Republika wiedzy
p. 127-148
Texte intégral
Dar przyrodzenia wszystkim ludziom wspólny
1W dziele pod napisem Materia medyczna, czyli nauka o sposobie skutkowania środków lekarskich, przez Jana Bogumira Freyera D. M. i Ch. i Prof. zwyczajnego materii medycznej, tudzież formularza i patologii szczególnej w wydziale lekarskim Uniwerystetu Królewsko‑warszawskiego itd. itd. w Warszawie 1817 Tom drugi, na stron. 558, § 603 pomieszczony jest magnetyzm zwierzęcy między środki lekarskie. Autor, stosownie do dzieła o magnetyzmie p[ana] Kluge1, przebiega pokrótce sposoby magnetyzowania i rozmaite stany zjawień magnetycznych, wylicza choroby, w jakich magnetyzm może być skutecznie użyty, oraz kończy na zdaniu następnym: „Ten w swoim rodzaju jedyny i dzielny sposób leczenia, jedynie dla ciekawości [...] używany być nie powinien, a dla szkodliwych z nadużycia jego mogących skutków, życzyć by wypadało, aby wiedza o nim, jako własność istotnie uczonych i moralnych osób, przed ciekawą publicznością była raczej ukrywaną, niż w dziennikach upowszechnianą”. Nie wchodząc w ostateczny cel i pobudki tego życzenia, niech nam wolno będzie, nad przytoczonym zdaniem, uwag kilka uczynić. Nikt o tym nie wątpi, że każdej rzeczy, choćby najzbawienniejszej, nadużyć można: tak np. tego samego noża, którym dla ubogiego kawał chleba okraja miłosierny człowiek, złośliwych i zepsutych obyczajów użyje na odebranie życia; nikt jednak nie żąda, ażeby noże tylko uprzywilejowanej jakiej klasie ludzi powierzone były. Nadużycia pochodzić mogące z magnetyzmu nie są tak wielkie, jak niektórzy zdają się wmawiać od tej pory, gdy uporczywe zaprzeczanie jego bytności i skutkom leczącym nie mogło już znaleźć przekonania u powszechności. Dążenie zaś do wyłącznego zawłaszczenia magnetyzmu, żadną miarą do skutku nie dojdzie: owszem życzeniem jest p. Deleuze i innych, ażby magnetyzm, jako dar przyrodzenia wszystkim ludziom wspólny, od wszystkich też zarówno był używany na pożytek cierpiącej ludzkości. Na koniec wiadomo jest, że nie tylko w kraju naszym wychodzą pisma pieriodyczne poświęcone magnetyzmowi, ale też w Niemczech i Francji. Próżno więc szanowny autor powstaje na to i żąda rzeczy niepodobnych.

2[Anonim], Zdanie o magnetyzmie i odpowiedź na nie, „Pamiętnik Magnetyczny Wileński” 1818, nr 9, s. 32–34.

3Postulat równego dostępu do wiedzy, jaki formułuje anonimowy autor tego króciutkiego tekstu, może wydawać się wspólny dla wszystkich zwolenników magnetyzmu, którego historia tak mocno jest naznaczona wieloletnią walką ze środowiskiem akademickim. Walka ta niewątpliwie stanowi ważny kompononent ewolucji doktryny Mesmera: wielu spośród jego uczniów w bardzo wrogim tonie wypowiadało się na temat monopolu, jaki ustanowili dyplomowani lekarze. W ich pogardzie dla medycyny alternatywnej magnetyzerzy widzieli strach przed utratą przywilejów, próżność, chęć zysku (zob. Przełamać szkodliwe monopolium). Trzeba jednak pamiętać, że ten nacisk na demokratyzację wiedzy nie towarzyszył magnetyzmowi od samego początku. Sam Mesmer, mimo wielokrotnie składanych deklaracji, że jego wyłącznym celem jest dobro ludzkości, wcale nie przejawiał skłonności do bezinteresownego dzielenia się swoją nauką. Przeciwnie, odmową wyjawienia ostatecznych sekretów swojej doktryny posługiwał się jak kartą przetargową w rozrywkach zarówno z bardziej niepokornymi uczniami, jak i przedstawiciel(k)ami władzy, od której oczekiwał pokaźnej finansowej gratyfikacji. Kiedy w 1781 roku Maria Antonina za pośrednictwem rządowych notabli zaproponowała mu dwadzieścia tysięcy liwrów pensji i kolejne dziesięć tysięcy na założenie kliniki, stawiając jednak warunek, że przyjmie do siebie na naukę trzech wyznaczonych przez nią uczniów, Mesmer odmówił, pisząc do królowej wyniosły list o „surowości swoich zasad”. W liście tym oskarżał ją również o niedostateczną hojność i wprost dawał do zrozumienia, że godziwym wynagrodzeniem jego trudów byłaby dopiero wiejska posiadłość. Trudno ocenić, na ile to pieniądze mogły zadecydować o odmowie współpracy z francuskim rządem. Bez wątpienia Mesmer przywiązywał do nich dużą wagę (co nie przeszkadzało mu pretendować zarazem do miana dobrodzieja ludzkości), w tym jednak przypadku większe znaczenie wydaje się mieć warunek, by jego nauka wydostała się poza grono wtajemniczonych. O tym, że w końcu tak się stało, zadecydowały z jednej strony względy finansowe rzecz jasna, z drugiej obawa przed schizmą, której namiastki Mesmer zaznał, gdy jeden z jego najwierniejszych uczniów Charles D’Eslon podczas letniego pobytu mistrza w Spa rozpoczął w Paryżu własną praktykę. W ten sposób w 1783 roku powstało Towarzystwo Powszechnej Harmonii (Société de l’Harmonie Universelle). Jego założycielem był Nicolas Bergasse, filozof i prawnik z zamożnej lyońskiej rodziny, od wiosny 1781 roku regularny uczestnik seansów w Hôtel Bullion. Wymógł on na Mesmerze, że za cenę 2400 ludwików ten wyjawi sekrety swojej doktryny dwunastu uczniom, którzy zapoznawszy się z nimi, będą mogli szerzyć magnetyzm dalej „ku pożytkowi ludzkości”. Towarzystwo harmonii stanowiło, wedle słów Henri Ellenbergera, „dziwną mieszaninę handlowego przedsiębiorstwa, prywatnej szkoły i loży masońskiej” (Ellenberger). Wkrótce posiadało ono filie w kilkunastu francuskich miastach.

