Reportaż z likwidacji w propagandowym tonie
p. 61-80
Texte intégral
I
1Na znanym zdjęciu Alberta Cusiana ubrany w łachy mężczyzna w średnim wieku leży martwy na środku ruchliwej ulicy1. Jeżeli wstukamy do wyszukiwarki Google termin „warszawskie getto” (właściwie obojętne w jakim języku), jest pewne, że ten obraz pojawi się w jednym z pierwszych szeregów. Widocznego na fotografii trupa otaczają przechodnie, jak gdyby zaproszeni do pozowania: widzimy ubraną elegancko panią w kostiumie, która prowadzi za rękę wychuchane dziecko, żydowskich policjantów z Ordnugsdienst, młodych chłopców i starszą kobietę z jakimś łachem przewieszonym przez rękę. Kadr zarejestrowany został 21 czerwca 1941 roku na ulicy Solnej, a jego autor był fotoreporterem pracującym dla Kompani Propagandowych Wehrmachtu. Na internetowej stronie Bundesarchiv w Koblencji znajdziemy 94 zdjęcia jego autorstwa, wśród których przeważają te wykonane na terenie warszawskiego getta. O samym Albercie Cusianie wiadomo niewiele poza tym, że jak większość fotografów Propaganda-Kompanien der Wehrmacht bardzo sprawnie posługiwał się aparatem fotograficznym, zaś sytuacje, z jakimi spotkał się na ulicy Solnej, Żelaznej, Chłodnej, Leszno, Nowolipie i Gęsiej, potraktował jako reporterski „temat”2.
2Podczas swojej – nie trwającej chyba zbyt długo – przechadzki z południa na północ (od Chłodnej w stronę Nowolipia) Cusian zarejestrował motywy wybierane zwykle przez fotografów w mundurach feldgrau. Na jego zdjęciach widzimy więc zatłoczone nadmiernie ulice bez samochodów, gdzie elegancko ubrani ludzie mijają obojętnie nędzarzy i trupy leżące na chodnikach, widzimy „typy żydowskie” (są to głownie brodaci ortodoksi) oraz ulicznych handlarzy i straganiarzy z bazaru przy Gęsiej. Sytuacja zarejestrowana na ulicy Solnej ma też wariantowe ujęcie, gdzie dobrze ubrany chłopiec kuca przy martwym mężczyźnie i unosi jego głowę, patrząc przy tym posłusznie na fotografa (bo jak inaczej miałby spoglądać na kogoś w mundurze, kto celuje w niego obiektywem leiki?).
3W 1941 roku warszawskie getto było często fotografowane przez niemieckich fotoreporterów. Obszerny materiał zarejestrowany przez Ludwiga Knoblocha (z grubsza biorąc, w okresie od stycznia do czerwca, aczkolwiek datowanie niektórych zdjęć może budzić poważne wątpliwości) zawiera podobne motywy jak u Cusiana, ponieważ od obu fotografów wymagano kadrów zdatnych do propagandowego użytku. Znów więc oglądamy handlujących Żydów, Żydów dobrze ubranych skonfrontowanych z nędzarzami, Żydów policjantów, martwych Żydów leżących w bramach i na chodnikach, Żydów w tałesach modlących się z Torą (scena ta była zaaranżowana na potrzeby kręconego filmu), Żydów wyruszających do pracy na niemieckich ciężarówkach, Żydów badanych przez żydowskiego lekarza, a potem biorących kąpiel w łaźni, Żydów jadących w żydowskim tramwaju z gwiazdą Dawida zamiast numeru linii i tabliczką Nur für Juden, żydowski teatr w trakcie przedstawienia i żydowską knajpę, gdzie Żydzi piją i grają w karty, wreszcie dom pogrzebowy żydowskiego cmentarza na Powązkach, w którym leżą martwe ciała mieszkańców getta.
4Knobloch rejestruje wszystkie te sceny z zawodowym chłodem, precyzyjnie i z wyraźnym zamiarem zapewnienia swym kadrom wizualnej atrakcyjności (co przekładać się mogło na późniejsze ich wykorzystanie w obiegu prasowym). Warszawskie getto było fotografowane jednak nie tylko przez zawodowców z Propaganda Kompanien. W 1941 roku odwiedzali je też często żołnierze niemieccy, którzy stacjonowali w Warszawie lub byli tu przejazdem w drodze na front wschodni. W pisanym w getcie pamiętniku Emanuel Ringelblum notuje pod datą 20 maja 1941 roku:
Na cmentarz przychodzą stale różne grupy wycieczkowiczów (wojskowi, cywile), większość nie okazuje Żydom żadnego współczucia. Niektórzy zgoła uważają, że śmiertelność jest za mała, inni robią różne zdjęcia fotograficzne. Szczególne zainteresowanie wywołuje szopa, w której leżą w ciągu dnia dziesiątki nieboszczyków. Byłem dziś w tej szopie. To po prostu makabra. Pod osłoną z czarnego papieru leży mnóstwo trupów okrytych strzępami odzieży, prawie jak w jatce. Nieboszczycy to kościotrupy, widzi się tylko kości obciągnięte cienką skórką.3
II
5Na zdjęciach Heinricha Jösta wykonanych w getcie 19 września 1941 roku liczba kadrów naświetlonych na żydowskim cmentarzu przy Okopowej lub związanych z rytuałem pogrzebowym oraz takich, na których widać zwłoki, to 47 klatek – na 128 ujęć zarejestrowanych przez niego wtedy w Warszawie4. Sierżant Wehrmachtu Heinrich Jöst stacjonował wówczas na Pradze, zaś na spacer po getcie wybrał się w dzień swoich czterdziestych trzecich urodzin. Spędził tam sporo czasu, naświetlając około 12 rolek filmu dwuobiektywową lustrzanką rolleiflex. W cywilu Jöst był właścicielem zajazdu w Nadrenii-Palatynacie, a fotografią zajmował się czysto amatorsko. To nieprofesjonalne podejście zaowocowało w jego przypadku materiałem diametralnie innym niż w przypadku fotoreporterów z PK. Jego zdjęcia są często nieostre i źle naświetlone, jednak wybierając motywy i sytuacje, Jöst ewidentnie nie kieruje się rozkazem określającym zapotrzebowanie na propagandowe kadry, choć nietrudno zauważyć, że w tym, co robi, jest też mało empatycznym podglądaczem. Fotografowanie rolleiflexem zmuszało jego użytkownika do trzymania aparatu na wysokości mniej więcej brzucha, ponieważ kadr ustawiało się na matówce, patrząc z góry. Taki sposób działania skutkuje rejestracją obrazów z innej perspektywy niż w przypadku używanej powszechnie przez korespondentów wojennych leiki, która wymagała celowania przez optyczny wizjer i przyłożenia aparatu do oka5.
