Kolonialne fantazje i kolonialne koszmary w Zemście Bolesława Prusa
p. 245-273
Texte intégral
1O wymienionym w tytule utworze pisał Tadeusz Budrewicz w artykule Polska w roku 2008 – wizja Bolesława Prusa, przywracając w pewnym sensie Prusowską Zemstę (1908) szerszej refleksji badawczej, wyjaśniając wiele kluczowych kwestii dla interpretacji tej noweli, zwłaszcza jej kontekst polityczny (sprawa wywłaszczenia) oraz dokładny przebieg i podłoże polemiki z Zemstą Marii Konopnickiej351. W tym rozdziale nie będę do nich wracał – utwór interesuje mnie jako jedna z ostatnich wypowiedzi pisarza, dotycząca kolonizacji w ogólności, a kolonizacji Afryki w szczególności.
2Choć można osłabiać wymowę afrykańskiej wizji przedstawionej w Zemście przez Milera, to wiele przemawia za tym, że jak pisał przywołany przed chwilą badacz:
Możliwa przyszłość Polski, której wizję przedstawił Prus w noweli Zemsta, jest kolejną parabolą literacko-filozoficzną, służącą do zilustrowania filozofii wyłożonej w Szkicu programu oraz Najogólniejszych ideałach życiowych i drobniejszych studiach. Jest obrazem konsekwentnym i logicznym [...].352
3Potwierdzają to liczne paralele z poglądami wyrażanymi wprost w pisanych w podobnym czasie Kronikach (ich fragmenty przywołam w dalszej części rozdziału).
4Zemstę zamierzam pokazać nie tylko jako kontynuację wcześniej formułowanych przez niego koncepcji dotyczących obecności Europejczyków na kontynencie afrykańskim, ale też jako wyraz często pojawiającej się w rozważaniach pisarza na przestrzeni lat specyficznej „fantazji afrykańskiej” – przytoczę też kilka z ogromu wzmianek na ten temat z Kronik i innych tekstów społecznych Prusa. Po drugie zaś, chciałbym pokazać dwie wyrażone niejako „przy okazji” idee – eugenikę oraz „drugą Polskę” na emigracji w szerszym kontekście – tę pierwszą wobec rozważań darwinistów o kształtowaniu społeczeństw, tę drugą w krajowym, rozwijając sygnalizowaną przez Budrewicza zbieżność z koncepcjami wyrażanymi w kręgach zbliżonych do Narodowej Demokracji.
I
5W Zemście przedstawiona w oniryczno-narkotycznej wizji utopijna kolonizacja Afryki stanowi dla Polaków z Prus alternatywę dla rewindykacyjnych działań o charakterze terrorystycznym w obronie swojego bytu i ziemi. Oczywiście jest to raczej Prusowskie marzenie o kolonizacji tego kontynentu niż jakikolwiek realistyczny jej obraz. Polskie państwo w tej wizji powstało w miejscu: „[...] położonym w Afryce, na terytorium niegdyś pustym i jałowym, a dziś bardzo bogatym, które Anglia ofiarowała poznańskim wygnańcom, ażeby utworzyli sobie nową ojczyznę”353.
6Trudno powiedzieć, czy Prus wyobrażał sobie jakąś rzeczywistą lokalizację – jeżeli owym miejscem pustym i jałowym miałaby być jakaś należąca do Anglii pustynia, można by stawiać na saharyjskie pogranicze dzisiejszego Egiptu i Sudanu – jednak w powyższej wizji charakterystyczne jest coś innego. Prus widzi na mapie Afryki „białe plamy”, miejsca puste i jałowe, gdzie nikt nie mieszka, a które można zająć raczej bez wyrzutów sumienia, że odbiera się komuś ziemię. To bardzo charakterystyczne dla myślenia dziewiętnastowiecznych Europejczyków o tym kontynencie, który postrzegany był jako niezamieszkały przez ludzi cywilizowanych, więc w pewnym sensie niezamieszkały w ogóle.
7I tu (skoro jesteśmy w poetyce fantastyczno-naukowej) warto cofnąć się w czasie o kilka dekad, żeby przypomnieć co pisał Prus, kiedy pierwszy raz rozmarzył się o kolonizacji Afryki. Wydarzyło się to przy okazji planowania wyprawy Stefana Szolca-Rogozińskiego w 1882 roku.
8O Stefanie Szolcu-Rogoziński Hanna Szumańska-Grossowa w poświęconej mu książce pisała:
Ten młody człowiek był w styczniu i lutym [1882 roku – B.Sz.] katalizatorem, który przyspieszył, ukonkretnił, tu, w dorzeczu Wisły, i kto wie, może nawet spowodował wszystkie w tamtym momencie procesy myślenia o czarnym lądzie.354
9Czytelnicy prasy zostali już na marzenie o wyprawie do Afryki dobrze przygotowani jeszcze przed objawieniem się w Warszawie tego zwariowanego na Afrykę młodzieńca. Prasa, z „Wędrowcem” na czele, śledziła poczynania podróżników z wielu krajów europejskich. Skwapliwie informowano, ile pieniędzy zdecydowały się przeznaczyć rządy państw i towarzystwa geograficzne na wyprawy, ukazywały się wspomnienia z podróży355. Informowano obszernie o powstaniu towarzystw geograficznych nie tylko w krajach uznawanych tradycyjnie za cywilizowane, ale także w egzotycznej Japonii356, która oprócz wypraw badawczych planowała także działania kolonizacyjne:
Rząd japoński zwrócił teraz baczniejszą uwagę na wyspę Jesso, najbardziej północną z grupy wielkich wysp składających to państwo. Kraj ten żyzny i z klimatem podobnym do środkowej Europy tylko różniący się ostatecznościami zimna i upałów letnich, dotychczas jest mało zaludniony i uprawiany [...]. Część nadmiaru ludności środkowych i południowych wysp mogłaby dogodnie osiedlić się na leżących odłogiem gruntach wyspy Jesso. Rząd założył tam biuro kolonialne z rezydencją w Sapporo.357
10Okazało się wreszcie, że nawet Czesi mają swojego afrykańskiego podróżnika – w roku 1880 i 1881 „Wędrowiec” obszernie informował o podróży Emila Holuba i jego dokonaniach w badaniu południa Afryki358. Artykuły prasowe utwierdzały czytelników w przekonaniu, że wszystkie cywilizowane nacje niejako „na wyścigi” pędzą do Afryki i finansują nowe wyprawy.
11Zamieszanie związane z planowaną wyprawą stało się pretekstem do wyartykułowania różnorakich, kryjących się w umysłach Polaków, fantazji kolonialnych. Fantazjowali zarówno Szolc-Rogoziński, jak i członkowie silnego w prasie warszawskiej stronnictwa „wyprawowego” (m.in. Sienkiewicz i Prus). Robili to tym chętniej, że młody kandydat na podróżnika opisywał Afrykę w wersji light. Okolice Kamerunu, w które się udawał, miały być terenem ekscytującej przyjemnej wyprawy – przyjazne dla człowieka, stosunkowo łatwe do zbadania (a może i kolonizacji), zamieszkane przez ludy, które jak sam powtarzając za innymi, pisał, niezepsute były jeszcze kontaktami z białym człowiekiem359. Wizja ta przemówiła mocno m.in. do Litwosa, który powielił ją w swoim felietonie z 7 stycznia 1882 roku360, a później nawet planował (lub może bardziej któremu marzył się) wyjazd do Afryki (z rodziną i małym dzieckiem)361.
12Trzeba zwrócić uwagę na to, że akurat jeśli chodzi o obraz Afryki i wypraw afrykańskich, czytelnicy prasy warszawskiej mieli sporo danych, by nie przyjmować bezkrytycznie radosnej wizji afrykańskiej Szolca-Rogozińskiego – losy wszystkich opisywanych w prasie i książkach podróżniczych wypraw (łącznie z ekspedycją Stanleya, korzystającego przecież z ogromnych środków finansowych) to w dużej mierze opis niezliczonych trudności, jakie napotkać można, podróżując po Afryce (choroby, klimat, niesforni tragarze, niesumienni przewodnicy). Tymczasem trudności zostały zupełnie zlekceważone, bo przeszkadzałyby snuć jakże rozkoszne fantazje.
13I tu nadchodzi moment, by opowiedzieć o fantazji kolonizacyjnej, najbardziej mnie w tym momencie interesującej.
