Wstęp
p. 9-13
Texte intégral
1W historii literatury polskiej XX wieku można zaobserwować ciekawy fenomen, będący pochodną zarówno życiowych losów licznych pisarzy zawieszonych między wspomnieniem kraju a życiem emigracyjnym, jak i literackich sposobów radzenia sobie z tym rozdwojeniem. Sytuacja wygnańca bądź obcego, rozpatrywana w kategoriach doświadczenia kulturowego, niesie ze sobą wiele trudności oraz zagrożeń, ale też może stanowić wyzwanie oraz cenne źródło inspiracji. Dość wspomnieć w tym kontekście o Witoldzie Gombrowiczu, Czesławie Miłoszu czy Józefie Czapskim. Problem konfrontacji artysty z obcą kulturą stanowi także jedno z kluczowych zdarzeń egzystencjalnych oraz wyzwań estetycznych Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, który z powodów politycznych zdecydował się opuścić Polskę zaraz po drugiej wojnie światowej. Celem niniejszej książki jest opisanie fenomenu inkulturacji pisarza z perspektywy historycznoliterackiej na przykładzie włoskiego etapu biografii i twórczości Herlinga.
2Grudziński, jeden z najwybitniejszych polskich prozaików i eseistów, znany przede wszystkim jako autor Innego Świata: zapisków sowieckich (1951), debiutował zbiorem esejów Żywi i umarli opublikowanym w Rzymie (1945). W ciągu powojennej dekady szukał swego miejsca między Londynem, Paryżem a Monachium, by wreszcie w roku 1955 – po ślubie z Lidią Croce, córką Benedetta Crocego – na stałe osiąść w Neapolu. Kultura włoska odcisnęła głębokie piętno na twórczości Herlinga, którego stosunek do Italii dobrze określają biegunowe pojęcia obcości i przyswojenia1. Zdaje się, że początkowo sytuacja Grudzińskiego we Włoszech była sytuacją obserwatora zachowującego dystans, wynikający po części z braku zadomowienia w języku włoskim (pisarz wielokrotnie podkreślał swe przywiązanie do polszczyzny), po części zaś z innej wrażliwości, ukształtowanej przez odrębne wpływy kulturowe i społeczno-polityczne. Odmienność nie może zatem w jego przypadku być rozumiana wyłącznie w kategoriach epistemologicznych (jako zadanie poznawcze), ale istotny staje się jej wymiar egzystencjalny, dotyczący osadzenia człowieka w rzeczywistości. Z czasem perspektywa Herlinga zmieniła się, a obcość zastąpiona została przez przyswojenie – zapewne niecałkowite, dające jednak poczucie niemal równoprawnego uczestnictwa w pierwotnie obcej kulturze. Grudziński, początkowo oceniający z dystansu, zaczyna stopniowo ulegać kulturowo rozumianej italianizacji – pisuje po włosku, coraz częściej czerpie inspiracje z literatury włoskiej, zaczyna być także postrzegany nie tylko jako – jak mówi o sobie – „pisarz tematów włoskich”2, ale wręcz jako pisarz włoski (czego dowodem są przyznawane mu nagrody literackie: Premio Viareggio, Premio Vittorini, Premio Ibla, pośmiertna Premio Napoli). Co ciekawe, relacjonując wyprawę do Polski w roku 1991, Herling pisze o sobie nawet, że jest „italianizantem”3, a zatem kimś, kto tak dalece poddał się wpływom kultury włoskiej (także języka włoskiego), że zaczyna ją postrzegać jako własną, a w skrajnych przypadkach – bliższą od kultury macierzystej. W takim tonie utrzymany jest też dziennikowy zapis Grudzińskiego, w którym wspomina on o porannym spacerze po Krakowie, a następnie porównuje to miasto do bliskich mu miast włoskich (Ferrary, Padwy, Perugii), dzięki czemu staje się w odczuciu pisarza swojskie, bardziej oswojone4. Świadectwo dość zaskakujące, jeśli tylko uświadomimy sobie, że porównanie wyszło spod pióra autora polskiego – wszak to, co rodzime, staje się w tym przypadku zrozumiałe dzięki temu, co nabyte, niegdyś obce.