6Po wojnie negatywy Jösta, zwinięte w rolki i opakowane celofanem, przez cztery dekady spoczywały w pudełku po cygarach. Dopiero w roku 1982 ich autor, mający wtedy osiemdziesiąt cztery lata, chory i w kiepskiej sytuacji materialnej, skontaktował się z Güntherem Schwarbergiem, dziennikarzem pisującym o Holokauście w tygodniku „Stern”. Przepytywany przez Schwarberga Henrich Jöst niewiele pamiętał z okoliczności wyprawy do getta, mylił miejsca i ulice, nie mówił też nic o intencjach, które sprawiły, że wybrał się tam z aparatem fotograficznym (o posiadanych negatywach nic nie wiedziała rodzina fotografa, której Jöst, jak sam twierdził, „Nie chciał (…) stawiać w niekomfortowej sytuacji”)6. Jöst umarł w 1983 roku, zaś próby opublikowania materiału w „Sternie” spełzły na niczym. Günther Schwarberg przekazał negatywy do Instytutu Yad Vashem, który pokazał je na cieszącej się sporym zainteresowaniem wystawie w 1988 roku. Trzy lata później materiał w konwencji fotoeseju opublikowało wydawnictwo Steidl7. Po pozyskaniu negatywów pracownicy Yad Vashem odnaleźli 17 kopii zdjęć Jösta w innych zbiorach fotografii wojennych, w tym między innymi w albumie ze zdjęciami, który pewien amerykański żołnierz odebrał niemieckiemu jeńcowi.
7Liczna grupa kadrów wykonanych na cmentarzu żydowskim przy Powązkowskiej, szczególnie zaś te ujęcia, na których widać prawie nagie lub całkiem pozbawione ubrania zwłoki mieszkańców getta, leżące pokotem w kostnicy lub przysypane wapnem w masowym grobie, skłaniać by mogła interpretatora do szukania w nich prefiguracji Zagłady (mamy wrzesień 1941 roku i mechanizm masowych mordów dopiero się rozkręca), jednak bardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem jest tutaj chęć sporządzenia wizualnego trofeum, które można będzie sprzedać lub wymienić na coś cennego. Fotografowanie przez niemieckich żołnierzy mieszkańców gett, egzekucji oraz ich ofiar było powszechnym procederem, który mimo oficjalnych zakazów trwał w najlepsze podczas ofensywy na froncie wschodnim8.
III
8Niemiecki radiotelegrafista Willy Georg do getta udał się na polecenie swego dowódcy. Przełożony miał mu powiedzieć, że „tam, za murem, dzieją się niesamowite rzeczy”, wydał przepustkę umożliwiającą wejście na teren zamknięty, kazał zabrać leicę, jedzenie na cały dzień i wrócić ze zdjęciami. Georg, który w cywilu był fotografem, a w wojsku dorabiał sobie do żołdu robieniem zdjęć kolegom, naświetlił cztery rolki małoobrazkowego filmu. Podczas zakładania piątej kasety podobno natknął się na patrol, który skonfiskował mu aparat, nie interesując się jednak, co kontrolowany ma w kieszeniach. Dzięki temu naświetlone klisze ocalały, a po wywołaniu Georg przesłał negatywy swojej żonie mieszkającej w Münster.
9Podobnie jak w przypadku Jösta filmy długo pozostawały nieznane, dopiero we wczesnych latach osiemdziesiątych fotograf skontaktował się z Rafaelem Scharfem, co dekadę później zaowocowało wydawnictwem albumowym9. Zakres tematyczny zdjęć Willego Georga nie odbiega specjalnie od tego, co można zobaczyć u innych niemieckich fotografów. Owszem, Georg komponuje kadry sprawniej niż Jöst i panuje nad prawidłowymi parametrami ekspozycji, w jego działaniu brak też selekcji motywów pod kątem ich późniejszego propagandowego wykorzystania, co mocno daje znać o sobie u Cusiana czy Knoblocha, jednak podobnie jak pozostali pobyt z aparatem na terenie getta traktuje jako możliwość zrealizowania wizualnego safari. Co ciekawe, niemieccy fotografowie podczas „turystyki rasowej” – by sparafrazować termin Susan Sontag10 – omijali raczej motywy wskazujące na opresję ze strony okupantów – w ich zapisach zaskakująco mało jest przedstawień muru dzielącego miasto, gettowych bram czy posterunków Schutzpolizei.
10Liczba fotografów oraz ekip filmowych, które przybywały do getta, rosła – jak pisze Janina Struk11 – proporcjonalnie do pogarszania się warunków bytowych mieszkających na zamkniętym terenie ludzi. Niemieccy filmowcy nie tylko rejestrowali gettową rzeczywistość, ale też aranżowali sytuacje pod kątem propagandowego wykorzystania. Kolorowy materiał nakręcony w maju 1942 roku12 pokazuje na przykład powtarzaną trzykrotnie scenę, w której dwaj obdarci chłopcy podchodzą do witryny końskiej jatki i patrzą wygłodniali na wiszące za szybą ochłapy. Wyselekcjonowane w taki sposób obrazy były też dostępne oczom polskich czytelników kontrolowanych przez okupantów gazet, nazywanych popularnie gadzinówkami. Przy tak obfitej dokumentacji dokonywanej przez oprawców – zawodowców z Propaganda-Kompanien czy rzeszy fotoamatorów (ich zdjęcia ilustrują artykuły o warszawskim getcie i Zagładzie) – widać wyraźny deficyt po stronie polskiej. Ujawniona niedawno kolekcja zdjęć Mieczysława Bila-Bilażewskiego, w której wśród kadrów pokazujących Warszawę podczas okupacji natrafimy też na wykonane na terenie getta, była kilka lat temu sporą sensacją. Fotografie Bila-Bilażewskiego odnaleziono wśród zdjęć Stanisława Bagińskiego, które pozyskało Muzeum Powstania Warszawskiego, po czym instytucja ta umieściła je na swojej stronie internetowej, opatrując elektronicznym „znakiem wodnym” z kotwicą Polski Walczącej…
11Oglądając uważnie tych kilkanaście kadrów, warto zapytać o intencje fotografa. Mieczysław Bil-Bilażewski, znany przed wojną jako aktor charakterystyczny, imitator głosów zwierząt, fotograf i autor propagandowych filmów dokumentalnych (by wymienić tylko te z 1939 roku: Nasz port Gdynia, W porcie gdańskim czy Polska w Gdańsku), wreszcie właściciel studia fotograficznego M. Bill, w czasie okupacji wykonywał zdjęcia z niemieckich uroczystości państwowych (np. urodzin Hitlera w 1941 roku) oraz w kontrolowanych przez okupanta teatrach. Na kadrach jego autorstwa, które zostały zapisane na obszarze warszawskiego getta, możemy zobaczyć zestaw sytuacji i motywów typowych… dla fotografów Propaganda-Kompanien13. Widać, że Bil-Bilażewski odwiedzał ten teren kilkakrotnie i że poruszał się po nim swobodnie, na przykład w okolicach owianej złą sławą Nordwache, fotografując z obu stron muru ulicę Chłodną z zainstalowaną już kładką (czyli między styczniem a lipcem 1942 r.). Niemiecki fotograf z PK, podpisany pod zdjęciami ze zbiorów Bundesarchiv w Koblencji jako Amthor, sfotografował te okolice w czerwcu 1942 roku wyłącznie po „aryjskiej” stronie. Stylistyka fotografii Amthora nie różni się zbytnio od kadrów Bil-Bilażewskiego, obu autorom ewidentnie zależało na rejestracji przyciągających oko motywów, obaj niespecjalnie byli poruszeni sytuacją ludzi na terenie zamkniętym. Chyba pora więc postawić pytanie o przyczyny niemal kompletnego braku fotografii dokumentujących życie na terenie getta czy też obszarach do niego przylegających, które wyszłyby spod polskiej ręki – fotografów amatorów czy ludzi zaangażowanych w konspirację (wyłączając naturalnie przypadek Mieczysława Bila-Bilażewskiego, noszący wszelkie znamiona kolaboracji).