4Objawić republikanom istnienie duszy ► 458
Spirytyzm niszczy przesądy ► 461
Objawienie się własności uzdrawiającej w pasterzu owiec
5Pytaliście się mnie, panowie, jako bliżej mieszkającego przy Darewie, co bym sądził o Antośku dziwnym lekarzu i czy nie mam jakiej pewnej wiadomości o nadzwyczajnie szczęśliwych jego uzdrowieniach lub przeciwnie. Odpowiadam: jeśli wierzyć powieściom ludzi rozsądnych, wypadkom naocznym, świadectwom ludzi godnych wiary; zdaje się być rzeczą do przekonania, że ten człowiek istotnie pomaga. Jeżeli zastanowić się nad opowiadaniami o jednemże zdarzeniu różnie powtarzanymi, z przydatkami kłamstw niesłychanych osłabia się wiara, i na te czyny, dziwacznie rozsiewane, wypada patrzeć jak na kuglarstwa prostych łudzigroszów, których cała spekulacja kończy się na kieszeniach ludzi ciemnych i łatwowiernych. Jeżeli zwrócić uwagę na gwałtowne objawienie się tej własności uzdrawiającej w chłopcu prostym, pasterzu owiec Pana Czarkowskiego, bez żadnej nauki, nawet bez umiejętności nazwania ziół to tym bardziej w wątpliwość wpaść trzeba, skąd te skutki w leczeniu chorób za pośrednictwem rad jego pochodzą. Nie znając siebie za dostatecznego sędziego w rzeczach moją naukę i moje pojęcie przechodzących, prostą wam zrobię narrację zdarzenia w moim domu.
6Roku 1815 włościanin Nalibocki nazwiskiem Karol Szemet, człowiek czterdziestoletni, dostał na wierzchu lewego uda narośl wielkości orzecha włoskiego, która w roku 1816 wzrosła do wielkości głowy kapuścianej, tak dalece, że stawszy się niesposobnym do robót gospodarskich, żądał ode mnie zaradzenia i pomocy. Cyrulik, którego w domu utrzymuję, po obejrzeniu tego ogromnego guza osądził go być rakiem; a dla pewności przekonania się o swoim wniosku radził, ażebym posłał z nim tego chorego do bliskiego miasta powiatowego, gdzie się znajduje trzech lekarzów, a między nimi operator2. Różne były zdania tych panów: jeden osądził to być rakiem i operować radził; drugi uznał to być tumorem, nie radził opreacji jako niebezpiecznej i był zdania, iżby uleczenie tego dobrej matce naturze zostawić: trzeci twierdził, że to jest gatunek niebezpiecznego skrofułu, który operować wtedy potrzeba, gdy lepiej wyjdzie na wierzch: gdyż nazbyt jest głęboko, co dowodzą żyły sine i czerwone na powierzchni guza widoczne; zawsze przepowiadając operację trudną i mało skuteczną, za którą by mogła nastąpić i amputacja nogi. Że się to działo roku przeszłego w marcu, człowiek ten powróciwszy tylko z pewnością niezbezpieczeństwa i kalectwa, ile jeszcze mógł, krzątał się około gospodarstwa, cierpiąc bóle najnieznośniejsze. Około wielkiejnocy, czy to z nabrania materii, czyli z rozdrażnienia sprawionego przez tarcie odzieży grubej, powierzchnia narośli otworzyła się, a w końcu otwór zrobił się obwodu tak wielki, jak była narośl. Ogniłe mięso wypadało kawałami; smród zarażał chatę. Biedny człowiek w okropnych cierpieniach daje mi wiedzieć o swoim stanie i prosi, ażebym go posłał do Antośka. W tak smutnym razie, nie mając innej mu do dania rady, wyprawiłem go zaraz po wielkiejnocy. Obejrzał chorego ten mniemamy lekarz; zdecydował, że to nie jest rak prawdziwy. Dał plastr ze świeżego łoju świeczkowego i kilka korzonków, które kazał zgnieść, mieszać z tym plastrem i przykładać, upewniając, że lubo ten plastr rany nie zagoi, przyniesie jednak ulgę do czasu, nim narosną zioła skuteczniejsze. Odprawiony chory do domu, odebrał radę przyjechania po zielonych świątkach. Powróciwszy, wyznał przede mną, że miał ulgę w bolach; lubo orać nie mógł, drobniejsze jednak roboty około domu, chociaż z przykrym dokuczaniem, odbywał. Po zielonych świątkach kazałem mu jechać do Antośka, który obejrzawszy ranę, dał tenże sam plastr z korzonkami i tabakierkę z