O Bolesławie Prusie, Aleksandrze Głowackim, Stanisławie Wokulskim oraz o problemach z postaciami i pseudonimami, które wymknęły się swemu twórcy
p. 15-33
Texte intégral
I
1Znana i niezwykle popularna seria komiksowa Baśnie Billa Willinghama opiera się na wyjściowym pomyśle, iż postaci z baśni, wskutek przybycia potężnych i okrutnych armii tajemniczego najeźdźcy zwanego Adwersarzem4, zmuszone zostały do opuszczenia swoich fantastycznych krain i przybycia do naszego świata, obecnie zaś mieszkają na Manhattanie, ukrywając swoją obecność dzięki magicznym zaklęciom. W świecie tego komiksu obowiązuje zasada, iż najpotężniejsze są te z baśniowych postaci, o których mówi się najwięcej, będące bohaterami największej liczby narracji – dlatego Złotowłosa nie może zabić Śnieżki, sama zaś ginie, zwłaszcza gdy po stronie Śnieżki staje jeszcze Wielki Zły Wilk (od angielskiego Big Bad Wolf, zwany przez inne postaci skrótowo Bigbym). Z drugiej jednak strony, postaci fikcyjne zdają się zupełnie niezależne od „prawdziwego świata”, wydają się istnieć odwiecznie, wpływ ludzi na ich świat nie jest zauważalny. Niespecjalnie przejmują się śmiertelnymi – prowadząc swoją walkę w baśniowym świecie dbają jedynie o to, by świat doczesny nie dowiedział się o ich istnieniu. Niekiedy też ingerują w niego w imię własnych celów, manipulując ludźmi w wygodne dla siebie sposoby.
2W koncept ten dobrze wpisać można charakter opowieści o tytułowych bohaterach tego tekstu – Bolesławie Prusie, Aleksandrze Głowackim oraz Stanisławie Wokulskim. Co prawda, w świecie rzeczywistym oczywiste jest (czy też wydaje się oczywiste), że ten pierwszy (Prus) został wymyślony przez tego drugiego (Głowackiego), potem zaś wymyślił (opowiedział) tego trzeciego (Wokulskiego), lecz w świecie opowieści o polskim wieku XIX z perspektywy ponad stu lat od tego wydarzenia czasami to rozróżnienie zaciera się i właściwie nie wiadomo, jak to do końca było, czy to przypadkiem nie Wokulski zmusił Prusa do opowiedzenia siebie, a Głowacki w ogóle nie istniał5. W każdym razie zdarzają się głosy, iż: „Wokulski istnieje tak samo przekonująco jak Prus. Może nawet postaci istnieją jakoś «bardziej», intensywniej, bo dane jest im życie wielokrotne z chwilą kolejnej lektury”6 czy też: „W istocie, mam wrażenie, że Prusowi wiele rzeczy udało się przypadkiem, lub inaczej mówiąc, że nad wieloma cechami historii Wokulskiego, Łęckiej i Rzeckiego świadomość dziewiętnastowiecznego autora nie sprawowała kontroli7”. Tego typu eksperymenty myślowe same w sobie nie muszą być wartościowane negatywnie, jednak konkretne ich użycia, jak i skutki skłaniają ku pewnej podejrzliwości. Czasami maskują ignorancję piszącego, utrwalają stereotypy wśród mniej świadomych czytelników, ostatecznie zaś prowadzą do lekceważenia autora najwybitniejszej polskiej powieści.
3W tego typu ujęciach geneza powstania powieści wymyka się faktycznej kolejności faktów, jest elementem mieszającej fikcję i rzeczywistość opowieści o Prusie i Wokulskim wpisanej w szerszą opowieść o polskim wieku XIX. Gdyby obu tych bohaterów narracji o wieku XIX postawić obok siebie wedle miary Baśni, Wokulski byłby tworem nieskończenie potężniejszym, silnym mnogością narracji prowadzonych na jego temat nieprzerwanie od ponad stu lat. Bolesław Prus byłby zaś postacią o bycie słabym i niestabilnym, sprowadzoną do roli posiadacza ręki, która spisała XIX-wieczną arcypowieść, niczym przekaźnik czy medium. Postacią, która podpisała swoim nazwiskiem coś, co jego, pozytywistycznego nudziarza, znacznie przerastało. A Głowacki? Cóż... Kto by o nim pamiętał.
4Mówienie o Wokulskim rozpoczyna się już w pierwszym rozdziale powieści. Od samego początku egzystencja Stacha zaczyna rozdzielać się na kilka alternatywnych żywotów potencjalnych (Wokulski według radcy Węgrowicza, Wokulski według ajenta Szprota, fabrykanta Deklewskiego, Wokulski według Rzeckiego), których prawdopodobieństwo dopiero z czasem może ocenić czytelnik. W trakcie powieści o Wokulskim ciągle mówią i rzadko się zgadzają – wyliczyć można niemal bez końca, kim był, bywał, wydawał się Wokulski i co o nim mówiono. Zdeklasowany szlachcic, ubogi subiekt, student Szkoły Głównej, konspirator styczniowy, zesłaniec syberyjski, niechciany w ojczyźnie sybirak, mąż bogatej wdowy, kupiec, dostawca dla armii carskiej, wielkoskalowy finansista, pomocnik Rosji w handlu bronią, potencjalny (a może rzeczywisty) naukowiec.
5Gdy pozostaniemy jedynie w świecie Lalki, dodać możemy sporo wcieleń, w które wpisują Wokulskiego bohaterowie powieści: Rzecki widzi w nim romantycznego spiskowca, arystokracja warszawska parweniusza wdzierającego się na salony.
