• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15415 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15415 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Lata czterdzieste
  • ›
  • Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasi...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral I. „jak silnie bije tętno nowo organizującego się życia żydowskiego” II. „…400 tysięcy ludzi skazano na skutki nieuchronnych epidemii i na powolne umieranie z głodu…” Notes de bas de page Auteur

    Lata czterdzieste

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    p. 19-60

    Note de l’auteur

    Helenie Datner dziękuję za rozmowy, które przyczyniły się do powstania tego tekstu.

    Texte intégral I. „jak silnie bije tętno nowo organizującego się życia żydowskiego” II. „…400 tysięcy ludzi skazano na skutki nieuchronnych epidemii i na powolne umieranie z głodu…” Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1Zapisy prasowe o Zagładzie, tworzone na bieżąco – „tam i wtedy” – stanowią szczególnego rodzaju świadectwa. Wyróżnia je charakterystyczny dla dyskursu prasowego okresu wojny zaangażowany stosunek do przedstawianej rzeczywistości i co się z tym wiąże – silna kontrola treści przekazu. Ideowej poprawności zamieszczanych w gazetach tekstów strzegła cenzura – zinstytucjonalizowana, funkcjonująca według jasno określonych procedur, ale także nieformalna, w żaden sposób nieskodyfikowana, opierająca się na uwewnętrznionych przez piszących zasadach, które odpowiadały oczekiwaniom redakcji. Przekaz publikowanych w warunkach wojennych wypowiedzi wykraczał poza dosłowne odczytanie komunikatu, na sposób bojowy wypełniały one bowiem misję pisma. Właśnie dlatego analiza strategii narracyjnych, którymi posłużyli się autorzy tych tekstów, pozwala zobaczyć, jak zagadnienia, o których pisali, funkcjonowały w świadomości zbiorowej – w szczególności w świadomości środowisk reprezentowanych przez wydawcę danego tytułu, ale również jego adresatów.

    2Przedstawione dalej refleksje na temat prasy „gadzinowej” opieram na systematycznej kwerendzie wszystkich numerów „Nowego Kuriera Warszawskiego”, w których wyszukiwałam wszelkich wypowiedzi nawiązujących do słowa Żyd/Żydzi; przyjęłam, że wszystkie one współtworzą dyskurs o Zagładzie, nie można ich bowiem rozpatrywać w oderwaniu od żydowskiego losu. Pismo zostało utworzone przez władze okupacyjne po wprowadzeniu przez nie w październiku 1939 roku zakazu druku prasy polskiej1. Ukazywało się od 11 października 1939 do 10 stycznia 1945 roku sześć razy w tygodniu (w soboty wychodziło wydanie podwójne). Każdy numer „Nowego Kuriera Warszawskiego” liczył od 6 do 20 stron. Gazeta tytułem nawiązywała do jednej z najstarszych gazet warszawskich – związanego ze Stronnictwem Chrześcijańsko-Narodowym „Kuriera Warszawskiego”, drukowanego od roku 1821 do wybuchu wojny. Nie wiadomo, kto był redaktorem prowadzącym „Nowego Kuriera Warszawskiego”, choć początkowo w stopce redakcyjnej wymieniano – najpewniej nieistniejącego – Franciszka Sowińskiego2. Stanowisko redaktora naczelnego oraz jego zastępcy sprawowały, zgodnie z przyjętą przez Niemców zasadą, osoby, które podpisały volkslistę: Feliks Rufenach i Eugeniusz Riedel. Obok innych jeszcze volksdeutschów w dzienniku byli jednak również zatrudnieni i stale z nim współpracowali Polacy3. Skład redakcji pisma znany jest tylko częściowo – autorzy z reguły nie podpisywali swoich tekstów, ewentualnie sygnowali je pseudonimami lub inicjałami.

    3„Nowy Kurier Warszawski”, tak jak i inne tytuły prasowe publikowane przez Niemców po polsku, zaliczane do tzw. prasy gadzinowej, stanowić miał podstawowe źródło wiedzy o świecie, a zarazem narzędzie ideologicznego oddziaływania na czytelnika4. Na pierwszych dwóch–trzech stronach gazety zamieszczano wiadomości agencyjne opracowane przez Polskie Wiadomości Prasowe (od połowy 1941 r. funkcjonujące pod nazwą Telpress – Agencja Prasowa GG), jedną z dwóch takich instytucji działających na terenie okupowanej Polski. Przygotowywano je na podstawie informacji dostarczanych telegraficznie z Berlina, informacji z prasy niemieckiej oraz tzw. niebieskiego biuletynu – wiadomości opracowywanych na użytek dziennikarzy przez niemiecką agencję Deutsche Nachtrichtenbüro – w którym znajdowały się zatwierdzone oficjalnie komentarze do bieżących wydarzeń5. Kolejne strony wypełniały różnorodne w formie i treści wypowiedzi (m.in. felietony, reportaże, wywiady, listy do redakcji itp.) autorstwa członków redakcji i jej współpracowników. Według wyliczeń Lucjana Dobroszyckiego materiały agencyjne stanowiły 50–60 procent zamieszczonych w codziennej prasie „gadzinowej” tekstów6.

