Pobudzenia dające się zasadnie określić jako magnetyczne

1W roku 1766 [...] opublikowałem broszurę dotyczącą wpływu, jaki planety, a zwłaszcza Słońce, Księżyc i Ziemia, mają na ciało ludzkie. W broszurze tej próbowałem udowodnić, jak te wielkie ciała niebieskie oddziałują na nasz glob w ogólności, a szczególnie na części nań się składające, w sposób ten sam, w jaki, zgodnie z systemem Newtona, ciążą one wzajemnie ku sobie i niczym ogromne magnesy, a w tej mierze zwłaszcza Słońce, przyciągają jedne drugie na mocy swych oddaleń i wzajemnych pozycji, zwalniając, to znów przyspieszając swój ruch, naciągając linie swych orbit i zaburzając zadany układ poruszeń. Mam zamiar wykazać, że Słońce i Księżyc w konsekwencji ich wzajemnego położenia, jak również ich usytuowania względem Ziemi i ich wzajemnych dystansów oddziałując na fale mórz i całej atmosfery, wywołują w ciele ludzkim efekt dokładnie analogiczny. Stwierdziłem i to, że siła przyciągania tych sfer wnika głęboko w najintymniejsze nasze części konstytutywne, zarówno stałe, jak i płynne, i bezpośrednio wpływa na nerwy, i wywołuje w nich pobudzenia dające się zasadnie określić jako magnetyczne. Ową własność ciała, która czyni je wrażliwym na powszechne przyciąganie (attraction universelle), nazwałem gravitatem albo Magnetismum animalem.

2Aby jaśniej wyłożyć swój system, przytoczyłem szereg obserwacji dotyczących chorób okresowych (periodique). Zachęcałem lekarzy, aby uwzględniali wśród odległych przyczyn chorób i ich wyleczeń wpływ tego zwierzęcego magnetyzmu, nalegałem, aby stał się on bezpośrednim przedmiotem ich badań oraz obiecałem, że i ja będę prowadzić podobną praktykę. Ostatnio, w roku 1774 lub 1775, nadarzyła mi się sposobność, aby poczynić odkrycia potwierdzające moją teorię, które, chociaż spotkały się z indyferencją ze strony lekarzy, komunikuję Panu tutaj ze szczerą przyjemnością.

3Pewna młoda osoba płci żeńskiej, w wieku lat dwudziestu ośmiu, mieszkająca w tym samym domu, co ja, a od dziecka zdradzająca oznaki słabego typu nerwów, przed dwoma laty zaczęła cierpieć z powodu strasznych nerwowych konwulsji. Miewała histeryczne gorączki, do których sporadycznie dołączały się uporczywe wymioty, zapalenia różnych organów trawiennych, retencje moczu, ostre bóle zębów, uszu, to maniakalne, to melancholijne urojenia, opistotonus1, lipotymia2, ataki ślepoty, duszności, kilkudniowe paraliże i inne dolegliwości. Chcąc im przeciwdziałać, zastosowałem szereg ogólnie uznanych remediów, ale jedynie moja wytężona czujność niepozwalająca ani na chwilę stracić dziewczyny z oczu umożliwiła mi oddalić śmiertelne zagrożenie, w którego cieniu tak często się znajdowała, i po trzech lub czterech tygodniach przywrócić jej względny spokój, nie uzyskując jednak pełnego wyzdrowienia, objawy bowiem po pewnym czasie pojawiały się na nowo.

4W ciągu całego tego czasu rozwijałem jednocześnie moją teorię, dochodząc do momentu, w którym potrafiłem przewidzieć nawroty, ich odmiany oraz ich rozwój i trwanie. Zaplanowałem w końcu wzbudzić w ciele chorej coś w rodzaju sztucznej fali, za pomocą magnesu. Obwieściłem mój plan panu wielebnemu ojcu Hell3, astronomowi jej cesarsko‑królewskiej wysokości, on zaś zaaprobował go i obiecał mi swą pomoc. Skonstruował następnie, z magnetycznej stali, którą wynalazł był przed czternastoma laty, specjalne elementy dające się łatwo i wygodnie nakładać na korpus. Po ostatnim, lipcowym nawrocie choroby do nóg chorej przytwierdziłem dwa szersze magnesy, jeden zaś, w kształcie serca, umieściłem na jej piersi. Zaraz odczuła ona ból, palący i rozdzierający4, przechodzący od nóg do grzebienia kości biodrowej, gdzie łączył się z podobnym bólem, który z jednej strony schodził od przytwierdzonego na klatce piersiowej magnesu i, z drugiej strony, wschodził w stronę głowy i tam kulminował. Ból ten, rozchodząc się, wzbudzał we wszystkich stawach piekące jak ogień gorąco. Ten magnetyczny wapor (vapeur) zdawał się raz rozchodzić po różnych członkach, to znów gwałtownie koncentrować w jednym miejscu. Przestraszeni tym zjawiskiem chora i jej bliscy chcieli przerwać doświadczenie, ja jednak nalegałem, a nawet dołożyłem kolejne magnesy przy dolnych kończynach chorej; uczuła wtedy nagłe zejście bóli męczących górne partie jej ciała.

5Przemieszczanie się bólu trwało całą noc, towarzyszyło mu obfite pocenie się obszarów, które przy ostatnim ataku paroksyzmu pozostawały sparaliżowane. W końcu, krok za krokiem, ustąpiły wszelkie objawy, a chora, uleczona z dolegliwości, przestała także reagować na działanie magnesu. Zdarzyło jej się od tamtego czasu kilka nawrotów, zostały one jednak unieszkodliwione natychmiast i z łatwością. Zaistnienie nawrotów przypisywałbym osłabieniu chorej i przewlekłemu charakterowi choroby. Doradziłem jej wreszcie, aby zawsze nosiła przy sobie jakiś magnes, i od tego czasu jej samopoczucie się polepszyło, a siły wzrosły.

6Podczas tej kuracji miałem okazję poczynić kilka bardzo interesujących eksperymentów. Ustaliłem nawet dokładne reguły decydujące, w jakim przypadku, na jakie części ciała, w jakiej ilości, na jak długo i przy jakich środkach ostrożności stosować należy magnes. Poinformowałem o tych odkryciach ojca Hella oraz kilku lekarzy. Spośród wielu bardzo zaskakujących obserwacji, które zdołałem poczynić, przywołam tu tylko kilka odnotowanych w obecności ojca Hella i innych szacownych osób.

7Odkryłem, że materia magnetyczna (matiere magnétique) jest rzeczą identycznej niemal natury, co płyn elektryczny (fluide électrique) i że w ten sam sposób przemieszcza się w środowisku ciał przewodzących, których zbiór nie zawęża się wyłącznie do stali. Udało mi się namagnesować papier, chleb, wełnę, jedwab, skórę, kamienie, szkło, wodę, różne metale, drewno, ludzi, psy – jednym słowem wszystko, czego dotknąłem – do tego stopnia, że substancje te wywoływały na ciele chorej efekty takie same jak magnes. Wypełniłem butelki materią magnetyczną w ten sam sposób, jak robi się to z płynem elektrycznym. Wynalazłem dwie metody natychmiastowej amplifikacji magnetyczności do tego stopnia, że zamiast palącego i rozdzierającego bólu, towarzyszącego zazwyczaj zastosowaniu magnezu, chora odczuwała bolesne wstrząsy, powtarzające się prędko i miarowo, jak w przypadku porażenia elektrycznego, i które dając się odczuć w stawach rąk, szyi, a na koniec w głowie, stawały się bardziej żywe niż odległe. Zauważyłem też, że nie wszyscy ludzie w równym stopniu podatni są na magnes: pośród dziesięciu zgromadzonych osób znalazła się jedna, która nie poddała się oddziaływaniu magnetyczności i całkiem zaburzyła jej przepływ; to samo stwierdziłem zresztą w odniesieniu do psów. Z drugiej strony, była też wśród nich osoba tak wrażliwa na magnetyzację, że na dziesięć kroków nie mogła zbliżyć się do chorej, nie wywołując u niej przy tym dotkliwych bóli.

8Udawało mi się też, bez żadnej bezpośredniej komunikacji, pozostając w oddaleniu o jakie osiem do dziesięciu kroków, do tego chowając się za kimś innym lub nawet za ścianą, wzbudzać w dowolnej części ciała chorej dotkliwe wstrząsy i bóle tak silne, jakby ktoś uderzał ją za pomocą żelaznego pręta.