3Szczególnym zapisem tego procesu przemiany jest tworzona przez Grudzińskiego literatura, w której ślady włoskich lektur i – często nieuświadomione – zapożyczenia sąsiadują z przywiązaniem do języka polskiego oraz rodzimej kultury. W ten sposób liczne utwory Herlinga postrzegać można jako przestrzeń mediacji, produkt interferencji różnorodnych tekstów kultury. Doskonale ten fenomen zdiagnozował sam pisarz w krótkim artykule Io, polacco napoletano („Ja, Polak neapolitański”), opublikowanym na łamach „Il Mattino” w lutym 1998 roku. Szkic ukazał się z okazji konferencji poświęconej twórczości Grudzińskiego i zatytułowanej – zgodnie z sugestią pisarza – polacco napoletano („Polak neapolitański”). Było to wydarzenie wpisane w program wiosennych targów książki „Galassia Gutenberg”, organizowanych cyklicznie w latach 1990–2009 w Neapolu. W artykule Herlinga czytamy:
Pisarz, który dużą część swojego życia (w moim przypadku więcej niż połowę) spędził w miejscu odległym od własnego kraju, nie może, właśnie jako pisarz, nie odczuwać bardzo głęboko tego wpływu. […]
Ponad czterdzieści lat spędzonych w Neapolu. Trudno ustalić, w jaki sposób kraj, odległy od rodzinnego, oddziałuje na dzieło pisarza-obcokrajowca. Prawdopodobnie nie tylko bezpośrednio […]. Również w sposób pośredni: za sprawą atmosfery, sposobu życia, języka. To mój przypadek. Piszę po polsku, ale nie mam żadnych wątpliwości (co potwierdzają polscy badacze moich dzieł), że mój polski, pod wpływem mojego włoskiego, uległ pewnej modulacji.
Przez te czterdzieści lat w moich relacjach z miastem partenopejskim zdarzały się wzloty i upadki. Upadki należą już do przeszłości, więc nie chcę tego rozgrzebywać. Wzloty zaś trwają od chwili, gdy zrozumiałem, że – mimo rozmaitych trudności i przeciwieństw – przywiązałem się do Neapolu i, od momentu, kiedy zaakceptowałem taki stan rzeczy, mając teraz możliwość powrotu do ojczyzny, dokonam swojego żywota w Neapolu.5
4Ten proces określa Herling dalej mianem „neapolitanizacji”. W przywołanym fragmencie na pierwszy plan wysuwa się językowa wrażliwość Grudzińskiego i świadomość, jak bardzo włoski język i kultura wpłynęły na kształt jego polszczyzny. W przypadku „neapolitanizacji” chodzi o szerszy problem, który dotyka nie tylko kompetencji językowych, ale przekłada się na codzienne życie, towarzyszące mu przyzwyczajenia, wreszcie – na poczucie bycia u siebie, zadomowienie w obcej tkance kulturowej. Zdaje się, że zgoda na śmierć w Neapolu, z dala od rodzinnego Suchedniowa, jest właśnie wyrazem zgody na podwójną, polsko-włoską tożsamość Herlinga.
5Pisząc o literackich odniesieniach i rewizjach Herlinga, jak również o jego historyczno- i krytycznoliterackich próbach, chciałabym wyraźnie odróżnić dwa pojęcia – recepcji i śladu. Pierwszy typ relacji ma charakter stematyzowany, drugi w o wiele większym stopniu staje się elementem poetyki immanentnej Grudzińskiego. W przypadku recenzji i tekstów o charakterze eseistycznym, w których Herling, wcielając się w rolę krytyka, komentuje dwudziestowieczne włoskie utwory literackie, mamy do czynienia z problemem recepcji literatury włoskiej. Komentowane przeze mnie szkice składają się na pisaną przez Grudzińskiego prywatną historię dwudziestowiecznej literatury włoskiej – spróbuję ją tutaj zrekonstruować. Śladem z kolei chciałabym nazwać rozsiane w twórczości Herlinga aluzje (bardziej lub mniej świadome) do utworów dwudziestowiecznych pisarzy włoskich. W związku z tym pojęcie intertekstualności rozumiem szerzej, niż zakłada to tradycja strukturalistyczno-semiotyczna, czyli nie tylko jako celowe nawiązanie i funkcjonalne przejęcie „obcego” elementu, ale właśnie jako nie do końca uświadamiany, ale bardzo ważny ślad (obcej dla Grudzińskiego – Polaka i nieobcej dla Grudzińskiego – uczestnika śródziemnomorskiej tradycji) kultury i literatury powojennych Włoch.
6W książce, którą oddaję do rąk Czytelników, staram się nakreślić obraz literatury włoskiej obecny nie tylko w polskojęzycznych publikacjach Grudzińskiego (ta perspektywa narzuca bowiem polonocentryczny punkt widzenia), ale również (a nawet: przede wszystkim) w jego włoskojęzycznych szkicach oraz artykułach, jedynie sporadycznie przywoływanych w opracowaniach krajowych – w polskim literaturoznawstwie pisarz istnieje niemal wyłącznie jako twórca tekstów pisanych po polsku. Nie należy jednak zapominać, że część publicystycznego i recenzenckiego dorobku Herlinga to prace pisane po włosku i że w pewnym momencie kontekst kultury włoskiej okazał się w jego twórczości dominujący.
Notes de bas de page
1 O dialektyce tych pojęć zob. P. Ricœur, Hermeneutyczna funkcja dystansu, w: tegoż, Język, tekst, interpretacja. Wybór pism, wybór i wstęp K. Ros ner, przeł. P. Graff, K. Rosner, Warszawa 1989, s. 224–245.
2 G. HerlingGrudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Warszawa 1997, s. 157.
3 G. HerlingGrudziński, Dziennik pisany nocą 1989–1992, Warszawa 1997, s. 246.
4 Tamże.
5 G. Herling, Io, polacco napoletano, „Il Mattino” II 1998.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017