    4„Nowy Kurier Warszawski” miał największy pośród pism „gadzinowych” nakład: w dni powszednie drukowano 150 tysięcy egzemplarzy, w święta i weekendy – 300 tysięcy. Do zakupu gazety zachęcała jej cena – 20 gr za egzemplarz (od 1943 – 25 gr), która utrzymywała się na poziomie przedwojennym, co, jeśli wziąć pod uwagę dewaluację złotówki w Generalnym Gubernatorstwie, było równoznaczne z jej obniżeniem7. Wiadomo, że pismo, także ze względu na głód informacji, znalazło szeroki krąg odbiorców. Czytelnicy dość szybko nauczyli się wyławiać z gąszczu tekstów istotne dla siebie informacje8. Dzięki bardzo niskim cenom ogłoszeń o pracę gazeta stała się również „swego rodzaju biurem pośrednictwa”, co niewątpliwe zachęcało do jej zakupu9.

    5Zasadniczą część korpusu tekstów prasy konspiracyjnej, do których się dalej odwołuję, stanowią publikacje zamieszczone w „Biuletynie Informacyjnym”10, tygodniku o charakterze informacyjno-programowym, wydawanym przez Biuro Informacji i Propagandy (BIP) Służby Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej, przemianowanego następnie na Armię Krajową11. O wyborze tytułu zadecydowała jego pozycja pośród innych pism polskiej konspiracji12. Nie mniej istotne było również i to, że – zgodnie z powszechnym przekonaniem – „Biuletyn” wyróżniał się pozytywnie na tle polskiej prasy podziemnej, jeśli chodzi o prezentowanie spraw dotyczących Żydów. Jak pisał Dariusz Libionka:

    Regularnie zamieszczano tu pozbawione jakichkolwiek komentarzy o antyżydowskiej wymowie doniesienia o sytuacji Żydów na ziemiach okupowanych, a zbrodnie niemieckie nazywano po imieniu i bezwzględnie potępiano. Organ KG ZWZ donosił o ekscesach Niemców zarówno wobec Żydów, jak i Polaków, traktowaniu jeńców – żołnierzy Armii Polskiej, szykanach i antyżydowskich zarządzeniach okupanta, obozach pracy (…). Pomiędzy podejściem do problematyki żydowskiej pisma KG ZWZ a publicystyką organu prasowego Stronnictwa Narodowego „Walka”, w której winę za tragiczne warunki panujące w gettach przypisywano samym Żydom, czy oenerowskiego „Szańca” istniała po prostu przepaść. (…) Albo w ogóle nie było tam [w „Biuletynie” – E.K.-F.] informacji o prosowieckich nastrojach ludności żydowskiej, albo ich obraz był zrównoważony – opisywano zarówno szykany wobec Żydów, jak i przypadki współpracy z „nowymi władzami”.13

    6„Biuletyn Informacyjny” ukazywał się nieprzerwanie od listopada 1939 roku niemal do końca wojny. Jego średni nakład wahał się od 20 do 50 tysięcy egzemplarzy. Pismo drukowano w Warszawie, a po upadku powstania warszawskiego, w czasie którego wychodziło jako dziennik, do końca drugiej dekady stycznia 1945 roku w Krakowie. Redaktorem naczelnym „Biuletynu” od momentu jego utworzenia do października 1944 roku był Aleksander Kamiński, z wykształcenia historyk, pedagog, wychowawca, przed wojną instruktor Związku Harcerstwa Polskiego, a od wiosny 1941 roku szef BIP Okręgu Warszawa14. Przez cały ten okres, jak wspominał po wojnie Kamiński, przygotowując kolejne numery pisma, zespół redakcyjny kierował się tymi samymi zasadami. Dwie z nich zasługują na szczególną uwagę w kontekście prowadzonych dalej rozważań:

    1. Informować, a nie agitować. (…) Natomiast sposób podawania informacji daje okazję, którą należy inteligentnie (ale i powściągliwie) wykorzystywać w celu propagowania pożądanych zachowań, postaw, myślenia. (…) 3. Podawanie informacji musi być serwowane tak, aby uwypuklało to, co społeczeństwo łączy, sprawy i potrzeby ogólnonarodowe.15

    7„Biuletyn Informacyjny” dystrybuowano szeroko na obszarze całej przedwojennej Polski. W najważniejszych sprawach politycznych i wojskowych przedstawiał stanowisko władz Polskiego Państwa Podziemnego – jego sił zbrojnych: Komendy Głównej AK, oraz władzy administracyjnej: Delegatury Rządu na Kraj16. Zamieszczone na jego łamach wypowiedzi można zatem traktować jako głos z jednej strony społecznie prawomocny, z drugiej zaś – uformowany pod presją utraty społecznej legitymizacji, a więc w kwestiach postrzeganych przez ogół jako zasadnicze zgodny z dominującymi przekonaniami. Maria Straszewska, pełniąca niemal od początku istnienia „Biuletynu” funkcję sekretarza redakcji, wspominała:

