Rozważania przy rekonstruowaniu rekonstrukcji. O tym, jak wiek XIX w Lodzie Jacka Dukaja zbudowano
p. 85-125
Texte intégral
1Wymieniona w tytule rozdziału powieść prowokuje do postawienia licznych pytań związanych z używaniem literackich odniesień do wieku XIX, a także ze sposobami przedstawiania i (re)konstruowania rzeczywistości. Chciałbym więc postawić te pytania powieści Dukaja tym bardziej, że niezwykle cenię sposób wykonania tej (re)konstrukcji wieku XIX, jej literacki rozmach i światotwórczą potęgę. Tekst ten po trosze będzie tej (re)konstrukcji odtworzeniem w kilku jej aspektach, nie po to jednak, by odtworzyć ją całą, lecz by rozważyć sposoby powracania przez autora do XIX stulecia.
I
1. Na ile serio. O tworzeniu świata
2Fantastyka naukowa w ogólności, a pisarstwo Jacka Dukaja w szczególności, opiera się na tworzeniu światów – jakość światotwórstwa to jeden z kluczowych elementów, służących w tym przypadku do oceny utworów. Sam autor, rozważając różnice między estetyką głównonurtową a fantastycznonaukową, a przy okazji niejako autoanalizując swoją twórczość, stwierdzał:
atrakcyjność głównie bądź w całości zasadza się na totalności proponowanej wizji, porażającej intelektualnej perwersji, na ontologicznym przewartościowaniu, jakie się w czytelniku dokonuje (przynajmniej na parę chwil) wskutek przyswojenia sobie wizji autora. Suspens nie polega wówczas na odkryciu zabójcy czy tryumfie pozytywnego bohatera – lecz rozwiązaniu zagadki sięgającej swymi indukcyjnymi korzeniami samego jądra rzeczywistości.121
3Dotyczy to także Lodu – w nim także jedną z najistotniejszych dla czytelnika kwestii jest poznanie „mechanizmu” Zimy (który okazuje się ostatecznie mechanizmem całej Historii), zaś satysfakcję lektury buduje w dużym stopniu konsekwentna i staranna konstrukcja alternatywnego świata, łącznie z najdrobniejszymi szczegółami, jak style zdobień („rosyjska eklektyczna art Nouveau zastygła pod Lodem zwrócona ku biegunowi klasycyzmu” [L, 720]122), tytuły gazet i powieści wychodzących w alternatywnym świecie czy konsekwentne podawanie miar w arszynach.
4Kluczem w tworzeniu świata jest jego spójność, co implikuje – po pierwsze – powagę przy jego tworzeniu (zgodzić się można z Wojciechem Hamerskim, iż „Fantastyka naukowa dzięki fetyszyzacji spójności struktury świata staje się azylem literackiego serio”123). Ma w związku z tym cechy, które przypisać możemy także prozie XIX-wiecznej – „ambicję szczegółowości i totalności kreacji” oraz „mocne postanowienie prawdopodobieństwa”124. Zasada prawdopodobieństwa, podobnie jak postulat uwzględnienia współczesnego stanu wiedzy łączy te dwa typy powieści już na poziomie definicji słownikowo-podręcznikowych:
Warunek podstawowy, który musi spełnić utwór sf to u p r a w d o p o d o b n i e n i e kreacji czasoprzestrzennej i technologicznej, czyli zgodność lub hipotetyczna z g o d n o ś ć w y d a r z e ń f i k c yjn y c h ze ws p ółczesn y m s t a n em w ie dzy o nauce i technice. Dlatego też m.in. czasoprzestrzeń zdarzeń fantastycznych w świecie przedstawionym zachowuje pozory n a u k o w o ś c i , a fenomeny biologiczne i psychologiczne zyskują r a c j o n a l n e uza s adnienie .125
Wszystkie te konwencje [powieści pozytywistycznej] modulowały różnokierunkowo nadrzędną i powszechnie obowiązującą regułę fikcji werystycznej, tj. skonstruowanej w zgodzie z ówczesną p o t o c z n ą i n a u k o w ą w i e d z ą o człowieku i społeczeństwie. Ponieważ chodziło o rzeczywistość fikcyjną, zgodność owa mogła być interpretowana jedynie jako p r a w d o p o d o b i e ń s t w o postaci i sytuacji powieściowych.126 [wszystkie wyróżnienia w cytatach – B.Sz.]
5Według Hamerskiego powieść XIX-wieczna i fantastycznonaukowa różnią się tym, iż:
„SF ma zbliżone zamiary, chociaż rzeczywistość, którą chciałaby wiernie opisać, jest rzeczywistością hipotezy”127, przy czym „ustanawiając jako centrum ryzykowną hipotezę, staje się przeto realizmem nadgorliwym, skłonnym do nadwyżkowego uszczegóławiania i uspójniania wizji”.128
6Warto się chwilę zatrzymać przy tej kwestii. Odrębność SF jest oczywista, gdy zastanawiamy się nad powieściami opisującymi alternatywny świat, zupełnie różny od naszego, np. zgodny z wyobrażeniami starożytnych Greków, tak jak w Innych pieśniach Dukaja. Tam sygnały niepodobieństwa do naszej rzeczywistości są od samego początku tak wyraźnie, że od razu skupiamy się na tym, na czym polega ta odmienność. W historiach alternatywnych z kolei na plan pierwszy wysunięte są różnice ze znanym nam przebiegiem wydarzeń historycznych. XIX-wieczną powieść, taką jak Lalkę, odbieramy natomiast jako opisującą faktyczną rzeczywistość tamtego stulecia. W tym przypadku jednak intuicja naiwnego czytelnika zawodzi – rzeczywistość przedstawiona w powieści jest także w pewien sposób alternatywna (choć owa odmienność nie jest wysunięta na pierwszy plan) – nie od dzisiaj badacze zauważają, że np. opisywane w powieści lata 70. mają wiele cech rodem z czasu powstawania książki, a więc lat 80. (mówimy m.in. o układach politycznych w Europie, atmosferze strachu przed wojną, zniechęceniu cechującym pozytywistów tej dekady itp.)129, co podważa przekonanie o wiernym odwzorowaniu w powieści opisywanego czasu. Jeszcze bardziej wymowna jest sprawa nieobecności w powieściowej Warszawie Rosjan i języka rosyjskiego. Z punktu widzenia naszych rozważań nie ma tu znaczenia przyczyna takiego stanu rzeczy – cenzura, autocenzura czy też świadoma decyzja autorska – istotne jest, że czytając polskie powieści realistyczne drugiej połowy XIX wieku, nie odnajdziemy w nich rzeczywistości przedstawionej taką, jaką była naprawdę.
7Przypomnijmy zresztą, że już ówczesnym towarzyszyły wątpliwości dotyczące wiernego przedstawiania rzeczywistości powieści realistycznej – Sienkiewicz dowodził wszakże, że lepiej może poznać człowieka epok dawnych, ponieważ dysponuje jego pamiętnikami, zaś współczesnych sobie ludzi obserwuje jedynie z zewnątrz130. Dostrzegano także, że zbyt często w powieściach współczesnych rzeczywistość naginana jest do autorskich tez – zarzut ten dotyczył zarówno powieści tendencyjnej, jak i naturalistycznej (ta druga nadawała sobie co prawda pozory naukowości, nazywając się eksperymentalną, jednak jasne było, że eksperyment przebiegający jedynie w umyśle pisarza nie ma podstaw naukowych131).
8Przypominam o tym nie po to, by kwestionować realizm XIX-wiecznej powieści – już wówczas zresztą wiedziano, że nie polega on na wierności wobec szczegółów, lecz raczej na oddaniu prawd ogólnych o opisywanej rzeczywistości – lecz by pokazać, że taki specyficzny przypadek historii alternatywnej jak Lód, jeśli chodzi o sposób kreowania rzeczywistości XIX-wiecznej, nie różni się tak bardzo od powieści powstałych w wieku XIX. Tym bardziej że strategią pisarską Dukaja jest możliwie bliskie mentalne zbliżenie się do opisywanego stulecia:
Oczywiście sprawa jest bardziej złożona, bo zahacza o metodę głębokiej stylizacji, czyli nie tyle udawania przez autora wobec czytelnika, że oto rzecz się dzieje 80 lat temu, ale cofnięcia autora razem z tekstem do literatury sprzed 80 lat. Najpierw buduję rolę Dukaja-sprzed-pierwszej-wojny-światowej i dopiero niczym aktor „wżyty w postać” pisze książkę.132
9Nie chce on strukturyzować współczesnego mu doświadczenia przez sięganie do XIX-wiecznej szuflady opowieści, odżegnuje się od narzucania kreowanej rzeczywistości sensów współczesnych, przeciwnie niż czynił to np. Władysław Terlecki. W przypadku jego tekstów na poziomie faktów poruszamy się po rzeczywistości dosyć dobrze znanej ze źródeł historycznych – tym, co przez autora dobudowane, są refleksje i przeżycia opisywanych bohaterów historycznych. Istotne jest to, że opisywane wydarzenia zawierają współczesne autorowi i czytelnikowi klucze interpretacyjne – ideowa przestrzeń tych utworów jest specyficzną fuzją rzeczywistości XIX-wiecznej pod okupacją rosyjską i XX-wiecznej w PRL-owskiej Polsce133. Ta strategia gry z XIX-wiecznością, wynikająca też z uwarunkowań cenzuralnych, które sprawiały, że o dylematach życia w PRL można było mówić jedynie w masce XIX-wiecznej, wpłynęła z jednej strony na natychmiastową poczytność tekstów, z drugiej zaś na ich dosyć szybką dezaktualizację.
10Inny, niezależny od uwarunkowań cenzuralnych przykład oglądu XIX wieku z mocno akcentowanej XX czy też XXI-wiecznej perspektywy stanowi powieść M. Fabera Szkarłatny płatek i biały. Niejako wbrew reklamującemu książkę stwierdzeniu z recenzji „Guardiana”: „Tak pisałby Dickens, gdyby wolno mu było mówić o wszystkim”, od pierwszej strony nie ulega wątpliwości, że odbywa się dokonywany przez współczesnego pisarza dla współczesnego czytelnika pokaz szokującej XIX-wiecznej rzeczywistości:
Miasto, do którego cię prowadzę, jest ogromne i skomplikowane jak labirynt. Nigdy przedtem w nim nie byłeś. Na podstawie innych opowieści, które kiedyś czytałeś, sądzisz zapewne, że dobrze znasz tę metropolię, ale tamte historie ci schlebiały, witały cię bowiem niczym przyjaciela i traktowały jak swego. W rzeczywistości jesteś tu obcym przybyszem, pochodzącym z całkowicie innego miejsca i czasu.134
11W tej rzeczywistości, dodajmy, jedynymi w miarę normalnymi i moralnymi z naszego punktu widzenia okazują się luksusowa prostytutka Sugar i uważana za totalną dziwaczkę pani Fox. Bohaterowie, na czele z Williamem Rackhamem, traktowani są z ironicznym dystansem, zaś ich odrażające z dzisiejszego punktu widzenia czyny i postawy przedstawiane są z perwersyjną dokładnością, niejako zmuszając czytelnika do ich osądzenia.
12W polskiej prozie ostatnich lat powstały też powieści estetyzujące wiek XIX i wygładzające jego problemy – na przykładzie Esther S. Chwina pisała na ten temat Ewa Paczoska135. W Lodzie wiek XIX potraktowano poważnie w całej jego złożoności – nie jest on jedynie estetycznym tłem, zbiorem uroczych bibelotów czy widoczkiem ze starej pocztówki. „Antypocztówkowość” powieści Dukaja (obecna też u przywoływanego Fabera, a w polskiej prozie w pewnym stopniu w utworach Terleckiego, czy tez np. w Chlubie lunaparku A. Bojarskiej) zadeklarowana jest w jednym z opisów w początkowych partiach powieści:
Oparty o gazową latarnię stójkowy ćmił fajkę, zabijając s m r ó d p r z e m y s ł o w e j s p a l e n i z n y. Z kuchni, pralni, z głębokich rynsztoków i ciemnych podwórek również płynęły w o n i e o s t r e, niezduszone niską temperaturą. [...] Gdzieś za mną inny przechodzień spotkał się z wesołą kompaniją proletariatu; rozległy się wołania po rosyjsku, wpierw pełne oburzenia, potem – przerażenia. N a w e t n i e s p o j r z a ł e m. Śnieg przestał prószyć; wszystkie płaszczyzny, poziome i pochyłe, pokrywała warstwa czystej bieli, skrzącej się krystalicznie w gazowych i elektrycznych światłach metropolji – w takich chwilach Warszawa jest naprawdę piękna: gdy mniej przypomina Warszawę, a bardziej p o c z t ó w k ę z Wa r s z a w y.