9Za pomocą magnetyzmu uregulowałem cykl miesięczny chorej oraz wyleczyłem hemoroidy, ustąpiły też inne nieregularności wynikające z tych dolegliwości. Uleczyłem w ten sam sposób krwioplucie, paraliż wywołany przez apopleksję, drgawki następujące po atakach złości oraz wszelkie napady hipochondrii, konwulsji i histerii. Próbuję teraz osiągnąć podobny rezultat w przypadkach epilepsji, melancholii, manii i nawracającej gorączki. Jeśli chodzi o ból towarzyszący magnetyzacji – jest on zmienny, raz przeszywający, raz palący, to ostry, to znów podobny do wstrząsów elektrycznych etc.

10Przy tym we wszystkich przypadkach odnotowywałem, że podatność na magnetyzm ustawała wraz z wyleczeniem choroby. Nie sądzę, aby magnes posiadał jakąś specyficzną własność, dzięki której oddziaływałby na nerwy; zakładam jedynie, zgodnie z zasadami mojej teorii, że materiał magnetyczny, dzięki swej wyjątkowej (extremal) subtelności i naturze analogicznej do fluidu nerwowego umożliwia przywrócenie zaburzonego ruchu tego ostatniego do naturalnego biegu, nazywanego przeze mnie harmonią nerwów.

11Sama natura wrażeń zmysłowych (sensations) będących niczym innym jak odczuwaniem różnic w proporcjach, jak również wszystko, co powiedziałem powyżej, tłumaczy, dlaczego jedynie w częściach, których harmonia została zaburzona, odczuć możemy wpływ magnesów, czy to naturalnych, czy sztucznych, chociaż w obszarze ich oddziaływań znajdujemy się stale.

12Franz Anton Mesmer, Lettre de M. Mesmer, Docteur en Medécine à Vienne, à M.Unzer, Docteur en Medécine, sur l’usage medécinal de l’Aimant, w: Jean‑Jacques Paulet, L’antimagnétisme ou origine, progrès, décadence, renouvellement et réfutation du magnétisme animal, Londres 1784, s. 49–58. Przeł. J. Brzeziński. List pierwszy raz opublikowany 26 stycznia 1775 (jako Schreiben über die Magnetkur von Herrn. A. Mesmer, Doktor der Arzneygellihrtheit, an einen auswlirtigen Arzt) w przeglądzie wydawanym przez adresata, Johanna Christopha Unzera d’Altona „Neuer gelehrter Mercurius”.

13Pacjentka, której kurację opisuje w tym liście Mesmer, to Francisca („Franzl”) Oesterline. W trakcie trwania terapii dotarła do niego wiadomość o osiągnięciach jezuity, Maximilliana Hella, profesora astronomii na wiedeńskim uniwersytecie. Hellowi udało się wyleczyć skurcze żołądka za pomocą żelaznych magnesów. Mesmer zaczął je stosować w kuracji Oesterlin 28 lipca 1774 roku i wraz z tym stan jej zdrowia zaczął się poprawiać. Hell, dowiedziawszy się o sukcesie Mesmera, opublikował rozprawę, w której opisał przebieg terapii i jej skuteczność przypisał korzystnemu działaniu swoich magnesów. Jego relacja ukazała się w kilku niemieckojęzycznych gazetach lokalnych. Swój list do Johanna Christopha Unzera d’Altona Mesmer napisał niejako w odpowiedzi na rozprawę Hella, niezadowolony, że to na jezuitę, a nie niego spłynął cały splendor. Unzer, lekarz, poeta, nauczyciel, wydawca przeglądu „Neuer gelehrter Mercurius”, opublikował go 26 stycznia 1775 (jako Schreiben über die Magnetkur von Herrn. A. Mesmer, Doktor der Arzneygellihrtheit, an einen auswlirtigen Arzt). List ten jest najstarszym pisanym źródłem, w którym pojawia się pojęcie magnetyzmu zwierzęcego. Dlatego datę jego powstania uważa się często za narodziny doktryny.

14Mesmer ► 297

Pokazywali ją i zmuszali do udawania paroksyzmów i ślepoty

15Po powrocie do Wiednia powziąłem zamiar nieprzedsiębrania niczego do końca roku i byłbym w nim wytrwał, gdyby moi przyjaciele jednomyślnie nie sprzeciwili się tej decyzji. Ich nalegania, ale i własne moje pragnienie, aby zatriumfowała prawda, wzbudziły we mnie nadzieję osiągnięcia tego za sprawą nowych sukcesów, najlepiej zaś poprzez jakieś efektowne wyleczenie. Z myślą o tym, poza innymi chorymi, zająłem się także panną Paradis, mającą lat osiemnaście, której rodzice byli dobrze znani. Także i ona była znana, zwłaszcza jej wysokości królowej cesarzowej, której dobroci zawdzięczała rentę, będąc zupełnie ślepą od wieku lat czterech. Chodzi przy tym o całkowite zaniewidzenie (amaurosis), ze skurczami gałek ocznych. Chora padała też ofiarą melancholii, której towarzyszyły zatwardzenia w śledzionie i wątrobie, często prowadzące do ataków delirium i obłędu, tak że była ona przekonana, iż straciła zmysły.

[...]

16Ojciec i matka panny Paradis, świadkowie jej wyleczenia i postępów, jakie czyniła w swoim używaniu wzroku, pośpieszyli rozgłosić wieść o zdarzeniu i o tym, jak bardzo są z tego powodu szczęśliwi. Zaraz po czym tłumy runęły na mój dom, by się o tym upewnić i każdy, po poddaniu chorej swego rodzaju testowi, wycofywał się pełen podziwu i prawił mi największe pochlebstwa.

17Po powtarzającym się naleganiu pana Paradis przyszło do mnie dwóch uniwersyteckich rektorów, w oficjalnej delegacji, którzy po przebadaniu młodej damy publicznie dołączyli swoje świadectwo do tego, jakie złożyli inni, także temu się przyglądający. Pan de Störck, jeden z tych, którzy już wcześniej znali dziewczynę, a mówiąc dokładniej – od dziesięciu lat jej lekarz, próbujący zresztą swej sztuki bez jakiegokolwiek powodzenia, zadowolony pogratulował mi na widok rezultatów tej interesującej kuracji i wyznał swój żal, że tak długo zwlekał z uznaniem – jak powiedział – doniosłości mojego odkrycia. Kilku innych lekarzy poszło za przykładem wspomnianych zwierzchników i każdy w swoim imieniu złożył hołd prawdzie.

[...]

18Kolejnym doktorem, który przyszedł do mnie zaspokoić swoją ciekawość, był pan Barth, profesor anatomii oczu, znawca ich chorób, specjalista od katarakty. Przyznał on, i to dwukrotnie, że panna Paradis cieszyła się zdolnością widzenia. A jednak kierowany zawiścią miał czelność publicznie oświadczyć, że dziewczyna pozostaje niewidoma i że sam się o tym upewnił. Oparł on swoje twierdzenie na fakcie, że nie znała ona lub myliła nazwy pokazywanych jej przedmiotów. Odpowiedziano mu zewsząd, że on z kolei pomylił nieuchronną niezdolność tych, którzy nie widzieli od urodzenia lub bardzo wczesnego wieku, z niewiedzą niewidomych operowanych na kataraktę. Jak – zapytano go – człowiek pańskiej profesji może popełniać tak oczywistą pomyłkę? On jednak zapierał się w swym błędzie, a jego bezczelność znajdowała odpowiedź na wszystko. Śliczną rispostą była opinia jakiegoś tysiąca świadków, którzy potwierdzili wyleczenie i w końcu już tylko on podtrzymywał przeciwny osąd. Dołączył w ten sposób do pana Ingenhousz, inokulatora5, o którym mówiłem.