    Zdarzały się oczywiście w zespole różnice w ocenie sytuacji, kontrowersje polityczne, np. rozbieżność poglądów na politykę Benesza, na sytuację w jugosłowiańskim ruchu oporu, różnice w ocenie gen. Wł. Sikorskiego, osoby J. Piłsudskiego lub wydarzeń z życia politycznego kraju. Jednak nad rozbieżnościami, wynikającymi z indywidualnego stosunku do tej czy innej sprawy, dominowało na ogół poczucie lojalności obywatelskiej i subordynacji wojskowej wobec zasadniczej linii politycznej pisma – Armii Krajowej.17

    8Wiadomości dotyczące sytuacji Żydów, w szczególności – po zamknięciu getta warszawskiego – uwięzionych za jego murami, dostarczał „Biuletynowi” Jerzy Grasberg, znajomy Kamińskiego sprzed wojny, działacz żydowskiego ruchu harcerskiego w Polsce i ZHP, instruktor, członek Haszomer Hacair. W 1941 roku Grasberg został redaktorem od spraw żydowskich w ogóle18.

    9Zasygnalizowane w tytule zestawienie przedstawień Zagłady w prasie wydawanej przez Niemców i prasie polskiej konspiracji może się wydawać pomysłem z gruntu nietrafionym. Nawet jeśli założyć, że istnieje jakaś płaszczyzna wspólna, łącząca wydawców i/lub odbiorców tych przedstawień, godzi ono w przyjmowane powszechnie za pewnik przekonanie, że prasa „gadzinowa”, służąc realizacji jawnych i ukrytych celów niemieckiego okupanta, funkcjonowała całkowicie na zewnątrz polskiego społeczeństwa, zatem jej lektura pozwala co najwyżej zapoznać się z metodami propagandy hitlerowskiej, natomiast nic – albo bardzo niewiele – mówi o poglądach czy postawach samego społeczeństwa. Przekonanie to nie pokrywa się jednak z rzeczywistością. Treść wypowiedzi drukowanych w prasie tamtego okresu, niezależnie od afiliacji poszczególnych tytułów, ucierała się w zderzeniu tego, co ich autorzy i redaktorzy chcieli zawrzeć w swoim przekazie, co ich zdaniem powinno się w nim było znaleźć ze względu na założone cele propagandowe pisma, tego, na co zdecydowanie nie było miejsca, wreszcie możliwości odczytania komunikatu, jakimi dysponował odbiorca, oraz granic tego, co można było powiedzieć, nie narażając się na utratę społecznej legitymizacji, przynajmniej w kręgu założonych adresatów. Mimo wszelkich różnic redaktorzy działali nie tylko w obrębie określonego systemu wartości społecznie aprobowanych, ale również w ramach jednego uniwersum językowego. Odwoływali się do zastanego już, wypracowanego przez historię i zakodowanego w kulturze porządku znaków i ich znaczeń. Działali zatem w obszarze tych samych, zadanych przez język kontekstów (których, jak wynika z lektury tekstów prasowych, nie starali się w żaden sposób przezwyciężać), w granicach wyznaczonych przez możliwości odczytania przekazu przez jego odbiorcę. Funkcjonowali w jednej przestrzeni językowej i – chcąc nie chcąc – pozostawali w stałej relacji ze sobą, współtworząc ten sam system komunikacji.

    10Świadectwa Zagłady w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji analizuję na przykładzie tekstów ogłoszonych w związku z zamknięciem getta warszawskiego w listopadzie 1940 roku oraz z tzw. wielką akcją likwidacyjną w getcie warszawskim, trwającą od 22 lipca do 21 września 1942, w której rezultacie zamordowanych zostało – według różnych szacunków – od 275 tysięcy do 310 tysięcy żydowskich Polaków19. Rekonstruując przedstawienia Zagłady, jakie wyłaniają się z tych tekstów, staram się odpowiedzieć na pytanie, jakie treści i w jaki sposób przekazują ich autorzy, wskazać powracające w ich opowieściach motywy, przeanalizować zastosowane przez nich strategie narracyjne. Osobno śledzę te wątki, o których w tekstach się nie mówi, pytam o funkcję niedopowiedzeń i milczenia, które traktuję jako jeden z ważnych sposobów opowiadania o Zagładzie.