[L, 43]
13Autor pokazuje, jak mogłaby taka odkrytka z Warszawy wyglądać, gdyby nie spoglądać tam gdzie czają/dzieją się rzeczy brzydkie, groźne, straszne, niezrozumiałe i gdyby zapomnieć o towarzyszących im zapachach. Cała pierwsza, warszawska część powieści rozbija ostentacyjnie XIX-wieczność pocztówkową. Doświadczamy co prawda niekiedy natłoku bibelotów (także językowych):
Drżące ćmiatło rozlało się na świat, połykając w gęsty cień stół okrągły, przygarbioną nad nią Marję Welc, empirowe krzesła, orkiestron, złotooprawny obraz Maryji z Dzieciątkiem, stary kredens, fotografje zmarłego inżyniera, serwis porcelany berlińskiej, tuzin glinianych dzbanuszków na niskiej żardinerce, gramofon z pękniętą tubą, rolety, firany i paproć pod oknem.
[L, 41]
14Zaraz jednak nastrój „antykwaryczny” rozbija coś tajemniczego, groźnego, nieprzyjemnego – mroczne tajemnice ćmiatła albo mroczne tajemnice Benedykta. Zaśnieżona i zamrożona Warszawa to miejsce zadziwiająco odpychające, bo czytelnik uświadamiany jest co chwila o zaduchu i smrodzie szczelnie pozamykanych pomieszczeń, ohydzie wychodków, zabawach ulicznych dzieci wrzucających koty do wnętrza lutych. Ze stanu biernej kontemplacji wytrąca go wreszcie budząca grozę nieprzystawalność pokazywanego XIX-wiecznego świata do „pocztówkowego” wyobrażenia, które mógł o nim mieć przez rozpoczęciem lektury.
15Pomimo iż Lód zawiera wiele rozbudowanych i fascynujących opisów, czytelnik (podobnie jak bohaterowie) nie może raczej oddać się biernej kontemplacji fantastycznych scenerii – zawierają one przeważnie coś nietypowego, nienaturalnego, fałszywego, co każe utrzymywać natężoną uwagę i często zaskakuje nagle pokazanym szczegółem. Piękno łączy się z makabrą, podszyte jest grozą. Przypomnijmy Irkuck widziany oczami właśnie przybyłego doń Benedykta, którego jednym z rzucających się przyjezdnemu w oczy elementów są wiszące ponad miastem „wybebeszone truchła czarnowłosych mężczyzn, zaczepione na wykręconych w tył jak skrzydła ramionach, jeszcze obwieszone funtami kościanych i żelaznych amuletów” [L, 423], które według miejscowych wierzeń mają odstraszać lute.
16Warto zatrzymać się także przez chwilę przy obrazie swoistego cudu techniki, postawionej pośrodku zamrożonego miasta – wspaniałej irkuckiej cieplarni, w której:
przez tęcze falistego dachu widać gąszcz masztów trupich [...], nie powstrzymują one jednak lutych. Ilekroć przejdzie przez Ogród mroźnik, trzeba od nowa sadzić trawę, przeszczepiać drzewo, odbudowywać pejzaż sielankowy kwiatek po kwiatku – w s z y s t k o k ł a m s t w o. Spaceruje się krokiem powolnym, statecznym, od czasu do czasu przysiadając na ławce, przystając nad ruczajem ż y w o p i s n y m. [...] Wymienia się puste uprzejmości, ani słowa o interesach, ani wzmianki o życiu prawdziwem, lodowem. [...] Tu bowiem Lato. Tu fałsz cieplutki, jak muślinowy cache-nez na ramiona narzucony. Czymże byłaby bourgeoisie pozbawiona prawa do kłamstwa o sobie?
[L, 552]
17Powyższy opis to gra z miejscami/znakami XIX-wiecznej kultury – miejskim parkiem wydzielonym dla klas wyższych, ogrodem kolonizatora wydartym dzikiej przyrodzie i urządzonym na miarę swoich wyobrażeń, czy wreszcie potężnymi budowlami mającymi świadczyć o potędze ludzkiej myśli. Pokazuje pychę XIX-wiecznego człowieka, który patrząc na londyński Crystal Palace, sądził, że potrafi odgrodzić się od wpływu sił przyrody. Gdy to się nie udaje, tak jak w przypadku lodowej cieplarni, maskuje skrzętnie tę zewnętrzną interwencję, by nie psuć sobie humoru. Opis ten pokazuje także wiarę XIX-wiecznych klas wyższych w to, że mogą odgrodzić się barierami finansowymi i towarzyskimi od niebezpieczeństw rzeczywistości społecznej i jej przemian – zwłaszcza ostatnia część powieści pokazuje, jak okrutnie złudna się ona okazała. W zamrożonym świecie obie te iluzje trwają w najlepsze.
18Odrębna kwestia to zagadnienia językowe. W posłowiu do innej polsko-rosyjskiej historii alternatywnej, Xawrasa Wyżryna, pisał Dukaj: „Opowiadanie stosuje się do logiki alternatywnego rozwoju dziejów we wszystkim oprócz języka”, tłumacząc się, iż jego rzetelne wykreowanie „przerasta, póki co, moje umiejętności i wiedzę”136. W napisanym dekadę później Lodzie podjął się stylizacji narracji i dialogów – owa XIX-wieczna archaizacja połączona została z dużym natężeniem rusycyzmów. Pełniąc po części funkcję estetyczną, wpływa także na większą możliwość „wczucia się” czytelnika w świat przedstawiony, podobnie jak spora liczba neologizmów opisujących to, co nie istnieje w prawdziwej rzeczywistości – wszelakie zjawiska związane z tunguską anomalią i jej wpływem na ludzi. Oczywiście nie ułatwia to lektury powieści, co prowadzi nas do następnego zagadnienia.
2. Na ile serio. O trudności lektury
19W artykule z 2005 roku Lament miłośnika cegieł Jacek Dukaj wypowiedział się na temat tego, jak powinna wyglądać powieść „z prawdziwego zdarzenia”. Zdefiniował tam jej cechy – fabularność, czyli konieczność zawarcia w niej zajmującej historii, powagę w tratowaniu tworzonej rzeczywistości, przede wszystkim zaś formę:
Długość tekstu nie jest warunkiem koniecznym powieści, lecz pozostaje silnie skorelowana z jej podstawowymi cechami strukturalnymi, z epickością: rozmachem akcji, wielością postaci i wątków, szerokim obrazem tła, samą strukturą narracji i fabuły. [...] Noweliście [...] chodzi o to, by sprawnie złapać królika; powieściopisarzowi – by pięknie gonić go. A do tego potrzebny jest stosowny dystans, nie sposób owych założeń zrealizować na stu-, stukilkudziesięciu stronach. Powieści Tomasza Manna, Dostojewskiego, Tołstoja, Hugo, Galsworthy’ego, czy w Polsce Prusa, Sienkiewicza, Dąbrowskiej – ta absolutna klasyka gatunku – są to dzieła grube, nierzadko kilkutomowe, ponadtysiącstronicowe. Kto dziś pisze w Polsce takie książki? A na Zachodzie nawet powieści dla dzieci mają solidną objętość. Polscy wydawcy, nieprzyzwyczajeni, sztucznie tną tłumaczenia na kilka woluminów, rzucając je na rynek dziwnymi kawałkami, pół-powieściami, ćwierć-powieściami.137
20Te uwagi nie byłyby warte przypominania, gdyby nie fakt, że ich autor postanowił stworzyć powieść, która spełniałaby stawiane przez niego samego wymagania.
21Ogląd cech formalnych Lodu warto rozpocząć od takich łatwych do uchwycenia właściwości jak długość (ponad 1000 stron) oraz nietypowe na polskim rynku wydanie bez podziału na tomy, w jednym grubym woluminie. Odbiegało to znacznie od przyzwyczajeń wydawców i czytelników, jednak dobrze korespondowało z innymi cechami tej powieści, wśród których są też spore wymagania wobec odbiorcy. Ten, spoglądając na przepastne tomiszcze, wiedział od początku, że raczej nie jest to lektura łatwa i niestawiająca oporu.
22Warto w tym miejscu wspomnieć o projektowanym czytelniku – w cytowanym artykule był nim sam Dukaj – erudyta, gotowy na długotrwały wysiłek lekturowy i na różne (niekoniecznie łatwe) czytelnicze wyzwania. Takim, jak się wydaje, jest także projektowany czytelnik Lodu. I bez wątpienia ma on wiele z czytelnika XIX-wiecznego. Jak stwierdzał T. Mizerski:
Pełnometrażowy format jego [Dukaja] utworów każe przeto myśleć o nich czasem jako o zaskakującym anachronizmie. Są to dzieła, które zdają się mówić, że wiek XIX trwa sobie w najlepsze, że wciąż wszyscy przede wszystkim czytają książki (a nie oglądają, słuchają, klikają w kontakcie z innymi mediami) i poprzez nie poznają świat, stąd zapotrzebowanie na wielostronicowe czy multiwoluminowe wizje rzeczywistości.138
23Jednak pisarz, wiele wymagając, sporo sam proponuje. W zamian za wysiłek oferuje ciekawą i rozbudowaną fabułę, poważnie potraktowaną, uważnie skonstruowaną i prawdopodobną rzeczywistość przedstawioną, wreszcie narrację, która, choć momentami skomplikowana i nieoczywista, zawsze gdy stawia przed czytelnikiem zagadki, w końcu je rozwiązuje, gdy zaś otwiera wątki, zamyka je i dopowiada do końca. Niektóre wątpliwości znikają stosunkowo szybko (czy Benedykt był naprawdę nałogowym hazardzistą?, czym zajmował się bohater podczas nieopisanego przez autora fragmentu wizyty na dworze von Azenhofa?), na odpowiedź na niektóre pytania czekać musimy niemal do końca powieści (co stało się z panną Julią?, kim faktycznie jest Jelena?). Przez cały czas dostajemy zaś nowe dane do dwóch głównych zagadek powieści – co się stało z ojcem Benedykta i na czym polega istota Lodu. Nieliczne niejasności narracji tłumaczą się dobrze w świetle kluczowych cech powieściowego świata139.
3. Na ile serio. O poważnych bohaterach i powadze autora
24Podczas jednej z pierwszych rozmów w pociągu Jelena, tłumacząc się z nieco żartobliwego stosunku do usłyszanych właśnie teorii, mówi do Benedykta:
To wszystko naprawdę jest interesujące. Słowo! Tylko że p a n b i e rze sie b ie t a k s t ra sznie p o ważni e... Żeby pan widział własną minę... A jak się pan przejął tą historią z księciem Błuckim...! Czy pan się w ogóle uśmiecha? Proszę się uśmiechnąć.
[L, 100]
25Następujące na tę prośbę „wyszczerzenie się” młodego Gierosławskiego nie jest oczywiście uśmiechem – bohater, choć niepozbawiony poczucia humoru, faktycznie traktuje poważnie wszystkie zasygnalizowane w tej wypowiedzi kwestie – siebie, swoje teorie matematyczno-ontologiczne, wreszcie towarzyskie formy i konwenanse. Nie jest on w zamarzniętym XIX-wiecznym świecie Lodu wyjątkiem – to właśnie Jelena ze swoim przynależnym powieściowemu Latu podejściem do rzeczywistości wyróżnia się w nim. Postaci w Lodzie traktują siebie i swoje działania śmiertelnie (w dosłownym znaczeniu tego słowa) poważnie – tu każdy wybór może stać się kwestią życia i śmierci, wszyscy gotowi są ginąć (a często także zabijać) za swoje idee – nic dziwnego, że w powieści trup ściele się gęsto.
26Podejście serio do rzeczywistości cechowało w dużym stopniu całość XIX-wiecznej kultury, w każdej z jej odmian – romantycznej, pozytywistycznej i modernistycznej (w centrum zaś owych poważnych rozważań znajdowała się historia i jej prawa, tak boleśnie badane i doświadczane przez kolejne pokolenia Polaków). XIX-wieczni pisarze poważnie traktowali swoją twórczość, postaci w swoich powieściach i siebie nawzajem. Nawet gdy pisali humoreski lub żartobliwe felietony, robili to w jakimś celu, ufając w sens swoich działań. Bohaterowie ich powieści na poważnie przeżywali swoją egzystencję, na poważnie mierzyli się z historią i normami obyczajowymi. Wybory Wokulskiego czy Judyma właśnie przez to, iż przedstawiane śmiertelne serio, budzić mogą niezrozumienie, znudzenie czy nawet rozbawienie współczesnego czytelnika, który przyzwyczaił się do lektury raczej jako gry i rozrywki niż przeżycia albo nawet czynu.