Odnosi się wrażenie, że Wokulski jest nieustannie oswajany przez nadawanie mu etykiet zgodnych z obowiązującym katalogiem ról obyczajowych, społecznych i narodowych. Oferta okazuje się jednak zaskakująco zróżnicowana i przeczy logice oczywistości. Bohaterowie Lalki widzą w nim przecież aferzystę lub nawet zdrajcę, ale też dyplomatę i nowatora (II, 344), niewolnika (I, 454) i opiekuna (II, 586), gladiatora (I, 123) i szlachcica angielskiej krwi (I, 401), kupca i uczonego (II, 47) i – oczywiście – romantyka i pozytywistę (I, 322). I choć, jak twierdzi książę, ma Wokulski wiele tytułów: „Jeden tytuł: pracę, drugi: uczciwość, trzeci: zdolności, czwarty: energię” (I, 225) ostatecznie przyjdzie mu buntować się nie przeciw roli Chrystusa wspólnoty (I, 182), lecz eunucha (II, 651) i błazna w orszaku Izabeli (II, 652).8
6Co więcej, sam Wokulski nie jest do końca pewny, kim właściwie jest – w scenie paryskiej, w której obserwuje swoje odbicie w lustrze, niejako rozdziela się na siebie i swojego sobowtóra (o epizodzie paryskim więcej piszę w następnym rozdziale, a także w Dodatku)9. Wielogłos o bohaterze jeden z pierwszych recenzentów powieści, Aleksander Świętochowski, odczytywał jako jego niespójność, pytając (w swoim mniemaniu retorycznie): „Czy możliwym jest logicznie i życiowo taki człowiek z dwu różnorodnych połów sklejony?”10.
7W odpowiedzi Prus postanowił wyłożyć swoje postrzeganie postaci Wokulskiego:
Rzecki jest idealistą politycznym, Ochocki naukowym, a Wokulski bardzo złożonym, jako człowiek epoki przejściowej.
[...]
Wokulski nie jest „zlepkiem”, ale typem bardzo często spotykanym u nas. Mickiewicz był poetą, a przy tym miał popędy wojskowe, polityczne i reformatorskie i „kochał się jak gimnazjalista”. Jeż był żołnierzem, poetą i zdaje się, że próbował jakichś finansowych operacji. Kaczkowski był poetą i finansistą, a ktoś inny żołnierzem, poetą, rolnikiem i geografem. Wokulski jest to człowiek, w którym myśl, uczucie, wola i siły organiczne dosięgnęły wysokiego stopnia natężenia. Gdy los złamał w nim rycerza, obudził się uczony, gdy zrobił go wdowcem po starszej kobiecie, ocknął się (z powodu niezużycia sił fizycznych) kochanek i spekulant. Gdy zginął kochanek i spekulant, ocknął się znowu uczony.
Dowodem sił Wokulskiego jest bodaj miłość, która w nim dosięgnęła stopnia monomanii. Mimo to Wokulski nie kwili, nie wzdycha, lecz działa. Rzuca się na spekulacje, ażeby zdobyć samicę; ale obok tego dba o społeczeństwo i o różnych biedaków. Jego obłęd nie paraliżuje ani rozumu, ani serca, ani woli.11
8W Słówku o krytyce pozytywnej ten wywód powiązany jest z innymi uwagami tłumaczącymi konstrukcję powieści i zasady twórcze autora12. Można zauważyć, że Prus zdradza swoją wersję zakończenia – „Gdy zginął kochanek i spekulant, ocknął się znowu uczony” – być może pisząc Słówko, sądził, że będzie jeszcze pracował nad Sławą, owym ostatecznie nieukończonym prequelo-sequelem Lalki, tam zaś dalszy los Wokulskiego związany jest jednoznacznie z paryską pracownią Geista, co niejako rozgrzesza bohatera z epizodu „spekulanckiego” oraz prób „zdobywania samicy”13. Ważniejsza wydaje się jednak inna kwestia. Otóż autor jednoznacznie broni swojego bohatera przed zarzutami krytyków, przyczyniając się w ten sposób już w początkach recepcji powieści do powszechnego w późniejszych interpretacjach rozstrzygania różnych zawartych w tekście wątpliwości na korzyść głównego bohatera.
9Gdy zamilkli bohaterowie Lalki mówiący o Wokulskim, gdy zamilkli pierwsi recenzenci i sam autor prostujący rozpoznania Posła Prawdy, mówienie o bohaterze wcale się nie skończyło, najróżniejsze opowieści o nim opowiada się od ponad stu lat. Co ciekawe, to mówienie o nim w najróżniejszych rejestrach trwa do dziś.
10Wokulski jest z perspektywy dzisiejszych lektur w pewnym sensie „przesadnie wypełniony” wcieleniami, najrozmaitszymi XIX-wiecznymi rolami, niektórymi bardziej, innymi mniej typowymi dla polskich opowieści o wieku XIX, co też wpływa na ich dzisiejszą czytelność i wyrazistość. Jest tak przepełniony możliwościami, że aby go jakoś skonkretyzować, czytelnicy wybierają na swoje potrzeby tylko jedno z jego wcieleń. Te stereotypowo utrwalone (kupiec, dorobkiewicz, filantrop, „romantyk-pozytywista”), ale też niekiedy dosyć zaskakujące. Warto przy tym zauważyć żywotność figury Wokulskiego (najróżniej czytanej), w mówieniu o zjawiskach współczesnych. Jak w prasowym tekście o kandydacie na trenera kadry narodowej siatkarek:
Ściskam kciuki za Piotra Makowskiego – polskiego kandydata na trenera kobiecej reprezentacji – dodajmy, że jedynego z krajowych szkoleniowców w tej stawce. Samotny Polak w rywalizacji z koalicją Włochów wzmocnionych Brazylijczykiem i Rosjaninem. [...] Romantycznie to wygląda – przyznajmy. A jednak z romantyzmem nie ma nic wspólnego. Z pozytywistycznym spojrzeniem na świat i ludzi – bardzo wiele za to. Praca u podstaw – to hasło idealnie pasuje do trenerskiej wizji i drogi Makowskiego. Jest z nim trochę jak z Wokulskim. Bohater Lalki zaczynał przecież od posady kelnera w winiarni Hopfera. K ażd y z n a s n a p e w n o p a mięt a [podkreślenie – B.Sz.] tę metaforyczną scenę, w której musi się sam wspiąć z piwnicy do sklepu. Idealny obraz self-made mana, człowieka zawdzięczającego wszystko sobie.14
11Charakterystyczne elementy recepcji postaci Wokulskiego (pozytywista pracujący u podstaw, self-made man, wspinający się po szczeblach kariery od samego dołu na sam szczyt), wykorzystano do pokazania zalet bohatera tekstu – trenera siatkarskiego.