    I. „jak silnie bije tętno nowo organizującego się życia żydowskiego”

    11„Utworzenie zamkniętej dzielnicy żydowskiej podrażniło moją żyłkę reporterską. Postanowiłem niezwłocznie udać się tam, aby coś niecoś zobaczyć, usłyszeć no i podzielić się tym z Czytelnikami” – pisał w listopadzie 1940 roku – kilka dni po zamknięciu warszawskiego getta, ukryty pod pseudonimem autor „Nowego Kuriera Warszawskiego”20. W dalszej części tekstu opowiada o spotkaniu z dwoma „tubylcami z gwiazdami”, na których „natknął się” „na samym wstępie” i którzy – jak relacjonował – „Prowadzili ożywioną dyskusję, smętnie spoglądając na Jerychowy mur”. „Uj, Rotkopf, no i co ty na to? Wszystko zrobili tak na gwałt, jakby im sze paliło…”– miał powiedzieć jeden do drugiego. Narrator włączył się, komentując zaczepnie tę wypowiedź: „A co, myślał pan pewnie, że mur ten będą budowali 200 lat, jak chiński”. Gdy rozmówcy dowiadują się, że jest „stamtąd, z drugiej strony”, zasypują go pytaniami, nie „dając dojść do słowa”. „Rzucili się formalnie na mnie. Zawrzała w nich kupiecka krew” – relacjonuje autor. „Z rozczarowaniem oddalili się”, dopiero gdy udało mu się ich przekonać, że nie ma nic do sprzedania. Zaraz potem wrócili do przerwanej rozmowy (wciąż pozostawali – jak możemy się domyślać – na tyle blisko narratora, że mógł się przysłuchiwać dalszej wymianie zdań). „Źle jest” – stwierdza Rotkopf – a indagowany przez rozmówcę, precyzuje: „To nie chodzi o interes (…), to chodzi o mur”. Padają kolejne nazwiska osób, z którymi interlokutor Rotkopfa proponuje się skontaktować: Rozenkranc, Fajnstein, Szapiro i wreszcie – w odpowiedzi – słowa Rotkopfa, a zarazem pointa całego tekstu: „Icze, ja cię proszę, przestań. Przecież sze rozumi: to nasi, więc jak można z nimi robić interes?…”21.

    12Kilka dni później na łamach tego samego „Nowego Kuriera Warszawskiego” nieznany z nazwiska „N” w otwierającym tekst akapicie zapowiadał kolejny reportaż z zamkniętej za murami przestrzeni miasta: „Jedziemy do żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej”22. Tym razem granicę oddzielającą nieżydowską część Warszawy od „dzielnicy żydowskiej” narrator przemierza samochodem (w miarę zbliżania się „monotonną, usypiającą muzykę motoru samochodowego zagłusza jakiś szum, gwar, zgiełk”, później mowa jest jeszcze o przeraźliwym dźwięku klaksonu, którego narrator jest zmuszony używać już za murami). Tekst wyraźnie dzieli się na dwie części. W pierwszej odbiorca jest konfrontowany z opisami „dzielnicy”. Oczyma narratora spoglądamy więc na „rzędy kamienic od dziesiątków lat bezbarwnych, przeżartych od słońca i brudu, ociekających zaskorupiałym tynkiem, o balkonach rudych od rdzy”. W słowach pobrzmiewa nieskrywane obrzydzenie. „Jedziemy wolno [potem coraz wolniej – E.F.-K.] bo nie sposób przedrzeć się przez rozkrzyczany, biegający to tu, to tam, rozgorączkowany tłum”. Konstrukcja opowieści nasuwa skojarzenia z safari – zza okien samochodu narrator obserwuje świat zamieszkały przez odmienny gatunek istot. Wraz z nim patrzymy więc na „sznury dziwacznych postaci, uczepionych u wózków. Brodaci, brudni, rozkrzyczani, załatwiają po drodze jakieś spory w niezrozumiałym języku” i jeszcze „ekspedientki stojące przed sklepami skrzyżowawszy na piersiach ręce, sine od brudu, o krwistych lakierowanych paznokciach”. „Wszystko żydzi. Aryjczyka ani na lekarstwo”23 – kwituje autor. „Tłum”, który tworzą – „rozgorączkowany” i „skłębiony” w swym bezładzie, chaosie, a zarazem w masie silny – jest jak żywioł, który może pochłonąć. „Tłum tłoczy się, wrzeszczy, kłóci, szaleje” – głosi (ku przestrodze?) wybite większą i wytłuszczoną czcionką zdanie. Bez wątpienia pełni ono funkcję lidu – podsumowuje i zarazem wydobywa na powierzchnię to, co – jak możemy się domyślić – według autora stanowi zasadniczą treść przekazu.