27Czy Dukaj podchodzi serio do swoich bohaterów? Wydaje się na tyle, że na ile jest to możliwe, tak. Nie widać w tym przypadku ironii współczesnego pisarza wobec niedzisiejszych teorii i zachowań – przedstawia ich XIX-wieczne dylematy i motywacje tym bardziej wiernie, że są one związane z istotą alternatywnego świata, tym samym zaś dla jego udanej kreacji nie powinny zostać podważone. Absurdalność pewnych zdarzeń dostrzegają nie tylko autor i czytelnik, lecz również bohaterowie – np. gdy Benedykt zostaje wbrew swojej woli wciągnięty w udawanie hrabiego Gyero-Saskiego ma pełną świadomość absurdalności sytuacji (choć nie potrafi też przerwać tej toczącej się wokół niego gry).
28Te uwagi zaś prowadzą nas do kolejnego zbioru zagadnień.
II
29Chciałbym pokazać XIX-wieczność postaci stworzonych przez autora powieści. XIX-wieczność na poziomie literackim – tu odniesieniem będzie Lalka i jej główny bohater, zgodnie z przekonaniem, iż:
„Światopogląd” Lalki Bolesława Prusa, implikowany przez strukturę kompozycyjną jej świata przedstawionego i sensy globalne fabuły, wydaje się najdoskonalszą artystycznie manifestacją polskiej świadomości kulturowej XIX wieku.140
lecz także na poziomie nieco głębszym, dotyczącym pewnych konstruktów kulturowych – w tym przypadku główny tekst, do którego będę się odwoływał, to O charakterze Samuela Smilesa. Uważam go za bardzo udaną i przydatną dla badacza XIX wieku kodyfikację charakterologicznych postulatów, a także związanej z nimi normy kulturowej. Zwłaszcza że zgodnie z praktyką postępowania z dziełami tego autora141 jest to co prawda wykład moralności według realiów anglosaskich, ale porządnie przystosowany na potrzeby polskiego czytelnika.
1. Jak z XIX-wiecznej powieści, jak z samego wieku XIX
30Benedykt Gierosławski to typowy bohater XIX-wieczny, w pewnym sensie tego stulecia uosobienie. Ubogi inteligent warszawski utrzymujący się z korepetycji, który pochował matkę zmarłą na skutek biedy i złych warunków życia, a którego ojciec od dawna jest w jego życiu i w kraju nieobecny – ileż postaci życia intelektualnego oraz iluż bohaterów XIX-wiecznych powieści można by opisać w ten sposób. Ale ma on też kilka innych XIX-wiecznych cech. Po pierwsze, jak o sobie mówi: „Moim życiem rządzi zasada wstydu” [L, 19] – to ona wpływa na jego wątpliwości co do istnienia: „Zaiste, człowiek w zupełności rządzony przez wstyd to człowiek nieistniejący”. Sugeruje on także, że obowiązywanie owej zasady można rozciągnąć na wszystkich ludzi142. Prowadzi ona do bolesnego uwięzienia w konwencjach towarzyskich, które charakterystyczne jest dla wielu bohaterów XIX-wiecznych powieści:
Wyobraź sobie panna, że wisisz na sieci stalowych nici rozpiętej między tysiącami ludzi, twoją rodziną, znajomymi, sąsiadami, „towarzystwem”, a każda nić zakończona jest zadziornym haczykiem, wkłutym w mięśnie, do kości... I teraz – teraz spróbuj poruszyć się wbrew ruchom cudzym, połamiesz sobie kręgosłup, teraz spróbuj powiedzieć coś wbrew cudzym gardłom i językom, wyrwiesz swój język, teraz zaprzecz Wstydowi!
[L, 312]143
31Wstyd bez wątpienia kieruje jego własnymi poczynaniami – warto przywołać XIX-wieczną analizę tego uczucia, która dobrze do bohatera pasuje:
32Nieśmiałość bywa [...] późniejszym nabytkiem, jako skutek ciężkich warunków życiowych i upokarzających położeń. Przedstawia się ona wówczas jako niezręczne obejście, zakłopotanie, lękliwość, szczególnie w obcowaniu z osobami wyżej postawionemi. [...] Ważnym tu jest niezmiernie dobroczynny wpływ nie powiem już bogactwa, lecz choćby zabezpieczonego i ustalonego bytu.144
33Swoje do powiedzenia o nieśmiałości, a także wpływie biedy na rozwój charakteru ma Smiles:
Wiele osób niepokoją się tem bardzo, co inni ludzie mówią o ich właściwościach. Niektórzy wyszukują zawsze złych stron i sądząc siebie samych, obawiają się zawsze najgorszych rzeczy. Zwykle atoli brak miłości u kogoś innego, jest tylko odbiciem własnego naszego braku uczucia i pobłażania. Jeszcze częściej cierpienia, jakich doznajemy, mają źródło w naszych własnych urojeniach.
[OCH, t. 2, 75]145
Postawcie najwznioślejszego filozofa w pośród codziennych trosk o chleb powszedni, niemoralności i pospolitości, a nieznacznie na coraz niższy stopień spadać będzie. [..] Jest rzeczą niemożebną, by wpośród nieczystości, poniżenia i nędzy mogła wyróść szlachetna natura, czysta sercem a dusza wielka.
[OCH, t. 1, 45–46]
34Benedykt zaś tak opowiada o swojej biednej młodości:
Nędza przeżera człowieka jak choroba śmiertelna, wyniszcza to, co w nim najlepsze, przysposabia do niskich radości, niskich ambicyj, przygniata do ziemi. Mówię: nałóg – bo w tym jej doń podobieństwo, że z czasem coraz trudniej się z niej wyrwać, brud przyciąga brud, niedostatek przyciąga niedostatek, choroba chorobę, marność marność – w królestwie materji i w królestwie ducha. Przyzwyczajamy się. Głupiec, kto wierzy romantykom i kapłanom: bieda nie uszlachetnia, nie prostuje ścieżek do życia wiecznego. Przeciwnie: zatruwa nas zawiścią, zazdrością, goryczą wobec świata i ludzi, że już nie potrafimy dostrzec w nich niczego dobrego, że budzimy się i kładziemy spać z grymasem na twarzy, z zaciśniętymi ustami, i takie są nasze sny, i takie marzenia, i nawet miłość taka, to znaczy nędzna.
[L, 233–234]
35Przez patologiczną wstydliwość Benedykt fatalnie czuje się podczas podróży w pociągu, swego rodzaju spotęgowanym salonie, gdzie towarzyska gra konwencji trwa przez całą dobę, gdzie nie sposób uciec od przeglądania się w oczach innych, gdzie nawet nic nie mówiąc człowiek staje się obiektem kilku różnych narracji. Gierosławski przypomina tu Wokulskiego w salonach warszawskich – postać może i ciekawą, może i potężną, lecz zawsze jakoś obcą i niedostosowaną. Nawet bohaterowi Lalki, mimo iż ma niezwykle silny charakter, nie udaje się z owej salonowej konwencji wyłamać. Jak pisze Ewa Paczoska:
W świecie „sztucznych ludzi” Wokulski usiłuje być „prawdziwy”, więc wszystkie jego działania obnażają to, co udane, ceremonialne. Ale Wokulskiemu także nie udaje się odnaleźć własnej tożsamości, bo i on boi się pamięci i przeszłości, ucieka przed samym sobą.146
36Badaczka dalej obszernie pisze o „zakłamaniu sfery cielesności”, którego dokonuje Wokulski. Z tą sferą bez wątpienia również wielki problem ma młody Gierosławski147. Po pierwsze, wynika to z jego chorobliwej wstydliwości:
Krasawica klei się do mnie, przelewa przez ramiona, osuwa mi się na pierś, na podołek, gdy dorożka zwalnia i staje przed bramą kamienicy, gdzie wynajmuję pokój z Kiwajsem, Kiwajs jest u dalekiej rodziny na prowincji, pokój wolny, pijane dziewczę chichocze, gryząc mi guzik surduta – dorożkarz obraca się, puszcza do mnie oko, pomóc jaśnie panu? Spoglądam przerażony. Wciskam mu w garść rubel zmięty. Odwiedź bladź dokąd chce! Zrzucam z siebie diewuszkę, wyskakuję z dorożki i uciekam w głąb ciemnej bramy.
[L, 20]
37Po drugie, wiązać to można z XIX-wieczną ideą czystości. Niemal wprost przywołuje ją Dukaj w scenie pobytu na dworze Brittana von Azenhoffa. Bohater rozpięty jest w niej pomiędzy tak obcymi sobie ekstremami – uwolniony od towarzystwa rzezańca Arkadego Ziela148, „uwięziony” zostaje w tym „najlepszym bordello na wschód od Uralu” [L, 725], gdzie trwa nieustająca orgia. Już na wstępie gospodarz poucza go:
Panu jedna nauka jest potrzebna [...] Że człowiek to też zwierze, że kobieta to zwierze, zwierzęcemi własnemi smakami i chuciami powodowane, zwierze najpiękniejsze.
[L, 725]
38Co wywołuje wspomnienia bohatera:
Przypomniały się dziwki warszawskie, ich pocałunki kwaśne, obłapianki-przylepianki pokątne, w cieniach wilgotnych oficyn, szynków, dziewczęta te blade, w i e c z n i e n i e d o m y t e, od których i w trakcie a k t u b r u d n e g o dłonie same uciekały, w odruchu odrazy estetycznej i bardzo rozumnej odrazy do bakcylusów, robaków i wszy, jakich z pewnością diewuszki były siedliskiem [...] córki praczek, córki krawcowych, córki dekarzy i zdunów; z rzadka córcia pana mecenasa czy doktora [...] z którąż jednakowoż właśnie nigdy poza całus i uścisk przelotny nie dało się pójść. C i a ł o miało dostęp jedynie do p r z y j e m n o ś c i n i e c z y s t y c h , im bardziej upadlających, tem łatwiejszy. Zamykało się było oczy, odwracało się było głowę, wyprzeć się próbowało z nozdrzy odory wstrętne – byle zw ierzę zdążyło zrobić swoje: za władn ą wszy ci ałe m, użyć je i uwolnić z o p ęt a ni a zw ierzę ceg o. Aby potem natychmiast o tym zapomnieć, zapomnieć, zapomnieć.
[L, 726]
39Połączenie w jedno wstydu, poczucia obrzydzenia fizycznego i moralnego, niechęci do strony cielesnej, która zniewala duchową to wszakże typowe elementy XIX-wiecznego podejścia do erotyki. Upadek w zwierzęcość był częstym straszakiem dla ulegającym instynktom:
Panowanie nad sobą jest źródłem wszystkich cnót. O ile człowiek potrafi okiełznać swe popędy i namiętności, o tyle jest wolnym moralnie. [...]
Chcąc być wolnym, a zarazem wyższym od zwierzęcia, winien człowiek posiadać zdolność opierania się popędom instynktu – a takową można tylko zdobyć przez ćwiczenie się w panowaniu nad sobą. Siła ta tworzy jedyną różnicę między zwierzęcem a moralnem życiem i jest kardynalną podstawą charakteru.
[OCH, t. 2, s. 52]
40Dalszy pobyt u Azenhoffa jest też interesujący z punktu widzenia cielesnych problemów głównego bohatera – najpierw doznaje on ulgi po wizycie w saunie i dosłownym oczyszczeniu się, później wysłuchuje opowieści o kupnie niewinnej Katii, by po długim oporze skorzystać z zaproszenia gospodarza:
Weźcie sobie najczystszą, najbielszą, najniewinniejszą [...] Nie mam tu dla was dziewicy, nie mam anioła. Mam zwierzęta piękne, przyjemności głodne – i to, co za ich oczyma.
[L, 734]
41Tę decyzję można interpretować w ten sposób, iż bohater postąpił krok do przodu po drodze poznania siebie, do odrzucenia XIX-wiecznego rozdziału na zwierzęce ciało i wzniosłą duszę ku opinii innego Niemca: iż: „Ciałem jestem w całości i niczym poza tym, a dusza to tylko nazwanie czegoś w ciele”149.