14Gdy Prus oceniał sprawę na chłodno, w Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, choć ogólnie zgadzał się z ówczesnym poglądem, iż kolonizacja jest naturalnym kierunkiem działania dla społeczeństw o wysokim stopniu rozwoju:
Każdy organizm społeczny wydziela z siebie pewną ilość komórek, które albo wchodzą w skład innych, asymilują się, albo też tworzą nowe organizmy. Niemcy u nas dotychczas przynajmniej asymilowali się, częściej mieszczanie niż koloniści wiejscy; w stepach Ameryki tworzą oni kolonie. Rasa zaś anglosaksońska jest już tak dojrzała, iż nie tylko tworzy drobne kolonie, ale wprost całe państwa jak np. Stany Zjednoczone.362
to jednak w odniesieniu do Polaków jasno stwierdzał, iż:
W ogóle jednak kolonizacja jeszcze nie jest nam potrzebna i ułatwia tylko napływ Niemców do kraju.363
15Jednak gdy ogłoszono „pierwszą polską wyprawę afrykańską”, zdawał się zapomnieć o tym poglądzie i poddał opowieści młodego podróżnika. Szolc-Rogoziński przedstawiał najróżniejsze narracje o Afryce, także mocne przekonanie, że tereny, na które wyprawiają się Polacy, tylko czekają na to, by je skolonizować:
Kiedyś i tu goryl ustąpi miejsca człowiekowi; dziewicze lasy zmienią się wtedy w pola zasiane i żyzne plantacje, a biedna garstka dzikich czarnych – na czarne społeczeństwo obywateli, ale to czasy dalekie, a kto zna afrykańskiego murzyna, ten doda: bardzo dalekie! Lecz czyż nie dlatego właśnie pora stanąć wreszcie do pracy, odkryć najdrogocenniejsze równiny Afryki, zdobyć możność określania ich wartości i – być może – poznawszy tu Afrykę, położyć kamień węgielny dla przyszłej cywilizacji.364
16Wydaje się, że marzenie o działaniach kolonizacyjnych pchnęło Szolca-Rogozińskiego do dążenia, aby wyprawa była narodowa, a także by miała własny statek – na własnym statku wszakże zawiesić można swoją banderę (jak wiemy, statek wyprawy zdobiła flaga z symbolem Warszawy).
17Zdumiewać może, jak Prus, po raz pierwszy pisząc o wyprawie, określił jej cele. Zupełnie zlekceważył pożytki badawcze:
Po co ziomkowie nasi jadą do nieznanego kąta Afryki? Czy po to, ażeby skręcić kark na cudzej ziemi – czy po to, aby poznać nowe krajobrazy – czy po to, ażeby zebrać kilka pudeł roślin, kilka wypchanych zwierząt i napisać nową książkę?
N i e. [wyróżn. B.Sz.]
by opowiedzieć o zyskach z przyszłej kolonizacji:
Oni jadą po to, ażeby ucywilizowanemu światu wynaleźć nowe terytorium. Jadą po to, ażeby z czasem kilka milionów Europejczyków, nie mogących wyżywić się w domu – zamiast kraść, rozbijać lub zabijać siebie – znaleźli w tej odległej części świata nową ojczyznę, gdzie będą szczęśliwszymi niż dawniej. Jadą nareszcie po to i po to narażają się, ażeby dać Europie nowe kraje, skąd z czasem przypływać będą dziesiątki milionów korcy zboża, bydło, wełna, żelazo, węgiel i mnóstwo innych bogactw.
(V, 228)
18Dziś oczywiście widzimy w nim standardowe klisze kolonialne, niemal identyczne jak w późniejszej o całe lata Zemście – cywilizowana Europa przeciwstawiona dzikiej Afryce, terytoriom „nowemu”, niezamieszkałemu przez białych, więc niejako niezamieszkanemu w ogóle, czekającemu na eksploatację, mogącemu stać się „nową ojczyzną”. Nie to jednak dziwi (bowiem to swego rodzaju europejska norma), lecz pomysł, by to Polacy wynaleźli nowe ziemie i przeprowadzili ich kolonizację. Prusowski zapał kolonizacyjny tłumaczyć można chyba jedynie zaślepiającym go entuzjazmem do ekspedycji Afrykańskiej, dla uzasadnienia której każdy argument był dobry.
19Po raz kolejny zażartym polemicznym przeciwnikiem Prusa i głównym piórem „antywyprawowym” był Aleksander Świętochowski, który na powyższy fragment Kronik (a także na „fantazjujący” felieton Litwosa) odpowiedział m.in.:
Inne, większe i bogatsze, narody mogą urządzać wyprawy geograficzne, bo: 1) posiadają środki, 2) nie stoją bosymi nogami na śniegu i pozaspokajały najważniejsze potrzeby w kraju, 3) wyciągają z podobnych przedsięwzięć nie tylko korzyści umysłowe, ale i materialne przez rozwinięcie stosunków handlowych. My zaś jesteśmy tak biedni, że największego z naszych bogaczów Mr Bennet, który wysłał Stanleya, mógłby schować do kieszeni w kamizelce; mamy mnóstwo niezałatanych dziur w życiu społecznym, a kolonie zamorskie zakładać nam trudno.365
20Enigmatyczne stwierdzenie Posła Prawdy, które zapewne ze względów cenzuralnych nie mogło być rozwinięte (a może Świętochowski nie przypuszczał, że Prus mówi o kolonizacji zupełnie serio?), iż „kolonie zamorskie zakładać nam trudno”, zawiera istotę sprawy. Trzeba było daleko uciec od rzeczywistości, żeby przypuszczać, iż Polacy pozbawieni państwa, armii i floty, słabi ekonomicznie i nieposiadający potężnych kompanii handlowych, mogą skutecznie przedsięwziąć cokolwiek z kolonizacją związanego.
21Polemika toczyła się jeszcze długo, czytana dziś budzi zażenowanie upartym i bezsensownym stanowiskiem autora Lalki, który, choć później skupił się na innych niż kolonialne aspektach wyprawy, popierał ją bez żadnych „ale”, pomimo kolejnych kompromitacji organizacyjnych i finansowych, zaś po jej powrocie wychwalał jej niewielkie osiągnięcia zdecydowanie ponad miarę. Cały czas zresztą pojawiały się przy okazji fantazje o państwie (czy choćby państewku) w Afryce:
Trzeba jeszcze dodać, co przynosi największy zaszczyt podróżnikom, że z miejscową ludnością postępowali uczciwie. Sławny Stanley po prostu mordował ludzi kolorowych, ale Rogoziński i Janikowski byli ich przyjaciółmi. [...]
I jeszcze godzi się dodać, że podróżnicy, n a b y w s z y p a ń s t e w k o obejmujące około 15 mil kwadratowych, osadzili w nim misjonarzy, troszcząc się nie o wyzyskiwanie czarnych, ale o oświatę i nauczenie ich rzemiosł.
(V, 118–119)
22Pomijając absurdalność rojeń autora Kronik o polskiej kolonii, zwraca uwagę, że swojej pierwszej fantazji o polskich koloniach w Afryce, które mieli zdobyć Szolc-Rogoziński z Leopoldem Janikowskim, znacząco wobec czasu napisania Zemsty nie zmienił, podobnie jak przekonania o tym, że Afryka pełna jest miejsc „pustych”, które tylko czekają na Europejczyków. Jego myślenie przypomina nieco dziecięce marzenia Marlowa z Jądra ciemności:
W owych czasach było jeszcze wiele miejsc pustych na ziemi, a jeśli które z nich wydawało mi się na mapie szczególnie ponętne (ale one wszystkie tak wyglądają), kładłem nań palec i mówiłem: „Pojadę tam, jak dorosnę”. [...] było tam jedno – największe, najbardziej puste, że tak powiem – do którego ciągnęło mię najsilniej.366
23Prus czasem zdawał się snuć fantazje jak ów mały chłopczyk, który wciąż marzy o Afryce, ale nie uświadomił sobie, że jak mówi Joseph Conrad ustami Marlowa:
[...] w owej chwili to miejsce nie było już puste. Od czasów mego dzieciństwa zapełniły je rzeki i jeziora, i nazwy. Przestało być próżną przestrzenią pełną rozkosznej tajemnicy – białą plamą, budzącą w chłopcu wspaniałe marzenia. Przeobraziło się w miejsce, gdzie panuje mrok.367
24W Zemście zawarł Prus wzniosłą, utopijną wizję misji białego człowieka, którą spełnić mieli polscy wychodźcy w Afryce. „W Afryce, dla sąsiednich plemion murzyńskich, Polacy byli dostawcami, a bardzo często nauczycielami i kierownikami tych ludów, lecz tylko wówczas, gdy ich o to usilnie proszono” (Z 66–67). To charakterystyczne: owe dzikie ludy miały same błagać o ucywilizowanie – w tej utopii nie ma miejsca na przemoc, podbój i wyzysk. Fragment ten zdaje się sugerować, iż Prus nigdy nie wyzwolił się od afrykańskich fantazji kolonizacyjnych.