    13Druga część tekstu dostarcza garści informacji na temat życia za murami. Poprzedza ją kilkuzdaniowa wzmianka. Wynika z niej, że celem „wyprawy”, której śladami podążał wcześniej czytelnik, jest Rada Żydowska – „mózg i serce żydowskiej ludności”. Rozmowa z jednym z jej przedstawicieli (jego nazwisko nie zostało podane) jest, jeśli wierzyć autorowi, źródłem przytoczonych w tekście danych – zapewne właśnie ze względu na szczególną pozycję informatora mamy uznać je za wiarygodne. To za jego pośrednictwem poznajemy, tak jak to zapowiada tytuł podrozdziału, „organizację wewnętrzną” dzielnicy. Przede wszystkim dowiadujemy się o zakresie działania i sposobie umocowania Judenratu: „Rada Żydowska, na czele której stoi «starszy», jest w stosunku do władz niemieckich przedstawicielką władz żydowskich i zarazem instancją, do której zwracają się władze z poleceniami”. Wynikałoby stąd więc, że mamy do czynienia z instytucją wprawdzie podległą okupantowi, ale w jakiejś mierze samorządną. Dalej autor wylicza „najważniejsze” dla Rady „sprawy, które wymagają szybkiego załatwienia”: „kwestię aprowizacji, higieny i zdrowia oraz mieszkaniową”. Twierdzenie w sposób oczywisty sugeruje, że żydowskie władze dzielnicy dysponują odpowiednimi środkami, by problemy te rozwiązać, zresztą rozmówca autora jest pełen optymizmu: „Nie przeraża mnie stan, jaki zastałem w pierwszej fazie powstawania naszej dzielnicy”, powiada i ciągnąc tę myśl, nadmienia jeszcze: „dodał on nie tylko mnie, ale i tym wszystkim, którzy ze mną współpracują, bodźca do pracy, aby stan ten zmienić na lepsze”. Otuchą napawa w jego przekonaniu wysokość kwot, jakimi w „obecnych” warunkach Rada Żydowska jest zmuszona obracać. (Do opisu świata przedstawionego autor nie używa słowa „wojna”, w całym tekście pojawia się ono tylko raz – gdy punktem odniesienia są czasy, które poprzedzały charakteryzowaną tu epokę24; ten z pewnością świadomy zabieg każe odbiorcy uznać, że zastosowane przez okupanta rozwiązania prawne wobec Żydów już na trwale określają sytuację tej grupy ludności, w żadnym razie nie należy ich zatem postrzegać jako tymczasowych.) Uważnemu czytelnikowi to stwierdzenie może się wydać zdumiewające, bo, po pierwsze, w tekście jest mowa nie o przychodach gminy, ale o jej wydatkach – wielokrotnie wyższych niż przed rozpoczęciem okupacji niemieckiej, po drugie zaś, nie ma wątpliwości, że to nie Rada Żydowska zadecydowała o strukturze „znacznych inwestycji”, o jakich się tu wspomina, fundusze pochłania bowiem „obowiązek utrzymania batalionów pracy, opieka społeczna, budowanie murów granicznych itp.”.

    14Przyczyną wszelkich trudności, jak następnie dowodzi N, jest fakt, że „liczba ludności żydowskiej wzrosła do 410 000”. W takiej sytuacji, co zrozumiałe, problemy są nieodzowne. To „fakt obiektywny” – dodałby zapewne ironicznie krytyczny odbiorca. Jego waga została podkreślona graficznie: wytłuszczonym drukiem i powiększoną czcionką. Żeby go poprzeć, autor dalej odwołuje się do statystyk: gęstość zaludnienia w dzielnicy żydowskiej po jej zamknięciu – według danych informatora – wzrosła dziesięciokrotnie, nietrudno więc obliczyć, że zwiększyła się bez mała o 14%, przy czym liczba żydowskich mieszkańców wzrosła o ponad 30%; liczba izb mieszkalnych na tym terenie wynosiła niezmiennie około 120 tysięcy. Autor przekonuje jednak, że „Z takim rozmachem podjęta praca pozwoliła pchnąć najistotniejsze dla ludności żydowskiej sprawy na pomyślne tory”. „Coraz pomyślniej” przedstawia się „sprawa mieszkaniowa”, choć jako jedna „z najistotniejszych i jak dotychczas najtrudniejszych do rozwiązania (…) nie jest jeszcze w całości uregulowana”. Dowiadujemy się więc, że podjęte zostały działania, żeby ją załatwić – utworzono punkty etapowe, do których trafia „ludność napływowa”, dalej kierowana w nowe miejsca zamieszkania, kontynuuje swe prace Biuro Kwaterunkowe. Z kolei w celu poprawy stanu sanitarnego zorganizowano Wydział do Walki z Epidemiami, dwie kwarantanny z kąpieliskami, ponadto w dzielnicy są czynne szpitale (o skuteczności podejmowanych przez Wydział działań świadczy – perswaduje autor – znaczący spadek liczby zachorowań na tyfus: z 20 tysięcy przypadków w kwietniu 1940 roku do 1000 w sierpniu tego samego roku25), na dotychczasowych zasadach funkcjonuje aprowizacja, a władze czuwają nad realizacją obowiązku pracy, który – o czym w artykule nie ma nawet wzmianki – został nałożony na Żydów przez władze niemieckie. Z tekstu wynika jednoznacznie, że sytuacja mieszkańców dzielnicy zamkniętej jest pod kontrolą, a w każdym razie dokłada się wszelkich starań, by tak było („Jak pan widzi, nie opuszczamy rąk, wszędzie ruch i praca” – powiada rozmówca narratora), i że zachodzące zmiany idą, jak można wnosić, w dobrym kierunku. „Zdziwi to na pewno wielu, jeśli oświadczę – to ponownie głos informatora – że najwięcej Żydów zajmuje się nie handlem (37 408 osoby), a rzemiosłem (73 435 osób)”. Przekonuje jeszcze, podsumowując rozmowę, że choć „liczby te wiele mówią, ale najwięcej powie samo życie naszej dzielnicy”. Rzeczywiście, po wyjściu z budynku gminy narrator, a wraz z nim – jak zapewne zakładał autor – czytelnicy, inaczej już ocenia to, co widzi wokół. „Gdy znaleźliśmy się na ulicy, nietrudno było zauważyć, jak silnie bije tętno nowo organizującego się życia żydowskiego”26 – stwierdza w zamykającym reportaż zdaniu.