19Tym dwóm osobistościom, które z początku przez osoby uczciwe i rozsądne brane były za dziwaków, udało się wysnuć intrygę, mającą na celu usunięcie panny Paradis spod mojej opieki, wówczas gdy jej oczy były jeszcze w niedoskonałym stanie, co uniemożliwić miało zaprezentowanie chorej Jej Wysokości w należytej kondycji i nieodwracalnie uwierzytelnić występne oszustwo. Próbowano więc rozognić pana Paradis i wzbudzano w nim strach, że renta jego córki zostanie cofnięta, podobnie jak wiele innych korzyści wcześniej mu zapowiedzianych. W efekcie zaczął istotnie żądać powrotu córki. Ona jednak dała wyraz swojej niechęci i lękowi, że uleczenie może nie być całkowite; wtórowała jej zresztą matka. Wywierane naciski przerodziły się w sprzeczkę, która wywołała dawne paroksyzmy i doprowadziła do nieszczęśliwego nawrotu choroby. Nie miało to jednak wpływu na stan oczu chorej, który stale się poprawiał. Kiedy jej ojciec zobaczył, że ma się lepiej, wciąż podżegiwanym będąc przez intrygantów, jął ponawiać swe zabiegi: rozgorączkowany żądał powrotu córki i zmuszał swoją żonę, by robiła to samo. Panienka opierała się, z tych samych powodów, co wcześniej. Jej matka, która dotychczas ją w tym wspierała i przepraszała za ojca chorej, a swojego męża, 29 sierpnia przyszła oznajmić mi, że zamierza zabrać jednak córkę, i to bezzwłocznie. Przyznałem, że to ona rozporządza losem córki, ale jeśli miejsce będą miały kolejne wypadki, nie będzie już mogła liczyć na moją opiekę.

20Słowa te zostały posłyszane przez dziewczynę, która tak się nimi przejęła, że dostała paroksyzmu. Przyszedł jej z pomocą hrabia Pellegrini, jeden z moich pacjentów. Matka, która usłyszała jej krzyki, opuściła mnie pośpiesznie i wyrwała swoją córkę z rąk hrabiego, mówiąc: „Nieszczęsna, ty też jesteś w zmowie z ludźmi tego domu!”. Następnie wściekła chwyciła ją za głowę i cisnęła nią o ścianę. Natychmiast wszystkie przypadłości tej biedaczki pojawiły się na powrót. Pośpieszyłem jej na ratunek, ale matka, nadal sina z wściekłości, rzuciła się, by mnie powstrzymać, wciąż miotając we mnie obelgami. Odsunąłem ją z pomocą kilku moich bliskich i przystąpiłem do dziewczyny, by się nią zająć. Gdy jej doglądałem, usłyszałem jeszcze bardziej rozzłoszczone okrzyki i powtarzające się próby otwierania i zamykania drzwi mojego pokoju. To był pan Paradis, który, zawiadomiony przez kogoś ze służby swej żony, wtargnął do mojego domu z szablą w ręku. Natarł na drzwi pokoju, w którym byłem, mój służący strzegł ich jednak i walecznie odpędzał napastnika. Szaleniec został w końcu rozbrojony i opuścił mój dom, rzucając tysiąc przekleństw na mnie i moją rodzinę, podczas gdy jego żona zasłabła, ale przyszedłem z potrzebną jej pomocą i mogła odjechać kilka godzin później. Jej nieszczęśliwa córka dostała jednak wymiotów, paroksyzmów i ataków furii, które wzmagał najlżejszy hałas, zwłaszcza odgłos dzwonka. Popadła nawet na nowo w swoją dawną ślepotę, na skutek siły wymierzonego jej przez matkę ciosu, co dało mi powody do obaw o stan jej mózgu.

[...]

21Następnego dnia dowiedziałem się, że pan Paradis, usiłując zamaskować swoje ekscesy, rozsiewał na mój temat najzłośliwsze insynuacje, mając stale na względzie wycofanie swojej córki i posłużenie się jej stanem, by dowieść niebezpiecznej natury moich metod. Dostałem rzeczywiście, poprzez pana Osta, sądowego lekarza, pisemny rozkaz od pana de Störcka6, piastującego stanowisko lekarza naczelnego, podpisany 2 maja 1777 w Schoenbrunn, który wzywał mnie, bym zaprzestał oszustw (to jego własne wyrażenie) i przywrócił pannę Paradis na łono rodziny, jeśli tylko uważam, że da się to zrobić bez niebezpieczeństwa. [...] Odpowiedziałem [...] na to bezmyślne żądanie, że pacjentka nie może zostać przemieszczona bez ogromnego ryzyka zgonu.

22Groźba śmierci panny Paradis zrobiła niewątpliwie wrażenie na jej ojcu i kazała mu się zastanowić. Postarał się nawet o pośrednictwo dwóch szanowanych osób, które miały nakłonić mnie do dalszej opieki nad jego córką. Powiedziałem mu, że zrobię to, pod warunkiem że ani on, ani jego żona już nigdy więcej nie pojawią się w moim domu. Moje leczenie doprawdy przeszło wszelkie oczekiwanie i dziewięć dni wystarczyło, by całkowicie wyciszyć paroksyzmy i położyć kres zaburzeniom; ślepota jednak utrzymywała się.

23Piętnastodniowa terapia wyleczyła także ślepotę i oczy chorej wróciły do stanu sprzed incydentu. Do tego okresu dodałem kolejne piętnaście dni zabiegów poprawiających i odbudowujących jej zdrowie. Mój dom znów obległa wtedy grupa ciekawskich, chcących upewnić się o wyzdrowieniu, i każdy z osobna składał mi dowody swojego uznania; niektórzy czynili to nawet na piśmie. Pan Paradis, uwiadomiony o dobrym zdrowiu swojej córki przez pana Osta – który na swoje żądanie i przy moim przyzwoleniu śledził postępy leczenia – napisał do mojej żony list, w którym dziękował za jej matczyną troskę. Złożył te podziękowania również mnie, prosząc, abym wraz ze słowami uznania przyjął także przeprosiny za to, do czego doszło. Kończąc list, wyraził życzenie przysłania mu z powrotem córki, aby mogła cieszyć się dobrodziejstwami wiejskiego powietrza. Zapewnił, że odeśle ją do mnie na kontynuację leczenia, kiedy tylko uznam to za niezbędne, ufając, że zechcę jeszcze sprawować nad nią opiekę. Uwierzyłem w jego dobrą wolę i zwróciłem mu córkę ósmego czerwca. Następnego dnia dowiedziałem się, że jej rodzina rozpowiada, jakoby panna była nadal ślepa i miewała konwulsje. Pokazywali ją zatem i zmuszali do udawania paroksyzmów i ślepoty! Wzbudziło to sprzeciw części osób, które przekonały się o czymś przeciwnym, ale podejrzani intryganci, używający pana Paradis jako swojego narzędzia, podsycali kłamstwo i starali się je uwiarygodnić. Nie mogłem powstrzymać jego rozpleniania się, nawet gdy dostarczałem tak znakomitych świadectw, jak należące do pana de Spielmanna, dworskiego doradcy Jej Wyskości i naczelnika kancelarii stanu, lub doradców Jej Wysokości, pana Molitora i pana Umlauera, bądź lekarza Jej Wyskości, Boulangera, Heufelda, barona Colnbacha i pana Webera, którzy sami, niezależnie od innych, niemal codziennie i z powodzeniem naśladowali moją metodę.

[...]

24Jest zatem łatwo pojąć, że zaciekłość, z jaką moi przeciwnicy starali się mi zaszkodzić, i niewdzięczność rodziny, której tak się przysłużyłem, były dla mnie wyjątkowo dotkliwe.

[...]

25Przybywszy do Paryża w lutym 1778, zacząłem rozkoszować się odpoczynkiem i oddawać pochłaniającym kontaktom z uczonymi i lekarzami stolicy. By odwzajemnić okazywaną mi życzliwość i uprzejmość, dałem się w końcu nakłonić do zaspokojenia ich ciekawości i opowiedziałem im o swoim systemie.

26Franz Anton Mesmer, Mémoire sur la découverte du magnétisme animal..., Chez P. Fr. Didot le jeune, Geneve–Paris 1779, s. 39–70. Przeł. J. Brzeziński.