II
25Nie ulega wątpliwości, że Prus podzielał powszechne w drugiej połowie XIX wieku socjaldarwinistyczne przekonanie, iż społeczeństwo należy hodować przez analogię do uprawy ogrodu. Na potwierdzenie przytoczyć można choćby fragment jego obszernej, pochodzącej z kroniki z 1909 roku recenzji z dzieła Herberta George’a Wellsa Anticipations of the Reaction of Mechanical and Scientific Progress Upon Human Life and Thought (1901; przekł. pol. Wizje przyszłości, 1904). Zanim czytelnik zapozna się z proroctwami Anglika, odnajdzie w tekście metafory ogrodnicze pochodzące od autora Kronik:
Wells swoje przewidywania wykłada niby ogrodnik mówiący o przyszłości drzew, które mniej więcej poznał. To drzewo będzie mocno rozwijać się, ponieważ jest zdrowe, silne, ma dobry grunt, odpowiednią wilgoć i dostateczne światło. Inne drzewo rozwinie się słabiej, ponieważ rośnie na gruncie nieosobliwym, a jeszcze inne – może w ciągu lat zupełnie zginąć, gdyż ma złe otoczenie i jest napoczęte przez robactwo.
(XX 7)
26Przedstawiana jako zakładanie ogrodu kolonizacja to tylko pozornie harmonijne i delikatne zajęcie – wprowadzona w życie bardzo różni się od łagodnego i pokojowego zajmowania nowych ziem, opisywanego w Zemście. W tym momencie warto odwołać się do tekstu, stanowiącego dogłębną polemikę z socjaldarwinistycznym mitem hodowli społeczeństwa, przeprowadzoną przez wybitnego darwinistę, sir Thomasa Henry’ego Huxleya. Jego Ewolucja i etyka wydana została w Anglii w 1894 roku, po polsku zaś – w roku 1904 jako dodatek do „Prawdy”. Według Huxleya kolonizacja jest bezwzględną walką dwóch ekosystemów368, zaś ogrodnik zarządzający kolonią: „Przede wszystkim starałby się, o ile można, położyć koniec wpływom współzawodnictwa zewnętrznego za pomocą gruntownego wytępienia i usunięcia rywali krajowych, zarówno ludzi, jak zwierząt i roślin”369.
27Ta wizja dobrze współgra z tym, jak przedstawiał Prus konflikty w rzeczywistym świecie – w sposób daleki od harmonii, a nawet od miłosierdzia dla kolonizowanych. Autor Kronik kilkukrotnie zajmował się takimi sytuacjami, lecz dwa przypadki rozważał obszerniej – po raz pierwszy, gdy przy okazji wojen burskich streszczał krótko w roku 1899 historię Afryki Południowej:
Mniej więcej przed pół wiekiem Transwal był własnością i ojczyzną Zulusów tudzież rozmaitych innych Murzynów, którzy ziemię tą [!] przed wiekami wydarli dzikim zwierzętom. Około roku 1850 przyszli Boerowie z bronią palną, z doskonałą organizacją, z narzędziami stalowymi i z mnóstwem użytecznych wiadomości, które pozwoliły im nie tylko wyprzeć Murzynów, ale jeszcze na miejscu dzikiego, nielicznego i nędznego zbiegowiska barbarzyńców dały im możność stworzyć ucywilizowane społeczeństwo.
[...]
Lecz i rolnicy holenderscy nie byli ostatnim słowem cywilizacji. Dopiero bowiem Anglicy zaczęli tworzyć przemysł, budować miasta, wiadukty i koleje żelazne, otwierać bogate kopalnie. Więc dla rozwoju ziemi okazali się oni co najmniej równie użyteczni jak Boerowie. Ale ponieważ Boerowie nie chcieli uznać przybyszów za równych sobie, więc – wybuchła wojna, w której znowu decydować będzie: liczba, organizacja i wyższe uzbrojenie.
Przecież na mocy tych samych zasad ojczyzna Zulusów stała się ojczyzną Boerów, a może stać się własnością Anglików.
(XVI 297)
28W powyższym fragmencie Prus uzasadnia kolonizację darwinizmem społecznym ukrytym pod hasłem użyteczności – bardziej użyteczni wypierają mniej użytecznych i dzięki temu świat staje się bardziej cywilizowany – Murzyni „wydarli ziemię dzikim zwierzętom”, „dzicy i nędzni” Zulusi ustąpili „holenderskim rolnikom”, ci zaś z kolei ustąpić muszą „uprzemysłowionym Anglikom”. Od razu kształtuje się przed naszymi oczami drabina bytów, którą budowali dziewiętnastowieczni darwiniści: dzikie zwierzę – Murzyn (dziki człowiek) – Holender (człowiek średnio cywilizowany) – Anglik (człowiek bardzo cywilizowany). Lepsze rośliny wypierają te dotychczas uprawiane. Podobnej wizji rywalizacji ludzi cywilizowanych z dzikimi możemy szukać już u samego Charlesa Darwina, który w pracy O pochodzeniu człowieka i doborze płciowym (The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, 1871) stwierdził m.in.: „Wydaje się, że stopień cywilizacji jest najważniejszym czynnikiem decydującym o powodzeniu współzawodniczących narodów”370.
29Nie chcę tu rozważać kwestii, na ile poglądy polityczne Prusa dryfowały w stronę poparcia dla endecji, ale pokazać pokrewieństwo myślenia o „wzmacniającej emigracji” z ideologami i sympatykami tego obozu. Zaskakująco dużą zbieżność wykazuje koncepcja Prusa z poglądami wyrażonymi w Myślach nowoczesnego Polaka (1903). Roman Dmowski pisał tam o kwestii prawa narodów do posiadania ziemi, powołując się na przykład południowoafrykański:
Anglicy dopuścili się gwałtu na Boerach, zagarniając dwie konserwatywne, odznaczające się silną holenderską wyłącznością republiki, zagradzając im drogę do stworzenia olbrzymiego imperium afrykańskiego. Dobrze, ale Boerowie przed 60 laty dopuścili się gwałtu na najzdolniejszym z ludów afrykańskich, Kafrach, w których posiadaniu była ta ziemia i którzy przez przybyszów zostali zamienieni w pozbawione wszelkich praw, a za to rozpijane bydlęta robocze. Ale i Kafrowie przyszli tam z północy dopiero przed 200 laty, zabierając ziemię odwiecznym jej dziedzicom Hotentotom, którzy dziś stanowią tam najbardziej upodloną warstwę ludności, zjadaną przez alkoholizm i syfilizm – dwa dary holenderskich osadników. Ci więc, którzy gwałty angielskie w Afryce piętnują, jak to widzieliśmy z równą namiętnością, a nawet większą, niż niemieckie lub moskiewskie w Polsce, powinni byli wołać o rewindykację „praw narodowych” Hotentotów.
[...]
Anglicy zabrali Boerom ziemię i niewątpliwie lepszy z niej użytek zrobią niż dotychczasowi gospodarze, przede wszystkim zaś to sprawią, że dla większej liczby ludzi będzie tam miejsce. Ale i oni niezawodnie nie będą tam wiecznie siedzieli. Kiedyś przyjdzie lud młodszy, zdolniejszy, żywotniejszy, obdarzony większą przedsiębiorczością i bardziej twórczy, i w myśl tego samego prawa, w imię którego oni usunęli Boerów, ich panowanie, a potem ich kultura ustąpi miejsca innej. Ale dziś jest ich czas, dziś oni tam najwięcej zrobić mogą i mają obowiązek robić.371
30Warto przy tym zauważyć, że takie poglądy przeciwstawiały się dosyć powszechnemu potępieniu Anglików za wojnę transwalską, wyrażanemu zarówno w Europie, jak i w Polsce (liczne teksty o angielskim okrucieństwie publikował np. Aleksander Świętochowski372).
31Autor Kronik po raz drugi opisywał podobny proces wypierania ludzi mniej użytecznych, gdy zajmował się sytuacją Indian północnoamerykańskich w kronice z roku 1905:
Indian szanowano, lecz – tępiono ich, ponieważ dla rodzącej się cywilizacji nowo amerykańskiej byli nie tylko zbyteczni, ale – niebezpieczni. A dlaczego? Oto bo Indianin gardzi pracą, uważa ją nie tylko za nieszczęście, ale i za hańbę. Dla niego istnieją tylko dwa godne zajęcia, polowanie i wojna. Tymczasem wojna szkodzi ludziom osiadłym, uprawiającym ziemię, rzemiosła, handel i nauki; polowanie zaś wymaga tak rozległych terytoriów, że na tej przestrzeni, na jakiej żyje wygodnie sto rodzin rolniczych, zaledwie może utrzymać się jedna myśliwska... A ponieważ interesa setki są ważniejsze od interesów jednostki, ponieważ jeden musi ulec wobec stu, ponieważ Indianie nie chcieli i nie mogli stać się narodem rolniczo-przemysłowym, więc wyginęli w większej części, a mniejsza – czeka na swoją kolej.
(XVIII 35)
32Innymi słowy miejscowa roślinność, nie mogąc się przystosować do wymogów nowoczesnego „ogrodnictwa”, musi zginąć.