proszkiem zielonym z jakiegoś ziela miałko utartym, którym, co dzień biorąc jak szczyptę tabaki, kazał posypywać ranę i na to przykładać plastr, uręczając, że więcej nie będzie miał potrzeby powracania do niego po radę, i uprzedzając, iżby się chory nie lękał, że z materią i kosteczki małe z zepsutej już kości udowej wypływać będą: że póki te do szczętu nie wyjdą, rana zagoić się nie może. Nie przyjął żadnego daru, ani pieniędzy nie wziął za radę, prócz małej do prochu flaszeczki z huty Nalibockiej. Karol Szemet, zachowując ściśle przepis Antośka, tak nagle postępował do zdrowia, iż w sierpniu mógł orać, a w jesieni zupełnie mu się noga zagoiła; a stąd zaledwie pozostał znak biedy, którą tak długo cierpiał. Ciekawy może się z większym przekonaniem wywiedzieć u samego pacjenta i u całej wsi blisko ze sta dymów złożonej, w jakim stanie widziano i kto go uleczył. Mówiono mi, że Antosiek ma księgę, w której rozpisują się wszyscy przez niego uleczeni. I ja tam rozpiszę się za mojego Karola Szemeta, bo na nim przekonałem się, że Antosiek ma znajomość w leczeniu czy to raków, czy tumorów, czy skrofułów, czyli jak tamten rodzaj boleści będą raczyli nazywać uczeni lekarze, którzy gdy we trzech prawdziwego nazwiska temu złemu nie dobrali, jakże chcieć, abym to ja umiał nazwać? Macie tedy, panowie, opowiedzenie wierne wypadku, na który patrzałem. O reszcie z powieści w inszych zdarzeniach, bardzo z sobą niezgodnych, twierdzić nie mogąc, radziłbym, ażeby dla dobra ludzkości panowie lekarze i aptekarze, odłożywszy na bok ducha stronnictwa i miłości własnej, nie postrachami, nie zakazami, nie więzieniem, nie prześladowaniem, ale z umysłem prawdziwej filozofii i miłości bliźniego, w sposobie najłagodniejszym przypatrując się przepisom tego nadzwyczajnego lekarza i one uważnie rozbierając, porównywali swoje dogmata z jego praktykami i dostrzegali, azali czego nie uronili z obszernych swoich wiadomości o skutkach roślin i płodów krajowych, których on używa i którymi pomaga.

7Michał Paszkowski, Do wydawców Pamiętnika Magnetycznego, „Pamiętnik Magnetyczny Wileński” 1817, nr 6, s. 82–86.

8Antośko Golec, poddany W. Czarkowskiego, właściciela folwarku Derewa w powiecie nowogrodzkim, stał się w 1816 roku obiektem dużego zainteresowania ze względu na przypisywane mu umiejętności lecznicze. Gdy do jego wsi zaczęli się zjeżdżać chorzy z odległych stron, o Antośku, siedemnastoletnim wówczas chłopcu, zaczęła pisać prasa, nie tylko lokalna. Rząd Grodzieński Gubernski wyznaczył wówczas komisję do przeprowadzenia śledztwa, czy Antośko pod pozorem leczenia nie wyłudza od ludzi pieniędzy. Nie wykrywszy żadnych oszustw i nadużyć oraz stwierdziwszy zarazem, że przepisywane przez Antośka zioła są nieszkodliwe, komisja przypomniała jednak prawo krajowe, które na praktykę lekarską zezwala jedynie osobom z dyplomem uniwersyteckim. Imię Antośka stało się wkrótce hasłem wywoławczym w sporze między zwolennikami i przeciwnikami magnetyzmu. Przywołuje je w skierowanym do lekarzy apelu Jan Baudouin de Courtenay, z wykształcenia również lekarz, który podejmując się nawrócenia na magnetyzm opornych kolegów, chce z jednej strony zaznaczyć solidarność z pasterzem‑uzdrowicielem, z drugiej użyć swego autorytetu (zob. Przełamać szkodliwe monopolium). W „Wiadomościach Brukowych” szydzono: „Antosiek wskroś człowieka przeglądał, [...] patrzał przez skórę, mięsa i kości na wątrobę, nerki, śledzionę, mózg i serce [...]. Powiadają nawet, że ile razy na głowę albo raczej mózg swoich pacjentów obrócił, wstrzymać się nie mógł od śmiechu, i aż się kładł na ziemię, tak tam coś pociesznego widział” (artykuł przedrukowany w „Gazecie Warszawskiej” 1819, nr 6). W odpowiedzi na ten tekst ukazuje się Obrona uczonych babulek.