IV
12Wydana w listopadzie 1942 roku broszura pod tytułem Likwidacja ghetta warszawskiego liczy 28 stron i jak na podziemne wydawnictwo przystało, ma niewielki rozmiar (17 x 12,5 cm). Książeczka opatrzona podtytułem Reportaż jest sygnowana inicjałami M.B., zaś jej nakład miał wynosić według Władysława Bartoszewskiego 1500–2000 egzemplarzy, z których jednak niewiele dotarło do rąk czytelników.
Broszura pojawiła się w okresie bardzo niesprzyjającym do sprawnego jej kolportażu wobec dotkliwych aresztowań dokonanych właśnie przez gestapo 3 listopada 1942 roku wśród pracowników BiP-u [Komendy Okręgu Warszawskiego AK – W.W.]. Ograniczono wówczas szereg prac tej komórki do najkonieczniejszych. Zawieszono czynności licznych lokali i skrzynek. W ocalałych raportach miesięcznych „Filharmonii”-„Fabryki” znajdujemy jednak informację pod datą grudnia 1942 roku, że „w ciągu miesiąca kolportowano broszurę Reportaż z likwidacji getta warszawskiego”.14
13Pisząc w 1961 roku do tygodnika „Świat”15 artykuł, który poprzedzał publikację fragmentów reportażu (wprowadzenie to bez zmian przedrukowano w Tryptyku polsko-żydowskim), Władysław Bartoszewski wspomina też o propagandowym celu książeczki „przeznaczonej przede wszystkim dla zagranicy”. Broszura powstała w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK, zaś jej autor, kryjący się pod inicjałem M.B., korzystał obficie z raportów przygotowywanych przez Wojskowe Biuro Historyczne oraz Referat Żydowski BiP-u. Reportaż z likwidacji getta warszawskiego w postaci zmikrofilmowanej został przekazany do Londynu, po czym obszerne fragmenty tekstu wykorzystał Tymon Terlecki w artykule Alle Juden Raus („Wiadomości Polski” nr 45 z 7 listopada 1943 roku), a rok później wychodzące w Genewie dwujęzyczne wydawnictwo dokumentarne „Extermination des Juifs Polonaise – Die Ausrotung der polnischen Juden” (w sierpniu 1944 tematyce martyrologii warszawskiego getta poświęcono cały zeszyt 4 w języku niemieckim)16.
14Kwestia autorstwa broszury wyjaśniła się, kiedy po wspomnianej publikacji w „Świecie” do redakcji tygodnika dotarł list od Antoniego Szymanowskiego, ówczesnego ambasadora PRL w Sztokholmie. Szymanowski nie tylko stwierdził, że on napisał tekst, ale też odsłonił nieco kulisy jego powstania i intencje reportera:
Napisania tej książeczki podjąłem się na propozycję Aleksandra Kamińskiego i kierowanej przez niego organizacji „Wawer”. Chodziło nam o prędkie doprowadzenie do świadomości społeczeństwa faktów o świeżej zbrodni hitlerowskiej, o poruszenie opinii. Aby uczynić to w sposób przekonywający, przyjąłem formę zapisek prowadzonych z dnia na dzień przez człowieka zatrudnionego na terenie getta; to usprawiedliwiałoby bezpośrednią znajomość wydarzeń. Jednak cała relacja, w najdrobniejszym nawet szczególe, opierała się na rzeczywistych faktach, uzyskanych od dużej liczy osób – nie była w żadnym punkcie tworem wyobraźni.17
15W opracowaniu Władysława Bartoszewskiego możemy przeczytać, że Antoni Szymanowski
pracę w konspiracji rozpoczął jeszcze 1939 roku, prawdopodobnie w organizacji syndykalistycznej. Od września 1940 r. w Podwydziale „W” („A”) Wydziału Informacji BIP (Biura Informacji i Propagandy) Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej, początkowo jako referent w referacie W-1, zajmującym się problematyką polityki władz okupacyjnych. (…) Sprawami polityki okupanta zajmował się także w redakcji centralnego organu prasowego AK – „Biuletynu Informacyjnego”. Swą służbę w podziemiu Szymanowski łączył już od 1941 r. z działalnością w konspiracyjnym Stronnictwie Demokratycznym. Od lipca 1943 r. był redaktorem naczelnym centralnego organu prasowego SD – pisma „Nowe Drogi” (w którym publikował już od 1942 r.).18
V
16Chociaż Likwidacja getta warszawskiego ma formę dziennika, w którym pod datami dziennymi pojawiają się sporządzane na bieżąco zapiski (oczywiście są to imitacje), tekst jest jednak poprzedzony rodzajem introdukcji mającej wprowadzić czytelnika w realia Polski okupacyjnej i zaznajomić go z sytuacją ludności żydowskiej. I mimo że Szymanowski już w pierwszym akapicie stwierdza, że jego „relacja nie ma żadnych ambicji naukowych ani politycznych. Nie jest też ani syntetycznym opracowaniem – źródłowym, statystycznym, historycznym, ani też traktatem o «zagadnieniu żydowskim» i sposobach jego rozwiązania”19, mamy tutaj do czynienia z prezentacją optyki Polskiego Państwa Podziemnego, którego funkcjonariuszami są przedstawiciele etnicznej grupy dominującej. Wprowadzając więc czytelnika w temat (odbiorca krajowy rozpozna w wielu miejscach znajomo brzmiące tony), przy okazji opisu „żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” autor reportażu wspomina o niej jako o miejscu nie tylko „odgrodzonym od świata wysokim na kilka metrów murem, obszarze hermetycznym, zamkniętym”, swoistym „państwie w państwie”, ale też „obcym przez swą egzotykę, brud i nędzę”. Jeżeli sięgniemy do polskiej przedwojennej prasy oraz reportaży, które za swój temat brały Dzielnicę Północną, okaże się, że brud, nędza i egzotyka to dyżurne słowa służące do opisu mieszkańców tego terenu oraz wyglądu ich mieszkań. Beata Chomątowska w swojej książce Stacja Muranów przytacza wielce wymowny fragment reportażu Jedziemy piętnastką, sygnowanego pseudonimem Jim i zamieszczonego w miesięczniku „Naokoło Świata” (wrzesień 1931, nr 89):