27Rozprawę tę Mesmer napisał za namową Charles’a D’Eslona, lekarza i członka paryskiego Wydziału Medycyny, jedynej z francuskich instytucji lekarskiego establishmentu, której uznania autor doktryny magnetyzmu nie próbował jeszcze zdobyć, zignorowany przez Akademię Nauk i Towarzystwo Medyczne (do niedawna jeszcze Królewskie Towarzystwo Medyczne). D’Eslon był pod ogromnym wrażeniem osiągnięć Mesmera, zgłosił się do niego jako uczeń i jednocześnie opowiadał o jego metodzie członkom Wydziału. W końcu jeden z lekarzy zaproponował, by Mesmer przedstawił zainteresowanym uczonym swoją teorię. Mémoire sur la découverte... zawiera skróconą historię początków magnetyzmu zwierzęcego i zwięzłą prezentację jego głównych założeń. Mesmer przedstawia tu między innymi swoją definicję choroby – jako zaburzenia harmonii w krążeniu fluidu w organizmie chorego i koncepcję terapii – jako przywrócenia równowagi przez odpowiednie nakierowanie przepływu. Oprócz relacji z kuracji Marii Theresy von Paradis (a także wcześniejszej wiedeńskiej pacjentki Mesmera, Franciski Oesterline) Mémoire... zawiera dwadzieścia siedem tez, stanowiących podstawowe zasady magnetyzmu zwierzęcego. Na końcu zaś zamieszczony jest appendix, na który składa się zeznanie ojca Marii Theresy.

28Dwunastu członków Wydziału Medycyny, którzy wysłuchali wystąpienia Mesmera, stwierdza po ożywionej dyskusji, że jego doktryna wymaga głębszego zbadania i postanawia wydelegować trzech lekarzy, by obserwowali go przy pracy. Ujrzawszy kilka imponujących uzdrowień, nie są oni jednak w stanie stwierdzić, że ich przyczyną jest magnetyzm. Poproszeni przez Mesmera o oficjalną opinię wycofują się z przedsięwzięcia. Wkrótce potem D’Eslon publikuje swoją pierwszą rozprawę na temat magnetyzmu zwierzęcego (Observations sur le magnétisme animal, Paris 1780). Nie wzbudza to aprobaty wśród jego kolegów akademików. 18 września 1780 roku podczas walnego zgromadzenia Wydział Medycyny potępia magnetyzm zwierzęcy i udziela nagany D’Eslonowi za sprzyjanie szarlatanowi i narażanie na szwank dobrego imienia instytucji. D’Eslon nie przestaje jednak popierać Mesmera. W 1782 roku otrzymuje drugą naganę, wkrótce potem trzecią, w efekcie czego zostaje skreślony z listy pracowników naukowych wydziałów lekarskich.

29Nic dziwnego, że zmysły rozpalają się ► 118
Mowa, czyli język wewnętrzny ► 429
Mówiła o obowiązku wobec siebie i sióstr ► 466

Widok tej ceremonii medycznej

30Na niebie pogodnym i czystym pojawiły się pierwsze gwiazdy, kiedy pani de la Motte, wystrojona jak elegantka, roztaczając pozory bogactwa, zajechała dorożką – a pani Klotylda wybrała możliwie nową – na plac Vendôme7 i zatrzymała się przed okazałym domem jarzącym się światłami okien na całej długości fasady.

31Był to dom doktora Mesmera. Stało przed nim kilka powozów, a dalej w błocie tłoczyły się dwie lub trzy setki gapiów oczekujących na przybycie chorych lub wyjście uzdrowionych. Chorzy, przeważnie bogaci i utytułowani, przyjeżdżali w herbowych powozach i dawali się wysadzać i wnosić lokajom, a widok tych niezwykłych tobołów owiniętych w futra czy atłasowe salopy niemałą był pociechą dla wygłodniałych i półnagich nieszczęśników, którzy czatowali u drzwi na oczywisty dowód, że Bóg stwarza ludzi chorych lub zdrowych, nie zaglądając do drzewa genealogicznego8.

32Gdy który z tych chorych o wybladłej cerze i bezwładnych członkach znikał w drzwiach wejściowych, wśród obecnych rozchodził się szmer. Ów tłum, ciekawy i bystry, który tłoczył się u wejścia na bale i pod portykami teatrów, co było jedyną dla niego rozrywką, widywał często tę całą, chciwą rozrywek arystokrację. Rzadko też zdarzało się, by nie rozpoznał takiego to a takiego księcia ze sparaliżowaną ręką lub nogą, czy jakiegoś marszałka polnego, któremu nogi odmawiały posłuszeństwa, nie tyle na skutek przebytych trudów wojennych, co wskutek chwalebnych niebezpieczeństw, związanych z postojami u dam z Opery lub Włoskiej Komedii.

33I ta oto kobieta, jak kiedyś damy rzymskie wynoszone po obiedzie przez Tesalijczyków, omdlewająca na rękach hajduków, niesiona z głową opadłą i zmętniałym wzrokiem, wyczerpana nerwowo czy też osłabiona nadużyciami i bezsennością, kobieta, której nie mogli wyleczyć ani przywrócić do życia modni szarlatani, ani też tędzy aniołowie, o których tyle cudów potrafiłaby opowiedzieć pani Dugazon, przybywała domagać się od cebrzyka Mesmera tego, czego na próżno szukała gdzie indziej.

34Proszę nie przypuszczać, że przesadzamy tutaj w opisie spodlenia obyczajów. Trzeba stwierdzić, że w owym czasie toczyły się zapasy pomiędzy damami dworu i panienkami z teatru. Te odbierały damom z wielkiego świata ich mężów i kochanków, tamte na sposób bretoński wykradały chórzystkom ich towarzyszy i kuzynów. Niektóre z tych pań były równie znane jak mężczyźni i nazwiska ich krążyły wśród tłumu tak samo głośno, ale większość, a były na pewno między nimi i osoby znane z dość skandalicznego trybu życia, uniknęła tego wieczoru publicznego rozgłosu, przybywając do Mesmera w atłasowych maseczkach.

[...]

35Pani de la Motte [...] udała się [...] śpiesznie do sali, gdzie gromadzili się chorzy.

36Apartament ten, przepraszamy naszych czytelników, zasługuje na szczegółowy opis. Składały się nań dwie duże sale.

37Minąwszy przedpokoje i okazawszy portierom potrzebne dokumenty, wchodziło się do sali, której okna hermetycznie zamknięte nie przepuszczały powietrza, światła ani hałasu. W środku sali pod pająkiem, w którym świece paliły się słabym zamierającym płomieniem, stała obszerna kadź z pokrywą. W formie jej nie było nic wytwornego. Nie miała ozdób, a żadna draperia nie osłaniała jej metalowych boków. Tę właśnie kadź nazywano cebrzykiem Mesmera9.

38Naczynie wypełnione było roztworem siarki, którego wyziewy koncentrowały się pod pokrywą i wypełniały butelki ułożone metodycznie w głębi i skierowane w różne strony. Wynikało z tego krzyżowanie się tajemniczych prądów, które miały przynieść chorym uzdrowienie. Do pokrywy przylutowany był pierścień żelazny, a do niego przywiązana długa lina.

39Dwudziestu do trzydziestu chorych siedziało na fotelach dokoła kadzi. Mężczyźni i kobiety razem, bladzi i osłabieni, obojętni, poważni lub niespokojni oczekiwali na wynik doświadczenia. Lokaj, trzymając w ręku koniec owej liny, oplątywał nią ciało chorego, niby węże grupę Laokoona, tak że wszyscy, jakby złączeni jednym łańcuchem, odczuwali jednocześnie działanie elektryczności nagromadzonej w cebrzyku. Ponadto, żeby nie przerwać prądów zwierzęcych przenoszonych i przekształcanych w każdym organizmie, chorzy, na polecenie doktora, stykali się ze sobą ramionami, łokciami bądź stopami i w ten sposób czerpali nieprzerwane ciepło i moce ożywcze ze zbawczego naczynia. Na koniec każdy brał w rękę pręt żelazny osadzony w pokrywie cebrzyka i pręt ten, bezpośredni przewodnik zbawiennych mesmerowskich fluidów, kierował ku piersiom, sercu lub głowie, właściwemu siedlisku choroby. Widok tej ceremonii medycznej był naprawdę ciekawy i nic dziwnego, że do tego stopnia intrygował paryżan.

