1Punktem wyjścia dla zawartych w tej książce rozważań była potrzeba refleksji nad różnymi formami obecności wieku XIX w naszej współczesności. Paląca wydaje się potrzeba przekroczenia dotychczasowych obiegów wiedzy o jego kulturze – swoista „próba scalenia” tego, jak kształtuje się wiedza o XIX stuleciu, a także jak jest ono czytane, odbierane, przerabiane, wykorzystywane czy przywoływane w różnych obiegach kultury – od wiedzy profesjonalnej, poprzez literaturę różnych nisz, popularyzację, eseistykę, interpretacje filmowe i serialowe, internet czy gry komputerowe. Obecnie rozpoznania z obiegu naukowego słabo przenikają do innych obszarów kultury – warto choć próbować ten stan rzeczy zmienić.

2W centrum książki znajduje się najsłynniejsza powieść Bolesława Prusa. Zanim jednak poruszy ona temat Lalki, poświęci nieco uwagi jej autorowi, postaci nieco niedocenianej, uznawanej za nudną, a także bohaterowi powieści, który wydaje się bytem o zdecydowanie mocniejszym statusie w kulturze polskiej. Przy okazji dokonuje też próby odczarowania bohatera, w którym zakochiwały się rzesze czytelników przez całe dziesięciolecia.

3Wróćmy do arcypowieści Prusa, wokół której zorganizowana jest druga część książki (niekiedy odbiegająca nieco w stronę komiksowych przedstawień wieku XIX). Lalka stanowi wciąż istotny punkt odniesienia dla literatury i kultury polskiej – pojawia się w wypowiedziach o kolejnych powieściach, przywołuje się ją jako kontekst w recenzjach filmów, nawet w dziennikarstwie sportowym czy poradach kosmetycznych. Wydaje się, że na wiele sposobów odbierana jest jako kumulacja polskiego wieku XIX, funkcjonując jako jego zastępnik na zasadzie pars pro toto. Oczywiście wynika to także z faktu, że bywa jedyną powieścią XIX-wieczną o wieku XIX znaną szerszemu czytelnikowi – o przyczynach takiego stanu rzeczy i o tym, co z nich wynika, piszę w kolejnych rozdziałach. Co niezwykle ważne, model przedstawiania rzeczywistości zaproponowany w Prusowskiej arcypowieści wydaje się wciąż niezwykle skuteczny i daje się odszukać w wielu innych tekstach kultury współczesnej (nie tylko polskiej), mających ambicje realistycznego przedstawiania świata. W żadnej mierze nie utrzymuję, iż twórcy współczesnej kultury audiowizualnej odwoływali się do Prusowskiej Lalki, próbuję jednak pokazać, że odkrywczy model narracji wypracowanej przez Prusa odpowiada współczesnej wrażliwości i współczesnym oczekiwaniom wobec reguł opowiadania o świecie.

4W zaproponowanych w tej książce rozpoznaniach odrzucone jest elitarystyczne podejście do kultury, dzielące ją na wysoką i niską, artystyczną i popularną. „Popularność” jako określenie obiegu kultury utraciło obiektywną funkcję rozróżniania, służy głównie do wyrażania wyższości wobec tekstów, które wykraczają poza schematy poznawcze czy kompetencje niektórych publicystów i badaczy. Wszyscy żyjemy i piszemy w kulturze popularnej, różnią się jedynie poszczególne jej obiegi czy nisze.

Do dziś zresztą opozycja kultury „wysokiej” i „niskiej” wyznacza tory najczęściej spotykanej krucjaty przeciwko popkulturze, choć sprawy zaszły tak daleko, że tenor (a jak mówią inni: poptenor) Luciano Pavarotti śpiewa podczas globalnych spektakli (takich jak ceremonia otwarcia zimowych igrzysk olimpijskich) i doprawdy nie wiadomo, na jakiej orbicie – wysokiej czy niskiej – się poruszamy. A z drugiej strony, gdy zespół Portishead powoływał się (zasadnie!) na spuściznę Karla-Heinza Stockhausena lub gdy Nick Cave śpiewa piosenki z płyty Murder Ballads, to pytanie, w granicach jakiej kultury jesteśmy, tyleż powraca, co jest natychmiast unieważniane.¹

5Pytanie o przynależność dzieła do konkretnego obiegu kultury jest w dzisiejszej dobie bardzo mało istotne (i nie wnosi wiele do interpretacji). Większość przywołanych w mojej książce tekstów kultury to w swych obszarach albo utwory arcydzielne (takie jak Lód, Rodzina Soprano, Breaking Bad, Prosto z piekła czy This War of Mine), albo bardzo przyzwoite rzemiosło – niekiedy niezwykle wpływowe, jak na przykład seria komiksowa Baśnie, niekiedy zupełnie niszowe, jak rodzima Pierwsza Brygada. Nie przywołuję tych tekstów w kontekście moich rozważań o wieku XIX, Lalce i Prusie, by je dowartościowywać (nie potrzebują tego) ani by prowokować (nie do tego służą książki naukowe), ale by pokazać możliwe miejsca dla Lalki i jej autora wśród najistotniejszych tekstów kultury współczesnej, by odświeżyć jej możliwe lektury.