Wjeżdżamy w warszawskie getto – Nalewki. Nie są tak malownicze jak londyński Whitechapel, ale stokroć więcej… brudne. Wystarczy popatrzeć na te straszliwe, pstrokate, zbrukałe i wypłowiałe szyldy, na wejścia do sklepów nie myte od stworzenia… Nalewek, na autochtonów… Les extremes se touchent: Nędza i kapitał wiodą tu bujny żywot. Muranów! Na placyku dwóch natives rozmawia z ożywieniem. Prawdopodobnie skarżą się na ciężkie czasy, wymieniając firmy, które w ostatnich dniach zrobiły bankełe i „regulują” na 20 procent. Także swoisty proceder wzbogacania się, którego nie przewidział w kodeksie karnym prawodawca. Znów zmiana dekoracyj. Jak tylko remiza muranowska pozostaje za nami, publiczność w tramwaju zmienia się gwałtownie. Znikają przedstawiciele „mniejszości”, których ostatni Mohikanie wysiadają na Dworcu Gdańskim.20
17Także cytowana przez Chomątowską Wanda Melcer, autorka książki Czarny ląd Warszawa, zawierającej reportaże drukowane wcześniej w „Wiadomościach Literackich” – na okładce tej publikacji widzimy rysunek menory, obwinięte tałesem księgi oraz gwiazdę Dawida, więc nie ma żadnych wątpliwości, kogo tytułowy „czarny ląd” dotyczy – sporo uwagi poświęca brudowi żydowskiej dzielnicy oraz jej mieszkańców, tudzież towarzyszącym im nieprzyjemnym zapachom21. Tematem artykułów Melcer nie jest jednak wyłącznie biedota, lecz żydowscy ortodoksi o różnym statusie materialnym, postrzegani jako ofiary religijnego zabobonu (mamy więc tutaj rozdziały tematyczne, poświęcone: obrzezaniu, nauce w chederze, kąpieli w mykwie, zawieraniu małżeństwa czy szechicie), izolującego ich skutecznie od reszty społeczeństwa. Autorka Czarnego lądu z pozycji przedstawicielki polskiego postępowego mieszczaństwa opisuje warszawskich Żydów jak dzikusów oddających się niezrozumiałym halachicznym obrzędom i rytuałom. Zwracanie uwagi na brud przedwojennej dzielnicy żydowskiej jest o tyle symptomatyczne u polskich autorów opisujących to miejsce, że II RP zdecydowanie nie należała do krajów o wysokim standardzie sanitarnym, zaś kiedy premier Felicjan Sławoj Składkowski doprowadził do uchwalenia w 1928 roku ustawy nakazującej stawianie zabudowanych ustępów na każdej zabudowanej działce, przybytki takie przez długie lata nazywano „sławojkami”… Pisząc swoje wprowadzenie do reportażu mającego wywołać „poruszenie opinii”, Antoni Szymanowski używa całego arsenału niechętnych Żydom stereotypów, dzięki czemu czytelnik postrzega ich jako grupę społeczną, etniczną i religijną zdecydowanie odrębną i obcą, kierującą się w swym postępowaniu tajemniczymi dla innych regułami. Pojawiają się więc stwierdzenia o „czarnej, fanatycznej masie żydowskiego proletariatu”, któremu autor przeciwstawia „elitę żydowskiej inteligencji, lekarzy, adwokatów, przemysłowców, artystów – wśród nich wielu ochrzczonych”, czytamy o niemożności zrozumienia psychologii Żydów, co przekładać ma się nie tylko na kształt ulicznego handlu, ale też zachowań podczas deportacji22. Sam wybór scenek i sytuacji, jakie przytacza Szymanowski w swym opisie getta, przypomina niepokojąco… zestaw motywów obecny zwykle w materiałach fotoreporterów z Propaganda Kompanien, na których także zobaczyć możemy kłębiący się i handlujący tłum, brodatych ortodoksów w kapotach, elegancko ubranych bywalców drogich kawiarni i restauracji, mijających obojętnie na ulicy żebraków w łachmanach oraz leżące na trotuarach trupy.
18Wprowadzając czytelnika w temat reportażu o likwidacji warszawskiego getta, Antoni Szymanowski dokonuje też swoistej wykładni polskiej racji stanu. Wspominając docierające do Warszawy informacje na temat zbrodni dokonywanych na Żydach przez niemieckie oddziały w trakcie kampanii wschodniej, co można było uznać za zapowiedź Aktion Reinhardt w Generalnej Guberni, w usta zbiorowego świadka (który zresztą o Żydach mówi w czasie przeszłym) wkłada następującą wypowiedź:
I – mówiliśmy sobie, niektórzy przynajmniej: potworne są to metody, hańba spada na oprawców, na morderców kobiet i dzieci – ale… w perspektywie politycznej, w perspektywie przyszłych naszych polskich stosunków wewnętrznych – może to mieć znaczenie raczej pozytywne. Boć przecież na pewno mieliśmy żydów nieproporcjonalnie dużo, i to żydów najzupełniej i na zawsze obcych naszej tradycji, naszej państwowości, naszej kulturze. I jeszcze w pamięci wielu zbyt jaskrawo tkwiły niedawne obrazy z 39 roku, gdy na wschodnich ziemiach nie kto inny jak żydzi właśnie najskorzej, najłatwiej pogodzili się z sowiecką okupacją, stworzyli dla niej oparcie, odwracając się od bezpośredniej polskiej przeszłości tak ostentacyjnie, niejednokrotnie z widoczną radością, nieraz z wyraźną chęcią zawistnego „odegrania się”.23
19Oczywiście Szymanowski momentalnie potępia w ten sposób wyrażone sądy, mówiąc „że rozumowania takie są poniżej polskiej godności, poniżej naszej kultury i historii” i że Niemcy nie tylko tępią Żydów, ale też celowo zaszczepiają Polakom „zarazki ciężkiej choroby moralnej”, jednak jeżeli zgodnie z deklaracją autora tekst ten miał „poruszyć sumienia”, można zadać pytanie, w jakim celu tak często podkreśla się w nim obcość grupy poddawanej represjom.
