, The Thought of an Italian Heretic, „The New York Times” 11 VII 1976 – korzystam z internetowej wersji artykułu: https://www.nytimes.com/1976/07/11/archives/thethought-of-an-italian-heretic-the-worm-of-consciousness-and.html (data dostępu: 23 listopada 2018).
63 Tamże.
64 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, s. 333.
65 Tamże, s. 327.
66 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 579.
67 E. Bettiza, Chiaromonte, obywatel świata, w: N. Chiaromonte, Granice duszy, s. 378–379.
68 Tamże, s. 379.
69 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, s. 329.
70 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1971–1972, s. 138.
71 Tamże, s. 137.
72 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1984–1988, s. 112.
73 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1993–1996, s. 199–200.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017