42Dziewętnastowieczna jest także postać Filipa Gierosławskiego. Ponieważ Dukaja w przeciwieństwie do pisarzy XIX-wiecznych nie krępuje cenzura, możemy dowiedzieć się, gdzie faktycznie znajduje się ojciec Benedykta – czyli tam, gdzie większość mężczyzn nieobecnych na kartach pozytywistycznych powieści. Z racji założeń fabularnych w układzie ojciec – syn może więc on pełnić taką rolę jak ojcowie/ bracia/mężowie nieobecni w powieściach postyczniowych. Konflikt postawy romantycznej i pozytywistycznej odnaleźć można w Lodzie pomiędzy pokoleniem modernistyczno-rewolucyjnym a pokoleniem historii zamrożonej. Bohaterowie utworu mają zresztą, podobnie jak pozytywiści i postaci z ich powieści, spore problemy z rodzicami150.
43Stary Gierosławski, postać, którą poznajemy jedynie w opowieściach innych, jest właściwie uosobieniem posuniętej do ekstremum XIX-wiecznej polskiej niepokory. Człowiek-kolec, Ismael – tak mówią o nim ci, którzy spotkali do na drodze do zostania Batiuszką Morozem. W pewnym stopniu jest także wzorcem XIX-wiecznej siły charakteru. Jak naucza Smiles:
Szkoła cierpień i przeciwności jest prawdziwą szkołą wyższej pomocy własnej, wysilenia zaś i walki, do jakich nas zmusza, są najwłaściwszym i najskuteczniejszym środkiem wychowawczym w życiu człowieka151,
porażka jest lepszym kamieniem probierczym prawdziwej wielkości wodza niż zwycięstwo152.
Błogosławione są skutki prób, na jakie nas nieszczęście wystawia. [...] W nieszczęściu uczymy się czuć po męsku i po ludzku, w niem uczymy się co możemy, w niem pokazuje się, co warci jesteśmy, w niem wychodzi na jaw nasza słabość lub albo siła.153
44O Filpie Gierosławskim zaś mówią:
On jest silnym człowiekiem. [...] Nie znałem nikogo silniejszego. Mój ojciec powiada [...] że poznasz siłę człowieka po nieszczęściach, jakie na niego spadają. Kto jest giętki, cienki i miętki, ten się biez prabliemy kładzie z nurtem i wiatrem, i wpasowuje się w każdą okoliczność, ale kto twardy, ten opór stawia, a im mocniej się na swoim zapiera, tem mocniej życie przeciw niemu prze.
[L, 523]
45(Zresztą w wielu teoriach XIX-wiecznych postęp mógł następować jedynie w obliczu przeciwieństw).
46Typowo XIX-wieczne cechy odnajdziemy też w trzeciej z istotnych postaci w powieści, Jelenie. Z punktu widzenia XIX-wiecznych teorii psychologicznych można ją zakwalifikować jako typ patologiczny – „dziecko z wyobraźnią marzycielską”:
Widzimy stan ten u chłopców i dziewcząt, którzy bezczynnie [...] godzinami całemi leżą na murawie lub w hamaku i jedyną przyjemność znajdują w czytaniu, które marzeniom ich dostarcza nowego pokarmu.
Dziecko z wyobraźnią rozmarzoną okazuje ożywienie tylko przy grze. Daje się jej ono bardzo unosić, tak przejmuje się swą rolą, że rzeczywiście przestaje niemal istnieć dla niego, nie widzi nic i nie słyszy, co się koło niego dzieje.154
47Przypomnijmy też, że Jelena jest chora, w pewnym sensie wszystko, co w niej, wynika z choroby. Nie można więc nie wspomnieć, jak potężny potencjał transgresyjny posiadała choroba w kulturze i filozofii przełomu XIX i XX wieku – była nie tylko przyczyną rozpadu Ja, lecz także lekarstwem nań. Choroba traktowana jako odstępstwo od normy stanowiła dla modernistów zaczątek ewolucji psychicznej, chorzy zaś, umysłowo i fizycznie, stanowili tej ewolucji forpoczty155. Motyw choroby Jeleny nabiera w tej perspektywie ciekawego znaczenia. Bohaterka, postać wyjątkowa, niekonwencjonalna, nadrabiająca niemoc fizyczną potęgą wyobraźni, a zniewolenie fizyczne tejże wyobraźni wolnością, udaje się do centrum Lodu, by zamarznąć – powieściowy Lód hamuje rozwój niektórych chorób. Straci w ten sposób wiele ze swojej wyjątkowości, zyska zaś zdrowie i życie. Znamienne jest to, że zachęcona przez Benedykta podczas pobytu w Irkucku podobnie jak on używa maszyny Tesli, by się odćmieczyć. Różnica jest taka, że Benedykt może ową „kurację twórczego myślenia” stosować bez większych kosztów, zaś Jelena jest świadoma, że dokonuje okrutnej wymiany – kilka dni życia za kilka dni bardziej letniego myślenia.
2. O sensach Zimy i Lata. Jelena przeciwstawieństwem Benedykta i co z tego może wynikać
48Ojciec Benedykta właściwie już przed przybyciem na Syberię był człowiekiem Zimy – zamarzniętym w jednej prawdzie i niedopuszczającym innych możliwości. Wierny fanatyk idei, ekstremalnie bezkompromisowy i zupełnie aspołeczny – końcem jego drogi jest rola lodowego Chrystusa.
49Jelena z kolei nawet w Zimie nie zamarzła do końca – choć w końcu poznajemy jej prawdziwy życiorys, to pozostaje wciąż Jeleną wielu możliwości, wyborów i charakterów – dlatego też pragnie mieć ją przy sobie Benedykt planujący rządy nad Historią i pamiętający, jak na jego charakter wpłynął Lód:
Ja potrzebuję przy sobie takiej kobiety [...], która w tej samej chwili zarówno oddać może za mnie życie, jak i nóż mi w serce wbić.
[L, 1040]
Przy mnie, na tronie Królestwa Ciemności – szepnąłem – Taką kobietę, Królową Lata: wierną towarzyszkę i zdrajczynię, przyjaciela i wroga – nie odróżnisz! – matkę i dzieciobójczynię, tarczę prawdy i miecz kłamstwa, panią litościwą i panią zagłady – nie odróżnisz! – kochankę naiwną i wyrachowaną staruchę, dziewczę płoche i obraz mądrości przebiegłej, serce krwawiące i kamień z Golgoty – kobietę i kobietę.
[L, 1041]
50To zgadza się z autocharakterystyką bohaterki. Na powyższą prośbę odpowiada:
Dobrze, stanę przy panu w Zimie kłamstwem serdecznym, obronię przed tą pańską matematyką, żebyś nie skończył jak fater nieszczęsny.
[L, 1044]
51Zatrzymajmy się przez chwilę przy relacji tej dwójki – wielokrotnie wspomina się o tym, że są oni ze sobą silnie związani, niejako sobie przeznaczeni. Jak mówi Benedykt jeszcze w Zimie:
Co zaszło w Ekspresie Transsyberyjskim [...] to spięcie charakterów symetrycznych, spotkanie przyjaciela i przyjaciela. [...] Zimna Matematyka Charakteru z góry przesądziła o wszystkim.
[L, 867]
52Czy później, już w Lecie w rozmowie z Rasputinem, który jak sądził, był sprawcą śmierci Jeleny – „Pół serca mi spaliłeś”
[L, 935].
53Tę dopełniającą się relację interpretować można na kilka sposobów – o pierwszym, wyłożonym wprost w powieści już pisałem – Jelena jest konieczną do życia emanacją Lata w państwie Zimy, którym zarządzać będzie Benedykt. On jest skrępowany konwenansami i zasadą mniejszego wstydu, boi się ekstremów, daje sobą kierować. Ona konwencje przełamuje, ciągle prowokuje, gra i drażni się ze światem.
Panna od początku chce mnie na bezwstyd nawrócić.
– DałbyBóg, by mi się powiodło.
[L, 310]
54Jelena właściwie większość swojego życia spędziła w swojej wyobraźni kształtowanej na podstawie tekstów literackich, co znacząco wpłynęło na postrzeganie przez nią rzeczywistości i świata tekstowego:
Co pozostaje Jelence na lata długie? Widok z okna, książki fikcję o świecie opowiadające oraz słowa wizytantów.
...Tak zaczyna się obsesja wolności pierwsza: czego nie przeżyje , to wyobrazi sobie przeżyte – równie prawdziwe. Jest granica wysiłku umysłowego i zaangażowania ducha, poza którą nie ma dla charakteru człowieka różnicy między czynem i wyobrażeniem czynu. [...] Zrobiłeś, nie zrobiłeś – dla duszy jeden grzech; tak czy owak jesteś już kimś innym. [...] A czegóż to Jelena nie doświadczyła, leżąc tam tygodniami, miesiącami i latami, zamknięta pod kloszem hermetycznym! Miłości wielkie jak z romansów nieprzyzwoitych. Awantury i skandale. Małżeństwa, macierzyństwa, starości, smutki i euforje. [...] Kochała i nienawidziła, walczyła i cierpiała, zwyciężała i padała ofiarą bezsilną, kłamała, cudzołożyła, zabijała, zdradzała. Bo mogła. (Ponieważ nie mogła).
[L, 1043]
55Różnice między bohaterami widać wyraźnie podczas „śledztwa” w pociągu – Jelena postępuje według klisz literackich, Benedykt zaś uświadamia jej, że życie wygląda nieco inaczej:
Historie kryminalne, te spisane, papierowe, one zawsze się rozgrywają według zasady wyłączonego środka i reguły niesprzeczności. O takiej a takiej godzinie morderca znajdował się tu i tu, a inny podejrzany – tu, a świadek – tu, a alibi takie, a prawda taka, a co się nie zgadza, to kłamstwo, pamięć zaś zawsze prawdziwa i przeszłość jak lustro.
[L, 153]
Są to abstrakcyjne gry logiczne, które nijak się mają do naszego świata.
[L, 154]
56Znamienny jest moment, w którym pod wpływem Jeleny Benedykt też gubi się w świecie tekstowym – gdy po bójce Fessar traci przytomność, dziewczyna narzuca interpretację tej sceny niczym z powieści awanturniczej i zakłada, że Turek nie żyje, a ciała należy się pozbyć [L, 197]. Absurdalne usiłowania wyrzucenia domniemanego trupa przez okno i równoległego zacierania śladów toczą się bardziej w atmosferze gry niż prawdziwego dramatu, a sam Benedykt, nie mogąc wytrzeć do końca krwi, rzuci nawet żart rodem z tekstowego świata („Zaczynam rozumieć biednego Makbeta” [L, 199]). Całość kończy powrót do rzeczywistości, czyli ocknięcie się Fessara, ma też wpływ na rozwiązanie przez Benedykta zagadki morderstw w pociągu (gdy ten uświadomi sobie, co rzeczywiście istotnego wówczas zauważył). Gierosławski rzadko myli fikcję z rzeczywistością156. Nie jest najlepszy w mistyfikacjach i oszustwach – jego rola pruskiego hrabiego została błyskawicznie zdemaskowana, w gry hazardowe najczęściej przegrywa. Jelena za to żyje niczym bohaterka powieści, poważne sprawy często traktuje jak grę, żartuje z rzeczy podniosłych. Gdy rozmawiają podczas pozowania do portretu, najpierw wypytuje Benedykta o bolesne dla niego sprawy („Zatem – zatem pan uważa, że to dlatego, że to przez śmierć dziecka. Ach! To przecież pana siostra była, siostrzyczka przyrodnia – a jakże się nazywała ta niby przez niego zastrzelona?”), by otrzymaną odpowiedź („Emilija, Emilka”) skwitować jedynie „Znowu się pan poruszył” [L, 550]. Wypowiadanym z XIX-wieczną powagą, a nawet niekiedy patosem słowom Benedykta przeciwstawia gry słowne i żarty. Podczas przytoczonej już sceny Gierosławski prosi ją, by „Stanęła przy nim w Królestwie Ciemności jako Królowa Lata”, ta zaś odpowiada „Pan Benedykt nawet oświadczyć się nie potrafi” [L, 1041].
57Podczas rozmowy w pociągu Benedykt opowiada głównie historie prawdziwe, Jelena zaś w większości zmyślone. To prowadzi do innego uogólnienia – Benedykt jest prawdą, Jelena kłamstwem – swój autoportret podpisuje La Menzogna [L, 978].
Może, a zatem kłamie: o tym, o tamtym, o rzeczach ważnych i nieważnych, kiedy tylko się da, ile się da, do samej granicy kłamstwa. Każda możliwość otwarta stanowi pokusę wolności nie do odparcia. Nie trzeba powodów, racyj, motywów żadnych, one właśnie niosłyby za sobą ograniczenie, zniewolenie nowe; to zbędne. Panna Jelena może. Nie zrobiła, ale zrobiła. Fałsz prawdziwszy od prawdy.