VI
20Konstruując postać fikcyjnego autora diariuszowych zapisów z likwidacji getta, Antoni Szymanowski wyposaża go w specjalne uprawnienia. Pracujący w tajemniczej firmie zlokalizowanej w getcie polski obserwator porusza się po tym terenie całkiem swobodnie, jak gdyby posiadał nie tylko list żelazny, ale był też niewidoczny dla oprawców. Jest więc świadkiem oglądającym metodykę deportacji, który zwraca uwagę na bezwzględne zachowania policji żydowskiej oraz bierność wywożonych osób, relacjonuje brutalne morderstwa popełniane przez niemieckich żandarmów i junaków z oddziałów formacji pomocniczych, wraz z przewodnikiem z Ordnungsdienst przebywa też przez sześć godzin na Umschlagplatz, gdzie zgromadzoną ludność żydowską ładowano do kolejowych składów odjeżdżających do obozu zagłady w Treblince. Narrator Reportażu z likwidacji getta warszawskiego nie jest osobą pozbawioną wrażliwości czy też niezdolną do empatii, bywa, że obserwowane wydarzenia robią na nim piorunujące wrażenie, jednak poddawani represjom Żydzi są opisywani z wyraźnym dystansem. Nawet w przypadku sytuacji skrajnej przemocy i brutalnych morderstw autor relacji potrafi zauważyć (zapis z 1 sierpnia), że „zdumiewająca jest bierność masy żydowskiej gnanej na śmierć”24. W notatce z 7 września, w której opisywanym kolejno wydarzeniom z końcówki akcji deportacyjnej towarzyszy refren „nie zapomnę”, Szymanowski, obserwując selekcję mieszkańców ulic Miłej, Niskiej i Smoczej do pracy w tzw. szopach (gwarantującej odroczenie wywózki do Treblinki), widząc „tłum ogromny, ogłupiały, otępiały, a zarazem wrzący jeszcze strachem i niepokojem (…), taszczący toboły i żywność”, pozwala sobie na uwagę o „niepoprawnym instynkcie własności”25.
21W oczach narratora zagłada Żydów przybiera wymiar eschatologiczny, co pozwala bardzo wygodnie odsunąć kwestię odpowiedzialności. Pisząc o radzieckim nalocie, w trakcie którego bomby spadły także na teren getta, Szymanowski uderza w ton kaznodziejski:
Gdy na ziemi krew leje się strumieniami, gdy triumfuje nikczemność, pogarda i okrucieństwo – a niebo zarazem poczyna razić ogniem nieszczęsny naród – czyż nie nadszedł Dzień Gniewu, Dzień Sądu opowiedziany przez proroków?26
22W podobnej stylistyce utrzymana jest kończąca reportaż notatka z 12 września, z której możemy dowiedzieć się wreszcie, kto za opisane wydarzenia jest odpowiedzialny…
Może są ludzie, którzy dziś jeszcze nie wiedzą, nie rozumieją, z kim i o co toczy się wojna. Ja – widziałem. Nigdy nie potrafię zapomnieć. I wiem: t o Wa l k a z Sz a t a n e m.27
23Jednak kilka zdań wcześniej autor pisze też o „niesamowitym wypaczeniu duszy narodu niemieckiego”, nazywając ten stan „monstrualną chorobą psychiczną”. Odrzuca przy tym bardziej racjonalne motywy zbrodniczych działań, wymieniając – zupełnie trafnie zresztą – „rozpętaną nienawiść starannie pielęgnowaną” oraz „czynniki polityczne, ekonomiczne, sugestię posłannictwa”28.
24Poruszając się swobodnie po terenie, gdzie jest przeprowadzana brutalna akcja deportacyjna, polski świadek wielokrotnie odnosi się do interesu i racji stanu grupy dominującej, której jest reprezentantem. Pisząc o braku reakcji świata na wydarzenia w getcie, wśród milczących podmiotów wymienia: „Namiestnika Boga w Watykanie, Londyn, Waszyngton, Rząd Rzeczpospolitej (sic!) oraz żydów Europy i Ameryki” i martwi się, że „przecież Niemcy będą kiedyś próbowali wyprzeć się wszystkiego, a gdy oczywistość im nie pozwoli – wtedy będą próbowali o własne zbrodnie oskarżyć Polaków, Litwinów, Łotyszów, Ukraińców”29. W przypadku współziomków narratora tak sformułowana obawa brzmi o tyle dziwnie, że w jego opowieści bardzo rzadko są oni przedstawiani w niekorzystnym świetle… Owszem, w notatce z 27 lipca autor reportażu, pisząc o wyprzedawaniu dobytku przez mieszkańców getta (nazywa to zresztą „rozpaczliwą, właściwie bezcelową pogonią za gotówką”), wspomina sarkastycznie pojawienie się „różnych kupców” oraz swojego współpracownika, który „potrafił przynieść z miasta dwa bochenki chleba – wrócił do domu ze złotym zegarkiem”, ich zachowania jednak w ogóle nie potępia, jak gdyby takie postępowanie było czymś oczywistym. W swojej relacji Szymanowski mocno podkreśla, że przy okazji akcji w getcie giną także Polacy (szeroko opisując morderstwo Raszei, chirurga udzielającego pomocy żydowskiemu pacjentowi), co skłania go, by postawić pytanie, „czy ta krew przelana stanie między nami a żydami? Czy też poczucie wspólnych cierpień z rąk okupantów złagodzi przepaść między 2 społeczeństwami?”30, w którym po raz kolejny daje o sobie znać dzielący je dystans.