33Wydaje się, że obu przywołanym powyżej wypowiedziom z Kronik patronuje System socjologii Ludwika Gumplowicza, który pisał między innymi:
Popęd samozachowawczości i niepohamowana żądza dobrobytu, nieprzezwyciężoną siłą pcha jednych do wyzyskiwania drugich. Jest to jedno z zasadniczych, może najbardziej zasadnicze prawo socjologiczne, które się objawia zawsze i wszędzie w życiu społeczeństw; a cały szereg praw socjologicznych jest tylko koniecznym następstwem tego jednego prawa. [...] Indianie amerykańscy w przeważnej części byli wojowniczymi i dumnymi; nie potrafili oni odeprzeć chrześcijańskich zdobywców, ale nigdy i nigdzie nie dali się użyć do pracy niewolniczej. Cóż stać się musiało? Pomimo, że zdobywcy europejscy wyznawali wiarę chrystusową, nakazującą miłość bliźniego i zakazującą przelewu krwi niewinnej, tępili oni Indian ogniem i mieczem, tak że dzisiaj szczepy te są bliskie zupełnego wyginienia. Natomiast Murzyni afrykańscy są ludźmi dającymi się użyć do pracy niewolniczej; tych więc sprowadzano z Afryki do Ameryki, gdzie się do dziś dnia, dzięki użyteczności swej, mnożą i stanowią szeroką podstawę ludności robotniczej.373
34Warto zauważyć dwie związane z powyższymi fragmentami kwestie. Po pierwsze, Prus przyjmuje teorię Gumplowicza o nieustannej walce grup społecznych, jednak o ile socjolog negował wyższy cel tej walki i zaprzeczał idei postępu ludzkości, o tyle autor Lalki zdaje się widzieć w niej narzędzie poprawy świata i opowiada się tym samym za kolonizacją. Po drugie zaś, analizując konkretne przypadki kolonizacji, Prus skłania się raczej, przeciwnie niż w utopijnym obrazie z Zemsty, do jej wizji jako śmiertelnej walki dwóch ekosystemów.
35Tu wróćmy do Prusowskiej Zemsty. W tekście tym oprócz kolonizacji Afryki przedstawiony jest również obraz zaboru pruskiego po wygnaniu stamtąd Polaków – ta pozornie udana kolonizacja nie przyniosła jednak dobrych skutków:
Polaków w Poznańskiem coraz mniej, pruscy koloniści ucztują coraz gorliwiej, już nie tylko w piwiarniach, ale we własnych domach i na ulicach. A tymczasem pola, niedbale uprawiane, źle rodzą, ogrody dziczeją, sklepy i warsztaty po całych dniach zamknięte; ciągle bowiem zdarza się jakaś patriotyczna uroczystość, którą trzeba święcić pijatyką i próżniactwem.
Podatków w Poznańskiem prawie nikt już nie płaci [...]. Gdyby nie dziesiątki i setki milionów marek co rok dokładanych przez skarb państwa, głód chroniczny panowałby w Ostmarchii, gdzie już od wielu lat w zastraszający sposób zwiększyła się śmiertelność, zbrodniczość i liczba obłąkań.
[...] W rozmaitych punktach cesarstwa niemieckiego wybuchły rozruchy proletariatu, który dopomina się o zasiłki państwowe i o wywłaszczenie posiadaczy wielkich, jak w Poznańskiem (Z 4).
36A wszystko kończy się ogólnoniemiecką rewolucją.
37W tym miejscu nie od rzeczy będzie na chwilę zatrzymać się nad innym, wcześniejszym tekstem Prusa dotyczącym kolonizacji (niemieckiej), a mianowicie nad Placówką (1886). Co prawda, jej akcja nie dzieje się poza Europą, lecz na rodzimej wsi, ale mechanizm walki dwóch narodów o ziemię przedstawiony jest w zasadzie identycznie jak w przytaczanych wcześniej przykładach kolonizacji pozaeuropejskiej – lepiej zorganizowani i bardziej cywilizowani niemieccy kolonizatorzy napierają na prymitywnych polskich tubylców, naporem swoim wyniszczając ich i dążąc do przejęcia ich ziemi. Rodzina Ślimaka skazana jest właściwie na porażkę, ich byt stale się pogarsza, kolejni członkowie rodziny giną lub odchodzą – wydaje się, że „lepsze” rośliny bezwzględnie wyprą słabsze. Jednak zakończenie powieści przynosi inne rozwiązanie – warto zapytać – dlaczego. Dla badaczy od dawna nie ulega wątpliwości, iż to rozwiązanie w stylu deus ex machina, zupełnie nieumotywowane w toku akcji powieściowej, a najlepsze jego wytłumaczenie wiąże się z zaproponowaną przez Józefa Bachórza koncepcją parabolicznego odczytania powieści374. Jednak w tym miejscu i w przywołanym kontekście warto zaproponować alternatywną motywację owego zakończenia, która wprost opisana jest w Zemście. Dlaczego więc pruska kolonizacja miałaby nie przynieść dobrych efektów dla zajętych terenów i cywilizacji w ogóle? Wydaje się, że w tym przypadku, jak przedstawia to Prus, nie jest ona zwycięstwem lepiej zorganizowanych i bardziej użytecznych, lecz została nakazana odgórnie przez pruskie uchwały, przez co to faktycznie mniej użyteczni i pracowici przychodzą na zwolnione miejsce. W efekcie zamiast rozwoju następuje regres. Wprost koncepcję tę wypowiada Prus m.in. w kronice z 1909 roku (z cyklu Nasze obecne położenie):
Prędzej czy później ograniczenia z jednej, a przywileje z drugiej strony muszą upaść, a wówczas okaże się, że naród wychowany w cieplarni nie wytrzyma współzawodnictwa z tym, który wzrastał o głodzie i chłodzie, który cierpiał ucisk, doznawał nieustannych przeszkód, a mimo to wszelkie swoje potrzeby musiał zaspokajać sam własnym rozumem i własnym wysiłkiem. D l a p r z y s z ł o ś ci n a r o d u nie o m a l b e zp ie czniejsze j es t p ra w o w yj ą t k o w e a niże li p rzy w i le j. To t e ż b a r dzo wą t p i ę, aż e b y n a p r z y k ł a d p r u s k i r z ąd d o c z e k a ł z b y t w ie l k iej p o cie c h y ze sw o ic h k o lo ni s t ó w t a k im n a kładem os adza n y c h w P o zn a ń s k ie m. L udzie ci w ci ą gu k i l k u p o k o leń w n a jlepszy m razie s t a n ą się P o l a ka m i, w n a jg o r szy m – zgałga niej ą [wyróżn. B.Sz]
(XX, 149)
38Dodać można, że przy głębszym zastanowieniu powyższa koncepcja, wedle której potężni, lecz syci mają przegrać w końcu z głodnymi i doświadczonymi cierpieniem, wydaje się specyficznym poszukiwaniem nadziei dla Polaków w świecie, w którym trudno było tę nadzieję odnaleźć. W wypowiedziach publicystycznych nadzieję tę wiązał również z dokonaniami Polaków na emigracji – np. w kronice z 1910 roku, zacytowawszy pochwały dla polskich emigrantów z gazet niemieckich i amerykańskich, stwierdzał:
Krótko mówiąc, Polak poza swoją uciskaną ojczyzną, skąpany w promieniach cywilizacji i wolności, staje się dzielnym pracownikiem, inicjatorem i doskonałym obywatelem. A jeżeli takim jest w dobrych warunkach, dlaczegóż nie miałby kiedy stać się równie dzielnym i – w złych warunkach, ażeby je następnie poprawić?