[L, 1044]
58Parę tę postrzegać można na różne sposoby, jednak – jak się zdaje – do powyższych przeciwstawnych cech szczególnie pasują dwa. Pierwszy już zasygnalizowany – Benedykt (w wersji „zimowej”) byłby do pewnego stopnia uosobieniem wieku XIX, Jelena zaś XX, wedle drugiego bohater byłby modernizmem, a jego ukochana postmodernizmem – oboje potrzebują siebie nawzajem, tak jak kultura potrzebuje i modernistycznego sensu i postmodernistycznej ucieczki od niego. Tu ewidentnie rola wiodąca należy do Benedykta, bez którego powagi kpiny Jeleny nie miałyby racji bytu.
3. Z Lata do Zimy i z powrotem. O podmiotowości pana Benedykta Gierosławskiego
59Benedykt rozpięty jest pomiędzy dwoma biegunami – zamarzniętą jedynoprawdą ojca i nie zamarzającą wieloprawdą Jeleny. Odbywa dwie podróże, prowadzące go do kluczowych rozpoznań w kwestii charakteru – pierwszą do Filipa Gierosławskiego, drugą do panny Muklakiewiczówny. Zacznijmy jednak od początku
60Młody Gierosławski wchodzi w życie w rzeczywistości zamrożonej, borykając się z jednej strony z problemami przyziemnymi, jak zapewnienie bytu sobie i matce, z drugiej zaś ze zdobywaniem na pozór abstrakcyjnej wiedzy. Na pozór, bowiem postać głównego bohatera oglądana z tej perspektywy znajduje się blisko ideału pozytywistycznego naukowca – wiedza o faktach daje mu nad nimi realną władzę. Dzięki swoim teoriom matematycznym i zastosowaniu ich do rzeczywistości Zimy i Lata, potrafi nie tylko osiągnąć poziom zrozumienia mechanizmu rzeczywistości niedostępny prawie dla nikogo w powieściowym świecie, lecz także świeżo zdobytą wiedzę zastosować w praktyce. Pierwszym znaczącym sukcesem w tym względzie będzie bez wątpienia przywrócenie do życia Tesli, ale cała późniejsza działalność bohatera polega głównie na zdobywaniu wiedzy z różnych źródeł, łączeniu ich w jedną teorię, a następnie zastosowaniu wniosków w praktyce. Droga ta prowadzi go w końcu do poznania mechanizmu Historii, a nawet więcej – do prawdopodobnego przechwycenia jej sterów w swoje ręce.
61Nie da się jednak ukryć, że przez większą część powieści Benedykt nie wie, że zmierza do tego zakończenia, w gruncie rzeczy nie wie, dokąd zmierza i, co więcej, dokąd chciałby zmierzać. Już w pierwszym zdaniu powieści oznajmia „zacząłem podejrzewać, że nie istnieję” [L, 7]. Owe wątpliwości odwzorowane w manierze mówienia o sobie czasownikami bezosobowymi w formie zwrotnej („wpadło się na korytarz” [L, 271], „pojechało się do Tesli” [L, 502]) zamiast po prostu w pierwszej osobie („wpadłem”, „pojechałem”) tylko potwierdzają, że bohater jest „ja niepewnym siebie” i nie może pochwalić się wykształceniem cenionej przez XIX-wiecznych cechy, a więc charakteru.
Jakkolwiek geniusz wywołuje uwielbienie, to przecież charakterowi należy się cześć powszechna. Geniusz jest w istocie wynikiem działalności umysłowej, charakter zaś pochodzi z serca – a serce przeważa w życiu. Mężowie geniuszu odpowiadają rozsądkowi społeczeństwa, ludzie zaś charakteru jego sumieniowi – pierwszych się wielbi, za drugimi się idzie.
[OCH, t. 1, s.4]
62W momencie rozpoczęcia akcji powieści poznajemy Benedykta psychicznie rozbitego po tym jak w przypływie desperacji, wiedziony chęcią zemsty, spowodował śmierć Fryderyka Welca i samobójczą próbę panny Julii. Aż do momentu spotkania z ojcem pozwala innym w znacznym stopniu kierować swoim losem, a przynajmniej istotnie nań wpływać. Wątpi w swoje istnienie, daje wtłaczać się w kolejne narzucane przez innych formy, podobnie jak bohater Lalki „jest nieustannie oswajany poprzez nadawanie mu etykiet zgodnych z obowiązującym katalogiem ról obyczajowych, społecznych i narodowych”157. Sam jednak nie protestuje, gdy urzędnik Ministerium Zimy nazywa go nałogowym hazardzistą i szumowiną, na krótko zostaje hrabią Gyero-Saskim z Prus, po czym zaczyna funkcjonować, zależnie od tego w czyich oczach się przegląda, jako syn Batiuszki Moroza, współpracownik Tesli, obłastnik (zwolennik niezależności Syberii), piłsudczyk itp. Zdezorientowana Jelena pyta go w pewnym momencie:
A ilu jest tych Benedyktów Gierosławskich? [...] No to kim pan naprawdę jest? Hrabią? Matematykiem? Oszustem? Awanturnikiem jakimś? Agentem Zimy? Synem lutowczyka? Zimnazowym przemysłowcem? Marcynowcem-renegatem może? Tylko proszę nie mówić, że wszystkimi naraz! Albo że w jednej dziesiątej!
[L, 205–206]
63Jak sądzę, można tutaj zauważyć pewną paralelę z Wokulskim, posiadającym także sporą liczbę wcieleń, które tym bardziej rosły w liczbę, im więcej osób o nich mówiło. Bohater Lalki miał także epizod z przyjęciem fałszywego nazwiska i narodowości, gdy w Paryżu traktowano go jako Rosjanina Suzina – podobnie zresztą jak Gierosławski jedynie na krótko potrafił w ten sposób uciec od prawdziwej tożsamości obarczonej niezliczoną ilością zobowiązań. Dla Wokulskiego, potężnego charakteru, rozpad osobowości jest końcem drogi, dla Gierosławskiego jej początkiem – dzięki temu, że żyje w historii alternatywnej, może on niejako „za jednym zamachem” zrealizować cele, pomiędzy którymi bohater Lalki dokonywać musi trudnych wyborów – pojechać na Wschód, uczestniczyć w wynalezieniu epokowego wynalazku i zakochać się ze wzajemnością.
64Przybywając do Irkucka, Benedykt nie wie jeszcze, kim chce być, kim chciałby zamarznąć – broni się zresztą początkowo przed tym „charakterologicznym” zamarznięciem przy pomocy maszyn Tesli odsysających z niego ćmiecz. Punkt zwrotny to rozmowa podczas pożegnania z Jeleną:
– Co pan zrobi z życiem swoim?
– A bo to kto może siebie samego zaplanować!
– Ale – gdyby nie ta sprawa z fatrem, co by pan robił?
– Ba! pewnie dalej u Żydów warszawskich o rubla więcej bym jęczał.
– Tak nie można, panie Benedykcie, nie, nie, nie. [...]
– Nie jest przecież tak, że pomyślę sobie, chcę tego i tego – i świat się rozbierze przede mną jak jajko na talerzu! Próbuję – próbuję trzymać się prawdy – ale –
[...]
– Niech pan w końcu zostawi te maszyny doktora Tesli – rzekła cicho a stanowczo.
[L, 650]
65Po tej rozmowie Benedykt faktycznie przestaje się odćmieczać i rozpoczyna drogę do zamarznięcia w prawdzie o sobie, do rozpoznania swojego „ja”. Nastąpi ono ostatecznie w momencie spotkania z ojcem:
cała ta wielomiesięczna podróż do raditiela była niczym innym jak matematyczną redukcją do jedynoprawdy Benedykta Gierosławskiego: najpierw, w Ekspresie Transsyberyjskim, odcięło się wszystkich fałszywych Benedyktów Gierosławskich, wszystkie kłamstwa, którymi się żyło w Lecie, jak to żyją z rozpędu w iluzjach ciepłych ludzie, którzy sami nie wiedzą, kim są, dzieci nie z krwi Ismaelowej zrodzone; potem w Irkucku, odcięło się wszystkie nadzieje przyszłości Benedykta Gierosławskiego, wszelkich innych możliwych Benedyktów Gierosławskich, którzy łatwo znaleźliby swoje szczęście w wyparciu, odrzuceniu dziedzictwa Ismaelowego [...]; potem wreszcie, potem-teraz, na chirurgicznym stole Syberii odrąbano całą resztę: ludzi, świat, Historję, Wstyd, przeszłość i przyszłość, nawet pewność samego życia i na życie dalsze widoki. Pozostała naga, zimna jedynoprawda podana na białej karcie Lodu: kilka cyfr, kilka liter. [L, 895]
66W tym wariancie odpowiedzią na doświadczany przez bohatera rozpad podmiotu staje się redukcja, zimowy odwrót w stronę jednoznacznego określenia, kim się jest (ku „modusowi zhomogenizowanego podmiotu pokartezjańskiego”158), za cenę odrzucenia innych możliwości, by zamarznąć w prawdzie o sobie, o synu niepokornego Ojca Mroza. W pewnym sensie postąpił tu zgodnie z poradami Smilesa, stając się „najprawdziwszym, najszczerszym i najzacniejszym” [OCH, t. 1, 16].
67Wadą tego rozwiązania okazało się jednak to, że osiągnięcie takiej prawdy o sobie kłóci się z jakąkolwiek zmianą. Prowadzi do zakończenia ziemskiego życia159. Benedykt uświadamia sobie to niedługo przed zamarznięciem, gdy podczas prób porozumienia odczytuje ojcowską prośbę „kłam mnie” (co zresztą przeczuwał już wcześniej, odpowiadając na pytanie Maciusia Wielickiego „Czego król nie ma najbardziej – Kłamstwa” [L, 810]).
68Przychodzi on ponownie do życia jako zupełnie nowy człowiek (także pod względem fizycznym, gdyż po ogromnych deformacjach niezbyt przypomina dawnego Benedykta Gierosławskiego) lecz świadom swojego istnienia, śmiało mówiący „ja”. W pierwszym zdaniu oznajmia „Wyszedłem na świat między trupami, [...] Wylazłem z błota, taki zawsze jest początek: życie z gnoju i gliny” [L, 900]. Niezwłocznie uświadamia sobie, iż:
Tam kończy się wiedza, gdzie zaczyna się czyn [...] Działanie, to znaczy zmiana, jest naturą Kłamstwa. To znaczy niezmienność, jest naturą Prawdy.
[L, 905]
Kto pragnie posiąść wiedzę o samym sobie, pragnie śmierci.
Kto pragnie posiąść wiedzę o świecie – ten pragnie życia.
[L, 906]
69Droga do ojca zakończyła się zdobyciem prawdy o sobie, która nie dała Benedyktowi ani szczęścia, ani władzy nad historią. Zyskał jednak wiedzę, która miała go do obu tych celów doprowadzić. Dalsze działania bohatera można, jak sądzę, rozpatrywać wedle Nietzscheańskiej koncepcji podmiotu, o której pisała Agata Bielik-Robson:
Sposób, w jaki postrzega samego siebie, kształtuje sposób jego istnienia. Samoobraz, autointerpretacja mają w przypadku podmiotu prawdziwą siłę sprawczą: zmieniają go, kształtują, wypełniają jego pierwotną otwartość i nieokreśloność.160
70Benedykt ma świadomość, że stworzył sam siebie od nowa.
Wszystkie moje plany sprzed Odwilży roztopiły się na błoto. Ulepiłem sobie potem nowe marzenia.
[L, 973]
71Ów pewny siebie i kierujący swoim losem bohater postanowił, po pierwsze, naprawić błąd Benedykta niepewnego siebie i odszukać swoją miłość, Jelenę.
72Gierosławski podczas swojej drogi w poszukiwaniu Jeleny zyskuje coraz większe poczucie własnej siły i wyzwala się z wszelakich skrupułów. Jednym z etapów jest popełnione bez wahań i wyrzutów sumienia morderstwo rabunkowe po to, by zdobyć konia. Kolejnym zaś rozmowa z Rasputinem:
– No to co? [...] Co zrobisz? Dokąd pójdziesz? Gdzie głowę złożysz, pod jakim ołtarzem marzenie znajdziesz? W czyim zastawie życie sobie wyszacujesz? Kto ci da prawdę do życia?
Dociskał mnie bez litości – cóż mi pozostało poza kłamstwem? Z milczenia uporczywego wyłuskałby mnie prędzej czy później.