9Przyjazd do Weisenberg ► 419
Jej stosunki z roślinami ► 424
Człowieku! Imię twoje ziemia! ► 410
Obrona uczonych babulek
10[...] wolę na korzyść tych upośledzonych babulek przytoczyć anekdotę i zdanie jednego z najsławniejszych doktorów i profesorów w Europie, Hufelanda, jako oczywisty świadek. Przejeżdżając przez Berlin do Paryża, odwiedziłem tego sławnego uczonego dla oddania mu jego sztuki przedłużenia życia ludzkiego, na polski język przez mego przyjaciela przełożonej. Podczas tej wizyty wpada jakiś młody człowiek zapierzony, na którego twarzy malowały się zawiść i zemsta, i bez względu na przytomność nieznajomego rzecze wyniosłym tonem: „Donoszę Panu Profesorowi o nowej dla Kolegium naszego hańbie, wszak to ta zuchwała akuszerka L. uleczyła na spazmatyczną chorobę Hrabinę Polską, od lat trzech tu się leczącą, a która nam za konsultacje, wprawdzie bezskutecznie odbyte, tak hojnie płaciła. Cóż to dalej będzie, jeżeli podobnym bezprawiom tamy nie założymy? Wszakże my tylko mamy prawo wyłączne leczenia, a od Rządu władzę sobie daną karania bab i szarlatanów, gdy się odważą kogo leczyć, a ta baba już drugą spazmatyczkę uleczyła! – Stój panie kolego, rzecze Hufeland, ten krok bardziej by jeszcze dowiódł niedoskonałości sztuki naszej; sami winni jesteśmy, że się ta Dama do baby udała, kiedyśmy ją po doświadczeniu lekarstw najdzielniejszych, heroicznych, antispasmodycznych i zmacniających, za nieuleczalną uznali; ale wiesz co, panie kolego, idź do owej akuszerki szczęśliwszej od nas w leczeniu waporycznych; zaprzyjaźnij się z nią i ofiaruj jej 50 do 100 talarów, a niech odkryje swój sposób leczenia, dla zbogacenia naszej sztuki i dla dobra ludzkości. Wszak nie raz przytaczałem w moich prelekcjach, na których i Waćpan bywałeś, że sztuka nasza wielce się zbogaciła od bab różne sekreta przez podanie posiadających, od szarlatanów i empiryków, od dzikich ludzi, a nawet i od zwierząt nierozumnych. – Już ja wiem po części, powie ów lekarz, jak tę uleczyła Damę, bom się od panny jej pod ręką dowiedział. Nie dawała jej lekarstw, tylko długie letnie kąpiele, jakąś wodę z kurczęcia, serwatkę i fermentacje zmiekczające na żywot, że chora z początku pływała na powierzchni wody, a później w niej coś pękało z szelestem. – Rozumiem, odpowie poważnie Hufeland, uleczyła ją à la Pomme, podług nowego sposobu, któregośmy przez pychę dotychczas nie przyjęli; ale cuda, które w leczeniu chorób waporycznych ten sławny mąż czyni, o niezawodności onego przekonywają mnie coraz bardziej, że te słabości w płci obojej (sromota sztuki lekarskiej) nie pochodzą z osłabienia, lecz ze skurczenia lub wyciągnienia włókien nerwowych przez mocne lekarstwa, a najbardziej laksujące, z owego delikatnego płynu lipkiego, który gluten3, czyli mucus4, nazywamy, ogołoconych; a zatem owe słabości nie zmacniających, lecz rozwalniających i łagodzących lekarstw wymagają”. Na tym skończyła się wizyta, a ja szanownego pożegnałem Filozofa.
11Wymowny i krotochwilny pisarzu, niech ci ta anegdota, za której prawdziwość ręczę, za małą służy lekcję, żebyś o babulkach wyszydzonych lepsze miał wyobrażenie, jako o ich użyteczności, bo sam się przekonasz, gdy ci wiek dojrzalszy więcej da doświadczenia, że te babulki są ośmiu części rodu ludzkiego naturalnymi lekarkami, a postępując w ich obronie z przekonania, powiedzieć muszę, że lekarze i akuszerowie doktoryzowani tak bardzo chełpić by się nie powinni.
12Zajmując się babieniem5 najprzyzwoitsze i najnaturalniejsze działanie babom odebrali, a zawsze w celu zysku. O auri sacra fames! bo gdzieby się babka żyjąca bez zbytków i pieszo chodząca parą dukatami kontentowała, tam pan akuszer, a tym bardziej gdy laureatus, nabawiwszy strachem położnicę swymi forcepsami i innymi narzędziami zgrozę sprawującymi, od 12 nawet do 300 czerwonych złotych bierze, czego oczywistym byłem świadkiem.
[...]
13Idąc dalej w obronie moich babulek, śmiało powiedzieć mogę, że swymi prostymi lekarstwy od wieków przez tradycję sobie podanymi (bo ten sam początek ma medycyna) tyle położnicom i innym chorym zaszkodzić nie mogą, jak lekarze mieszaniną aptecznych lekarstw często wbrew sobie przeciwnych; a szczególniej gdy chorób nie znają, bo repugnante natura omnia sunt irrita, jak mówi błogosławiony starzec.

14[Anonim], Obrona uczonych babulek, przeciwko pisemku wyciągnionemu z Wileńskich brukowych wiadomości, umieszczonemu w Gazecie Warszawskiej pod Nr. 6 z motto: mundus vult decipi, „Pamiętnik Warszawski”, kwiecień 1819, s. 439–445.

15Przedrukowany w „Gazecie Warszawskiej” artykuł z „Wiadomości Brukowych”, na który odpowiada autor Obrony..., w szyderczym tonie zdaje sprawę z krzewienia się domorosłych uzdrowicieli, takich jak opisywany w „Pamiętniku Magnetycznym Wileńskim” Antośko (zob. Objawienie się własności uzdrawiającej w pasterzu owiec). Autor, przyrównując wiarę we własne możliwości żywioną przez „doktorów bez mózgu i nauki” do praktyk wiejskich znachorek i zielarek, niegdyś posądzanych o konszachty z diabłem i palonych na stosie, określa ją jako „babski zmysł”. Następnie maluje wizję przyszłości, w której „powyrastaią Antośki jak grzyby, i stąpić bez nadeptania niepojętego doktora nie będzie można.