25Pisząc o wyartykułowanym rodzimym sprzeciwie wobec akcji deportacyjnej w getcie – ów „głos protestu odzywa się nie ze swobody, lecz stamtąd, gdzie przemawiać najtrudniej, z dna niewoli” – autor reportażu uderza w ton jawnie propagandowy. Stwierdza bowiem, iż „wszystkie polskie organizacje niepodległościowe, wojskowe, ideowe – stojąc ponad dzielącymi je różnicami, przezwyciężając jad niemieckiej propagandy i własne bardzo głębokie nieraz uprzedzenia, zastrzeżenia, niechęci – zjednoczyły się w potępieniu niemieckiego barbarzyństwa”31. Tej etycznej mobilizacji politycznej sceny państwa podziemnego nie towarzyszyły jednak skoordynowane działania, będące jakąś formą pomocy czy wsparcia dla deportowanych do Treblinki Żydów. Kiedy autora reportażu odnajduje w getcie „Mieczysław K… Żyd, kolega ze służby wojskowej”, który prosi go o pomoc w uratowaniu rodziców, narrator nie podejmuje żadnych działań, a w opisie sytuacji notuje: „takich próśb mamy wszyscy codziennie wiele. Jesteśmy jednak zupełnie bezsilni – cóż można pomóc, co radzić”32. O żadnym więc postulowanym wcześniej „poczuciu wspólnych cierpień z rąk okupantów” nie może być mowy, choćby dlatego że narracja dotycząca losu deportowanych Żydów i żyjących po drugiej stronie muru Polaków jest prowadzona rozdzielnie, z czego zresztą autor zdaje sobie sprawę, przemierzając jako „aryjczyk” teren getta.
Tylko coraz dziwniej, coraz niesamowiciej się czuję, gdy dwa razy dziennie przechodzę ulicami ghetta – do pracy i z powrotem – z tym uczuciem pewności, bezpieczeństwa, jakie mi daje świadomość, że jestem zewnątrz, że mnie to nie dotyczy, że wszystko najgorsze, co mnie w tym piekle spotkać może – to jeszcze jeden wstrząsający widok, jeszcze jeden obraz szarpiący nerwy. Sięgam wgłęb siebie, analizuję to uczucie i rumienię się, bo – będę absolutnie szczery – odnajduję coś, co jakby mnie łączyło z bandą oprawców. „My – aryjczycy”, cóż za nędza!33
26Jednak to faktycznie bardzo szczere wyznanie ulega osłabieniu w momencie, gdy autor relacji stwierdza, iż taka właśnie perspektywa obserwatora jest efektem działania „instynktu życia, pędu samozachowawczego”. Kolejne zdania cytowanego tekstu linię podziału tylko podkreślają, bo chociaż w planach Niemców „Żydzi to tylko akt pierwszy”, a gdy skończą z nimi, „wtedy w tej czy innej formie zwrócą się przeciwko nam” (podział na „my” i „oni” wśród prześladowanych jest tutaj wyraźnie zaznaczony), to jednak w przeciwieństwie do sygnalizowanej kilkakrotnie przez Szymanowskiego bierności Żydów okupanci spotkają się z oporem grupy dominującej („Może czeka nas jeszcze otchłań cierpienia, niebezpieczeństwa, ale i im – biada!”).
VII
27Antoni Szymanowski, tworząc swój fikcyjny reportaż z likwidacji warszawskiego getta, oprócz informacji zebranych przez Referat Żydowski Biura Informacji i Propagandy AK zawarł w nim własne uprzedzenia dotyczące społeczności żydowskiej oraz wytyczne instytucji, dla której ów tekst został napisany. Wartość dokumentalna reportażu jest więc pochodną wiarygodności dokumentów i relacji, na jakich się opierał, choć trzeba też zauważyć, że wyrażane wielokrotnie przez autora sądy na temat Żydów są niewątpliwie świadectwem stanu politycznej świadomości polskiej inteligencji o poglądach raczej liberalnych. Artykuł Szymanowskiego jest jednak przede wszystkim tekstem o charakterze propagandowym, stworzonym na zamówienie, i można by w tym miejscu ponownie zadać pytanie, dlaczego brak w polskim piśmiennictwie relacji z tragicznych wydarzeń w getcie, która powstałaby samorzutnie, jako normalna reakcja na masową zbrodnię. Jeśli chodzi o stosunek do konkretnych sytuacji i zdarzeń, oglądanych zawsze z perspektywy reprezentanta grupy dominującej (z wykorzystaniem całego zestawu stereotypów i uprzedzeń), Szymanowski niewiele różni się nie tylko od autorów rodzimych reportaży z Dzielnicy Północnej, ale także od fotoreporterów z Propaganda Kompanien, kolaboranta Bila-Bilażewskiego czy ciekawskich fotografów-amatorów z Wehrmachtu.
28Czytając znakomitą Podróż po Polsce Alfreda Döblina34, w części poświęconej Warszawie także znajdziemy relację z pobytu w dzielnicy żydowskiej, jednak dostrzeżony tam przez autora „brud” nie stanowi wyznacznika inności tego miejsca i jego mieszkańców. Spotkawszy po raz pierwszy grupę ortodoksyjnych Żydów na wysepce przystanku tramwajowego przy Krakowskim Przedmieściu, Döblin rzeczowo i bez egzotyzowania prezentuje ich wygląd oraz zachowanie, jakkolwiek w końcówce tego opisu pozwala sobie wyznać: „To Żydzi. Jestem zdumiony, nie – przerażony”35. O swym „przerażeniu”, ale też „zaskoczeniu i zawstydzeniu” Döblin pisze również po wizycie na dworze cadyka z Góry Kalwarii, jednakże sama relacja z wyjazdu i pobytu w Ger jest tak samo rzeczowa i pozbawiona emocjonalnych uniesień, jak opis Nalewek i innych miejsc Dzielnicy Północnej. Zamieszczonym w „Literaturze na Świecie” obszernym fragmentom reporterskiej książki Döblina nieprzypadkowo towarzyszyły fotografie Romana Vishniaca wykonane mniej więcej dekadę później36. Odwiedzając żydowskie dzielnice w Polsce, na Słowacji i Węgrzech, Vishniac fotografował ich mieszkańców w dokumentalnej konwencji werystycznego zapisu. Owszem, jego zdjęcia mają przemyślaną kompozycję (bez wątpienia mamy przed oczami piękne kadry), jednakże to nie estetyczne walory były tutaj celem fotografa. Portretując mieszkańców sztetli, Vishniac, podobnie jak wcześniej Döblin, nie jest uczestnikiem reporterskiego safari, nie kolekcjonuje więc wizualnych trofeów. Ani Vishniac, ani Döblin nie oceniają swoich modeli, nie wartościują ich pozycji społecznej, nie systematyzują ich powierzchowności, wyglądu ulic, mieszkań, warsztatów, sklepików lub chederów.