40Gdy seans rozpoczął się, salę napełniło łagodne ciepło, a pod jego dobroczynnym działaniem rozluźniały się powoli napięte tkanki pacjentów. Stopniowo temperatura podnosiła się, a nagrzane powietrze zaczynało krążyć po sali, nasycając ją wonią delikatną i rozkoszną, działającą dziwnie usypiająco na najbardziej opornych. Po chwili rozległy się melodyjne dźwięki muzyki. Czyste, wibrujące i przenikające do nerwów tony niewidzialnych instrumentów lały się na głowy zebranych niby deszcz kwiatów. W tej atmosferze błogości początkowe zdziwienie ustępowało miejsca wyraźnej fizycznej rozkoszy. Duch poddawał się również, występował z kryjówki, w której chronił się przed cierpieniami ciała i rozprzestrzeniając się swobodny i radosny po całym organizmie, zwyciężał ostatecznie materię.

41A teraz kilka słów o aktorach.

42Dzielili się oni na dwie kategorie. Jedni, naprawdę chorzy, nie troszczyli się zbytnio o tak zwany szacunek ludzki, ową granicę obyczaju, bardzo poważaną przez ludzi średniego stanu, ale zawsze przekraczaną przez bardzo wielkich albo bardzo małych. Chorzy przychodzili się leczyć i całym sercem chcieli ten cel osiągnąć. Inni sceptyczni lub po prostu ciekawi, nie dotknięci żadną dolegliwością, cisnęli się do domu Mesmera tak, jakby szli do teatru. Przychodzili bądź dla skosztowania wrażeń, których doznaje się w sąsiedztwie zaczarowanej kadzi, bądź dla studiowania systemu, bądź najzwyczajniej dla przyjrzenia się chorym.

43Pomiędzy pierwszymi, zagorzałymi zwolennikami Mesmera zwracała uwagę młoda kobieta, ładna i dobrze zbudowana, ale ubrana dość dziwacznie.

44Poddając się działaniu fluidów, sama najsilniejsze ich dawki aplikowała sobie za pomocą pręta na głowę i żołądek. Jakby w ogólnym omdleniu gałki jej pięknych oczu wywracały się do tyłu, a ręce drżały nerwowo, co oznaczało początek transu. Głowa jej opadła bezwładnie na oparcie fotela i widzowie mogli przyjrzeć się jej białemu czołu, rozedrganym ustom oraz pięknej szyi zabarwianej i odbarwianej kolejnym przypływem i odpływem krwi.

45Młodą tę kobietę obserwowało natarczywie i ze zdziwieniem sporo osób. Kilka z nich, pochylając ku sobie głowy, wymieniało szeptem jakieś spostrzeżenia, co podsycało jeszcze zainteresowanie ciekawskich. Jedną z tych ostatnich była pani de la Motte. Prawie niewidoczna za filarem, gdzie się przezornie umieściła, czy obawiając się, że ją poznają, czy nie dbając o to, trzymała w ręku maseczkę, którą nosiła na ulicy, i pilnie przyglądała się wszystkiemu. Ale ze wszystkiego, co widziała, rzeczą najgodniejszą uwagi wydała jej się twarz młodej kobiety elektryzowanej mesmerowskimi prądami. Wpatrzona w nią, jak przykuta, nie ruszała się z miejsca ogarnięta jednym pragnieniem – widzieć i wiedzieć.

46– Och – szepnęła, nie spuszczając z oczu pięknej pacjentki – to niewątpliwie owa dama z dobroczynności, która była wówczas u mnie i która stała się przyczyną względów okazywanych mi przez pana de Rohan.

47Pewna, że się nie myli, i niezmiernie uradowana, że przypadek sprawił to, czego nie mogły dokazać poszukiwania, przysunęła się bliżej, ale w tejże chwili młoda kobieta, jakby dostała ataku konwulsji, wykrzywiła twarz, zamknęła oczy i poczęła bić rękami powietrze. Ręce te nie wydawały się pani de la Motte ani tak kształtne i delikatne, ani tak śnieżno białe jak te, które podziwiała przed kilkoma dniami.

48Pozostali chorzy poszli wkrótce za przykładem młodej towarzyszki, poczęli wzdychać, szeptać, mamrotać, krzyczeć, trząść się i wykonywać nieopanowane ruchy; wpadli w stan, który mistrz ich nazywał kryzysem. Nagle i nie wiadomo skąd pojawił się w środku sali jakiś mężczyzna o wyglądzie poważnym i inteligentnym, ubrany na fioletowo, co dodawało jeszcze niesamowitości jego raptownemu ukazaniu się. W ręku trzymał długą pałeczkę niby różdżkę czarodziejską. Na dany przez niego znak drzwi otworzyły się i kilkunastu krzepkich pachołków wbiegło do sali. Chwytając zręcznie chorych, którzy zaczynali już tracić równowagę na krzesłach, poprzenosili ich błyskawicznie do sąsiedniego pokoju.

49Alexandre Dumas, Naszyjnik królowej, przeł. L. Rogalski, J. Glücksberg, Warszawa 1849.

50Naszyjnik królowej to druga z kolei część tetralogii Alexandre’a Dumasa (1802–1870) pt. Pamiętniki lekarza. Powieść, zanim wyszła w wersji książkowej, ukazywała się – między lutym 1849 a styczniem 1850 – w odcinkach w dzienniku „La Presse”. Pozostałe części cyklu to: Kawaler de Maison‑Rouge (1845), Józef Balsamo (1846–1849); Anioł Pitou (1850–1851) i Hrabina de Charny (1853). Naszyjnik królowej jest przetworzoną historią „afery naszyjnikowej”, skandalu, który poważnie osłabił autorytet Marii Antoniny i, jak twierdzą niektórzy historycy, przyczynił się pośrednio do wybuchu rewolucji. W powieści Dumasa wizerunkowi królowej szkodzi dodatkowo plotka o jej rzekomym uczestnictwie w seansie Mesmera. W rzeczywistości to nie Maria Antonina pojawiła się w domu wiedeńskiego uzdrowiciela, lecz pokojówka Nicole Legay, której bliźniacze podobieństwo do królowej zostaje wykorzystane przez autorów intrygi. Mesmera Dumas przedstawia jako postać antagoniczną wobec twórcy innej, podbijającej wówczas paryskie salony doktryny, spirytualisty Saint‑Martina. W domu na placu Vendôme, jak pisze, „gromadził się cały świat rozkoszy zmysłowych, cały elegancki materializm degenerującego się narodu”.

51Tym sposobem się baket robi ► 171 Mesmer ► 297
Kobiety są podobne do strun instrumentu ► 342
Jak lalki na sprężynach wykonywają rozmaite poruszenia ► 338

Było to prawdziwe piekło konwulsji

52Dom, który stanowił świątynię tej nowej i cudownej nauki, napełniony był trójnogami greckimi i wazonami kwiatów, skąd się rozchodziły najprzyjemniejsze wonie, tu pierwsza zmysłów ułuda. Blade światło posępnego dnia zwiększając tajemniczość, koniecznie nakazywało marzyć, a rozmowa cichym głosem, poglądanie na siebie z ciekawością, tym bardziej zwiększały tę siłę uroku. W sali wielkiej znajdowała się skrzynia z drzewa dębowego 4–5 stóp średnicy mająca, na stopę głęboka, wiekiem na 2 stopy obszernym zamknięta, zagłębiała się zaś w drugiej skrzyni zwanej baquet. W głębi umieszczone butelki były porozstawiane w kształcie promieni zestrzelających się w ten sposób, że szyjki butelek były skierowane do środka skrzyni. Inne butelki położone w przeciwnym kierunku czyli w formie promieni rozrzucających, a wszystkie napełnione wodą, pozatykane i zamagnetyzowane. Jeżeli porozrzucano wiele związków butelek, to naówczas machina znajdowała się w wysokim ciśnieniu. Skrzynia zawierała wodę, w kłórej się obmywały butelki, niekiedy zaś wrzucano w wodę szkło potłuczone lub opiłki żelazne. Wieko opatrzone było dwoma otworami dla przejścia prętów żelaznych zagiętych, ruchomych i mniej więcej długich, aby nimi można było swobodnie kierować i w miarę potrzeby zastosować do różnych okolic ciała chorych. Z zawiasy wieka dosyć długa wychodziła lina, z której nie robiąc zawiązki chorzy otaczali słabe swoje członki. Chorzy zaś zbliżali się do siebie, dotykając się wzajemnie ramionami, rękami, kolanami i nogami. Pomocnicy magnetyzerów utrzymywali baketę żelazną, którą dotykali spóźniających się na posiedzenie, lub też niepojętnych.