12Przywołuje się tę postać Wokulskiego, gdy mowa o współczesnej filantropii czy zmienianiu świata:
Ty byś chciał mieć dookoła takich Wokulskich, którzy czują jakieś zobowiązania społeczne, chodzą do dzielnic biedy i dumają, jak temu zaradzić, jak poprawić świat. Guzik. Nie ma już takiego etosu.15
13Niezwykle chętnie powołują się na niego współcześni przedsiębiorcy:
Ja jestem taki trochę Wokulski z Lalki Prusa. Tak jak on, mam piękne ideały, marzę, a jednocześnie potrafię zbudować swoją firmę. Chociaż to brzmi banalnie, ja naprawdę chcę zmieniać świat.16
14Żywotność bohatera Lalki potwierdzają także przywołania jego postaci na poziomie bardzo odległym od wysokiej kultury – np. jego czerwone ręce pojawiły się na forum kosmetycznym:
mojemu mężowi na wiosnę zawsze skóra schodzi z dłoni:szok: ale to takie grube warstwy skóry aż ma czerwone łapki jak Wokulski:szok::szok::szok::szok::szok:on pije wapno ale wiesz on jest duży chłopak a z dzieckiem to trzeba chyba do lekarza iść.17
15Wciąż odnaleźć można je także (jako negatywny przykład) na stronie dotyczącej podrywania kobiet:
Izabela wiedziała co sie [!] kroi, że Wokulski myślał, że będzie miał ją (albo nawet jej serce) robiąc te wszystkie głupoty. Tak się nie zdobywa serca kobiety i nie można jej winić za nieporadność Wokulskiego. Nice guys finish last, jak to się mawia. Rozpalanie miłości to nie gra w SIMS, gdzie się to staje po przekroczeniu granicy punktów. Izabela miała prawo go nie szanować: mężczyzny, który błaga o miłość, nigdy kobieta nie wybierze [pisownia zgodna z oryginałem – B.Sz].18
16Ponieważ niefachowcy traktują Lalkę jako opis historyczny, nie dziwi fakt, że w pewnym sensie Wokulski wydaje się niektórym z nich bardziej (a przynajmniej tak samo) prawdziwy niż Prus, na co znajdziemy liczne przykłady, łącznie z wmurowaniem poświęconej bohaterowi Lalki tablicy na domu, w którym miałby mieszkać19.
17Najwyższy czas przypomnieć o kolejnej postaci, której opowieściowy żywot jest jeszcze wątlejszy niż Bolesława Prusa. Przecież rękę piszącą Lalkę (a może i umysł ją obmyślający) wypożyczył mu niejaki Aleksander Głowacki. Relacje między tymi dwoma personami nie były oczywiste – warto o nich w tym momencie opowiedzieć. Przypomnijmy: Bolesław Prus to użyty po raz pierwszy w 1872 roku20 pseudonim Aleksandra Głowackiego, który zamierzał zostać naukowcem, swoje nazwisko zarezerwował więc dla „poważnych” prac naukowo-publicystycznych. Tak podpisywał je dosyć długo (m.in. jeszcze bardzo istotny Szkic rozwoju w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa z roku 1885). O wyborze pseudonimu na potrzeby prac literackich ironicznie stwierdzał: „Podpisywałem się pseudonimem wprost ze wstydu, że takie głupstwa piszę”21. Słówko o krytyce pozytywnej, wykład o konstrukcji Lalki oraz zasadach drogi życiowej pisarza, jest także opowieścią o rozdwajaniu się i łączeniu, ciągłym zmienianiu perspektyw, skracaniu i zwiększaniu dystansu do obu pisarskich person. Prus, autor Słówka, pisze o Głowackim z przeszłości, tytułowym bohaterze tekstu Świętochowskiego, z którym polemizuje, w trzeciej osobie: „Wśród tej młodzieży kipiącej życiem Głowacki był nie gorszy i nie lepszy od innych, tylko trochę starszy i doświadczeńszy”, „Był to fanatyk matematyki”, „Ulubionym jego marzeniem było”22, „Z wielkim zapałem studiował logikę”23. Później ten sam dystans stosuje kilkakrotnie wobec Prusa: „Czy Prus jest humorystą”24, ale też bardziej wyraźnie mówi o Prusie „ja” („od kiedy zacząłem pisać25”, „właściwa służba rozpoczęła się dla mnie”26 itd.). O Szkicu programu (podpisanym, przypomnijmy, jako Głowacki) stwierdza z kolei „A może pan Ś zapyta: dla kogo i dlaczego napisałem ten program? Przede wszystkim – dla siebie, ażeby sobie samemu wytknąć kierunek pracy literackiej”27. Widać więc, że między Głowackim i Prusem nie ma wyraźnej różnicy, raczej dosyć płynne przejścia pomiędzy pisaniem o sobie jako faktycznej postaci (bohaterze faktycznych wydarzeń), jako autorze prac naukowych oraz jako pisarzu – Bolesławie Prusie, tworzące swoistą grę znaczeń, raczej zapoznaną w późniejszej recepcji, która wszystkie te trzy wcielenia połączyła w jedno.
18Trudno stwierdzić, na ile pisarz, podpisujący się w prywatnych listach konsekwentnie jako Głowacki, zdawał sobie sprawę z owego pożerania w sferze publicznej Aleksandra Głowackiego przez pseudonim. Choć np. zdanie z listu do żony, iż: „chwała Bogu, że wszystko dobrze, «Pan Bolesław» także zdrów i jeszcze mnie pamięta, widziała go w Lublinie Felutka”28, można czytać jako żart z postrzegania „prywatnego” Aleksandra Głowackiego jako „publicznego” Pana Bolesława Prusa.