16Wtenczas to wybaczcie choroby wszystkie a wszystkie; żadna się więcej w Litwie nie ostoi; ród nasz nieśmiertelnym zostanie; upadną wspaniałe kondukta; uschnie z podzwonnego intrata, a my, bez mozołu, bez uczenia się, (bo tego, prawdę mówiąc, nie lubiemy) co do jednego doktorami będziemy. Wtenczas... co za piękna przyszłość!... cała Europa, owszem cały świat chory do nas wędrować będzie; a my... nuż im głowy okładać, to grochem, to kapustą, to ciecierzycą, to botwinką, itd. itd. Oh! jakaż to niezrównana chwała! jakie korzyści!”. Na Obronę uczonych babulek odpowie z kolei Jędrzej Śniadecki. Artykuł najpierw opublikowany w „Tygodniku Polskim” (1819, nr 22) przedrukował „Tygodnik Wileński” (1819, t. 7, nr 141). Śniadecki kreśli w nim fikcyjną scenę przedstawiającą posiedzenie zakonu smorgońskiego, którego nazwa pochodzi od białoruskiego miasta Smorgonie, gdzie uczono tańczyć niedźwiedzie (w szkole będącej synonimem zakładu naukowego, odpowiedzialnego za kształcenie niegrzecznych i źle wychowanych uczniów) i który pracuje nad „rozszerzeniem ciemności, zabobonu i wszelkiego rodzaju przesądów”. Podczas zgromadzenia zabiera głos wielki kanclerz. Autora Obrony... nazywa doktorem Babą, jego artykuł zaś traktuje jako nieocenioną przysługę oddaną zakonowi. Z uznaniem odnotowuje nową metodę szerzenia przesądów, jaką jest mówienie w imieniu oświecenia i „językiem używanym przez jego apostołów przyjaciół”.

17Pewna niewiasta z Wilna, lat 22 mająca ► 159
Przyjazd do Weisenberg ► 419
Mówiła o obowiązku wobec siebie i sióstr ► 466
Przełamać szkodliwe monopolium
18Do klasy braci leczących,
Sapientissimi, eruditissimi, charissimi Collegae Fratres!6
19Wszak nie zaprzeczycie, że jesteście synami Eskulapiusza, a magnetyści tym prędzej pierworodnymi są dziećmi tegoż bożka; ergo jesteśmy bracią i do zaszczytów i następstw jego równe mamy prawo. Za cóż tedy młodsi bracia tyle okazują odrazy i zawiści do starszych?... Magnetyzm zaiste dawniejszy jest od sztuki lekarskiej, bo władza wrodzona każdemu wprzód użytą być musiała niż sztuka długim dopiero doświadczeniem nabyta [...].
20Przetrząście, Mości Panowie, pyłem wieków skurzone dzieje sztuki waszej, której wielu nie zna genealogii i o nią nie dba, a przekonacie się, że z początku w świątyniach Eskulapiusza, Serapisa i innych bożków leczono tylko choroby powierzchowne różnymi topikami, a wewnętrzne obrządkami religijnymi, które nic innego nie były, jak wykonanie tajemnic magnetyzmu tłuszczy ukrywanych; bo się na inkubacjach7, czyli na somnambulizmie chorych kończyły, a te sprawujące crises tychże leczyły; toż samo się dzieje i z teraźniejszymi somnambulami.
21Skoro chorzy do świątyni przybywali, niżsi kapłani odprawiali nad nimi tajemnicze obrządki, potem następowały różne próby; czasem inicjacje tajemnic magnetycznych po złożonej przysiędze, nieodkrywania ich każdemu; obowiązywali niektórych do surowej diety, a nawet ostrych postów; często chorych w świętych obmywano lub kąpano w źródłach.
22Węże przyuczone wychodziły z kryjówek, lizały chorych i delikatnie uszy im szczypały. Zręczniejszi mówcy zapalali chorych wyobraźnię przesadzonym, czyli zmyślonym opowiadaniem cudów Bożka, nim ich przypuszczono do radzenia się wyroczni; a pewne rąk pociągi złączone z mistycznymi obrządkami przysposobiały duszę do snów prorockich lub przyjęcia wyroczni.
23Tego wprawdzie nie czynią nasi magnetyści, lecz kierując wolą płyn magnetyczno‑elektryczny, rozwijają zmysł wewnętrzny i duszę sno‑czujnych w zachwycenie wprowadzają. Zjawiał się tam czasem sam bożek osobiście, a może i który z kapłanów jego grał rolę. Była to fraus pia8. Bywały zdarzenia, że swych łajał kapłanów, jak twierdzą dzieje: Olitores istos nesicre per quos meatus fluctio sit educenda9. Nie bierzcie, panowie koledzy, tej przymówki do siebie. Na koniec dawał się słyszeć głos przerywany, częstokroć ani szkodliwy, ani pomocny. Ci Asklepiady10, czyli kapłani Eskulapiusza, nie zaniedbywali także środków istotnie leczących z doświadczenia na pewne choroby skutecznymi uznanych.
24Blisko tych miejsc bożkowi poświęconych znajdowały się wody termalne i mineralne, które niemało do uleczenia chorych się przykładały, jak teraz nasze wody zawołane. My zaś używamy magnetyzowanej, czyli płynem życia nasyconej, która sama ma własność uleczenia chorób chronicznych, jak wielorakie przekonywają doświadczenia. [...]