– Ja – odrzekłem, wyrywając oko z jego spojrzenia. [...]
– Wy?
– Ja! – warknąłem, i dreszcz lodowaty mnie przeszedł, bo nagle poczułem, że nie ma już w tym kłamstwa, że mam tu pod ręką siłę równą jedynoprawdzie Rasputinowej.
73Następnie Benedykt zabija Rasputina i wyrzyna mu serce.
74Kolejna kluczowa scena dla zobrazowania nowego charakteru Benedykta to wypadnięcie/wypchnięcie przez okno Wólki-Wólkiewicza – symetryczna z podobnym zabójstwem Fryderyka Welca. Po tym wcześniejszym, gdzie – jak się okazało – przez przypadek niejako Benedykt zabił niewinnego człowieka, nastąpił rozpad jego osobowości. Zabicie zdrajcy-redaktora to świadectwo integracji podmiotu Benedykta i jego potęgi – to on wydaje osąd moralny, i samym niezłomnym i bezwzględnym przekonaniem o winie powoduje jego wypadnięcie przez okno. Co dobrze pokazuje rozmowa z Ziejcowem:
– Nie trzeba było – szepnął.
– Jegom akurat nie tknął palcem.
– Stary człowiek. O litość prosił...
– Cóż poradzę? Taka p r a w d a : zdrajca był.
[L, 962]
75Ostatecznie nowy charakter Benedykta pokazuje kończąca powieść rozmowa z Jeleną – bohater pokazuje, że całkowicie przełamał swoją niepewność, zarówno tę ogólnożyciową, jak i związaną ze sferą ciała:
– A mnie to pan Benedykt nie zapyta? Czy ja się zgodziłam na te pańskie projekta wszelkie wariackie? Nic nie –
Jedną dłonią kaleką za szyję, wedle blizny ogniowej, drugą dłonią kaleką po nodze jej do uda i wzwyż pończoszki dziurawej – aż diewuszka zaskoczona otworzyła szeroko oczy, zatrzymana w niepewności między możliwością a możliwością.
– Nie będę pytał – warknąłem – Co innego plany wobec świata: dobrze, że panna je rozumie. Ale co ja wobec panny – moja to rzecz! – Przyciągnąłem jeszcze bliżej jej główkę nade mną nachyloną, że nie tylko oddechem, ale i skórą nagą się zmieszaliśmy w materii. Jelena nie opierała się, lecz naciskałem tak mocno, żeby nie miała tu wolności żadnej, chociażby chciała się opierać ze wszech sił. – Czyś panna zaznała kiedyś takiej pasji dusze pożerającej – pożądania, które cię pochłania bezwarunkowo – nie dlatego, że ty pożądasz, ale że jesteś pożądaną?
Z zewnątrz, spoza światła i ćmiatła, z Historji dobiegły wystrzały szybkie i okrzyki przerażone. Rżał koń męczony.
Panna Jelena złapała dech.
– Wtedy nie był pan taki... zdecydowany.
– Zdecydowany? Wtedy nie istniałem!
[L, 1044]
76Od tego momentu to on będzie decydował, co jest prawdą, a co kłamstwem. On także zadba o zdrowie Jeleny:
Kasłała boleśnie. Głębiej i głębiej w niebyt ciemny grzęzła, za kołnierz, za rękaw, za rany i strupy się mnie czepiając, lgnąć gorącą chorobą w ćmiecz chłodną. – Lód! Szeptała na bezdechu. – Lód! – co teraz Lód dla mnie?
– Ja.
[L, 1045]
III
1. O historii alternatywnej
77Lód to w dużej mierze powieść o historii. Zarówno o historii prawdziwej (tej przed kataklizmem tunguskim), jak i alternatywnej, rozwijającej się w innych okolicznościach niż w naszym świecie. Gra między tym, co możliwe, a tym, co prawdziwe (dla czytelnika), niesie za sobą często także interpretację historii prawdziwej.
78Choć Dukaj, co już wcześniej zostało powiedziane, unika odniesień do problemów najaktualniejszych i wulgarnego prezentyzmu, nie znaczy to, że jego teksty nie dotykają problemów historii najnowszej, a także najnowszego spojrzenia na historię. Warto przypomnieć, że Xawras Wyżryn także zawierał wizję Polski pozbawionej niepodległości (tam punktem zwrotnym była przegrana wojna 1920 roku). Jak sam autor mówi na ten temat: „Na zdrowy rozum wziąwszy, to właśnie my żyjemy w fantastycznej historii. Ostatnio dzieje Polski rozwijały się po ścieżkach niskiego prawdopodobieństwa”161. Ta nieco prowokacyjna teza wpisuje się oczywiście (choć, jak sądzę, nieco wbrew intencjom twórcy) w aktualną dyskusję o historii narodowej i o tym, jak o niej mówić. W ciekawy sposób kontynuuje ten trop kolejny tekst Dukaja, czyli Wroniec – opowiedziany z perspektywy dziecka koszmarny sen o stanie wojennym.
79Najłatwiej dostrzegalne, jeśli chodzi o odwołania do historii XIX-wiecznej, są przywołania postaci historycznych, bezpośrednie odniesienia faktograficzne oraz tekstowe (oczywiście ustawione w alternatywnych układach, zgodnie z prawdopodobieństwem reguł świata przedstawionego). Niezwykle często eksploatowane w literaturze (zwłaszcza tej zwanej popularną) postaci XIX-wieczne, jak Nikola Tesla czy Rasputin, pojawiają się w roli zgodnej ze stereotypowymi wyobrażeniami o sobie, podobnie jak Józef Piłsudski – ilustracją jego charakteru w świecie Lodu jest to, że pragnie odmrozić Polskę po to, by zdobyć w niej władzę, a później chciałby ją czym prędzej zamrozić ze sobą jako dyktatorem. Wśród niezliczonych XIX-wiecznych „smaczków” pojawiają się tytuły gazet, nieco żartobliwie przywołane tytuły powieści z roku 1924 – Niedoczekanie Żeromskiego i Ludzie lata i zimy Dąbrowskiej, obszerna polemika z esejem Stanisława Brzozowskiego Drogi i zadania nowoczesnej filozofii, wreszcie stanowiące motta rozdziałów cytaty z artykułu Tadeusza Kotarbińskiego Zagadnienie istnienia przyszłości.
80Jednak powyższe, choć wykonane z wielką starannością i pieczołowitością, a także dające wiele radości znawcom XIX stulecia, pozostałyby jedynie ozdobnikami, gdyby nie inne, znajdujące się na głębszych poziomach refleksji XIX-wieczne, cechy powieści.
2. O syberyjskiej przestrzeni nieograniczonych możliwości.
81„Alternatywność” historii w Lodzie ma także drugie znaczenie – jest to alternatywna prezentacja historii Syberii, zbudowana w dużej mierze z tego, co wyparte z oficjalnej wersji XIX wieku, z tego, co mocno kłóci się z martyrologiczną wersją losów Polski. Pewnego rodzaju prowokacją powieści jest to, że Polska znajduje się w całej opowieści właściwie na marginesie – Gierosławski opuszcza Warszawę, by nigdy do niej nie wrócić. Polscy spiskowcy, zarówno ci z warszawskiego PPS, jak i piłsudczycy, nie robią zbyt poważnego wrażenia (choć oczywiście zawdzięcza im Benedykt ocalenie z Irkucka). O wiele ciekawszy wydaje się projekt Stanów Zjednoczonych Syberii. Jeszcze w Zimie okazuje się, że stronnictwo niepodległości Syberii ma wielu zwolenników wśród mieszkających tam Polaków. Już w Lecie premier nowo powstałego państwa, Porfiry Pocięgło, mówi:
Musieliby się wpierw zaborcy sami tak do reszty wykrwawić, iżby Legijony Piłsudskiego czy różne miejskie oddziały partyj polskich stały się wtem na owych ziemiach siłą na czas jakiś dłuższy najznaczniejszą. Co, przyznasz pan, nie jest przecież prawdopodobnym obrotem Historji.
[...] A tu – proszę: ziemia i Państwo do wzięcia. To jest druga Ameryka, Gierosławski. Bogatsza Ameryka! Sprawiedliwsza Ameryka!
[L, 948]
82W polskiej ikonografii Syberia to miejsce kaźni, gdzie na zesłanie udają się pokonani lecz nie złamani bohaterowie kolejnych polskich insurekcji i rewolucji. Jak pisał jeden z licznych zesłańców, etnograf Bronisław Piłsudski:
Nazwa Syberji, którą rząd zaborczy straszył bez przerwy wszystkich jemu opornych, stała się powszednią, zrozumiałą dla każdego Polaka groźbą. Weszła ona w dziedzinę poezji polskiej, zastępując w niej Tartar starożytnych lub owe piekło dantejskie wieków średnich.162
83Nie zawsze jednak sprawa jest tak jednoznaczna – wielokrotnie przywoływany w tym tekście bohater Lalki wykazuje zaskakująco duży sentyment do przestrzeni swojego zesłania:
Syberia [...] jawi się jako kraina dalekich przestrzeni, czystego powietrza, jasności i łatwości oddechu. [...] Wokulski tęskni do Syberii jako jedynej przestrzeni jednoznaczności: tam nie musiał nieustannie potwierdzać swojego statusu, nie musiał udawać, walczył z przyrodą, nie zaś z własną przeszłością.163
84Tam też poznał i blisko zaprzyjaźnił się z Rosjaninem Suzinem – nazywanym w powieści kupcem, choć dziś raczej szukalibyśmy pewnie innej nazwy na jego profesję – sądzę, że najlepiej oddałby je dzisiejszy termin „finansista”. W każdym razie jasne jest, że, po pierwsze, Suzin ma związki z wielkim kapitałem, po drugie, dzięki tej znajomości Wokulski mógł stać się niezwykle bogaty, po trzecie zaś, współpracując z nim (i zarabiając przy tym krocie), pan Stanisław może wyzwolić się z myślenia w kategoriach narodowych. Syberia stała się dla niego bramą do nowego życia.
85Warto w kontekście syberyjskim przywołać inny utwór o Polaku na Syberii, a mianowicie nieco zapomniane dziś Wzgórze błękitnego snu Igora Newerlego. Akcja książki zaczyna się w 1910 roku, czyli mniej więcej w momencie, gdy świat Lodu zaczyna na poważnie zamarzać. Jej bohater, Bronisław Najdrowski, po odbyciu katorgi zmuszony jest osiedlić się na Syberii (skazany został zresztą w związku z rosyjską zasadą niczym ze świata Lodu, iż „gdy chodzi o życie cesarza, czyn zamierzony należy traktować jako czyn dokonany” [WBS, 244]164). I może znaleźć tam nowe życie, z dala od warszawskich intryg i pomówień (bohater został tam fałszywie uznany za zdrajcę). Teren ten okazuje się przestrzenią nieograniczonych możliwości, skojarzenie ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki wydaje się bardzo na miejscu. Bronisław spotyka polskiego zesłańca postyczniowego Narcyza Wojciechowskiego, jak sam mówi:
po ćwierćwieczu wyszedłem na bogacza. Mam kopalnię złota, salinę, sklep i dom w Minusińsku. Rodziców sprowadziłem do siebie [...]. Jestem radnym miejskim, prezesem oświaty ludowej, opiekunem gimnazjum żeńskiego, członkiem komitetu Muzeum w Minusińsku.
[WBS, 216]
86Ta historia obrazuje dobrze Syberię „z drugiej strony lustra”, o której, opierając się na badaniach historycznych, mówi Dukaj:
Polacy emigrowali tam z przyczyn zarobkowych, obsadzali administrację, urzędy, także sądownictwo, tworzyli burżuazję i inteligencję. Jeszcze w 1902 r. na burmistrza Irkucka wybrany został Polak Bolesław Szostakiewicz. [...]
A na dodatek nie jest to wzorzec „kapitalizmu dorobkiewiczów”, ale coś, czego nam teraz brakuje: kapitalizm dojrzały, wrośnięty w społeczeństwo. Im kto większy bogacz, tym dłuższa lista wzniesionych przezeń sierocińców, bibliotek, kościołów, darmowych kuchni itp. Jakby ci burżuje nic innego nie robili, tylko wydawali swoje fortuny na zbożne dzieła165.