19Jeśliby zastanowić się nad tym faktem poważniej, obecność Głowackiego znacznie komplikuje opowieść o naszych trzech bohaterach. Zamiast prostej relacji, w której z jednej strony mamy pisarza, a z drugiej bohatera jego powieści, otrzymujemy triadę: prywatny człowiek – pisarskie alter ego – bohater powieści pisarskiego alter ego. O ile jasne jest, że Aleksander Głowacki spacerował po ulicach faktycznej XIX-wiecznej Warszawy, Stanisław Wokulski zaś po ulicach Warszawy alternatywnej zbudowanej w Lalce, o tyle fascynującym i w sumie dosyć trudnym pytaniem jest to, po jakiej Warszawie chodził Bolesław Prus. I żeby sprawę jeszcze bardziej skomplikować, czy istniał tylko jeden Bolesław Prus? Na pewno można by potraktować go jako element osobowości Aleksandra Głowackiego, owego mr. Hyde’a, który z czasem wziął górę nad osobowością dr. Jekylla i całkowicie ją zastąpił (niewątpliwie narracja o Prusie pożarła narrację o Głowackim). W ten sposób zresztą ta sprawa jest najczęściej odbierana i traktowana w praktyce badawczej – Bolesław Prus stał się po prostu publicznym mianem Aleksandra Głowackiego. Jeżeli nawet pozostawimy na boku egzystencjalne oraz teoretycznoliterackie rozważania o istocie pseudonimu, w przypadku twórczości Bolesława Prusa (Bolesławów Prusów) pozostanie tutaj przynajmniej jedna poważna wątpliwość – czy Prus-kronikarz i Prus-pisarz byli tą samą osobą? Czy te dwie kreacje Aleksandra Głowackiego można utożsamiać? Nie jest to do końca oczywiste. Posunę się nawet do stwierdzenia, że przy dokładniejszym oglądzie jest to mocno wątpliwe.
20Wydaje się, że autor Kronik tworzył inną pisarską personę, m.in. dużo bardziej naginającą się do oczekiwań czytelniczych, niż autor powieści, ale też chyba częściej dopuszczającą do głosu Aleksandra Głowackiego. Uważna lektura Kronik prowokuje do postawienia trudnych pytań. Na przykład: czy niejednokrotnie napotykane w felietonach nieprzyzwoite historie o namiętnych Murzynkach to opisy fantazji Bolesława Prusa – autora Lalki – czy Aleksandra Głowackiego, który niejako pożyczył je Prusowi-kronikarzowi, czy też schlebianie przez Prusa-kronikarza mieszczańskim gustom czytelników „Kuriera”29? Albo: czy tysiące stron mających zsumować teorię powieści zostały obmyślone i napisane przez tę samą postać co doraźne i pisane na termin Kroniki30?
21Tym bardziej że przecież Prus-kronikarz często czyni z siebie bohatera Kronik. A właściwie, gdy już dzielę Prusowskiego włosa na czworo, muszę zauważyć, że czasami bohaterem Kronik jest nie dziennikarz-Prus, ale warszawiak Głowacki, który się żeni albo doświadcza miłych wrażeń związanych z wiosną. Bolesław Prus staje się więc nie tylko alter ego odpowiedzialnym za pisanie Kronik, lecz także bohaterem kronikarskiej opowieści o Warszawie, w której to opowiedzianej w Warszawie mieszka także inny bohater Kronik – Aleksander Głowacki. Opowiedzianej w Kronikach, bo przecież, wbrew obiegowej opinii, nie oddają one faktycznej rzeczywistości warszawskiej, budując swoistą rzeczywistość alternatywną. Leopold Janikowski nie przywiózł ze sobą nagich Murzynek i wypchanego afrykańskiego króla31, a Bolesław Prus nie rozmawiał z posągiem na wystawie w Zachęcie32, żeby wymienić tylko dwa z ogromnej ilości przykładów potwierdzających tę tezę.
II
22Pomijanie postaci Aleksandra Głowackiego w dyskursie publicznym jest już bardzo mocne w momencie śmierci pisarza – przywołajmy jeden z przykładów. Niezwykle ciekawa jest lektura artykułów w niemal całkowicie poświęconym Bolesławowi Prusowi numerze „Tygodnika Ilustrowanego” z 1 czerwca 1912 roku, zaraz po śmierci i pogrzebie pisarza. Podkreślmy – numer poświęcony jest Bolesławowi Prusowi, a nie Aleksandrowi Głowackiemu, pod zdjęciem autora Lalki (często reprodukowana podobizna z 1904 roku) na pierwszej stronie (zaraz po reklamach), pojawia się podpis (wzorowany na odręcznym) „Bolesław Prus”. Numer otwiera artykuł zatytułowany po prostu Bolesław Prus (autorstwa Jana Lorentowicza) zawierający oprócz stwierdzeń, iż „Prus nie tylko był c z y t a n y przez w s z y s t k i c h, a l e b y ł w i e l b i o n y, k o c h a n y p o w s z e c h n i e”, znamienne słowa:
Żywot jego i twórczość nabierają znaczenia na wskroś symbolicznego: są wyrazem rozdarcia, na które przeklęte losy skazały Polaka nowoczesnego, zmuszając go do spełniania swego przeznaczenia os o b i s t eg o, a le t e ż w yt ę ża ni a wszys t k ic h si ł, a b y o r ga nizo wać ży cie n a r o do w e [podkr. B.Sz.].
23Jednak zarówno owo „przeznaczenie osobiste”, jak i Aleksander Głowacki prawie nie pojawiają się w licznych artykułach tego numeru „Tygodnika”. Nie znajdziemy najmniejszej wzmianki o nim w kolejnych tekstach z wymownymi tytułami: Ani z soli, ani z roli, To był chrześcijanin, Prus jako publicysta, Optymizm Prusa, wierszu Or-Ota Za jego trumną z ilustracją podpisaną „Grób Prusa po pogrzebie”, artykułach Ostatni okres twórczości, Mistyk realizmu, Dzieci a rewolucja, Prus w Paryżu, Prus w Nałęczowie. Podobnie w opisach zdjęć czytamy m.in. „Wyprowadzenie zwłok B o l e s ł a w a P r u s a z kościoła Św. Aleksandra” czy „Pogrzeb B o l e s ł a w a P r u s a ”. Głowackiego brakuje także w tekście-relacji Pogrzeb Bolesława Prusa, choć zamieszczono trzy nekrologi, gdzie mowa o zgonie „Aleksandra Głowackiego (Bolesława Prusa)”.