25Muszę tu przytoczyć chwalebny zwyczaj Asklepiadów ich mądrość i chęć doskonalenia sztuki dowodzący. Zwykli oni byli wyryć na kamieniu ważne odkrycia w przygotowaniu lekarstw i uleczeniu rzadszych chorób. Ten zwyczaj szczęśliwe miał skutki. My równie z największą dokładnością zapisujemy zjawienia magnetyczne i jakie tym płynem żywota choroby uleczone zostały, a dlatego magnetyzm olbrzymim już postępuje krokiem. Gdybyć i owi wielcy praktycy, co od dwudziestu do trzydziestu chorych objeżdżają, a przeto ciągłego ich traktowania spamiętać nie mogą, to samo czynili, ileżby przeto ich sztuka wydoskonalać się mogła! A łatwo by im przyszło z obfitego i nieustannego żniwa trzymać sekretarzów do zapisywania ich dzienników, w celu komunikowania Collegio lub Publiczności złych i dobrych ich leczenia skutków. Ten by był jedyny sposób doskonalenia sztuki życiem obywateli dysponującej; lecz niestety nie chęć doskonalenia, ale chęć zysku mają na celu. Magnetyzm zaś opierający się na trzech wielkich natury prawach, smutnemu jeszcze wystawiony losowi, być od zuchwałej przemocy znieważonym i za kuglarstwo mianym! Przeto odwołuję się do Sądu światlejszej Publiczności, czy ta władza, co pewne ma zasady, czy ta sztuka, co się na zawodnych wspiera dogmatach, jest kuglarstwem?
[...]
26Jakąż bowiem chroniczną i niepoznaną chorobę przytoczyć można, w której by się zgodzono bądź co do jej natury, bądź co do sposobu jej leczenia? Owe naradzania się, owe wahania się, owe co moment odmienianie recept nie sąż dowodem niepewności praw, podług których o niej sądzić zwykła. Któryż światły nie zadrży z samej obawy, żeby się nie dostał pod Sąd jej samowolny, a ten nie wydał wyroku śmierci opartego na opiniach arbitralnych, niezgodnego z prawdziwym tekstem praw natury; a potem porzucają chorego tejże naturze, wyczerpawszy wprzód jej siły i mniemane środki jej sztuki. Czemuż przynajmniej nie zaczynacie od tego, na czym kończycie! Darować wam jeszcze nie można P. P. Koledzy, że się przekonać nie chcecie, iż tylko sama natura, nie wasze działają lekarstwa; że tajemnica jej ekonomii wam jest ukrytą i że pewnych nie macie prawideł dopomożenia lub jej wzmocnienia, a przeto częstokroć bardziej szkodzicie, niż ratujecie. Szanując jako Brat sławę waszą, zabójstw zadawać wam nie chcę, których jednak sami widoczne znajdujecie lica. [...]
27Macież tedy prawo na starszych Braci miotać obelgi? Oni nie, jak wy, macają, ale głaszczą i samym głaskaniem odkrywają chorób siedlisko, więc bezpośrednio na nie działając, przy natężeniu woli sprawują crises i tym sposobem naturalnym leczą choroby. [...]
28Próżnie owych heroicznych, bądź z chemii, bądź z roślin jadowitych lub odurzających używacie lekarstw, które gdy ich natura przyswoić ani uzwierzęcić nie może, istotną się stają trucizną. Magnetyści zaś jedno tylko mają lekarstwo, tak proste i z łona natury czerpane, które dla rozróżnienia od waszych mniemanych heroicznych, bohaterskim nazwę, a tym jest płyn życia magnetyczny. [...] Leczy ten bohater pewniej niż wasz rycerz, a co jeszcze bardziej zadziwić powinno, że i duszę zachwyca, wynosząc ją nad sferę śmiertelnym przeznaczoną, utwarzając somnambulizm, którego całą waszą sztuką udziałać nie potraficie. Poznali już niektórzy z waszych kolegów, jaką korzyść dla sztuki z jasnowidztwa ciągnąć mogą; tworzą sobie Sybille leczące, za których radą i instynktem szczęśliwie swych leczą pacjentów [...].
29Zbliż się tedy młodsza siostrzyczko do starszego brata i podaj mu rękę, a przy pomocy jego cudów dokazywać będziesz. Nie gniewajcież się na jasnowidze ani na nas, co je do tego zachwyconego i nadludzkiego doprowadzamy stanu. Mało wam czynią uszczerbku; pozwólcie, niech i ubodzy bezinteresownych, a nie zawodzących mają lekarzy dla samej ludzkości uleczających. Próżnie i wy, zazdrośni fizyczkowie obcy wyższej fizyce mesmerowskiej, aptekom zakazujecie ich proste wydawać lekarstwa; dobroczynniejsza od was ziemia wszędzie je wydaje. [...]