    15Spopularyzowana w prasie okresu międzywojennego forma reportażu ze względu na swój potencjał perswazyjny bez wątpienia była bardzo użyteczna dla „gadzinówki”27. Jej przydatność wynikała wprost z reguł konstruowania tekstu: autor lub autorka opowiadali o tym tylko, co sami zobaczyli lub czego dowiedzieli się z pierwszej ręki, od osób mających bezpośrednią styczność z prezentowaną w tekście sprawą i/lub w nią na różne sposoby uwikłanych. Fakt, że piszący w jakiejś formie doświadczył tego, co później przedstawił w tekście, uwiarygodniał zarówno to, co odmalowywał, jak i sposób, w jaki to robił. Opisując, zaświadczał o istnieniu opisanego, przestrzeni z rozmaitych powodów trudno dostępnych (mowa tu, co szczególnie istotne w przypadku getta, o przeszkodach różnej natury, także psychologicznej, czy trudnościach wglądu wynikających z uwarunkowań kulturowych); dokumentując zobaczone, dysponował zarazem możliwością stwarzania rzeczywistości, czytelnikom znanej przecież tylko (przynajmniej z pozoru), albo przede wszystkim, za jego lub jej pośrednictwem. Im bardziej nieprzystępne rejony prezentował, tym większą dysponował władzą nadawania znaczeń temu, o czym pisał. Tak, jak „rzecz” przedstawił, po prostu „było”, zrelacjonował bowiem „to” tylko, co zobaczył, a więc co się wydarzyło „naprawdę”.

    16Odmalowane przez reportażystów, zatrzymane w kadrze obrazy współtworzą oferowaną czytelnikowi „gadzinówki” wizję rzeczywistości, w tym Żydów i świata żydowskiego, również tego za murami. Jedną z jej cech konstytutywnych jest przedstawienie Żydów jako podmiotu zbiorowego, o ustalonych i niezmiennych właściwościach charakteru, wyglądzie zewnętrznym, wyznawanych wartościach i zasadach oraz przyjętych wzorach działania. Jak można wnioskować z tekstów „Nowego Kuriera Warszawskiego”, przynależą im one z urodzenia i są niezbywalne. Mowa tu, co należy podkreślić, o atrybutach w powszechnym odbiorze – w każdym razie w kontekście Żydów – wartościowanych jednoznacznie negatywnie. Ze względu na nie właśnie Żydzi plasują się najniżej w hierarchii bytów ludzkich. Społeczne usytuowanie zbiorowości odindywidualizowanych, niezróżnicowanych w swej masie, ustanowione w ramach koncepcji świata prezentowanej na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego”, pełni funkcję zasadniczą dla jej konstrukcji. Żydzi zajmują pozycję outsidera, który zagraża podmiotom spoza własnego kręgu. W myśl przekazu „gadzinówki” to zamknięta grupa, połączona silnymi więzami solidarności i lojalności wewnętrznej, izolująca się i izolowana. Żydzi nie wiążą się ani z krajem zamieszkania, ani z nieżydowskimi współobywatelami. W każdym społeczeństwie, niejako z założenia, wzbudzają odrazę, niechęć i lęk, są bowiem ciałem obcym, źródłem chorób i zepsucia. Stosunek Żydów do innych, od których tak bardzo się przecież różnią, w tym też do Niemców i Polaków, bezwyjątkowo nacechowany jest niechęcią czy wręcz wrogością. W obronie przed Żydami Polacy są zatem właściwie skazani na sojusz z Niemcami.