24Prus – człowiek prywatny, Prus – Aleksander Głowacki pojawia się jedynie w tekście Józefa Kotarbińskiego Młodość Bolesława Prusa. Domniemywać można, że mogło tak się stać z racji na bliską znajomość z czasu młodości autora Lalki albo też opisywanie wydarzeń czasu młodości, a może okresu, gdy Głowacki nie „przemienił się” jeszcze w Prusa, a może momentu, gdzie miał jeszcze życie prywatne, które można było rozpatrywać w oderwaniu od publicznej figury. Co znamienne, Głowacki pojawia się we fragmentach, które wyraźnie wiążą się z osobistymi wspomnieniami, mają lżejszy ton i słabiej włączają się w ciąg opowieści o kształtowaniu się umysłowości Bolesława Prusa. Najpierw w bogatym w anegdoty fragmencie o czasach szkolnych (cytującym zresztą jubileuszowe teksty Juliana Ochorowicza i Gustawa Dolińskiego z noworocznego wydania „Kuriera Codziennego” z 1897 roku), później we wspomnieniu o okresie, gdy Kotarbiński i Głowacki dzielili pokój. Znamienne jest jednak, że w innych partiach tekstu niepodzielnie panuje Prus.
25Jasne jest, dlaczego to Prus występuje we fragmentach pierwszym i ostatnim. Stwierdzenie we wstępie, iż „młodość autora Lalki była pełna złotego humoru” i „Prus jednał sobie zawsze serca ludzkie pogodą i niezrównanie oryginalnym humorem” spina się klamrą z zakończeniem, gdzie po konstatacji, iż „Jako pisarz i twórca, Prus dotrzymał daleko więcej, aniżeli obiecywał w młodości”, pojawia się znowu fragment, iż „Prus [...] zachował pogodę i młodość duszy, w ostatnich latach przyćmioną smętkiem i bólem osobistym”, akcentując w ten sposób po pierwsze wyjątkowy rozwój Prusa-pisarza oraz stałość cech Prusa – „charakteru szlachetnego a pełnego miłości do otoczenia”.
26Jednak Prus „wkrada się” w opowieść także w innych, nieco zaskakujących miejscach. Gdy mowa o kolejach losu młodego bohatera jeszcze w czasach przedgimnazjalnych (czy też, precyzyjniej, przed powrotem do szkoły po zawirowaniach powstania styczniowego), czytamy, iż „Ocalawszy szczęśliwie z ostatniej ruchawki, P r u s wrócił do szkoły”. W środku fragmentu „szkolnego”, iż „Przed Prusem ukończyli szkoły lubelskie”. To oczywiście tłumaczyć może fakt, że mówimy o zdarzeniach zahaczających o oficjalną biografię. Ale jeszcze bardziej zastanawiające jest nagłe przejście od Głowackiego do Prusa w drugim z fragmentów „prywatnych”. Zaczyna się on od słów: „Poznałem Głowackiego osobiście po wyjściu ze Szkoły Głównej, w gronie młodych literatów, utrzymując ściślejsze więzy koleżeńskie ze Świętochowskim i Chmielowskim”. Dalej mowa o znajomości prywatnej, studenckich obiadach, którym „Głowacki dodawał pyszną przyprawę humoru”, wreszcie pojawiają się anegdoty dotyczące wspólnego mieszkania. I nagle pojawia się też Prus: „Żyliśmy z tym kochanym człowiekiem zgodnie, po bratersku, skromnie, ale bez głodu i chłodu, zaspokajając z pracy nasze ograniczone wymagania. Gdy Prus czasem w przerwach pisania nadto się rozgdakał, ja poskramiałem go, wyciągając silnym głosem barytonowe nuty, tak że z komicznym przestrachem zatykał uszy...”.
27W rozróżnieniu Głowacki-Prus nie ma zatem konsekwencji.
28Nie jest jasne, jak rozchwianie można uzasadnić – jeżeliby szukać wzorca, można przypuszczać, że Prus pojawia się tam, gdzie zbliżamy się do „oficjalnej” biografii pisarza – humorysta w życiu i humorysta w literaturze, to motyw już wówczas mocno utrwalony w analizach twórczości Prusa (przewija się zresztą w innych artykułach z tego numeru „Tygodnika”), podobnie jak udział w powstaniu. Głowacki to uczestnik zdarzeń błahych, prywatnych, jak żartobliwe spory między gdaczącym Olesiem a śpiewającym Kotarbińskim.
III
29Przed kilkoma laty popełniłem artykuł zatytułowany Żywa „Lalka”, martwy Prus? – w którym podawałem kilka powodów, dla których warto współcześnie „ożywić” autora Lalki33. W ostatniej części rozdziału chciałbym na sprawę spojrzeć od trochę innej strony, zastanawiając się, czy życie Bolesława Prusa/Aleksandra Głowackiego to materiał na narrację, która mogłaby dorównać siłą narracji o Wokulskim?
30Bolesław Prus uważany jest powszechnie za człowieka bez biografii. Wydaje się to uzasadnione jedynie, gdy przyjmiemy, że we wszystkich dramatycznych wydarzeniach życiowych brał udział Aleksander Głowacki, który przybierał imię Bolesława Prusa, by zajmować się mozolną publicystyczną i literacką pracą. Ale wówczas jakże ciekawą postacią jest ten traktowany przez biografów po macoszemu Głowacki!