30Przekonać się też powinniście, Mości Panowie Koledzy, żem dosyć obeznany w medycynie, bo już lat przeszło sześćdziesiąt, nie dla zysku, lecz dla miłości nauk jej wyśledzam prawdy, lecz niestety! Mało ich dotąd znalazłem; przeto mi waszego koleżeństwa odmówić z słusznością nie możecie; ani mnie uważać jako Antośka lub Augustynka, w sztuce nie biegłych. Jako wychowany w Szkołach Hypokrata i Mesmera, mógłbym już był kilka razy pozyskać doktorat, gdybym był chciał korzystać ze sztuki, którą między pewnymi za zwodniczą uznałem. Ale jakaż by mi się korzyść stąd zawiązała? Czyliż kawałek pergaminu, często podłością, protekcją lub metalem uzyskany, więcej by mi udzielił nauki i istotnej zalety? Niechże się tedy P. P. Laureati tak bardzo z tej formalności nie trudzą, wszak sami są przekonani, że przez nią więcej nie nabyli pewności w swej sztuce, i niech dlatego nie przywiązują wagi do monopolium danego sobie w mniej oświeconym wieku, gdy jeszcze rządzący w tej mylnej byli opinii, że doktor, ni to bożek jaki, ni natura sama leczy. Coraz szerząca się oświata aż nadto myślących przekonała, że nic bardziej nie zastanowiło11 postępu medycyny jak to monopolium (i wszystkie już jako społeczności szkodliwe w konstytucyjnych rządach są wywołane). Jeżeli mu zaprzeczacie, czytajcie Van Helmonta de Ortus medicinae, de Inscitia medentum et de fallacia medicamentorum12 tudzież Baglivi13, Harvay14 i innych waszych i moich nauczycieli, a o tej się przekonacie prawdzie. Bo mogłaż jedna klasa wyłączny leczenia przywilej mająca tę sztukę wydoskonalić? Kiedy koło założenia jej pierwszych zasad wszystkie pracowały, jak świadczą wiekopomne w świątyniach pogańskich tablice? Za cóż każdy, którego natura do ratowania bliźniego przeznaczyła (jak nas o tym władza magnetyczna przekonywa), w tej winnicy nie ma pracować, a mianowicie: gdy do tego zna na wylot i siłę, i próżność medycyny.
31Macie, Mości Panowie, tak obszerne pole wsławienia się, czerpiecie z trzech Królestw środki medyczne; pozwólcież mi mój czerpać z jednego niebieskiego, które waszym nie jest; a jeśli nie przestaniecie miotać obelg na magnetyzm dla oszydzenia i przytłumienia go, ja na obronę jego wzruszę wszystkie w mocy mojej sprężyny. Flactere si nequeo Medicos Acheronta movebo15. Naprzód wydam mego Anti medicum [...].
32Gdy i to ich nie ułagodzi, tyle narobię somnambulek i jasnowidzów, że za ich radą i przy pomocy mego dzielnego baketu instynktem jasnowidztw zmocnionego zwężę praktykę uboższych, nawet gdy nie pozwolą ekspediować recept mych jasnowidztw przeze mnie podpisanych, sam dla nich preparata robić będę, a na tym apteki szkodować będę. Zważcie tedy, Mości Panowie, jakiegoście ze mnie zrobili przeciwnika, którego, jako dzielną broń w ręku mającego, menażować16 by należało i raczej się zbliżyć do niego, dla celu jednego, do którego z nim dążycie, lubo wy mylną, a on niebłędliwą drogą.
33Wy leczycie, czyli raczej natura ziemskimi lekarstwy, mnie także nieobcymi, ja zaś płynem ciał niebieskich i własnym takie leczę choroby, jakich sztuka wasza pokonać nie zdoła; ergo et ego medicus sum, i przywiązany brat i sługa najniższy.
34J. Baudouin de Courtenay
Praktykujący Mesmeryzm,
czyli władzę leczenia bez lekarstw

35Jan Baudouin de Courtenay, Dokończenie mesmeryzmu, czyli cała tajemnica magnetyzmu zwierzęcego odkryta..., N. Glücksberg, Warszawa 1821, s. V–XXI.

36Jan Baudouin de Courtenay (1735?–1822) – lekarz, konsyliarz dworu królewskiego polskiego, komediopisarz i tłumacz (przełożył m.in. Świętoszka, Skąpca i Mieszczanina szlachcicem Moliera). O magnetyzmie zwierzęcym zaczął pisać w ostatnich latach swojego życia. Opublikował trzy rozprawy na ten temat. Ich pełne tytuły brzmią: Rzut oka na mesmeryzm, czyli systemat wzajemnych wpływów i skutków, objaśniający teorię i praktykę magnetyzmu zwierzęcego, z wyszczególnieniem rąk pociągów i substytutów udzielających płyn magnetyczny, z nauk samego Mesmera i najsławniejszych uczniów jego kródko (!) zebrany (1820), Dokończenie mesmeryzmu, czyli cała tajemnica magnetyzmu zwierzęcego, odbyta w katechizmie wystawującym dokładnie działanie magnetyzmu, i w innych ważnych spostrzeżeniach wyciągniętych z akt magnetyzmu, z ryciną magnetyzmu, jak go sobie Chińczycy wystawują (1821), Głębsze uważanie magnetyzmu czyli część teoryi praktycznej magnetyzmu zwierzęcego, opartej na fizyce Mesmerowskiej, czyli systemacie wzajemnych wpływów ciał świat składających. Z krótkim rysem sztuki lekarskiej i jej zawodności, oraz z odpowiedzią na zarzuty przeciwko magnetyzmowi, z wierną ryciną Mesmera magnetyzującego (1821). Gorący zwolennik magnetyzmu, pokorny wyznawca Mesmera, którego nazywa dobroczyńcą ludzkości, de Courtenay pozostaje również wrogiem oficjalnej nauki. Największą wartością jego prac (stanowiących zlepek urywków przetłumaczonych z publikacji Mesmera czy Puységura) wydaje się wpisanie ich w spór z lekarzami. O instytucjonalnie wytwarzanej wiedzy Baudouin de Courtenay pisze w duchu Nicolasa Bergasse czy Jacques‑Pierre’a Brissota, pod których piórem magnetyzm przekształcił się w radykalną teorię społeczną (por. podrozdział we wstępie – Rzeczpospolita duchów).