    17Historia, tak jak ją przedstawiają publikacje „Nowego Kuriera Warszawskiego”, rządzi się nieubłaganą logiką, a kolejne wydarzenia następują po sobie w sposób oczywisty i nieuchronny. Niemcy zostali w niej obsadzeni w roli tych, którzy pilnują porządku dziejów. Wymierzone w Żydów niemieckie regulacje prawne – przekonuje „gadzinówka” – były konieczne, stanowią bowiem naturalną konsekwencję stanu rzeczy, zarazem wpisując się w bieg historii, która dobrze zna podobne posunięcia („Już w XV wieku w Polsce było getto. Powodem ówczesnych zarządzeń były względy sanitarne” – informował tytuł tekstu ogłoszonego niedługo przed zamknięciem getta28). Pełnią funkcję remedium, zarazem są gwarantem ładu i bezpieczeństwa dla całej ludzkości, nie ma więc mowy o ich zniesieniu. Zresztą wojna jest zawiniona i wywołana przez Żydów, toczy się też w ich wyłącznym interesie (w 1940 roku czytamy np. o „drugiej wojnie żydowskiej”29).

    18O czytelności zrekonstruowanego tu przekazu zadecydowały strategie narracyjne wykorzystywane przez autorów. Opierały się one na prostych schematach odwołujących się do myślenia potocznego. W przedstawieniach dotyczących Żydów rolę zasadniczą odgrywała uniformizacja i będąca jej rewersem – emblematyzacja. Lektura gazety nie pozostawia złudzeń, że wszyscy Żydzi są tacy sami, z reguły określa się ich zresztą formami zbiorowymi30. Imiona i/lub nazwiska Żydów, o ile zostali w nie wyposażeni, ze względu na swe brzmienie stanowią raczej znak przynależności grupowej, emblemat właśnie, niż świadectwo jednostkowej unikalności („zwróciłem uwagę w tramwaju takiej jednej Salci” – czytamy na przykład31). Również opisy postaci koncentrują się na wskazaniu tych ich cech, które mają być typowe i łączące ze zbiorowością. Autorzy posługujący się emblematyzacją i uniformizacją bazowali na utrwalonych w powszechnej świadomości odbiorców stereotypowych przekonaniach (na przykład o tym, jak wygląda, zachowuje się i postępuje względem innych Żyd), posiłkowali się też nośnikami znaczeń rozpowszechnionych w społeczeństwie (wszelkimi określeniami, które sugerują, że mowa o Żydach, na przykład identyfikujących nazwisko Rozenkranc albo imię Icze jako personalia żydowskie). Korzystając z ustalonego wzoru, na bieżący użytek tworzyli również nowe związki frazeologiczne wpisujące się w system automatycznie uruchomianych negatywnych skojarzeń ze słowem Żyd (wyrazistym przykładem może być słowo „Judylla”, które pojawiło się w tytule tekstu opowiadającego o spotkaniu dwojga Żydów, mężczyzny i kobiety; on zachęcany przez „nią”, by brał, co chce, zabiera pieniądze i odchodzi32…).

    19O Żydach w „Nowym Kurierze Warszawskim” pisano przez cały okres istnienia gazety. Przez ten czas negatywny obraz prezentowany w „gadzinówce” pozostawał stały zarówno w wymowie, jak i w swych najważniejszych rysach, zmieniała się natomiast konfiguracja motywów, którymi posługiwali się autorzy. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w wypowiedziach o Żydach zaczęto wyzyskiwać wątek „żydokomuny”, który – tak jak i akcenty antykomunistyczne w ogóle – ze względu na wcześniejszy sojusz Hitlera ze Stalinem był w propagandzie niemieckiej wyciszony33. Z kolei od początku 1942 roku, wraz z przystąpieniem Niemców do tzw. akcji Reinhardt – systematycznego mordowania żydowskich mieszkańców Generalnego Gubernatorstwa – temat Żydów, w „Nowym Kurierze Warszawskim” wszechobecny przez pierwsze trzy lata wojny, zaczął pojawiać się wyraźnie rzadziej. Od tego czasu już na zawsze zniknęły również niemal całkiem jakiekolwiek odniesienia do bieżącej sytuacji Żydów na terenie okupowanej przez Niemców Polski, relatywnie częściej natomiast pisano o Żydach w innych krajach – o ich postępkach (z reguły zasługujących na potępienie), uwikłaniu w politykę lokalną, ale także i tę o wymiarze międzynarodowym, o położeniu „niearyjczyków” czy kolejnych względem nich posunięciach władz niemieckich.

    20W trakcie trwającej dwa miesiące wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim „gadzinówka” opublikowała nie więcej niż kilkanaście tekstów, w których wzmiankowani byli Żydzi. Dwa z nich dotyczą sukcesów polityki antyżydowskiej na południu Europy (w Besarabii34 i Bułgarii35). O Żydach warszawskich, a właściwie o ich wyeliminowaniu z życia miasta, napisano w dwóch tylko notkach36 skoncentrowanych na „korzyściach” płynących z procesu – jak to określali autorzy – „aryzacji” („Po likwidacji elementu żydowskiego w dziale produkcji rzemieślniczej i fabrycznej, dokonanej w roku 1940, tysiące fachowców Aryjczyków znalazło miejsca pracy w swym zawodzie”37; „poza dzielnicą wyłączoną nie ma ani jednej firmy żydowskiej”38; „Wszędzie po usunięciu żydów zmienił się zasadniczo wygląd targowisk (…). Ustał rozgłośny zgiełk żydowskiego wrzasku handlowego i zniknęły ostatnie ślady brudów i niechlujstwa typowego dla mieszkańców Nalewek”39). Co istotne, w obu tych tekstach operowano wyłącznie kategoriami rasowymi – świat w nich przedstawiony zaludniali tylko „żydzi” i Aryjczycy (ci ostatni pisani wielką literą).