53Mesmer, jak twierdzą, miał być pełen zadziwiającej pewności i odwagi; wszystkie swe myśli oddawał językiem malowniczym, pełnym pięknych wyrażeń germańskich największy efekt sprawiających. Posiadał w wysokim stopniu muzykę, grał na fortepianie, zachwycające wydobywał tony z harmoniki, z instrumentu na ówczas prawie zupełnie nowego i mało znanego.

54Gdy baket, trójnogi i butelki zaczęły się pokładać, pacjenci wkrótce w tak nazwaną crisis wstępowali. Kobiety z zamkniętemi oczami doświadczały poziewań, a będąc zagrożone sufokacją, nie mogły utrzymać się na nogach. Na próżno dźwięki harmoniki, fortepianu, śpiewy, dawały się słyszeć, albowiem muzyka zdawała się tylko powiększać konwulsje chorych. Wybuchy śmiechów sardonicznych, bolesne westchnienia, potoki łez i płacze wznosiły się ze wszystkich stron ciała, zwijały się w ruchy tetaniczne, oddech stawał się chrapliwym, słowem zjawiska najbardziej zastraszające objawiały się. Na koniec aktorowie sceny tak niezwykłej pozbawieni zmysłów, szaleni, biegli jedni ku drugim, cieszyli się, ściskali z radością lub odpychali ze wstrętem. Było to, jak mówią, prawdziwe piekło konwulsji10. Najbardziej zaś szalonych przenoszono do sali tak zwanych kryz, w których kobiety, doświadczając przykrego ściskania w gardle, uderzały głowami o ściany wywatowane, albo się taczały po podłodze zasłanej poduszkami.

55Pośród tej drgającej zgrai Mesmer w ubiorze lila przechadzał się, rozciągając na mniej cierpiących magiczną baketę, zatrzymywał się zaś przed najwięcej wzruszonymi, wlepiał swoje spojrzenia w ich oczy lub trzymał ręce ich złożone w swoich tak, aby 4 palce i palec wielki były naprzeciw siebie, a to dla zrobienia tak zwanego związku. Działał zaś albo ruchem z oddalenia, to jest z rękami otwartemi i palcami odchylonymi, czyli tak zwanym wielkim prądem albo też krzyżując i rozkładając ramionami z nadzwyczajną szybkością, co się nazywało pociągami oznaczonymi (passes en définitive). Zdarzało się, że często gest magnetyzera z lekka dotykając artykulacji wywoływał nagle z chorego światełko błyszczące, podobne do tych, jakie się spostrzega wskutek następstwa dni bardzo gorących.

56Zjawisko to napawało strachem kobiety, które zadyszane z rozczochranymi włosami biegły gromadnie za krokami Mesmera, a cudotwórca przerażony i zachwiany w swej mocy cofał się przed gwiazdą świecącego płynu11.

57Czyż podobna, aby kobiety tyle skłonne do wrażeń, delikatne i ruchliwe, mogły się były oprzeć działaniu tylu wpływów wichrzących? Jakim sposobem słabe ich głowy nie mogły dostać zawrotu? Jakże mogły zachować spokojność zmysłów i serca w takim piekle? Alboż niewiadomo, że częstokroć dosyć jest lekkiego wzruszenia, jednej błahej przyczyny, jednego nic, aby zerwać i zniweczyć w kobiecie równowagę sił moralnych, przekształcić czułość i sprawić zaburzenia najbardziej wydatne? Jedne wpadają w letarg skutkiem pojedynczego zapachu, drugie doświadczają konwulsji na widok błahego owadu; prosta niespodzianka, lekka przeciwność już są nieraz dostateczne, aby sprawić zaburzenie we wszystkich sprawach życia kobiety. Ale są też i kobiety męską uposażone konstytucją, które się mogą opierać i najwięcej wichrzącym wpływom, i widziano niektóre z nich będące zupełnie obojętnymi na najwięcej burzliwych posiedzeniach Mesmera. Mężczyzni po większej części bywali nieczułymi na działanie wszystkich podobnych uroków, i robią tu słuszną uwagę, że wszyscy ci, którzy się odznaczali siłą rozumu, energią charakteru, poważnym kierunkiem swych nauk, naśmiewali się bezkarnie z władzy cudotwórcy. I rzeczywiście, mogło to mieć miejsce, zachodzi bowiem pewien naturalny związek pomiędzy wrażeniami odebranemi a energią przyczyn wzruszenia, jest to prawo, które rządzi wszystkimi czynnościami nerwowemi; gdyby Mesmer mógł nakazać płynowi magnetycznemu wytryskiwać z końca swych palców, gdyby go mógł zbierać w bakety, butelki, szklanki, etc. i podług swej woli kierować prądami, bez wątpienia skutki mogłyby być rozmaite, w miarę pobudzalności indiwidualnej, ale by się były okazały mniej więcej wyraźnie na wszystkich ludziach. Gdyby magnetyzm był wynikiem działacza gatunkowego, spostrzegano by w nim to, co się widzieć daje w doświadczeniach elektrycznych. Elektryczność w miarę osób działa bardzo rozmaicie; od tego samego prądu jeden odbiera zaledwie lekkie przyjemne wstrząśnienie, kiedy drugi jest jakby rażony piorunem i odbiera cios, co łamie jego siły, ale na każdym mniej więcej odbija się pewien skutek.

58Augustin‑René Bellanger, Historia analityczna krytyczna, filozoficzna i lekarska magnetyzmu zwierzęcego, przeł. L. Chodakowski, „Tygodnik Lekarski” 1854, nr 39, s. 309–311.

59Artykuł, drukowany w częściach w numerach 35–52, stanowi przekład fragmentów książki Augustina‑René Bellangera Le magnétisme: vérités et chimères de cette science occulte, Guilhermet, Paris 1854.

60Tym sposobem się baket robi ► 171
Kobiety są podobne do strun instrumentu ► 342

Nic dziwnego, że zmysły rozpalają się

61Członkowie komisji powołanej przez króla do zbadania magnetyzmu zwierzęcego podczas formułowania wniosków, które mają być przedstawione Jej Wysokości i opinii publicznej, doszli do przekonania, że do ich obowiązków należało zatajenie jednej szczególnej obserwacji, wierząc, że nie powinna być ona rozgłaszana. Nie przemilczeli jej jednakże przez ministrem Jej Wysokości, który nakazał im sporządzenie notatki przeznaczonej tylko dla jego osoby.

62Ważna obserwacja, którą pominęliśmy12, dotyczy moralności.

[...]

63To zawsze mężczyźni magnetyzują kobiety. Relacja pomiędzy nimi jest relacją pacjenta i lekarza, ale lekarz pozostaje mężczyzną. Niezależnie od stanu choroby, nie pozbawia nas ona płci i nie skrywa przed wpływami drugiej osoby. Choroba może osłabić to działanie, ale nie może ich zniszczyć.

64Poza tym więkoszość kobiet, która poddaje się magnetycznej kuracji, nie jest naprawdę chora. Wiele z nich robi to z braku zajęcia lub dla rozrywki. Inne, które cierpią na pewne dolegliwości, zachowują świeżość i siłę. Ich zmysły są nienaruszone. Mają wystarczająco dużo wdzięku, by działał on na lekarza, i wystarczająco dużo zdrowia, by lekarz działał na nie. Niebezpieczeństwo więc jest obustronne. Długotrwała blikość, niezbędne dotknięcia, przekazywanie sobie ciepła, zawstydzone spojrzenia to znane naturze drogi i środki, jakie od wieków przygotowuje ona, by umożliwić przekazywanie sobie wrażeń i uczuć. Mężczyzna, który magnetyzuje, trzyma zazwyczaj kolana kobiety pomiędzy swoimi. W efekcie zarówno jej kolana, jak i dolne partie ciała stykają się z ciałem lekarza. Swoją rękę kładzie on na podżebrze chorej, a czasem na jajniki. Dotyk wywierany jest więc w kilku miejscach jednocześnie i w sąsiedztwie najwrażliwszych części ciała. Często mężczyzna, przyłożywszy już lewą rękę, prawą przeciąga na pośladki kobiety. Ruchy lekarza i chorej sprawiają, że pochylają się oni ku sobie, by sprzyjać temu podwójnemu dotykaniu. Ich ciała znajdują się tak blisko siebie, jak to tylko możliwe; jedna twarz prawie dotyka drugiej, ich oddechy łączą się. Zaczynają oni dzielić wszystkie fizyczne doznania. Wzajemne przyciąganie płci musi wówczas działać z całą mocą. Nie ma nic nadzwyczajnego w tym, że budzą się zmysły. Jednocześnie wyobraźnia wprowadza zamęt do całej maszyny, zawiesza osąd, usypia czujność. Kobiety mogą nie zdawać sobie sprawy z tego, co doświadczają, mogą nie wiedzieć, w jakim stanie się znajdują.