(X, 195–196)
39Ponieważ z reakcji na Prusowską Zemstę pamiętamy przede wszystkim program wyrażony wersem powstałej w 1908 roku Roty Marii Konopnickiej „nie rzucim ziemi skąd nasz ród”375, łatwo możemy ulec wrażeniu, że pomysł Prusa był powszechnie nieakceptowany i traktowany jako dziwactwo. Tadeusz Budrewicz w przywoływanym już tekście pokazał, że nie do końca tak było, wszak istniały całkiem poważne koncepcje drugiej Polski na emigracji, coraz mocniejsze było przekonanie, iż emigracja wzmocniona na innych kontynentach może powrócić jako realna siła, że nie wszyscy endecy aż tak mocno podkreślali przywiązanie do ziemi376. Tutaj chciałbym przypomnieć kilka innych tekstów, które wyrażają podobne poglądy. Warto przywołać jeszcze obszerniej kontekst endecki, reprezentowany przez jeden z najważniejszych dla tego ruchu tekstów, a mianowicie wspominane już Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego – tam przedstawiona jest i uzasadniona koncepcja wzmocnienia sił narodowych przez emigrację i kolonizację, które stają się w tej sytuacji nie tylko propozycją, ale koniecznością dla zachowania siły polskiego charakteru:
W ostatnich czasach rozrost naszego wychodźstwa i wykazane niewątpliwie zdolności kolonizacyjne naszego chłopa wskazały nam nowe pole kulturalnej ekspansji, otwarły nam dalekie widnokręgi zaoceanowe dla należycie pojmowanych zadań narodowych. W położeniu narodu, któremu tak ciasno u siebie, który tak słabo może się poruszać, naciskany z dwóch stron przez nieprzejednanych wrogów, to nowe pole działania, mogące dać ujście najbujniejszym charakterom, najszerszym naturom, skazanym w obecnych warunkach życia w kraju na konieczny rozkład i najsmutniejsze zboczenia, nowe to pole byłoby dobrodziejstwem dla narodu, który by jego znaczenie zdolny był zrozumieć. Gdyby nawet stworzenie społeczeństwa nowopolskiego gdzieś nad brzegiem południowego Atlantyku, w puszczach brazylijskich okazało się w następstwie nieziszczalną mrzonką, to samo zajęcie się podobną sprawą dałoby nam nowe a szerokie pole ćwiczeń dla części gnijących sił naszych i tym sposobem znakomicie by się przyczyniło dla odrodzenia naszego zgnuśniałego ducha. A jakże nieobliczalne w ogromie swoim następstwa dla ekspansji życia polskiego pociągnąłby skutek pomyślny, mianowicie – powstanie na dalekim lądzie nowej społeczności, mówiącej po polsku, czerpiącej swe siły duchowe z wspólnego skarbu cywilizacji narodowej i zasilające ją świeżymi, w treści swej bardzo nowymi pierwiastkami! Jednakże nieliczne wyjątki tylko nie powtarzają, że to nie dla nas zadanie, że my mamy dosyć roboty u siebie.377
Rozszerzmy widnokręgi narodowej myśli, przetnijmy dla niej szerokie drogi poprzez kordony, sięgajmy nią wszędzie, gdzie polskość żyje i żyć pragnie, budźmy ją, gdzie trzeba, ze stanu uśpienia, idźmy gotowi do walki w jej obronie na najdalsze kresy, budujmy nową Polskę za morzami, twórzmy z tego wszystkiego jedną, wielką, nowoczesną ideę narodową – a siły nasze zaczną rosnąć jak nigdy przedtem.378
40Podobnie argumentował w cyklu publikowanym w okolicy przełomu wieków, a wydanym całościowo w roku 1910 Jan Ludwik Popławski:
Jednocześnie ludność polska wysyła stosunkowo bardzo znaczną emigrację. Gdyby udało się skierować wychodźstwo polskie do krajów, w których mogłoby się swobodnie rozwijać, wytworzyłoby ono w ciągu niewielu lat nowe, silne organizmy narodowe.379
W pomyślnych warunkach ekonomicznych i społecznych, np. w koloniach amerykańskich typ fizyczny ludności polskiej znakomicie się poprawia.380
41Identyczne koncepcje znajdziemy również w literaturze – w pewnym sensie fabularyzacją powyższych endeckich teorii jest stosunkowo mało znana powieść Marii Rodziewiczówny Jaskółczym szlakiem. Przywołanie jej w kontekście Prusowskiej Zemsty jest tym bardziej uzasadnione, że wydana została pod nowym tytułem (pierwotnie w wydaniu z 1883 Lew w sieci) w roku 1910, a więc w dosyć bliskim sąsiedztwie czasowym noweli. Powieść autorki Dewajtisa opowiada o polskich kolonistach z Algierii, konfrontujących swoje doświadczenia z rzeczywistością Kresów, i stanowi tym samym swoisty komentarz do przywołanych wcześniej tekstów. Zestawienie rzeczywistości kolonialnej z polską okazuje się w powieści Jaskółczym szlakiem zaskakująco korzystne dla kolonii. Już w jednej z pierwszych scen, egzaltowana ciotka głównego bohatera roztacza sielską wizję polskiej rzeczywistości:
Bo czy tam w Algierze jak u nas, panie! U nas to po bożemu – jest dwór pięknie osadzony, jest rzeka, staw, wreszcie choćby studnie. Daje Bóg, prawda, zimę, ale za to latem w miarę upał, w miarę deszcz. Jest wioska i robotnik poczciwy, jest sąsiad na pociechę. Ale tam, w tym Algierze, wszystko jak w gorączce, wszystko z męką.381
42Przyznaje jednak, że:
Bóg nas tam snadź osadził, bo dziwnie się wiodło.
Przez lat osiemnaście nie było klęski ni rozboju, ni choroby, ni szarańczy.382
43Jej wizja zaraz zostaje skonfrontowana z wypowiedzią miejscowego szlachcica:
– Tak mi to pani jasno maluje, że aż chęć bierze samemu tam drapnąć – za morze. A przynajmniej chłopców posłać, którzy w domu bąki zbijają – nie wiedząc, gdzie się podziać, co robić! Czy ziemia tam nie droga?
– Na pomorzu bardzo podrożała! – odparła kobieta – w głębi kraju zaś niebezpiecznie osiadać pojedynczo. Zresztą trzeba przywyknąć do klimatu, do miejscowych warunków i potrzeb. Nie wierzę, by komukolwiek było lżej i lepiej na obczyźnie niż u siebie.
– U siebie. Albośmy to u siebie. – Zaśmiał się gorzko towarzysz podróży. – Tak, rola nasza, bo tak już obdłużona, że jej nikt nie ma ochoty odebrać. Ano i cmentarze nasze.383
44Cała powieść to właściwie obraz polskiej kresowej degrengolady, która od czasu do czasu zestawiana jest z ciężkim, ale pracowitym i wzmacniającym siły żywotem w koloniach, tak jak w wypowiedzi głównego bohatera:
– Myślę, że żaden z panów głodu nie rozumie ani w literalnym znaczeniu pracy o byt. [...] Jest nieszczęśliwy, z głową przepełnioną fatalnymi rachunkami, ale ma dach nad głową i obiad zapewniony, więc może sobie pozwolić na roztrząsanie kwestii społecznych i bawienie się w pesymizm. Inaczej dzieje się u nas na koloniach. Za pieniądze kupujemy kawał ziemi, z której mamy tyle, ile zechcemy własnymi barkami i rękami zapracować. [...] Znam w tamtych stronach zbójców i oszustów, próżniaków i awanturników, zdolnych i tępych, ale nie widziałem jeszcze nigdy pesymisty z zawodu! To jest wykwit skomplikowanych warunków życia.
– Przyznasz pan jednak, że do życia, o którym mówisz, trzeba być inaczej hodowanym i wychowywanym.384
45Dialog podsumowujący wymowę książki brzmi zaś następująco:
Wysiadł za nią pan Erazm i tak stanęli oboje, patrząc po tej szarej, pustej równinie.
– Dałby Bóg ją utrzymać! – rzekł. [...]
– Mój Boże, czy przyjdzie kiedy taki czas, że te dzieci, rozrzucone po całym świecie, tułacze i wszędzie obcy, zbiorą się z wami razem do jednego stołu i pracy i ofiary. Już bym cicho leżała w obcej ziemi, żeby mi Bóg tę nadzieję dał, że Kostuś tu powróci.
– Nie dajcie mu, kobiety, zapomnieć, to wróci – odparł poważnie pan Erazm.385
46W literackiej i nieco egzaltowanej formie opowiada się Rodziewiczówna za nabraniem przez rodaków sil na emigracji i powrotem do kraju, gdy będzie to miało sens. Przedstawiona zatem w Zemście Prusa koncepcja drugiej Polski w Afryce, jeżeli pominąć jej kontekst futurystyczny, absolutnie nie była odosobniona, co więcej – miała licznych zwolenników.
III
47Do tej pory zajmowałem się opisem relacji „ogrodu” wobec świata zewnętrznego – jednak nie jest to najciekawsza część Huxleyowskiej książki ani też najbardziej niezwykły fragment Prusowskiego opowiadania. Jest nim natomiast obraz stosunków wewnątrz kolonii. W Ewolucji i etyce odnajdujemy następującą wizję:
Przypuśćmy teraz, że jakaś władza administracyjna, o tyle wyższa potęgą oraz inteligencją od ludzi, o ile ludzie są wyżsi od bydła rogatego, zostanie postawiona na czele kolonii z obowiązkiem takiego zarządzania żywiołami ludzkimi, aby osadzie zapewnić zwycięstwo nad wrogimi jej wpływami stanu natury, wśród których się znajduje. Ta władza postępowałaby tak samo jak ogrodnik postępował ze swoim ogrodem. [...] Władza ta dobierałaby czynniki ludzkie, odpowiednie do osiągnięcia ideału pomyślności w koloni, tak jak ogrodnik dobiera rośliny w celu wyhodowania pożytecznych i pięknych owoców.386
48Wprost mówi się tu o zarządzaniu doborem naturalnym – ogrodnik będzie mnożył jedynie najbardziej pożyteczne rośliny. Podobnie dzieje się w Zemście. Prus szczegółowo opisuje hodowlę nowych Polaków. Poczynając od zmiany mentalności:
Więc przede wszystkim pomyśleli Polacy, zarówno osiedleni w Afryce, jak i pozostali w Europie, że nie ma co nazywać się przedmurzem chrześcijaństwa; nie ma co wspominać zwycięstwa pod Grunwaldem, odsieczy wiedeńskiej, wąwozów Somosierra; miniona bowiem sława tyle jest warta, co chleb zjedzony w roku zeszłym.