31Ryszard Koziołek w ciekawym skądinąd artykule Szary geniusz stwierdza na samym początku:
Brak w tym życiu zdarzeń porównywalnych z trzema małżeństwami Sienkiewicza, brawurowym przemytem Traugutta dokonanym przez Orzeszkową czy kontrowersyjnym związkiem Konopnickiej z Pietrkiem, czyli Marią Dulębianką. Ożeniwszy się z kuzynką Oktawią Trembińską, w przeciwieństwie do tych trojga, nawet się nie rozwiódł.34
32To prawda, że Prus/Głowacki nie miał biografii w sensie celebryckim, bo XIX-wiecznym celebrytą (w przeciwieństwie do Sienkiewicza i Konopnickiej) nie został. Zresztą w dużej mierze dlatego, że zostać nie chciał. Decyzja o rozdzieleniu Głowackiego od Prusa może być właśnie próbą oddzielenia tego, co prywatne, od tego, co publiczne, od tego, co widać na zewnątrz, co sprzedaje się w gazetach. Prus nie sprzedawał prywatności. Także dzięki wymienionym wcześniej licznym filtrom i przekształceniom, nawet w pozornie najbardziej osobistych Kronikach mylił tropy prowadzące do Aleksandra Głowackiego (dzięki temu zresztą łatwo można oddzielić wspomnienia tych, z którymi Głowacki był blisko, od tych, którzy o owej bliskości konfabulują – ci drudzy mówią o nim „pan Prus”, choć dla osób znanych prywatnie był on Głowackim35, Aleksandrem bądź Olesiem36). Autor Lalki prawie nie podróżował, nie budował okazałych rezydencji (ani też nie otrzymał ich od narodu), nie miał (na ile jesteśmy to w stanie ustalić) skandalicznych romansów37. Jeżeli za wzór popularnej biografii przyjmiemy wydaną niedawno w Polsce książkę Davida Lodge’a Który stawał na wysokości zadania o H.G. Wellsie38 (skądinąd postaci bardzo Prusowi bliskiej), w której tego typu zdarzenia (z naciskiem na romanse z córkami fabiańskich przyjaciół) odgrywają rolę pierwszoplanową, to faktycznie życie Prusa na taką książkę się nie nadaje – tyle, że – sądząc po recenzjach książki Lodge’a, nie byłem jedynym, którego nużyły przydługie opisy praktykowania przez autora Wehikułu czasu wolnej miłości39.
33A gdy mówimy o biografii, a nie żywocie celebryty, to przecież akurat Aleksander Głowacki mógł raczej narzekać na nadmiar interesujących wydarzeń i tragicznego napięcia. Choć mało kto, poza prusologami, o tym wie. Jako potwierdzenie przykład z jubileuszowego dla Prusa roku 2012.
34W jednym z numerów magazynu „Książki” na rozkładówce umieszczono zestawienie zatytułowane Traumy pożyteczne . Przykre przypadki przyszłych pisarzy40. Znajdują się w nim pisarze, którzy przeżyli traumatyczne wydarzenie w dzieciństwie lub młodości – Arthur Rimbaud jako ofiara domniemanego gwałtu, Gustave Flaubert mieszkający przez ścianę z salą szpitalną, Raymond Chandler ranny w głowę podczas I wojny światowej, Henry James z tajemniczą skazą, dzięki której nie walczył podczas wojny secesyjnej. Polaków reprezentuje jedynie Julian Przyboś, który jako dziecko zobaczył wielkie czerwone niebo nad koronami dębów, co miało wpłynąć na całą jego twórczość. Głowackiego/Prusa zaś brak – chciałoby się dodać „oczywiście”, ale to przecież właśnie wcale oczywiste nie jest. Z wielkich pisarzy, nie tylko polskich, to on właśnie nie tylko mógłby, ale właściwe powinien figurować na jednym z głównych miejsc.
35Wyobraźmy sobie bowiem szesnastoletniego chłopaka, który, tak jak wielu innych młodzieńców owego czasu, poszedł do powstania. Który po raz pierwszy przyjeżdża do Warszawy, zwolniony na krótko z oddziału powstańczego, by spotkać się z ukochanym starszym bratem. Brat, jak się okazuje, podczas wileńskiego terroru Murawiewa postradał zmysły i na widok Aleksandra reaguje atakami paniki. Młody Głowacki nie może w Warszawie dłużej zostać, musi wracać do oddziału. Uczestniczy dalej w beznadziejnej walce. Doświadcza ran, dwukrotnego uwięzienia. Rana głowy będąca skutkiem tej walki na zawsze zniekształci jego percepcję, powodując wadę wzroku i liczne fobie. Przeżycia beznadziejnej i bezsensownej walki na zawsze wyleczą go z mrzonek o mesjanistycznych zrywach.
Ja, dawny ja, pochowany jestem razem z nadziejami moimi pod Białką, skąd drugi ja wyniósł: dwumiesięczne szaleństwo, zwątpienie w tego rodzaju zabawy i kalectwo...41
36Trudno chyba przecenić wpływ tych doświadczeń na dalszą twórczość, trudno także uznać owe przeżycia za banalne i nieinteresujące. Za własność człowieka bez biografii. Ten wątek opowieści niestety dla Prusa/Głowackiego, choć być może szczęśliwie dla biografa, nie kończy się właściwie nigdy, gdyż brat pisarza Leon Głowacki do śmierci nie odzyskał zdrowia psychicznego (a żył aż do roku 1907), zaś Aleksander, borykający się często z problemami finansowymi, musiał od 1895 roku płacić za jego pobyt w zakładzie dla obłąkanych. Trauma przełomu dzieciństwa i młodości towarzyszyła mu przez całe niemal życie, nie miał szans zapomnieć o tych przeżyciach42.
37W życiorysie Głowackiego/Prusa mamy przecież inne ciekawe historie. Chociażby opowieść o prowincjuszu, który wbrew przeciwieństwom dostaje się na salony polskiej literatury. Albo o felietoniście, który postanowił zostać wybitnym pisarzem i udało mu się to. Czy o humoryście, którego życie podszyte było smutkiem i tragizmem. Albo o ciężko doświadczonym przez życie człowieku, którego ukochany wychowanek zabija się na skutek nieszczęśliwej miłości. Czy wreszcie o szaleńcu formy, który rozważaniami o jej istocie zapełnił tysiące niepublikowanych za życia stronic.