6Teksty przedstawione w trzeciej części książki analizują poglądy wyrażane w publicystyce Bolesława Prusa (głównie w Kronikach) oraz w pracach przedstawiających jego program społeczny. Pomysł na nie wziął się z intuicji wypowiadanej niekiedy przez prusologów – że Prus i jego Kroniki mogłyby w ciekawy sposób komentować zjawiska społeczne naszej współczesności. Intuicja ta pod wpływem badań zmieniła się w przekonanie. Trzy tematy, o których mógłby wypowiedzieć się Prus, dotyczą z jednej strony spraw, które wydały się autorowi interesujące, z drugiej zaś przy okazji pozwalały na zaprezentowanie nieco mniej znanych poglądów pisarza rozsianych po olbrzymim tekście Kronik. Pokazują one, że wiek XIX z jego siatką problemów to ciekawy kontekst dla zagadnień rzeczywistości XXI wieku, a także że Prus oprócz tworzenia wielkiej literatury zmagał się z codziennymi problemami niekiedy nie aż tak odległymi od naszych.

7Dla wygody wywodu, zgodnie z tradycją badawczą, pisarską personę wszystkich tekstów traktuję jako tożsamą – wstęp to dobre miejsce, żeby przedstawić zastrzeżenia, które powinny takiemu podejściu towarzyszyć. O skomplikowanej relacji pomiędzy Aleksandrem Głowackim a Bolesławem Prusem piszę szczegółowo w kolejnym rozdziale, tu przedstawię kilka kwestii, o których warto pamiętać podczas dalszej lektury.

8Aleksander Głowacki, jak sam stwierdzał, swoje prawdziwe imię i nazwisko chciał zatrzymać dla dzieł naukowych – i tak podpisał Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa. Drugą z przytaczanych w tej części książki prac, czyli napisane kilkanaście lat później Najogólniejsze ideały życiowe, podpisano zbitką „Bolesław Prus (Aleksander Głowacki)”, starając się zadośćuczynić zarówno koncepcji twórcy (by dzieła naukowe podpisywać jako Głowacki) i przyzwyczajeniom czytelniczym (dla których jako tożsamość twórcza istniał głównie jako Bolesław Prus). Wydaje się, że gest przywoływania imienia i nazwiska, jak i w zamierzeniu „przeźroczystą”, naukową formę odczytywać można jako znak, że wyrażone w tych książkach poglądy są bez wątpienia najbardziej autentycznymi z poglądów pisarza, do których możemy dotrzeć w opublikowanych tekstach².

9Z kolei pisane przez cztery dekady Kroniki, podpisywane jako Bolesław Prus, to ciągła gra z tożsamością twórcy, który nie tylko tworzy pod pseudonimem, ale także przyjmuje różne maski, bawi się konwencją, żartuje, ironizuje albo pisze pół żartem, pół serio. Swoje dokłada tu oczywiście pośpiech tekstów powstających na termin oraz działalność redakcyjna gazet (jak wiemy, ich obszerne partie były po prostu wykreślane i nie wchodziły do odcinków gazetowych)³.

10Powiedziawszy to wszystko, trzeba jednak zauważyć, że poglądy wyrażane w Kronikach nie odbiegają stanowczo od tych ze Szkicu programu czy Najogólniejszych ideałów, dlatego też, jak się wydaje, mogą być zestawiane na podobnym poziomie.

11Pierwszy z rozdziałów wychodzi od konceptu zbudowanego na koincydencji czasowej Roku Prusa i Euro 2012, drugi zrodził się ze zdziwienia „rozerotyzowaniem” wielu fragmentów Kronik, trzeci z potrzeby naświetlenia charakterystycznej dla Prusa i jego epoki kwestii kolonialnej, której poświęcano do tej pory zbyt mało miejsca w badaniach nad życiem i twórczością autora Lalki.

12Niezależnie jednak od ich genezy, wszystkie mają w pewnym sensie ten sam cel i punkt dojścia – analizę tych zagadnień z Prusowskiego dyskursu publicystycznego, które są nieco zapoznane, a które wydają się ważne, także z punktu widzenia dzisiejszej lektury i rozważań o różnorakich aspektach XIX-wiecznego dziedzictwa w kulturze współczesnej.

13Nie chcę tu przekonywać, że lektura Prusa to lek na nasze dzisiejsze problemy i wątpliwości (zresztą część rozpoznań nie stawia autora Lalki w najlepszym świetle), ale z pewnością ważna kwestia dla analizy ścieżek, którą kultura polska podążała od drugiej połowy wieku XIX do współczesności.

14W Dodatku dołączam dwa teksty, skupione na „kwestii angielskiej” w twórczości autora Emancypantek, które stanowią uzupełnienie do niektórych rozważań prowadzonych w trzech pierwszych częściach książki.

15Oczywistą sprawą, która prawdopodobnie może nasuwać się przy lekturze, jest pytanie o kompletność czy całościowość proponowanego ujęcia. Nie wyczerpuje ono do końca żadnego z przedstawionych tematów – właściwie wiele z rozpoznań można potencjalnie rozwinąć w oddzielne, obszerne prace („wiek XIX i przedstawienia rzeczywistości w komiksach”, „seriale współczesne jako opowieść o rzeczywistości” itp.), jednak nie to było celem autora. Chciałem zaproponować kilka nowych perspektyw, pokazujących możliwości funkcjonowania Prusowskiej arcypowieści w uniwersum współczesnych tekstów kultury a także przypomnieć o ważnych, choć nieco zapomnianych zagadnieniach publicystyki autora Kronik.

16Tylko tyle i aż tyle.