Następnie Polacy oduczyli się wykrzykiwać na cały głos, co to oni mają zamiar zrobić i co to oni kiedyś zrobią – przekonali się bowiem, że to nikogo nie trwoży, ich samych zaś ośmiesza i przynosi szkody realne (Z 64–65).
49Poprzez wzięcie się do pracy i doskonalenie:
Następnie Polacy zrozumieli, że wobec ciągłego przyrostu ludności i coraz trudniejszych warunków bytu, te tylko rody i narody utrzymają się na ziemi, które będą umiały pracować jak najużyteczniej dla cywilizacji i potrafią doskonalić się fizycznie i moralnie bez granic. Naród, który z każdym rokiem nie będzie wytwarzał coraz więcej nowych bogactw i dzieł na pożytek ludzkości, albo który z każdym rokiem nie będzie nabywał nowej wiedzy i nowych zalet cielesnych i duchowych – taki naród zginie bez ratunku (Z 65).
50Aż do konkretnych pomysłów na hodowlę lepszej rasy polskiej:
Najważniejsza jednak reforma społeczna polegała na tym, że dzieci wolno było mieć tylko małżeństwom zdrowym i zdolnym. Skutkiem tego ludność polska wzrastała bardzo powoli, ale rasa odznaczała się niezwykłymi zaletami (Z 66).
51Kolonia w fantazji z Zemsty Prusa kierowałaby się zasadami eugeniki, rozsądny ogrodnik świetnie wiedziałby, które rośliny rozmnażać, a które nie, które krzyżować z którymi. Ale nie tylko w przywołanym opowiadaniu pojawiają się takie motywy. Także w przywoływanym już cyklu Nasze obecne położenie tym razem na początku 1910 roku czytamy:
[...] ludzkość, przynajmniej jako tako ucywilizowana, zawsze usiłowała pracować nad ulepszeniem charakterów za pomocą wychowania rodzinnego, klasztornego, szkolnego, wojskowego i tym podobnych, a dążenia te w obecnych czasach raczej wzmacniają się, aniżeli słabną. W naszym na przykład społeczeństwie istnieje związek ruchu popularyzującego najprostsze zasady higieny lub walczącego z nadużyciami: alkoholizmem, karciarstwem, rozpustą. W Niemczech, Anglii, Francji istnieją książki, nawet stowarzyszenia, mające na celu „poprawę, ulepszenie rasy ludzkiej”. Japończycy idą jeszcze dalej, pragną bowiem mocą odpowiedniego doboru zabiegów higienicznych (między innymi reformy odżywiania) przerobić swoją ludność małego wzrostu na rasę o dużym wzroście.
Gdy więc mówię do ciebie, czytelniku-patrioto, że pod karą zagłady musimy ulepszyć fizycznie i duchowo ludzi, składających naszą narodowość, to nie wypowiadam mrzonek, lecz idee od dawna krążące w umysłowej atmosferze świata ucywilizowanego. Idee te, które dziś są zaledwie nieśmiałymi życzeniami, w następnym pokoleniu już mogą stać się programem, przejść w dziedzinę czynów politycznych i społecznych. A w takim razie my – znowu znajdziemy się poza ruchem cywilizacyjnym, i to w najdonioślejszej sprawie i w najważniejszym momencie.
(XX, 197–198)
52Pomysły podobne, dzisiaj szokujące, zgodnie z tym, co pisze autor Kronik, nie były w drugiej połowie XIX wieku czymś niezwykłym. W pismach darwinistów znaleźć można wiele koncepcji hodowlanych. W przywoływanej już pracy O pochodzeniu człowieka i doborze płciowym Darwin przedstawia między innymi swój pomysł na wyhodowanie kobiet dorównujących mężczyznom intelektualnie:
Moim zdaniem [...] – aby kobieta dorównała mężczyźnie w czynnościach umysłowych, potrzeba, żeby ją ćwiczono przed osiągnięciem periodu dojrzałości w sprawach takich, które by się przyczyniały do rozwoju energii i wytrwałości; aby starano się wtedy właśnie wykształcić w niej rozum i wyobraźnię jak najpotężniej; w takim razie prawdopodobnym jest, że ona te znamiona przeleje głównie na swe córki. Wprawdzie wszystkich kobiet nie podobna kształcić w ten sposób; jednakże gdyby choć niektóre otrzymały taką edukację, to po paru pokoleniach, wnuczki ich i prawnuczki, celując w rozwoju umysłowym, miałyby większą szansę wyjść za mąż i zostawić liczniejsze potomstwo od innych kobiet.387
53Tematem tym zajmowali się również liczni futuryści – także Edward Bellamy w recenzowanej przez Prusa w roku 1890 (XII, 285) utopii Looking Backward, 2000–1887 (1888; wyd. pol. 1890 pt. W roku 2000) wspominał o dobroczynnych skutkach swobodnego doboru płciowego, który zapanuje na skutek zrównania płci w prawach, a także o związanej z tym wielkiej motywacji dla mężczyzn, bo kobiety przejęte odpowiedzialnością za przyszłość rasy będą oddawały się tylko tym, którzy udowodnią w życiu społecznym, iż są godni się rozmnażać:
Może najważniejszą ze wszystkich, wzmiankowanych wówczas przeze mnie przyczyn takiej poprawy rasy, był wpływ niewypaczonego niczym doboru płciowego na dwa lub trzy idące po sobie pokolenia. [...] Obecnie owo uczucie odpowiedzialności, nie uznawane faktycznie w ciągu wieków ubiegłych, stało się jedną z wielkich idei etycznych naszej rasy, potęgującą żywcem poczuciem obowiązku wrodzony popęd do szukania w małżeństwie najlepszych i najszlachetniejszych przedstawicieli płci innej. Wynik tego jest taki, że wszystkie zachęty i pobudki wszelkiego rodzaju, jakeśmy wynaleźli dla rozwoju przemysłu, talentów, geniuszu i wszelkiej jakiejkolwiek bądź dzielności, mają na naszą młodzież męską bez porównania mniej wpływu, niż ten fakt, że kobiety nasze zasiadają ponad nami jako sędziowie całej rasy i oddają siebie w nagrodę zwycięzcom. [...]
[...] kobiety nasze wzniosły się całkowicie do poziomu swojej odpowiedzialności strażniczek pokoleń przyszłych, którym powierzono klucze przyszłości. Ich poczucie obowiązku pod tym względem sięga wyżyn namaszczenia religijnego, jest to kult, w którym wychowują one swe córki od dziecka.388
54W Wielkiej Brytanii rozwinął się cały ruch eugeniczny, opierający się na różnych teoriach rasowych, a politycznie popierany m.in. przez fabiańskich socjalistów. Skala proponowanych działań „hodowlanych” była różnorodna – od rozwiązań radykalnych proponujących eliminację gorszych osobników, poprzez koncepcję osadzania ich w jednopłciowych zakładach zamkniętych, aż do takich niewinnych działań służących poprawie „rasy” jak stworzenie ruchu skautowskiego389.
55Eugenikę popierał (co potwierdza także wcześniej przywołany fragment Kronik) sam Prus. Pozostaje pytanie (na które trudno jednoznacznie odpowiedzieć), na ile świadomie i w jakiej skali. Na tle łagodnych pomysłów Bellamy’ego, czy nawet kontroli rozmnażania, opisanej w Zemście Prusa, piorunujące wrażenie na dzisiejszym czytelniku robią Wizje przyszłości Wellsa, zwłaszcza ostatni rozdział opisujący idealne społeczeństwo przyszłości i jego etykę. Prus książkę tę streszczał aprobatywnie w roku 1909:
Człowiek ówczesny z klasy panującej [...] musi być przede wszystkim – zdrów i silny. Najprzód dlatego, że zdrowi i silni są najpotrzebniejsi w społeczeństwie, po wtóre, że chorowitym rodzicom... nie wolno będzie mieć dzieci, po trzecie – że dziecko chorowite, niedołężne... musi umrzeć dobrowolnie albo z pomocą osób trzecich... „W nowym społeczeństwie śmierć nie będzie straszliwą zagadką, ale pełnym litości usunięciem tego, co słabe, nieudolne, bezużyteczne”.