29Zatrudnieni w wydziale statystyk łódzkiego getta fotografowie Mendel Grossman i Henryk Ross37 nie ograniczali swojej działalności do robienia zdjęć do dokumentów i przepustek (co było ich zadaniem), lecz nielegalnie i z narażeniem życia starali się dokumentować realia dzielnicy zamkniętej, która pod rządami Chaima Rumkowskiego, przewodniczącego Judenratu w Litzmannstadt, była de facto olbrzymim obozem pracy niewolniczej. W ten sposób na zarejestrowanych przez nich kadrach możemy oglądać nie tylko znane z kolorowych slajdów Waltera Geneweina (kierownika Gettoverwaltung, wydziału finansowego niemieckiej administracji) warsztaty wytwarzające produkty na użytek Wehrmachtu, ale też przejawy opresji okupanta, na przykład deportacje do obozów zagłady ze stacji Radegast oraz prywatne życie urzędniczej elity getta. Dokumentalne fotografie Grossmana i Rossa (obaj doskonale zdawali sobie sprawę z wagi materiału, jaki udało im się zarejestrować, więc przed likwidacją getta ukryli swoje negatywy), werystyczne i surowe, wykonywane w bardzo niesprzyjających dla reporterskiej aktywności warunkach, to wszechstronny i niezideologizowany zapis zbrodni. Należy żałować, że po polskiej stronie nie znalazł się nikt z kamerą fotograficzną lub piórem w ręku, kto by potrafił (czy też w ogóle chciał) dokonać czegoś podobnego.
Notes de bas de page
1 Zapisy niemieckich fotografów oraz Mieczysława Bila-Bilażewskiego omawiam w tekście Dokumenty i fikcje, w: Opowieść o niewinności. Kategoria świadka Zagłady w kulturze polskiej (1942–2015), projekt i redakcja tomu M. Hopfinger, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.
2 „Fotografowałem wszystko w zasięgu wzroku. Temat był bardzo interesujący. Robiłem zdjęcia w kostnicy i na żydowskim cmentarzu. Ciała Żydów, którzy zmarli w nocy, leżały na chodnikach, skąd zabierano je rankiem. Zaczekałem, aż zjawią się grabarze, a potem zrobiłem im kilka zdjęć”, J. Struk, Holokaust w fotografiach, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2007, s. 115.
3 E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 288.
4 Odnoszę się tutaj do liczby kadrów udostępnionych na portalu United States Holocaust Memorial Museum, http://www.ushmm.org/search/results/?q=-Heinrich+Joest (dostęp: 08.07.2015).
5 Na tę odmienność kadrów Jösta, spowodowaną technologicznymi uwarunkowaniami, zwraca uwagę Daniel A. Magilow w eseju The Interpreteter Dillema, zamieszczonym w książce Visualizing the Holocaust: Documents, Aesthetics, Memory, Camden House, Rochester 2008, s. 43.
6 Jöst użył określenia In Verlegenheit Bringen, zob. Visualizing the Holocaust, s. 39.
7 G. Schwarberg, In the Ghetto of Warsaw. Henrich Jöst’s photographs, Steidl, Gottingen 2001.
8 Janina Struk w książce Holokaust w fotografiach pisze: „Nie wiadomo, ilu żołnierzy poniosło karę za robienie zdjęć na miejscach zbrodni, chociaż książka The Good Old Days (Dobre stare czasy) zawiera relację z procesu SS-Untersturmführera (podporucznika) Maxa Taubnera, który zostaje skazany przez Sąd Najwyższy SS i Policji na trzy lata więzienia za robienie zdjęć podczas licznych egzekucji Żydów, chociaż wiedział, że praktyka jest zakazana. Najwyraźniej robił zdjęcia, aby wywołać je w laboratorium fotograficznym w Niemczech, a następnie pokazać żonie i przyjaciołom. Mogło to, jak uważano, stanowić «poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa Rzeszy, gdyby (filmy) te wpadły w niepowołane ręce». Sąd dał jasno do zrozumienia, że zabijanie Żydów jest bez zastrzeżeń dopuszczalne, natomiast robienie zdjęć, co uznano za «godny pożałowania wybryk (…) bezwstydny i w najwyższym stopniu odrażający», nie jest”, J. Struk, Holokaust w fotografiach, s. 104.
9 In the Warsaw Ghetto: Summer 1941, with Passages from Warsaw Ghetto Diaries. Photographed by Willy Georg, compiles and with an Afterword by R.F. Scharf, Aperture, London 1993.
10 W swoim zbiorze esejów O fotografii Sontag używa terminu „turystyka klasowa” w odniesieniu do fotografów robiących zdjęcia w dzielnicach nędzy. Zob. S. Sontag, O fotografii, przeł. S. Magala, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s. 58.
11 J. Struk, Holokaust w fotografiach, s. 113.
12 https://www.youtube.com/watch?v=25-r1-Gmqlw&t=370s od 5:25 min. (dostęp: 15.01.2019).
13 Jacek Tomczuk, piszący o odnalezionych zdjęciach w „Rzeczpospolitej”, przytacza wspomnienia Edwarda Mateckiego, pracownika zakładu fotograficznego przy ul. Marszałkowskiej, gdzie Mieczysław Bil-Bilażewski wykonywał odbitki: „Przynosił do nas zdjęcia z getta. Były straszne: wycieńczone z głodu dzieci, umierająca stara Żydówka. On powiedział, żebym mu je wywołał, bo musi je oddać. Zrobiłem to, a on ogląda i mówi: «Źle, to powinno być tak zrobione, żeby te z głodu podkrążone oczy wyszły dobrze, trzeba inaczej naświetlić, bo to jest Miss Getto»”. J. Tomczuk, Między kroniką a propagandą, „Rzeczpospolita” 12.04.2013.
14 W. Bartoszewski, Dokument z dni grozy, w: Tryptyk polsko-żydowski, oprac. W. Bartoszewski, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2003, s. 14–15.
15 W. Bartoszewski, Dokument z dni grozy, „Świat” 1961, nr 35, s. 16–17 i 21–22.
16 Wszystkie te informacje podaję za tekstem Władysława Bartoszewskiego Dokument z dni grozy, w: Tryptyk polsko-żydowski, s. 13–16.
17 List Antoniego Szymanowskiego do redakcji, „Świat” 1961, nr 39, w: Tryptyk polsko-żydowski, s 16.
18 G. Mazur, Antoni Szymanowski (1941–1985), „Zeszyty Historyczno-Polityczne Stronnictwa Demokratycznego” 1987, nr 2, s. 112–118, w: Tryptyk polsko-żydowski, s. 17.