87W powieści Newerlego na Syberii każdy może znaleźć swoje miejsce, swoje źródło zarobkowania, a przy odrobinie szczęścia nawet fortunę (bohaterowie odkrywają złoża złota) oraz miłość – większość z nich traktuje Syberię jako swoją nową ojczyznę. Tu prawie nikomu nie przeszkadza, że jest się byłym zesłańcem, Polakiem czy Buriatem, nawet przechrzczony Żyd zostaje serdecznie przyjęty do społeczności. Możliwa jest realizacja pięknych utopii – spółdzielczego kooperatywizmu, jak również życia prawie zupełnie w oderwaniu od struktur państwa – tę drogę wybrał Najdrowski166. Bohaterom Wzgórza Błękitnego Snu nie było jednak dane zamrozić swojego szczęścia – rozszalała Historia zmusiła ich do ucieczki i powrotu do Polski, gdzie rzuciły się na nich z powrotem warszawskie demony, które dopiero po latach udaje się odegnać. Nawet wtedy jednak:
Między innymi stałymi gośćmi w ich domu byli ludzie z grona sybiraków. W starszym wieku, gorzej lub lepiej urządzeni w Polsce, nie mogli się jakoś zasymilować w odzyskanej ojczyźnie i wstydliwie tęsknili za Syberią. Lubili ludzi tamtejszych, surowych i gościnnych, dania i pieśni syberyjskie, a jak zeszło na wspominki, to tracili poczucie czasu, gadali za północ z wypiekami na twarzy, z roziskrzonymi oczami, jak gdyby śnili swój błękitny sen.
[WBS, 494]
3. O zamrożonej historiozofii
88Na kwestię historii w Lodzie warto spojrzeć w warstwie nieco głębszej . Powieść jest z ducha XIX-wieczna, gdyż przywraca namysł nad mechanizmem historii. Można przyznać rację autorowi, gdy mówi:
Tu nawet nie chodzi o to, czy ja wierzę w taką czy inną historiozofię. Idzie o to, że pytanie, na które historiozofia daje odpowiedź (błędną lub poprawną), jest najżywotniejszym pytaniem współczesności, tymczasem w literaturze te dociekania w ogóle nie znajdują odbicia. [...] W Lodzie przytaczam całą listę pisarzy z początku XX wieku, którzy tworzyli ówczesną literaturę pop [...] opartą właśnie na silnym założeniu historiozoficznym: że procesy dziejowe osiągnęły taki punkt, iż musi wybuchnąć wielka wojna między mocarstwami. Nie było to przewidywanie oparte na prostym następstwie przyczyny i skutku [...] Chodziło o tzw. duch dziejów, moment historyczny, silne poczucie „konieczności”. [...] Ludzie mieli rozwinięty ten „zmysł historiozoficzny” i używali go na co dzień. Czasami to widać także w rozmowach postaci z ówczesnej klasyki – jacyś nieznajomi w podróży czy kawiarni omawiają wydarzenia polityczne: kategorie „rasy”, „ducha narodu”, „powinności kulturowej”, „misji cywilizacyjnej” latają w powietrzu. Nie o to chodzi, by wrócić do tych archaizmów – ale to był jakiś język do rozmowy o tych kwestiach, jakieś narzędzia. Tymczasem dzisiaj dla przeciętnego człowieka maszyneria historii to czarna magia.167
89W świecie powieści właściwie wszyscy bohaterowie wierzą w sens dziejów – czy będzie to marksizm, którąś z wersji religijnych historiozofii, polski irredentyzm, czy syberyjskie obłastnictwo, każdy przekonany jest, że mechanizm historii można rozszyfrować, a nawet tak nim pokierować, by wpłynąć na realizację własnych celów. Czytelnik jest w sytuacji bardziej komfortowej niż bohaterowie – on nie musi wierzyć, on wie, że na historię wpłynęło uderzenie meteorytu i powstały w jego wyniku Lód. Tym samym, dzięki chwytowi literackiemu rodem z science fiction, odnajduje w sobie XIX-wieczne z ducha przekonanie, że Historia to mechanizm, który ma swoje jasno określone zasady działania. Zgodnie z zasadami światotwórstwa w SF, a także przyjętym przez autora założeniem, iż „konwencja [powieści historycznej] wymusza poświęcenie większej uwagi światu, podejście doń serio zwłaszcza przez samego autora”168. Historia w Lodzie potraktowana została z pełną, XIX-wieczną powagą. Perspektywa XXlub XXI-wieczna podważyłaby sens tej kreacji169.
90W tym miejscu warto rozważyć pewne odchylenie w stosunku do koncepcji XIX-wiecznych – w szczątkowej zaledwie formie występuje w niej niezwykle powszechny w tym stuleciu (z zwłaszcza w jego drugiej połowie) dyskurs związany z darwinizmem – jednak jest to w powieściowym świecie całkiem zrozumiałe. Zimno zabija organizmy, usuwa je z sąsiedztwa człowieka – przytoczmy apel z „Tygodnika Ilustrowanego”:
Wieloletnia Zima spowodowała nie tylko wyginięcie gryzoni miejskich i przegnała z Warszawy ptactwo, ale w ogóle pozbawiła miasto i jego mieszkańców kontaktu ze zwierzętami. [...] Towarzystwo apeluje o społeczny wysiłek w celu ponownego przygarnięcia do ognisk domowych „naszych małych przyjaciół”. [...] Skoro dwudziesty wiek ma być wiekiem maszyny i bezosobowych pragmatyzmów pieniądza i techniki, skoro nadto żyjemy w metropolii odciętej od natury, lodem przykrytej – dbajmy przynajmniej, by nie stłamsić w sobie tych uczuć, które rodzą się w człowieku z bytowania w bliskości z życiem małem, bezbronnem.
[L, 762]
91Lód kłóci się z biologią, nic więc dziwnego, że tam, gdzie ona panuje, tam organiczna metaforyka nie może się rozpowszechnić. Przypomnijmy utopię zamrożonego świata, którą opisuje Pobiedonoscew:
Nie będzie wojny z lutymi. Widzę, jak ludzie żyją z nimi w kohabitacji. Lute pod ziemią i na powierzchni, ludzie ponad, w metropoliach tęcz, w grodach wystrzelonych pod niebo na zimnazowych przęsłach, w Alhambrach wiszących nad wielkim śniegiem. [...] Ludzie podróżują kolejami podniebnemi, na strunach kryształowych rozpiętemi; albo aerostatami z jeszcze lżejszych materjałów przemrożonych. Nowe technologje lodowe otwarły dla nas niebo, wyprowadziły w gwiazdy. Nikt nie głoduje, nikt nie cierpi bez potrzeby, zniknęły choroby Lata. W cieplarniach marostiekłowych hodujemy pod ćmiatłem gatunki zbóż i owoców odpornych na wszelkie zarazy. Nigdy nie brakuje nam ciepła i prądu elektrycz nego.
[L, 740]
92Lodowa utopia jest też utopią mechaniczną i w pewnym sensie antyorganiczną. Nie ma natury, takiej, do jakiej przyzwyczajeni byli ludzie Lata – z jej chaosem, bujnością, walką o byt i doborem naturalnym. Tu wszystko jest pod kontrolą człowieka w jego cieplarniach – cała natura jest więc w pewnym sensie sztuczna. Tym bardziej że rośliny są zmodyfikowane, rozwijają się pod wpływem ćmiatła, są zupełnie nowymi roślinami Zimy. Jak wynika z rozpoznań powieściowego świata, bez wątpienia wpływać musi to także na ludzi – powstają (jakże charakterystyczne dla XIX stulecia) wizje nowego człowieka (znów z artykułu powieściowego „Tygodnika Ilustrowanego”):
Natura ludzka nie zmienia się równie szybko co cywilizacja (jeśli zmienia się w ogóle). Nasi ojcowie, dziadowie, pradziadowie – tak się przecież ćwiczyli w czułości i miłości, tak się wychowywali do afektów dorosłych i wrażliwości dojrzałej, tak każdą kropelkę Życia cenić się uczyli [...]. Człowiek wychowany w lodzie, cegle i zimnazie nigdy do końca nie otworzy swej duszy. Pomiędzy tym i następnym pokoleniem zatracona zostanie zdolność odczuwania pewnych emocyi; stępieniu ulegnie zmysł empatii. Inni ludzie – ludzie lodowi – złożą nas do grobów. Będą mieli swoje romanse, swoje namiętności i czułostki – ale już sparciałe, ociężałe, blade. Naszych poezyj, naszych dramatów, naszych żyć – nie pojmą do końca; zdamy im się nadpobudliwymi histerykami, irracjonalnymi lekkoduchami. Ślepota i głuchota duchowa opanuje ludzkość.
[L, 762–763]
93Sytuacja zmienia się diametralnie, gdy stabilny świat XIX-wieczny zostaje rozmrożony. Natura odzyskuje należne sobie miejsce w świecie, a ludzie zmuszeni są do powrotu do swojej biologii i brutalnej walki o byt. Rozpoczyna się XX-wieczny chaos historii – wydaje się, że jej mechanizm się zepsuł i nie sposób go okiełznać. Pojawia się metaforyka sugerująca, że bliżej jej raczej do potężnego żywiołu:
Pu ś ciły stare traktaty wojskowe rozpięte między mocarstwami, te pakty dyplomacji domów panujących, spinające Europę i jaj kolonije siecia sztucznych zależności, wyrozumowane jeszcze przez Bismarcka.
[L, 909]
Tak samo jak przez przyrodę syberyjską, tak idzie Odwilż przez Historję. O d m a r z ł o.
[L, 910]
94Opisane dalej wydarzenia są obrazem historii rozszalałej, nadrabiającej niejako stracony czas – trudno w tym obrazie odszukać porządek, trudno wciąż żywić XIX-wieczne przekonanie o historii jako mechanizmie – Benedyktowi także wydaje się że Historia umarła [L, 945]. Łatwo za to zyskać przekonanie o tym, że samemu Historię się tworzy – jak rzuca Porfiry Pocięgło, nie rozumiejąc jeszcze, co proponuje mu Benedykt: „Buduję tu Państwo, czynię własnemi rękoma Historję! A pan do mnie z obietnicą dienieg przychodzisz” [L, 948].
95A jednak okazuje się, że nad tym żywiołem można zapanować – człowiecza wiedza i odpowiednia technologia są zdolne zapanować nad Lodem, a więc i Historią:
Odwilż niczego nie zmienia, technologia jest technologia. Człowiek potrzebuje Lodu, człowiek robi Lód! Człowiek robi Lód! Człowiek robi Historię.
[L, 965]
co paradoksalnie Gierosławski uświadamia sobie podczas lektury tekstu Brzozowskiego, kończącego się zdaniem: „Jedyną konsekwentną próbą przezwyciężenia marksizmu jest magia” [L, 965].
96To pokazuje, że z jednej strony władza nad Historią jest realizacją marzenia XIX-wiecznych (nie bez przyczyny Benedykt przy okazji zakładania Towarzystwa Zarządzania Historią cytuje Condorceta). Mechanizm Historii zostaje odczarowany, sprowadzony do kwestii czysto naukowych, technologicznych. Przypomnijmy jednak, że w swojej Apolitei (drugiej, obok pobiedonoscewoskiej, utopii zawartej w powieści) jako szczyt marzeń opisuje zniesienie pośrednictwa Państwa w stosunkach człowieka z Historią:
W miarę jak świat pokrywa się Lodem, zamyka się szczelina między tym, co możliwe, i tym, co konieczne. Im większy Mróz, tem mniejsza rola czynowników i wszelkich egzekutorów władzy. Na koniec sam car w Pałacu Zimowym pojmie, że stał się całkowicie zbędnym, albowiem nie wydaje już żadnych rozkazów, których mógłby nie wydać, i w żadnej z decyzyj nie ma wolności wyboru między dwiema możliwościami: jedna jest zawsze dobra, druga jest zawsze zła [...]. Nie car rządzi – rządzi rzecz nieistniejąca w materji: konieczność, to znaczy Prawda.
Państwo zanika wobec konieczności, Państwo jest ziemskim zastępnikiem jedynoprawdy i nie ma racji bytu w Lodzie.
Przyszłością tego świata jest apoliteja, w której człowiek nie zależy od woli drugiego człowieka, lecz bezpośrednio od Historji, i to, co nie istnieje, rządzi tym, co istnieje.
97Plany „nowego” Benedykta idą jak na gusta XIX-wieczne trochę za daleko – jak widać, zdobycie kontroli nad historią jest nie do pomyślenia dla marksisty Brzozowskiego, ale i Ziejcow nie jest tą koncepcją rozradowany [L, 998]. Zamiary Benedykta są według niego świętokradztwem, odbiorą bowiem ludziom możliwość komunikacji z Bogiem:
Siebie posadzicie u steru dziejów i będziecie je według zamysłów własnych o b l i c z a ć: to konieczne, to niemożliwe – i takie będzie! To dobro, to zło – i takie będzie! To piękne, to brzydkie – i takie będzie! To zbawianie, to potępienie – i tak się rozdzieli! to niebo, to piekło – i tak pójdą masy ślepe! Dla Rosji i świata – apoliteja; dla ludzi – los rabów sonnych!