(XX 9)
56Warto przytoczyć cytat z tekstu Wellsa w wersji nieco szerszej, niż uczynił to Prus:
Etyka obywateli Państwa Przyszłości przede wszystkim sprzyjać będzie rozmnażaniu się wszystkiego, co jest w ludzkości pięknym i twórczym: a więc wzrastaniu silnych i wspaniałych ciał, jasnych i potężnych umysłów, gromadzeniu się wiedzy. Celem jej będzie także ograniczenie płodzenia niskich i służalczych dusz, typów bojaźliwych i podłych, powstrzymanie rozwoju wszystkiego, co jest płaskie, brzydkie i zwierzęce w duszy, ciele i obyczajach ludzkich. [...]
Według nowej etyki życie będzie przywilejem i odpowiedzialnością, a nie czymś w rodzaju przytułku nocnego dla nikczemnych i pustych umysłów. Trzeba żyć szeroko, wspaniale, skutecznie – albo umierać. Ludzie Przyszłości nie będą uczuwali litości.390
57Nie bardzo chce się wierzyć, że Prus, który słusznie uchodzi za obrońcę słabych i biednych, a którego bez wątpienia przerażały krwawe rewolucyjne ekscesy, podpisałby się pod tak radykalnymi pomysłami eugenicznymi połączonymi z pogardą dla jakiejkolwiek słabości. Jednak w Kronikach (np. z roku 1899) możemy znaleźć fragmenty, w których śmierć istot słabych to proces, w którym możemy odnaleźć i pozytywne aspekty:
Z tysiąca dzieci w pewnym dniu przychodzących na świat zaledwie siedemset pięćdziesiąt doczeka pierwszego roku, a zaledwie sześćset dziesiątego. Co się robi z pozostałymi? – Umierają. A dlaczego? – gdyż są słabsze od innych.
W podobny sposób przepada miliardy roślin, owadów, ptaków, ryb i czworonogów, których jedynym grzechem jest to, że – były słabsze. Przy uczcie życia jest ciasno, istnieje ograniczona liczba miejsc, a panuje takie prawo, że – tylko ci zasiadają do niej, którzy i sami są najdzielniejsi i najdzielniejsze mogą zostawić potomstwo.
Najsłabsi i słabsi – giną... I może nawet tak jest lepiej, bo cóż to by był za świat, na którym żyłyby same chore i pokraczne istoty?
(XVI 135)
58Ciekawy wątek eugeniczny zawiera także Lalka – pojawia się on w przemowie Geista:
Tak zwana ludzkość, mniej więcej na dziesięć tysięcy wołów, baranów, tygrysów i gadów, mających człowiecze formy, posiada ledwie jednego prawdziwego człowieka. Tak było zawsze, nawet w epoce krzemiennej. Na taką tedy ludzkość w biegu wieków spadały rozmaite wynalazki. Brąz, żelazo, proch, igła magnesowa, druk, machiny parowe i telegrafy elektryczne dostawały się bez żadnego wyboru w ręce geniuszów i idiotów, ludzi szlachetnych i zbrodniarzy... A jaki tego rezultat?... Oto ten, że głupota i występek dostając coraz potężniejsze narzędzia mnożyły się i umacniały, zamiast stopniowo ginąć. Ja – ciągnął dalej Geist – nie chcę powtarzać tego błędu i jeżeli znajdę ostatecznie metal lżejszy od powietrza, oddam go tylko prawdziwym ludziom. Niech oni raz zaopatrzą się w broń na swój wyłączny użytek; niechaj ich rasa mnoży się i rośnie w potęgę, a zwierzęta i potwory w ludzkiej postaci niechaj z wolna wyginą. Jeżeli Anglicy mieli prawo wypędzić wilków ze swej wyspy, istotny człowiek ma prawo wypędzić z ziemi przynajmniej tygrysy ucharakteryzowane na ludzi...391
59Wizja ta nie jest w powieści zanegowana, a jak pokazał Maciej Gloger, ów wywód jest „[...] odwzorowaniem koncepcji ideowych zawartych w bardzo głośnym utworze Renana Dialogi i fragmenty filozoficzne (1876), w którym roztacza się wizję zapanowania nad światem oligarchii szlachetnych uczonych, która wytępia za pomocą nowych technicznych wynalazków, zezwierzęconą część ludzkości i zaprowadza powszechny dobrobyt i szczęście”.392
60Aby zakończyć wątek socjaldarwinizmu i hodowli społeczeństwa, warto jeszcze trochę miejsca poświęcić pracy Thomasa H. Huxleya Ewolucja i etyka, która bardzo konsekwentnie i precyzyjnie opisując, jak wyglądać może paralela pomiędzy ogrodnictwem a eugeniką, była przy tym zdecydowaną polemiką z tym ruchem i w ogóle z koncepcjami socjaldarwinistów. Huxley podawał przynajmniej dwa powody, dla których te teorie nie mogą znaleźć zastosowania. Pierwszy z nich był praktyczny – spośród roślin trudno wybrać ogrodnika393. Gdyby zaś, jak pisze Huxley, jakimś cudem się to udało, to stanąłby on przed wyjątkowo trudnym zadaniem, to znaczy faktycznego dokonywania wyboru między lepszymi i gorszymi osobnikami:
Wątpię atoli, aby nawet najbystrzejszy znawca charakterów, mając przed sobą stu chłopców i tyleż dziewcząt poniżej lat czternastu, był w możności wybrać spomiędzy nich, z jakim takim prawdopodobieństwem słuszności tych, których należy zachować przy życiu, jako obiecujących w przyszłości członków i sług gminy i tych, których należy zachloroformować, jako głupich, leniwych i występnych. Daleko trudniej rozpoznać cechy dobrego lub złego obywatela, niż szczeniąt lub krótkorogiego cielęcia; wielu nie objawia ich dopóty, dopóki trudności życiowe nie zmuszą wrodzonej męskości do działania. A tymczasem krzywda mogła się już stać. Zły członek, jeżeli taki istniał, miał czas rozmnożyć się, a dobór został unicestwiony.394
61Na koniec Huxley podkreślał jeszcze drugi powód: głoszone z wyżyn społeczeństwa bezwzględne teorie socjaldarwinistów (przekonanych oczywiście, że oni są wartościowym materiałem genetycznym) mogłyby łatwo obrócić się przeciw nim tak, jak zresztą przeciw każdemu – to oczywiście stosuje się także i do przewlekle chorego na nerki Wellsa i do niebędącego okazem zdrowia Prusa:
Niejednokrotnie stawiam sobie pytanie, czy ludzie, rozprawiający tak swobodnie o tępieniu „niezdolnych”, zastanawiali się kiedykolwiek bezstronnie nad swą własną historią? Zaiste, trzeba być samemu bardzo „zdolnym”, żeby nie pamiętać jednej lub dwóch takich okoliczności w swym życiu, kiedy z największą łatwością można było otrzymać miejsce wśród „niezdolnych”.395
62Huxley zakwestionował użyteczność darwinizmu społecznego w praktyce, zdemaskował metafory przejęte z darwinizmu, pokazując, że społeczeństwa i osobniki rozwijają się według innych zasad:
Każdy, sądzę, widzi to jasno, że czy będziemy rozważać wewnętrzne, czy zewnętrzne interesy społeczeństwa, w każdym razie pragnąc należy, by się one znalazły w rękach tych, którzy rozporządzają największym zasobem energii, pracowitości, zdolności umysłowych, wytrwałości i nie są pozbawieni uczuć humanitarnych; a o ile walka o środki użycia dąży do obdarzenia takich właśnie ludzi bogactwem i wpływem, to jest ona procesem, zmierzającym w kierunku dobra społecznego. Ale ten proces, jak widzieliśmy, nie ma żadnego podobieństwa z tym, który usiłuje przystosować istoty żywe do warunków obowiązujących w stanie natury, ani też nic wspólnego ze sztucznym doborem ogrodnika.396
63Precyzyjne określenie stanowiska autora Lalki wobec powyższych kwestii jest bardzo trudne. Z jednej strony, co pokazuje przytoczony powyżej wybór z aprobatywnych dla kolonizacji i eugeniki stwierdzeń rozsianych po większości tomów Kronik oraz prac publicystycznych pisarza, regularnie powtarzał on sądy, które wręcz promowały „kształtowanie społeczeństwa” (zgodnie z atmosferą duchową owego czasu w Europie), a także na różne sposoby uzasadniały kolonizację. Z drugiej zaś, trzeba pamiętać, że dyskurs prusowski bywa (może nieco wbrew obiegowej opinii) nieco chaotyczny, niekiedy trochę niespójny, niekiedy nawet wewnętrznie sprzeczny. Wydaje się więc, że na potrzeby powyższego tekstu uznać należy, że autor Lalki, oprócz swojego wcielenia ewengelicznego397, miał również oblicze kolonialne. Jego niuanse czekają jeszcze na dogłębne zbadanie.
Notes de bas de page
351 T. Budrewicz, Polska w roku 2008 – wizja Bolesława Prusa, w: Bolesław Prus Pisarz nowoczesny, red. J.A. Malik, Lublin 2000, s. 87–114.