19 M.B. [Antoni Szymanowski], Likwidacja ghetta warszawskiego. Reportaż [Warszawa 1942], w: Tryptyk polsko-żydowski, s. 23.
20 B. Chomątowska, Stacja Muranów, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012, s. 147.
21 Widać to dobrze podczas opisu wędrówki po chederach (korzystałem tutaj z elektronicznej wersji Czarnego lądu – Warszawy Wandy Melcer, dostępnej na stronie: http://retropress.pl/wiadomosci-literackie/cyklu-reportaze-wiadomosci-literackich-czarny-lad-warszawa/): „Jak we wszystkich domach tej dzielnicy schody są potwornie brudne i potwornie ciemne; idąc, trzymam się śliskiej z brudu poręczy. Jakieś drzwi są szeroko otwarte: to tutaj. Kierując się wąską smużką światła z sąsiedniego pokoju, idę, wyciągnąwszy ręce i stawiając ostrożne kroki. Za tamtemi zamkniętemi drzwiami panuje nieopisany hałas; otwieram je, ale moje pojawienie się nie robi na nikim żadnego wrażenia. Kilkunastu małych chłopców, podobnych do niedźwiadków w swoich grubych ubraniach i włochatych czapkach, hałasuje, skacząc z ławki na ławkę. (…) Po suficie i brudnych, na kolor zsiadłej krwi malowanych ścianach wije się w fantastycznych arabeskach skomplikowany system sznurów elektrycznych i rur gazowych, które swoją potworną, podzwrotnikową plątaniną wyprodukowały drobne pąkowie jednej małej żarówki, zawieszonej nad katedrą wśród obwisłych sznurków, jak wśród ljan. (…) Patrzę się na twarze rozmaite małych dzikusów, i myślę, za jakie winy muszą tu siedzieć w mrozie, przy małej lampce, i wyśpiewywać dziwaczne melodie, poświęcając uczeniu się ich sześć godzin pięknego, dziecięcego dnia? Czapki na głowach, rojących się od wszy, zasmarkane nosy, skrzyżowane na plecach matczyne chustki, podarte buty i ta melodja, wyzywająca i smutna, która unosi się i trwa nad ich głowami jak dziwaczne jakieś, wieloczłonowe przekleństwo, z którego nie zdążyli jeszcze ani słowa zrozumieć? (…) Jak wszędzie w tych szkołach, tak i tutaj brudno jest niesamowicie, a ściany są tak wilgotne, że woda po nich ścieka. (…) Wchodzę, pukam, nauczyciele w długich kapotach, w jarmułkach na głowie, ściany oblepione trądem rozdartych cegieł i osypującą się mularską zaprawą, dziury w podłodze zalepione gliną. (…) I o parę domów dalej znowu szkoła. Cóż za dzielnica mądrości! Jest to prywatna szkoła religjna pana Patyka. Po ciemnych i z reguły brudnych schodach wchodzę na trzecie piętro i otwieram jakieś drzwi, za któremi słyszę głosy. Weszłam bezpośrednio do klasy, maleńkiego, jednookiennego pokoiku, gdzie wzdłuż stoją ławki, a w ławkach siedzą stłoczone dzieci, gdzie jest jasno a brudno, zimno a jednocześnie nieprawdopodobnie duszno, gdzie, co tu długo gadać, poprostu śmierdzi. (…) Rozglądam się po tym maleńkim pokoiku, chociaż na ciemnych ścianach oko nie ma się gdzie zatrzymać. Ach, tylko w tym kącie, zaraz blisko drzwi, wmurowana trójkątnie i nieszczelnie zamknięta drewnianemi drzwiami ubikacja, z której biją przerażające wonie, a zaraz obok kran ze stojącym na półeczce kubkiem do wody, który pracowicie ignorują uczniowie, czerpiąc wodę ustami wprost z metalowej rury”.
22 „Rozpisałem się o obliczu ghetta, bo niezrozumiałe byłyby chyba inaczej ostatnie wydarzenia. Niezrozumiałe, jeśli chodzi o psychologię Żydów. Niełatwo ją pojąć. Stanowili rojące się mrowisko, tak, w południe ulica aż kipiała od ruchu, szwargotu, nawet w mizerny handel wkładali jak dawniej ogromny temperament, ruchliwość – a może najwłaściwiej rzec: niepokój”. Zob. M.B., Likwidacja ghetta warszawskiego, s. 24–25.
23 Tamże, s. 25.
24 Tamże, s. 34.
25 Tamże, s. 44.
26 Tamże, s. 40.
27 Tamże, s. 45.
28 Tamże.
29 Tamże, s. 41.
30 Tamże, s. 33.
31 Tamże, s. 41.
32 Tamże, s. 35.
33 Tamże, s. 41.
34 Fragmenty Podróży po Polsce Alfreda Döblina opublikowała „Literatura na Świecie” 1996, nr 6, s. 3–83, zaś w całości tom ten ukazał się w roku 2000 nakładem Wydawnictwa Literackiego w Krakowie.
35 A. Döblin, Podróż po Polsce, przeł. A. Wołkowicz, „Literatura na Świecie” 1996, nr 6, s. 11. Wspomniany fragment brzmi w całości tak: „Stoję na przystanku tramwajowym, studiuję bardzo uprzejme tablice, które podają wszystkie biegnące tędy linie i trasy. Nagle w tłumie nadchodzi z przeciwka samotny mężczyzna z brodatą twarzą, w czarnym, obszarpanym chałacie; na głowie ma czarną czapkę z daszkiem, na nogach wysokie buty z cholewami. Tuż za nim, głośno rozprawiając w języku, w którym rozpoznaję niemiecki, jeszcze jeden w czarnym chałacie, rosły, z szeroką czerwoną twarzą, z rudym puchem na policzkach i nad wargą. Perswaduje coś energicznie małej, nędznie ubranej dziewczynce, pewnie swojej córce; obok idzie zafrasowana starsza kobieta w czarnej chustce na głowie – jego żona. Spada to na mnie jak cios. Znikają w tłumie. Nikt na nich nie zwraca uwagi. To Żydzi. Jestem zdumiony, nie – przerażony”.
36 Materiał do swojego reportażu Döblin zebrał podczas pobytu w Polsce jesienią 1925 roku, Vischniac fotografował życie społeczności żydowskich w Europie Wschodniej na zlecenie Jointu w latach 1935–1938.
37 Album ze zdjęciami Mendla Grossmana, zatytułowany With a camera in the ghetto, opublikowało w roku 1970 wydawnictwo Schocken Books. Zdjęcia Henryka Rossa przedstawiono w książce Lodz Ghetto Album. Photographs by Henryk Ross, Chris Boot, London 2004.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017