[L, 997]
Wieniedikt Filipowicz, wy skazujecie na wieczne przekleństwo ludzkość całą! Historja jest jedynym sposobem komunikacji Boga z człowiekiem, a odtąd to nie Bóg będzie mówił do nas przez stulecia i dzieje człowiecze, lecz – matematyk warszawski!
[L, 997]
98Benedykt mógłby zapewne odpowiedzieć słowami Zaratustry: „Czy to być może?! Ten świętobliwy starzec nie słyszał w lesie o tym, że Bóg nie żyje!”170.
99Tak kończy się powieść o wieku XIX – człowiek zajmuje miejsce Boga171 i zaczyna sterować Historią. Rozpoczyna się wiek XX.
Notes de bas de page
121 J. Dukaj, O rodzajach wrażliwości literackiej, http://www.dukaj.pl/czytelnia/publicystyka/OrodzajachWrazliwosciLiterackiej [dostęp 24.10.2010], pierwodruk „Nowa Fantastyka” nr 204 (1999–09).
122 Cytaty podaję za J. Dukaj, Lód, Kraków 2007.
123 W. Hamerski, SF: Struktura lodu, „Czas Kultury”, 6/2009, s. 51.
124 Tamże, s. 52.
125 Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, Wrocław 2006, s. 308.
126 H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1999, s. 102.
127 W. Hamerski, dz. cyt., s. 52.
128 Tamże, s. 53.
129 Zob. m.in. E. Paczoska, Lalka czyli rozpad świata, Warszawa 2008, s. 86: „Jak wiadomo, Prus lokując akcję w latach 70. XIX w., zawarł w powieści również wydarzenia i rozpoznania następnej dekady”.
130 H. Sienkiewicz, O powieści historycznej, w: tegoż, Dzieła, t. 45, Warszawa 1951.
131 O XIX-wiecznej krytyce teorii powieści eksperymentalnej zob. m.in. H. Sienkiewicz, O naturalizmie w powieści (w: tegoż: Dzieła, t. 45) czy A. Sygietyński, Współczesna powieść we Francji (w: tegoż, Pisma krytycznoliterackie, Kraków 1971).
132 Polska z drugiej strony lustra, wywiad z J. Dukajem przeprowadzony przez W. Orlińskiego, „Gazeta Wyborcza” 26 grudnia 2007.
133 Zob. W. Terlecki, Baśniotwórstwo i historia. „Współczesność” 1966, nr 13: „W literaturze proces historyczny jest warunkowany przez widzenie rzeczywistości współczesnej [...]. Choćbyśmy powoływali do życia postaci historyczne, i to uwikłane w wydarzenia powszechnie znane, będą to zawsze rekonstrukcje własnej pamięci, będą one żyły tylko dlatego, że powoła je do życia epoka, w której sami żyjemy”. Por. także: D. Dobrowolska, Płomień rodzi się z iskry, Kielce 2002, s. 38–40.
134 M. Faber, Szkarłatny płatek i biały, przeł. M. Świerkocki, Warszawa 2006, s. 10.
135 Na temat „pocztówek” z XIX wieku i modernizmu konsumpcyjnego w literaturze współczesnej obszernie na przykładzie Esther Stefana Chwina pisze Ewa Paczoska w tekście Odkrytka z XIX wieku (E. Paczoska, Dojrzewanie, dojrzałość, niedojrzałość, Warszawa 2004, s. 329–347).
136 J. Dukaj, Xawras Wyżryn, Warszawa 1997, s. 319.
137 Tegoż, Lament miłośnika cegieł, http://www.dukaj.pl/czytelnia/publicystyka/LamentMilosnikaCegiel [dostęp 24.10.2010], pierwodruk w „Gazecie Wyborczej” 12 listopada 2005 roku (nr 263).
138 T. Mizerski, Wirtualny odbiorca, „Czas Kultury” 6/2009, s. 62.
139 Np. kwestia zbliżenia fizycznego między bohaterami w pociągu. Choć według deklaracji Benedykta nie zaszło ono naprawdę, a jedynie mogłoby zajść, to oboje są go tak samo świadomi i zachowują się, jakby wydarzyło się rzeczywiście– tłumaczy się to faktem, że w lodzie to, co możliwe, bywa bardziej istotne niż to, co faktycznie miało miejsce.
140 T. Sobieraj, „Lalka” Prusa na horyzoncie nowoczesności (modernizmu), w: Świat „Lalki”, red J. Malik, Lublin 2005, s. 6. Warto dodać, że w innych swoich tekstach, które można czytać jako fantastyczne, Prus respektuje zasady wspólną dla poważnej fantastyki naukowej oraz XIX-wiecznej prozy realistycznej prawdopodobieństwa oraz zgodności z wiedzą naukową. W ponurej humoresce Dziwna historia precyzyjnie opisuje, co by się stało, gdyby na jednego z ludzi przestała obowiązywać siła tarcia, ze wszystkimi konsekwencjami zarówno „technicznymi”, jak i obyczajowymi. W opowiadaniu Zemsta, opierając się na przesłankach wysnutych z nauk społecznych i wprowadzając założenie, że Anglicy dali Polakom państwo w Afryce, które będzie się kierować zasadami eugeniki, tworzy historię alternatywną, projektując dalsze dzieje narodu polskiego oraz upadających Prus.
141 Pisałem na ten temat w artykule Kto napisał „Pomoc własną” Samuela Smilesa, w: Etyka i literatura, red. E. Ihnatowicz, E. Paczoska, Warszawa 2006, s. 453–460.
142 Jeśli jednak w ogóle istnieje jedna reguła rządząca zachowaniem wszystkich ludzi, jest to Reguła Mniejszego Wstydu [L, 103].
143 Co ciekawe, z dyskusji o wstydzie między Jeleną a Benedyktem nie rozumie nic młoda Amerykanka, panna Filipov, co sugerowałoby, że są to problemy europejskie, a może nawet polskie.
144 F. Scholtz, Wady charakteru dziecięcego i ich leczenie, przeł. J.W. Dawid, Warszawa 1892, s. 53.
145 Cytaty z tekstu Smilesa podaję za: S. Smiles, O charakterze, Warszawa 1873 (spolszczył W. Przyborowski).
146 E. Paczoska, Lalka, czyli rozpad świata , s. 112.
147 Dla jasności wywodu pozostawiam tu nieco z boku mniej istotny, choć zapewne możliwy do pokazania wątek zgubnego wpływu lektur romantycznych na Gierosławskiego (Mickiewicz, Tiutczew, Słowacki), co zbliżałoby go do Wokulskiego.
148 Postaci rzezańców często pojawiają się w utworach opisujących Rosję początku XX wieku – zob. Wzgórze błękitnego snu Igora Newerlego i Cień karła, cień olbrzyma Władysława Terleckiego.
149 F. Nietzsche, To rzekł Zaratustra, Warszawa 1999, s. 40.
150 Benedykt od niemal dwudziestu lat nic o ojcu nie wie i wiedzieć nie chce, winiąc go i jego działalność spiskową bezpośrednio za śmierć siostry, a pośrednio za śmierć matki, a samego siebie obwiniając o ojca wydanie. Ale niewiele wiemy też o ojcu Jeleny (podróżuje ona jedynie z ciotką) – nawet w alternatywnych wersjach przedstawionej przez nią historii rodzice giną, gdy jest małą dziewczynką. Nic nie wiemy też o ojcu Fryderyka Welca – postać ojca panny Julii łączy w sobie despotyzm z głęboką naiwnością, układ między Teslą i Christine Filipov rozpatrywany jako relacja ojciec – córka raczej nie spełnia sensownie tego wzorca – jedyna szczęśliwa i kompletna rodzina to Wieliccy w Irkucku, w domu których Benedykt funkcjonuje trochę na zasadach przybranego syna. O ojcach w pozytywizmie zob. E Paczoska, Ojcowie i dzieci: dojrzewanie w modelu „Self-help”, w: tejże, Dojrzewanie, dojrzałość, niedojrzałość , s. 13–32.
151 S. Smiles, Pomoc własna (Self-help), Warszawa 1908, s. 381.
152 Tamże, s. 383.
153 Tamże, s. 385.
154 F. Scholtz, Wady charakteru dziecięcego i ich leczenie, s. 118.
155 Obszernie na ten temat pisze Dorota Sajewska, zob . Część pierwsza Choroba jako metafora epoki, w: tejże, Chore sztuki Choroba/tożsamość/dramat, Kraków 2005.
156 Gorzką nauczkę opisuje w opowieści o swojej pierwszej miłości zniszczonej przez zazdrość o wymyślonego przez ukochaną kochanka-adresata listów [L, 210–214].
157 U. Kowalczuk, O różnicach w świecie Lalki, w: Świat Lalki, red. J. Malik, Lublin 2005, s. 88.
158 T. Sobieraj, „Gdy człowiek [ ] przez pracę i czyn stanie się wszystkim czym się tylko człowiek stać może – wtedy jest wielkim” Szkic o etyce normatywnej i antropologicznych wzorcach w literaturze polskiego pozytywizmu (prolegomena), w: Etyka i literatura, red. E. Ihnatowicz, E. Paczoska, s. 27.
159 Nie do końca jednoznacznie rozstrzygnięta została kwestia, czy Benedykt faktycznie zszedł na Drogi Mamutów, czy też to, czego doświadczył, to wywołane wychłodzeniem organizmu halucynacje.
160 A. Bielik-Robson. Na drugim brzegu nihilizmu . Filozofia współczesna w poszukiwaniu nowego podmiotu, Warszawa 1997, s. 120. Zauważmy przy okazji, że ta koncepcja charakteru pasuje także do całego świata Innych pieśni, a zwłaszcza do ich głównego bohatera, Hieronima Berbeleka, odbudowującego swoją osobowość po jej wcześniejszym rozbiciu.
161 Polska z drugiej strony lustra, wywiad z J. Dukajem przeprowadzony przez W. Orlińskiego, „Gazeta Wyborcza” 26 grudnia 2007.
162 B. Piłsudski, Polacy w Syberji, Le Puy – Francja 1918, s. 33.
163 E. Paczoska, Lalka, czyli rozpad świata, s. 49.
164 Cyt. za: I. Newerly, Wzgórze błękitnego snu, Warszawa 1986.
165 Polska z drugiej strony lustra . . .
166 Wymownym symbolem tego jest moment, gdy w syberyjskiej chacie Bronisława i Wiery odbywa się ślub zbiegłego zesłańca Pawła i Buriatki Erche. Pan Młody prosi Bronisława „Proszę, dajcie nam ślub po swojemu, wy, człowiek sprawiedliwy”, zaś ten spełnia jego prośbę słowami „Nie jestem władzą duchowną czy państwową, żeby udzielać ślubów. Mogę tylko poświadczyć wszystkim, że ty, Paweł, i ty, Erche, spotkaliście się w moim domu, pokochaliście się i chcecie zawrzeć związek małżeński. Wierzę, iż będziecie dobrym mężem i dobrą żoną pomagając sobie wzajemnie, i na tej nowej drodze życia z całego serca życzę wam szczęścia!”. [WBS, 460]
167 Polska z drugiej strony lustra...
168 J. Dukaj, Lament miłośnika cegieł, http://www.dukaj.pl/czytelnia/publicystyka/LamentMilosnikaCegiel [dostęp 24.10.2010], pierwodruk w „Gazecie Wyborczej” 12 listopada 2005 roku (nr 263).
169 Dlatego też nieporozumieniem jest zarzucanie Dukajowi braku „ironii w podejściu do pojęć historiozoficznych”, co czyni Tomasz Mizerkiewicz w tekście Dwuznaczny urok historiozofii, http://artpapier.com/?pid=2&cid=1&aid=1197 [dostęp 24.10.2010].
170 F. Nietzsche, dz. cyt., s. 12.
171 Benedykt co prawda nie uzurpuje sobie władzy boskiej, jednak liczne znaki w powieściowym świecie wskazują na jego niezwykłą pozycję w nowym świecie – władza nad ludźmi, władza nad Historią, zarządzenie prac nad wskrzeszaniem zmarłych, nawet pozornie lekceważące określenie Ziejcowa – „Matematyk” wskazują na ponadludzkie moce Benedykta.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017