65Członkowie komisji medycznej obecni przy tej scenie i baczni na proces leczenia starannie zapisywali, co się działo. Kiedy zbliża się ten rodzaj kryzysu, twarz zaczyna stopniowo płonąć, oczy stają się błyszczące – to niezawodny sygnał, którym natura obwieszcza pożądanie. Kobieta spuszcza głowę, podnosi rękę do czoła i oczu, by je zasłonić – to zwykła skromność stoi na straży niewiedzy i nakazuje jej się ukryć. Tymczasem atak postępuje dalej i jej wzrok staje się mętny: to jednoznaczny sygnał całkowitego zaburzenia zmysłów. To zaburzenie może pozostać niezauważone przez osobę, która go doświadcza, ale nie umknie ono uwadze obserwującego lekarza. Jak tylko znak ten się pojawi, powieki stają się wilgotne, oddech krótki i przerywany; pierś unosi się i opada gwałtownie. Następują pośpieszne i niespodziewane ruchy kończyn albo całego ciała. U żwawych i wrażliwych kobiet ostatnim stadium, słodkim kresem emocji są drgawki. Potem następuje wyczerpanie, przygnębienie, rodzaj uśpienia zmysłów, które jest niezbędnym odpoczynkiem po silnym pobudzeniu.

66Jakkolwiek niezwykły może wydawać się ten atak konwulsji komuś z zewnątrz, to jednak nie ma on w sobie nic bolesnego, a doświadczającym go osobom jawi się on jako zupełnie naturalny. Dowodzi tego fakt, że jak tylko on ustaje, nie pozostawia żadnych przykrych śladów. Wspomnienie ataku nie jest nieprzyjemne, kobiety czują się po nim lepiej i nie czują niechęci na myśl o kolejnym. Ponieważ doświadczane emocje są zalążkiem afektów i skłonności, można domyślić się, dlaczego ten, kto magnetyzuje, wzbudza takie przywiązanie; przywiązanie, które u kobiet będzie wyraźniejsze i żywsze niż u mężczyzn, jako że praktyki magnetyczne są powierzane wyłącznie mężczyznom. Wiele kobiet w ogóle nie doświadcza tych skutków, inne nie wiedzą, jakie są ich przyczyny. Im bardziej są przyzwoite, tym mniej są skłonne do podejrzeń. Zapewnia się, że niektóre kobiety zorientowały się i zrezygnowały z leczenia magnetycznego. Jednak te, które pozostają w nieświadomości, należy ostrzec.

67Magnetyzm może być wyłącznie zagrożeniem dla obyczajów. Oferując wyleczenie chorób, które wymagają długiej kuracji, wzbudza on przyjemne i niezapomniane emocje, których żałujemy i staramy się je znaleźć na nowo, ponieważ stanowią one dla nas naturalny urok i przyczyniają się realnie do naszego szczęścia. Moralnie jednak są one naganne i tym bardziej niebezpieczne, że mogą łatwo przerodzić się w słodki nałóg. Stany doświadczane niemal publicznie, pośród innych kobiet, które wydają się ich również doznawać, nie przedstawiają nic alarmującego. Pozostajemy w nich, wracamy i dostrzegamy niebezpieczeństwo, kiedy jest już za późno. Wystawione na to ryzyko, silne kobiety oddalają się; słabe mogą ucierpieć moralnie i stracić zdrowie.

68J.‑S. Bailly, Rapport secret présenté au ministre et signé par la Commission précédente, w: Histoire académique du magnétisme animal: accompagnée de notes et de remarques critiques..., pod red. Claude’a Burdin i Frédérica Dubois, J.‑B. Baillière, Paris 1841, s. 93–100. Raport sporządzony w 1784, pierwszy raz ukazał się drukiem w 1800. Przeł. K. Czeczot.

69W 1784 roku Ludwik XVI powołał komisję do zbadania magnetyzmu zwierzęcego. Przewodniczył jej Benjamin Franklin, a zasiadało w niej czterech (nie licząc Franklina) członków Akademii Nauk (m.in. chemik Antoine Lavoisier i astronom Jean Sylvain Bailly, który pełnił funkcję sekretarza) oraz czterech członków Wydziału Medycyny (wśród nich Joseph‑Ignace Guillotin). Miała ona ocenić naukową wartość doktryny Mesmera. Swoje prace rozpoczęła 12 marca. Niecały miesiąc później, 5 kwietnia król powołał drugą komisję, której powierzył zadanie zbadania przydatności magnetyzmu zwierzęcego w leczeniu chorób. Jej skład stanowili członkowie Królewskiego Towarzystwa Medycznego. Ponieważ Mesmer odmówił współpracy z obiema komisjami, badały one metody, obserwując działania Charles’a D’Eslona, niegdysiejszego członka Wydziału Medycyny, usuniętego za praktykowanie magnetyzmu. W sporządzonych na końcu raportach wyjaśniono to jednak argumentem, że D’Eslon w swojej praktyce kierował się zasadami sformułowanymi w dwudziestu siedmiu tezach Mesmera. Obydwie komisje zakwestionowały lecznicze właściwości magnetyzmu, negując również istnienie fluidu. W raporcie pierwszej komisji, nazywanym od nazwiska jej sekretarza Raportem Bailly’ego, za prawdziwe przyczyny zjawisk przypisywanych magnetyzmowi uznano „dotykanie, wyobraźnię i imitację”. Ta sama komisja podjęła decyzję o sporządzeniu osobnego dokumentu poświęconego kwestiom obyczajowym. Raport był przeznaczony jedynie do wglądu króla. Po raz pierwszy ukazał się on drukiem w 1800 roku w Le conservateur... de N. François (de Neufchateau).

70W celu wprowadzenia się w związek ► 166
Pociągi ręki są trojakie ► 167
Nie mogła oprzeć się chęci zobaczenia mnie ► 379

Wystarczy, że myślę w jego obecności, a on mnie słyszy i odpowiada

71Te drobne powodzenia skłoniły mnie do podjęcia próby opieki nad wieśniakiem, człowiekiem dwudziestotrzyletnim, złożonym od czterech dni chorobą zapalenia płuc, z kłuciem w prawej piersi i krwistym kaszlem: poszedłem więc odwiedzić go w zeszły czwartek, czwartego dnia tego miesiąca o godzinie ósmej wieczorem; gorączka dopiero co osłabła. Podniosłem go i zacząłem magnetyzować. Jakież było moje zdziwienie, gdy zobaczyłem, że nie minęło pół kwadransa, a człowiek ten zasnął13 spokojnie w moich ramionach, bez konwulsji ani bólu! Wywołałem kryzys, co przyniosło mu zawroty głowy: dużo mówił, bardzo zaaferowany swoimi sprawami. Gdy uznałem, że jego myśli zaczęły wpływać na niego nieodpowiednio, zatrzymałem go i próbowałem zaszczepić mu bardziej radosne idee. Nie musiałem bardzo się w tym celu wysilać; ujrzałem go zadowolonego, przekonanego, że otrzymuje nagrodę, tańczy na zabawie, itd. Zaszczepiłem w nim te myśli i w ten sposób zmusiłem do poruszania się na krześle, jak gdyby tańczył na świeżym powietrzu, a śpiewając (mentalnie) sprawiłem, że powtarzał za mną wszystko na głos. W ten sposób wywołałem w chorym nadmierną potliwość trwającą począwszy od tego dnia. Po godzinie kryzysu uspokoiłem go i wyszedłem z pokoju. Dano mu pić i przyniesiono mu chleb oraz bulion, sprawiłem, że od tego wieczora zaczął nawet jeść zupę, co od pięciu dni było niemożliwe. Przez całą noc odpoczywał, a następnego dnia, nie mając już w pamięci mojej wieczornej wizyty, doszedł do pełni zdrowia. Zaaplikowałem mu dwa kryzysy w środę, a w czwartek z zadowoleniem ujrzałem go o poranku z lekkim jedynie dreszczem; każdego dnia kazałem mu moczyć nogi w wodzie przez trzy godziny i wywoływałem dwa kryzysy. Dziś, w sobotę, dreszcze były jeszcze krótsze niż zwykle, jego apetyt się utrzymuje, noce ma spokojne, a gorączka występuje mu na wargi. Wreszcie cieszę się, widząc go w lepszym stanie, i oczekuję, że w ciągu trzech dni podejmie z powrotem swoje zwyczajowe zajęcia.