352 Tamże, s. 90.
353 B. Prus, Zemsta, w: tegoż, Pisma, red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. 25, s. 64 (dalej cytuję Zemstę za tym wydaniem, podając numer strony poprzedzony literą „Z”). Pierwodruk: Zemsta . Nowela, „Kurier Warszawski” 1908, nr 1.
354 H Szumańska-Grossowa, Podróże Stefana Szolca Rogozińskiego, Warszawa 1967, s. 106.
355 Wśród nich była słynna książka H.M. Stanleya, Jak odszukałem Livingstona, Lwów 1877.
356 „Wędrowiec” w numerze158 z 27 grudnia (8 stycznia) 1879/1880 roku na s. 45 donosił: „Japonia szybko podąża za oświatą i cywilizacją europejską. Przed kilku miesiącami wielu uczonych japońskich, zebrawszy się w Tokio, założyło towarzystwo geograficzne na wzór istniejących tego rodzaju towarzystw w Europie. [...] Zgromadzenie postanowiło: zająć się przede wszystkim zbadaniem własnego kraju; zawiązać stosunki z innymi tego rodzaju towarzystwami w Europie, ogłaszać drukiem wiadomości o wszelkich odkryciach i postępach w zakresie geografii; założyć własną bibliotekę i udzielać ludziom zasłużonym dyplomy i nagrody”.
357 „Wędrowiec”, nr 169, 13 (25) marca 1880.
358 M.in.: „Wędrowiec”, nr 178/1880 oraz nr 202–205/1880.
359 „Słowo” 1881, nr 27, Odczyt Stefana Szolca Rogozińskiego o ekspedycji wyruszającej dla odszukania zachodnioafrykańskich jezior: „dziś wstępujemy w inne przestrzenie Afryki żyznej, przestrzenie życia, przestrzenie przyszłości. [...] Po leśnych gęstwinach, na drogach do źródeł, wśród olbrzymich konarów i dzikich paproci, pędzą tu zastępy bujnej i obfitej fauny. Ryk gorylów i bawołów, świst węża, którego bystre źrenice iskrzą się wśród cieni gęstwiny, jako groźna przestroga; wrzawa słoni torujących sobie drogę przez głuche zarośla i krzyk spłoszonego ptactwa – oto koncert afrykańsko-ekwatoralnej nocy. A gdy z pierwszym brzaskiem poranku umilknie chór chaotyczny i uciekając przed łukiem krajowca, grożącym mu do wieczora, chroni się w głębokie swe kryjówki – wtedy w każdej szczelinie skalnej, w każdej kropli rosy, promień wschodzącego słońca ogrzewa życie i byt. Miriady owadów brzęczą dookoła, to bujając w atmosferze, to pracując skupione w mrowiskach, w cieniu błyszczącej poranną rosą soczystej południowej roślinności. I to nas ciągnie do tej Afryki, w której prędzej może niż się zdaje, roznieci się iskra oświaty i ludzkości”.
360 Zob. Litwos [Henryk Sienkiewicz], Kronika Warszawska, w: Dzieła, t. 53, Warszawa 1952, s. 10.
361 List z 8 lutego 1882 r., zob. H. Sienkiewicz, Listy, t. 5, cz. 2, oprac. M. Bokszczanin, Warszawa 2009, s. 313: „Kochany Stachu! Czy nie palisz się, czy Ci skóra nie drży, a dusza się nie wyrywa z Rogozińskim do Afryki? Gdyby nie «Mańcia mała» tyle by mnie tu widzieli”, tamże, s. 314–315. „Klimat gór kameruńskich ma być cudowny i nadzwyczaj zdrowy. Pan Saker (pierwszy biały), który tam osiadł, sprowadził następnie całą rodzinę. [...] Jeśli sprawdzi się, że jest spokojnie, zdrowo i że Saker jest dobry człowiek, pocznę na serio myśleć o wyjeździe z Moją Kobieciną tam, zwłaszcza że stacja, tj. farma (a zatem dom etc.) będzie gotowa, bo oni od tego zaczynają.[...] Jeśli źle będzie – Kalifornia ultimum refugium [...] Nie będę sobie także obiecywał wyjazdu na zawsze. Ale myślę, żeby już na przyszły rok. Naszego przyszłego potomka nazywamy z Marynią «Łaciaty» [...] Otóż «Łaciaty» będzie miał już rok – na zdrowym klimacie tylko zyska”.
362 A. Głowacki [B. Prus], Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, Warszawa 1883, s. 66.
363 Tamże, s. 67.
364 „Słowo” 1881, nr 27, S. Szolc-Rogoziński, Odczyt Stefana Szolca Rogozińskiego o ekspedycji wyruszającej dla odszukania zachodnioafrykańskich jezior .
365 Poseł Prawdy [Aleksander Świętochowski], Liberum veto, „Prawda” 1882, nr 4.
366 J. Conrad, Jądro ciemności, w: Młodość i inne opowiadania, przeł. A. Zagórska, Warszawa 1972, s. 66.
367 Tamże, s. 66–67.
368 T.H. Huxley, Ewolucja i etyka, [bez nazwiska tłumacza], Warszawa 1904, s. 11.
369 Tamże, s. 12.
370 C. Darwin, O pochodzeniu człowieka, przeł. S. Panek, red. E. Stołyhwo, w: tegoż, Dzieła wybrane, t. 4, Warszawa 1959, s. 186.
371 R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, wstęp N. Tomczyk, Wrocław 1994, s. 119–120.
372 Zob. A. Świętochowski, Liberum veto, t. 1, s. 353–357.
373 L. Gumplowicz, System socjologii, Warszawa 1887, s. 253–254. Prus powoływał się na książkę Gumplowicza, pisząc o wojnie transwalskiej w kronice z 7 października 1900 (XVI 491); cytowany przeze mnie w tekście głównym fragment został wyjęty z kroniki z 5 listopada 1899 (XVI 297) i wyraża poglądy właściwie tożsame. Fragment dotyczący Indian pochodzi, co prawda, z roku 1905 (XVIII 35), jednak wyrażone w nim poglądy, zestawienie Murzynów i Indian, a nawet niektóre frazy („mnożenie się Murzynów”) wskazują na to, że Prus inspirował się przy ich pisaniu pracą Gumplowicza.
374 J. Bachórz, „Placówka” Bolesława Prusa . Projekt kolejnej interpretacji, „Pamiętnik Literacki” 1984, z. 3, s. 133–150.
375 O reakcji Marii Konopnickiej na Zemstę i jej różnych kontekstach obszernie pisze Tadeusz Budrewicz, dz. cyt., s. 95–99.
376 T. Budrewicz, dz. cyt., s. 93–94, 106–107.
377 R. Dmowski, dz. cyt., s. 88–89.
378 Tamże, s. 90.
379 J.L. Popławski, Polska współczesna, w: tegoż, Wybór pism, wyb., wstęp i oprac. T. Kulak, Wrocław 1998, s. 209.
380 Tamże, s. 213.
381 M. Rodziewiczówna, Jaskółczym szlakiem, Warszawa 1957, s. 11.
382 Tamże, s. 11.
383 Tamże, s. 12.
384 Tamże, s. 177–178.
385 Tamże, s. 289.
386 T. Huxley, dz. cyt., s. 12.
387 K. Darwin, Dobór płciowy, t. 2, przeł. L. Masłowski, Lwów 1876, s. 223.
388 E. Bellamy, W roku 2000 (Looking Backward 2000–1887) . Powieść, przeł. J.K. Potocki, Warszawa 1890, s. 244–245.
389 J. Jedlicki, Świat zwyrodniały . Lęki i wyroki krytyków nowoczesności, Warszawa 2000, s. 245–251.
390 G.H. Wells, Wizje przyszłości, czyli o wpływie rozwoju wiedzy i mechaniki na życie i myśl ludzką, spolszczył J. Kleczyński, Warszawa 1904, s. 150.
391 B. Prus, Lalka, t. 2, Warszawa 1968, s. 237–238.
392 M. Gloger, Bolesław Prus i dylematy pozytywistycznego światopoglądu, Bydgoszcz 2007, s. 64.
393 T. Huxley, dz. cyt., s. 15: „Ze wszystkich gruntowniejszych lub uważanych za takie, i licznych usiłowań zastosowania zasad ewolucji kosmicznej do zagadnień socjalnych i politycznych, które pojawiły się w ostatnich czasach, znaczna część wydaje mi się opartą na przeświadczeniu, że społeczeństwo ludzkie jest zdolne wydać spośród siebie takiego zarządzającego, jak powyżej opisałem. Krótko mówiąc, gołębie mają być sobie same Sir Johnem Sebrightem” [brytyjskim hodowcą nowych ras ptaków – B.Sz.].
394 Tamże, s. 16.
395 Tamże, s. 27.
396 Tamże, s. 29.
397 Odwołuje się oczywiście do prac Stanislawa Fity zebranych w książce Pozytywista ewengeliczny . Studia o Bolesławie Prusie, Lublin 2008.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017