38Słowem – materiał na opowieść biograficzną o człowieku, który nie tylko stawał na wysokości zadania, ale wielokrotnie przekroczył przypisaną sobie miarę, nie ugiął się pod ciosami, trwał do końca życia w swoistym heroizmie życia codziennego.
39Na koniec powróćmy na chwilę do uniwersum, od którego zaczęliśmy opowieść o tytułowych bohaterach tego artykułu – świata komiksu Baśnie. Oprócz wielu cech, które spowodowały jego popularność, jest i ta, która szczególnie ujmuje piszącego te słowa. Postaci, które początkowo wydają się śmieszne i nieznaczące (a czasem wręcz żałosne), w miarę rozwoju wielotomowej opowieści nie tylko okazują się skrywać traumatyczne i tragiczne doświadczenia, ale też wychodzą na plan pierwszy, by w godzinie próby wykazać się bohaterstwem, mądrością i poświęceniem. Tak jak Muchołap, wariacja na temat księcia zamienionego w żabę, pełniący rolę woźnego, w momencie próby okazuje się potężnym królem, czy Książę Uroczy. Najciekawsza i w pewien sposób bliska Głowackiemu jest jednak postać Niebieskiego Chłopca (Boy Blue) zwanego w skrócie po prostu Niebieskim. Poznajemy go jako młodzieńca, gdy pracuje jako urzędnik – pomocnik Śnieżki w biurze Baśniogrodu. Wydaje się osobą zupełnie nieistotną, zainteresowaną głównie komiksami i grą na trąbce. Tym bardziej że opowieść o nim dla „docześniaków” ogranicza się do krótkiej dziecięcej rymowanki.
40A jednak z biegiem czasu, gdy stopniowo poznajemy jego przeszłość jako wojownika, który walczył w niezliczonej ilości bitew w obronie stron rodzinnych przeciw przeważającym siłom Adwersarza („W tamtych czasach z bitwy na bitwę było nas mniej. Zabili każdego z kim służyłem. Ludzi, których kochałem jak braci. Bardziej niż braci...43”), gdy jesteśmy świadkami kolejnych bohaterskich i pełnych poświęcenia czynów, widzimy, że jest być może najważniejszą postacią tej opowieści, a wybór bardzo zwykłego, urzędniczego życia wyniknął ze skromności i swoistej filozofii codzienności, którą najpełniej wyraził chwilę przed śmiercią:
Nim odszedł, prosił, żeby nie chować go wraz z innymi ofiarami wojny. Nie dlatego, że ich nie szanował, ale dlatego, że nie chciał być zapamiętany jako wojownik. O wiele bardziej lubił swoją pracę w biurze i grę na trąbce. Prosił by pochować go w przystani na wzgórzu, obok boiska.44
41Tu warto przywołać fragment listu Głowackiego do Walerego Przyborowskiego, pracującego nad historią powstania:
W każdym razie mego nazwiska, proszę Cię, absolutnie nie wspominaj. Proszę Cię o to nie z jakiejś obawy, gdyż obawiać się nie mam czego, ale ze wstrętu do roli „świadka wielkich wydarzeń”. Są ludzie, których cała zasługa polega na tym, że „coś” widzieli albo nie widząc, zełgali. No, ale ja w tym szeregu stawać nie chcę.45
42Ujmująca skromność i skupienie się na sprawach codziennych, jako bardziej istotnych niż wojenne czyny, łączą bohatera Baśni i najciekawszego być może bohatera tego tekstu, który – podobnie jak Niebieski – nie uchylał się przed powinnościami, ale nie afiszował się z dokonaniami, a swoista filozofia codzienności była istotnym tematem jego tekstów. Skoro więc Niebieski, zaczynając od dziesięciolinijkowej bajki dla dzieci, doczekał się w końcu pomnikowej opowieści na kartach Baśni, może i dla Głowackiego jest szansa...
Notes de bas de page
4 Kolejne tomy odkrywają tożsamość Adwersarza, pokazują zwycięską wojnę przeciw jego złemu imperium, ale także skomplikowane losy baśniowców po odzyskaniu wolności.
5 Sprawę komplikuje dodatkowo zjawisko poszukiwania przez badaczy potencjalnych pierwowzorów Stanisława Wokulskiego wśród postaci historycznych (np. J. Bachórz, Wprowadzenie do powieściowego życia i spraw poniektórych Stanisława Wokulskiego, w: tegoż, Spotkania z „Lalką”, Gdańsk 2010, s. 77 – 83) czy też kreowania swoich krewnych na takie pierwowzory (zob. A. Bąbel, A. Grabowska-Kuniczuk, W poszukiwaniu pierwowzoru Wokulskiego . Między prawdą a fikcją – wspomnienia rodzinne Leokadii Korwin-Pawłowskiej, w: Realiści, realizm, realność . W stulecie śmierci Bolesława Prusa, red. E. Paczoska, B. Szleszyński, D.M. Osiński, Warszawa 2013, s. 13–28).
6 O. Tokarczuk, Lalka i perła, Kraków 2001, s. 14–15.
7 J. Sosnowski, Linki do „Lalki”, http://www.wiez.pl/czasopismo/;s,czasopismo_szczegoly,id,570,art,15757 [dostęp 13.04.2015].
8 U. Kowalczuk, O różnicach w świecie „Lalki”, w: J. Malik, Świat „Lalki”, Lublin 2005, s. 89.
9 Zob. W. Ratajczak, Jak w świecie „Lalki” ludzie patrzą na siebie?, w: Bolesław Prus: pisarz nowoczesny, red. J.A. Malik, Lublin 2009, s. 27.
10 A.Ś. [A. Świętochowski], Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), w: T. Sobieraj, Prus versus Świętochowski . W sporze o naukowość, krytykę pozytywistyczną i „Lalkę”, Poznań 2008, s. 84.