[...]

72To dzięki temu prostemu człowiekowi, wieśniakowi, mężczyźnie dużemu i postawnemu, dwudziestotrzyletniemu, aktualnie osłabionemu przez chorobę, a raczej przez zmartwienie, i przez to właśnie podatnemu na wpływy Natury; to dzięki temu człowiekowi, jak mówię, uczę się i rozjaśniam swój umysł. Gdy znajduje się on w stanie magnetycznym, nie jest już prostackim wieśniakiem, który ledwie potrafi odpowiedzieć zdaniem, lecz istotą, której nie umiem nazwać: nie muszę do niego mówić; wystarczy, że myślę w jego obecności, a on mnie słyszy i odpowiada. Gdy ktoś wejdzie do jego pokoju, dostrzega go, jeśli ja tego chcę, rozmawia z nim, mówi mu rzeczy, które ja chcę, żeby powiedział, nie zawsze wszak te, które mu dyktuję, lecz takie, które są zgodne z prawdą. Gdy chce powiedzieć coś, co uważam za nieodpowiednie, wówczas zatrzymuję jego myśli, jego zdania w pół słowa i zmieniam je całkowicie. Uważa pan zapewne, że człowiek ten nie mógłby nie okazać szczególnej wdzięczności za opiekę, jaką otrzymał od Madame de P*** i ode mnie; nigdy w swym zwyczajnym stanie nie byłby do tego zdolny. Gdy tylko jednak znajdzie się w stanie magnetycznym, jego serce się otwiera, chciałby, jak mówi, aby można je było faktycznie otworzyć i zobaczyć, jak bardzo wypełnione jest przyjaźnią i wdzięcznością. Nie mogliśmy powstrzymać łez podziwu i tkliwości, słysząc, jak głos Natury wypowiada się z taką szczerością; chętnie utrzymuję go w tym nastrojeniu, ponieważ ożywiające go uczucie może być dlań jedynie ozdrowieńcze. Wreszcie, mój panie, mówiąc w skrócie, zobaczysz, że człowiek ten dotknięty jest wewnętrznym smutkiem, którego powodem jest mieszkająca z nim siostra, kwestionująca jego część spadku po matce: siostra ta jest najzłośliwszym człowiekiem w miasteczku; wywołuje w nim gniew od rana do wieczora. Dowiedziałem się tego wszystkiego z jego własnych ust, choć on wcale tego nie pamięta. Starałem się zaszczepić w nim pocieszającą myśl, by ulżył swym cierpieniom, przyjrzał się swoim problemom i rozwiązał je. Tego ranka przyszła do niego kobieta, w momencie gdy magnetyzowałem; chciałem, aby ta znajdowała się tam i aby darzyła go przyjaźnią. Przywitał się z nią, po czym: – „Andżeliko (mówi do niej), czy mogę prosić cię, byś zrobiła mi wielką przyjemność? – Z chęcią (prosiłem, aby kobieta ta odpowiadała tak dokładnie, jak gdyby znajdował się w zwyczajnym stanie). – Pan jest dla mnie dobry; odwiedza mnie, opiekuje się moim zdrowiem; dobrze wie, jakie mam zmartwienia. – Tak, dobrze wie i będzie się starał im zaradzić. – Ach! Co za dobroć!... Jak wiesz, Andżeliko, to moja siostra jest ich powodem. – Cierpliwości, wkrótce się one skończą. Andżeliko? – Tak? – Chciałbym pokazać coś panu: czy mogłabyś przynieść to, bo ja sam nie zdobyłbym się na taką swobodę. – Cóż to jest? – Znajdziesz to w mojej szafie, w odpowiedniej szufladzie, pod dużą stertą papieru zwiniętego w ten sposób (pokazuje miejsce); to darowizna tego domu, którą sporządziła moja matka, aby wynagrodzić mi trudy opieki nad nią w jej starczym wieku”. Andżelika przeszukuje szafę, znajduje odpowiedni pergamin i pokazując mu go, pyta, czy to właśnie chciał mi pokazać (należy zauważyć, że miał on cały czas zamknięte oczy, o co zawsze dbam w trakcie kryzysów, aby nie męczyć wzroku). Odpowiada, że tak; nakazuje jej zachować wszystko w tajemnicy przed siostrą, która z pewnością spaliłaby ten dokument, gdyby tylko dostała go w swoje ręce, i znów prosi ją o jego przyniesienie itd. Odbieram tę darowiznę z rąk kobiety i nim zdążę schować ją do kieszeni, widzę, jak twarz tego mężczyzny przybiera wyraz błogi i pełen radości. Wyszedłem potem ostrożnie i od tamtej pory nie powiedziałem mu jeszcze, co wówczas zrobił14.

73Nie będę, mój drogi panie, formułował żadnych reflekcji na temat tego, co właśnie przeczytałeś, ponieważ pojawią się one w twym umyśle same i w obfitości. Oto człowiek zmuszony do oddania mi dokumentu, najcenniejszego przedmiotu, jaki posiada, i to dlatego, że zdecydowanie pragnąłem użyć wszelkich środków, aby uczynić go szczęśliwym. To on sam dostarczył mi tych środków; jak wiesz bowiem, akt sporządzony przez matkę czyni pełnomocnikiem jej syna tego, kto dysponuje dokumentem. Nie wiem, czy można chcieć zła równie silnie jak dobra. – Jeśli tak jest, czyż nie powinniśmy obawiać się, że magnetyzm zwierzęcy trafi do rąk ludzi niegodziwych?

[...]

74Rozwiązanie tej kwestii: wiedza, czy można chcieć zła równie silnie jak dobra, nie została mi jeszcze dana.

75Armand Marie Jacques Chastenet de Puységur, Mémoires pour servir à l’histoire et à l’établissement du magnétisme animal, 1784 (brak informacji o miejscu wydania), s. 20–28. Przeł. P. Mościcki.

76Markiz Armand Marie Jacques de Chastenet de Puységur (1751–1825) był oficerem artylerii, członkiem starej arystokratycznej rodziny, badaczem amatorem i pasjonatem doświadczeń naukowych, które przeprowadzał w domowym laboratorium. Miał dwóch młodszych braci i, co ciekawe, obaj podzielali jego zainteresowanie magnetyzmem. Najmłodszy – Jacques Maxime de Chastenet Puységur (1755–1848) leczył magnetyzmem żołnierzy z podległej mu jednostki, a Antoine Hyacinthe de Chastenet (1752–1809) propagował magnetyzm we francuskiej kolonii San Domingo. Armand, który odziedziczył rozległą posiadłość Buzancy niedaleko Soissons, przeprowadzał na początku eksperymenty związane z elektrycznością. Usłyszawszy o działalności Mesmera, pojechał do Paryża, by zostać jego uczniem, a po powrocie do domu zajął się leczeniem różnych dolegliwości, na które cierpieli jego chłopscy poddani. Wśród nich znajdował się Victor Race. Na podstawie jego przypadku Puységur nabrał przekonania, że podstawą magnetycznej terapii nie jest – zalecany przez Mesmera – gwałtowny, często połączony z drgawkami kryzys, lecz łagodne przesilenie, jakie przynosi stan nazywany przez niego magnetycznym snem, który uznać można za odpowiednik hipnozy. Kuracja Race’a stanowi początek „drugiej fali” magnetyzmu. Jej wyróżnikiem nie jest wyłącznie uprzywilejowanie stanów somnambulicznych. Wraz z nimi wyłania się koncepcja drugiego „ja”; „ja” nocnego, ukrytego przed dziennym. Stąd zostaje już tylko krok do teorii nieświadomości i psychoanalizy.

77Chłopiec prosto z wioski do miasta na usługi wzięty ► 152
Czy pod tym nazwiskiem zasłynę kiedyś w świecie? ► 347
Te dwa stany tak sobie obce ► 366