37Objawić republikanom istnienie duszy ► 458
Spirytyzm niszczy przesądy ► 461
Notes de bas de page
1 Carl Alexander Ferdinand Kluge (1782–1844) – profesor położnictwa i chirurgii na Uniwersytecie Berlińskim, autor Versuch einer Darstellung des animalischen Magnetismus, als Heilmittel (pierwsze wydanie 1811), najbardziej poczytnej książki z wczesnych niemieckich prac na temat magnetyzmu.
2 Operator – chirurg.
3 Gluten – klej roślinny.
4 Mucus (łac.) – śluz zwierzęcy.
5 Babienie – doglądanie połogów.
6 Sapientissimi... (łac.) – Najmądrzejsi, najbardziej pojętni, najbardziej szczodrzy Koledzy Bracia!
7 Inkubacja (med.) – wejście pierwiastka chorobliwego do ciała. W tym kontekście jednak odnosi się do praktyki znanej w starożytnej Grecji i oznacza spędzenie nocy w podziemiach świątyni Asklepiosa (abaton). Jak podaje Carl Alfred Meier, był to najważniejszy element terapii, jakiej poddawali się przybywający do świątyni chorzy. Pacjent ubierany był w specjalną togę ozdobioną fioletowymi lampasami, niekiedy nakładano mu na głowę koronę. Podczas nocy chory mógł mieć prorocze sny, wizje i zjawy. Wśród widziadeł częsta była postać Asklepiosa. Czasem przekazywał on choremu wskazówki, udzielane też niekiedy przez innych bogów lub kapłanów. Uzdrowienie miało miejsce nie tylko na skutek wypełnienia nakazów zawartych w snach proroczych – właściwości terapeutyczne miał sen jako taki. Podobny pogląd wyrażał uczeń Mesmera, Dietrich Georg Kieser: „tam, gdzie wewnętrzne poczucie choroby zostanie ucieleśnione, wyrażone w symbolach, może nastąpić uleczenie”.
8 Fraus pia (łac.) – pobożne oszustwo.
9 Olitores istos nesicre... (łac.) – Ogrodnicy nie wiedzą, jak przebiega wzrost roślin.
10 Asklepiadzi – w mitologii greckiej potomkowie Asklepiosa, lekarze i uzdrowiciele.
11 Zastanawiać – zahamowywać, wstrzymywać, tamować.
12 Jan Baptista van Helmont (1580[1579]–1644) – flamandzki lekarz, filozof, mistyk, chemik, który zapoczątkował naukę o gazach. W 1621 roku opublikował traktat o magnetycznym leczeniu ran. Rozwija w nim koncepcję Paracelsusa, który zasadniczą rolę w procesie uzdrowienia przypisywał magnetycznemu fluidowi, będącemu emanacją gwiazd i planet. Van Helmont wierzył nie tylko w to, że ludzie podlegają wpływowi magnetyczngeo fluidu, ale również, że sami wywierają wpływ na inne ciała za sprawą wytwarzanych przez siebie magnetycznych pól. Uczniowe Mesmera, tacy jak J. Ph. F. Deleuze, powoływali się na niego, pisząc o znaczeniu woli w procesie magnetyzowania. Teorią van Helmonta zafascynowany był również Zygmunt Krasiński, którego – w przeciwieństwie do Deleuze’a – nie raził okultystyczny słownik uczonego i który w liście do Delfiny cytował fragment jego pism poświęcony magicznej sile: „leży [ona] ukryta we wnętrzu człowieka, śpi i bytuje jakby upojona i snem zdjęta w nas. Poszła w sen przez grzechy, ale nazad obudzoną być musi, bo we wnętrzu naszym, w duszy naszej głębiach żyje królestwo Boże; i trwa, i bytuje tu ukryta siła zależąca na tym, że duch ludzki może przez skinienie i słowo działać i drugim duchom to działanie udzielać, i w przestrzeni, nie dbając o odległość, to swoje działanie rozsiewać”. Dzieło Ortus medicinae, id est Initia physicae inaudita, które poleca Baudouin, zostało wydane pośmiertnie przez syna uczonego, Franciscusa Mercuriusa van Helmonta w 1648 roku.
13 Giorgio Baglivi (1668–1707) – włoski lekarz, z pochodzenia Ormianin, który zakwestionował dominującą w jego czasach teorię humoralną, twierdząc, że o dobrym funkcjonowaniu organów decydują nie płyny, lecz jego części stałe. Prowadził ciągły spór z lekarzami, którym zarzucał, że przywiązują małą wagę do obserwacji klinicznej.
14 William Harvey (1578–1657) – anatom i fizjolog, który jako pierwszy opisał prawidłowo krążenie krwi, pokazując, że żyły i tętnice stanowią układ zamknięty, a serce działa jak pompa ssąco‑tłocząca.
15 Flactere si nequeo... – Jeśli nie nakłonię lekarzy, poruszę piekło. Parafraza wersu z Eneidy Wergiliusza.
16 Menażować – strzec, czuwać nad czymś.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.