11 B. Prus, Słówko o krytyce pozytywnej (Poemat realistyczny w 6-ciu pieśniach), w: tamże, s. 139–140.
12 Oczywiście można powiedzieć, że autor jest tutaj po prostu interpretatorem własnego tekstu, równie uprawnionym jak inni krytycy. Wydaje się jednak, że jego słowa mają nieco większą wagę, choć oczywiście nie są w żadnej mierze rozstrzygające.
13 Na temat Sławy, jej wersji oraz kontekstów obszernie pisał Jakub Malik w rozdziale Sława albo światy możliwe „Lalki” swojej książki „Lalka” . Historie z różnych światów, Lublin 2005, s. 171–218. Zacytować możemy fragment o bohaterze tej nieukończonej powieści z zachowanej w rękopisie wersji tekstu: „Był to człowiek zdolny, ambitny i zamknięty w sobie. Jego zniknięcie wywołało rozmaite domysły. Przypuszczano, że się zakochał, szeptano, że się zabił; niektórzy posądzali go o należenie do jakiegoś spisku, inni o zwykły występek, za który dostał się do aresztu. [...] od pięciu lat, zerwawszy stosunki z ludźmi, pracował w jakimś laboratorium. Ktoś z dawnych kolegów widział go i ogłosił, że wygląda jak nędzarz i maniak. Dodał też, że pracuje nad wynalazkiem niedorzeczniejszym od perpetuum mobile, ale – co mianowicie robi, nie wiadomo” (za: J. Malik, „Lalka” . Historie , s. 201).
14 W. Borakiewicz, Piotr Makowski, czyli nasz Wokulski spod siatki, http://m.bydgoszcz.sport.pl/sport-bydgoszcz/1,130802,13160020,Piotr_Makowski czyli_nasz_Wokulski_spod_siatki.html [dostęp 13.04. 2015].
15 G. Sroczyński, Moralność tiszerta, [wywiad z Jonaszem Fuzem], http://wyborcza.pl/ duzyformat/1,134719,14903687,Moralnosc_tiszerta.html [dostęp 13.04.2015].
16 Jestem trochę jak Wokulski, z Tomaszem Bilminem, prezesem Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Ziemi Sokólskiej, rozmawia Martyna Tochwin, http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20070108/REGION04/70108013 [dostęp 13.04.2015].
17 http://www.babyboom.pl/forum/dzieci-urodzone-w-lipcu-2013-f484/lipiec-2013-a-61667-print/index424.html [dostęp 4.11.2013].
18 http://www.podrywaj.org/blog/nice_guys_finish_last [dostęp 13.04.2015].
19 Ta kwestia łączy się oczywiście z używaniem Lalki do mitologizowania dawnej Warszawy – to zaś tak obszerny temat, że pozostawiam go na uboczu moich rozważań.
20 Bolesław Prus 1847–1912 . Kalendarz życia i twórczości, oprac. K. Tokarzówna, S. Fita, red. Z. Szweykowski, Warszawa 1969, s. 103.
21 B. Prus, Słówko o krytyce pozytywnej, s. 107.
22 Tamże, s. 104.
23 Tamże, s. 105.
24 Tamże, s. 113.
25 Tamże, s. 116.
26 Tamże, s. 117.
27 Tamże, s. 130.
28 B. Prus, Korespondencja, t. 1: Listy Bolesława Prusa, Warszawa–Lublin 2017, s. 661.
29 Na ten temat zob. Część trzecia książki. Pierwodruk: B. Szleszyński, Bolesław Prus i pozytywistyczne „porno z Murzynkami”, „Napis” 2012, t. 18, s. 155–173.
30 Część tych rozważań została wydana, zob. B. Prus, Literackie notatki o kompozycji, wstęp, wybór i oprac. A. Martuszewska, Gdańsk 2010, reszta jest opracowywana w ramach projektu edycji dzieł wszystkich Bolesława Prusa, pod kierownictwem Beaty Obsulewicz.
31 Kronika tygodniowa z 31 stycznia 1886, zob. Kroniki, t. 9, red. Z. Szweykowski, Warszawa 1960, s. 38–45.
32 „Kurier Warszawski” z 4 stycznia 1876, zob. B. Prus, Obrazy wszystkiego, Warszawa 2006, wybór i wprowadzenie S. Sandler, s. 51.
33 B. Szleszyński, Żywa „Lalka”, martwy Prus? (Na co nam dziś Pozytywizm?), „Przegląd Humanistyczny” 5/2011, s. 85–94.
34 R. Koziołek, Życie Bolesława Prusa . Szary Geniusz, „Polityka” 22 maja 2012, zob. http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1526987,4,zycie-boleslawa-prusa.read [dostęp 14.04.2015].
35 Bolesław Prus 1847–1912, s. 606.
36 Zob. tamże, s. 93.
37 Plotki o nieślubnym dziecku, nawet powtarzane w tekstach naukowych (zob. D. Trześniowski, Małżeńska spowiedź Bolesława Prusa Opowiadania po 1897 roku, „Przegląd Humanistyczny” 5/2011, s. 96–97), pozostają jedynie plotkami.
38 D. Lodge, Który stawał na wysokości zadania, przeł. E. Ledóchowicz, Poznań 2012.
39 Zob. recenzja J. Jarniewicza z magazynu „Książki” 2/2012, s. 38–41, a także recenzja z „Tygodnika Powszechnego”, Życie seksualne proroka, http://tygodnik.onet.pl/kultura/zycie-seksualne-proroka/5rnyd [dostęp 14.04.2015].
40 Traumy pożyteczne . Przykre przypadki przyszłych pisarzy, „Książki” 3/2012, s. 38–39.
41 Za: Kalendarium, s. 46 (z listu do Mścisława Godlewskiego).
42 O zabiegach wokół brata wiele wyczytać można z listów, zob. przyp. 2 na s. 20 w: B . Prus . Listy, oprac., koment. i posł. K. Tokarzówna. Warszawa 1959.
43 B. Willingham i in., Baśnie, t. 10: Dobry Książę, s. 34.
44 B. Willingham i in., Baśnie, t. 12: Czasy mroku, s. 127.
45 Za: Kalendarium, s. 580 (z listu do Walerego Przyborowskiego).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017