    21Wątkiem wspólnym przeważającej części zamieszczonych w tym czasie na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego” wypowiedzi były związki Żydów z komunizmem i ich współpraca z reżimem radzieckim, zwykle na szkodę innych narodów. Motyw ten został rozwinięty w siedmiu tekstach40. To jedyny kontekst, w jakim w czasie tzw. wielkiej akcji w gadzinówce mówi się o Polakach. Wydrukowany w dniu rozpoczęcia wywózek do Treblinki artykuł opowiadał o powszechnej na terenach II RP zajętych w 1939 roku przez Związek Radziecki kolaboracji Żydów z władzami sowieckimi; ofiarą Żydów mieli wówczas paść liczni Polacy:

    Ubywało nie tylko sił nauczycielskich, ale znam klasę w jednej ze średnich szkół lwowskich, w której na trzydziestu kilku uczniów z roku poprzedniego nauki pozostało dosłownie siedmiu. Reszta została dzięki denuncjacjom żydowskim zaaresztowana albo wywieziona. (…) Więcej się należało strzec szpiclowania żydów aniżeli szpiegowania rdzennego Rosjanina.41

    22A także kultura europejska: „Nikt tak jak oni nie pracował nad zatarciem śladów kultury zachodniej w szkolnictwie tutejszego terenu. Oni to niszczyli wszystkie biblioteki, a organizowali nowe”42.

    23Z kolei notatka napisana na podstawie ogłoszonego w prasie japońskiej artykułu byłego ambasadora Japonii w Stanach Zjednoczonych obciąża Żydów odpowiedzialnością za wybuch wojny, „demaskując” sojusz „międzynarodowego żydostwa” – tym razem wprawdzie z Anglosasami, ale po to tylko, by w poincie wykazać, że „O p a n o w a n e p r z e z ż y d ó w n a r o d y a n g l o s a s k i e s t o j ą o b e c n i e w o b l i c z u n i eb e z p i e c z e ń s t w a, ż e z o s t a n ą w y s t a w i o n e c a ł k o w i c i e n a ł u p b o l s z e w i z m u”43. Posługując się mitem żydokomuny, autorzy wzmacniali resentymenty antyradzieckie i zarazem podsycali nastroje antysemickie. W połowie sierpnia 1942 roku „Nowy Kurier Warszawski” opublikował wypowiedź opatrzoną inicjałami A.K. Zamieścił ją jako list do redakcji – a zatem głos czytelnika polskiego, nieuwikłanego w grę propagandową (każdemu tekstowi wydrukowanemu w tej kolumnie towarzyszyła informacja, że za jego treść redakcja nie ponosi odpowiedzialności). A.K. wywodził, że „wojna współczesna nie jest walką o jakieś nowe kombinacje granic, ale walką narodów biologicznie młodych, zdrowych, ekspansywnych, przeciw rozpadającemu się porządkowi żydowsko-kapitalistycznego i żydowsko-bolszewickiego ustroju, walką o zabezpieczenie życia i rozwoju tych narodów”44. Dalej oświadczał: „jako naród jesteśmy i pozostaniemy po stronie narodów walczących z żydo-bolszewizmem, bez względu na to, że może to kogoś gniewać lub oburzać”45.

    24M.W., autor ostatniego tekstu ogłoszonego drukiem w „gadzinówce” w okresie tzw. wielkiej akcji, zarazem – przynajmniej nominalnie – czytelnik gazety, powrócił do tematu krzywd, jakich Polacy mieli doznać od Żydów na ziemiach okupowanych przez Związek Radziecki w latach 1939–1941. „Wiemy dziś, jakie koszmarne czasy przechodzili Polacy po tamtej stronie Bugu i Sanu pod panowaniem zbirów azjatyckich i miejscowego żydostwa”46 – powiadał. W oskarżycielskim tonie rozliczał również rządy w Polsce przedwrześniowej, które nie tylko nie dbały o „dobro państwa i narodu” (w sposób oczywisty mowa tu o narodzie etnicznie polskim), ale też umożliwiły, by „tym wszystkim” – jak to określał, posiłkując się antysemicką retoryką – „kierował za kulisami żyd-mason, chciwy władzy, zysku, dążący do ujarzmienia narodów chrześcijańskich. Żydostwo jak plugawe robactwo wkradło się w życie narodu polskiego, ciągnąc z niego ostatnie soki żywotne. Żyd był panem i władcą w Polsce”. Także rząd Polski na emigracji, ironicznie i z dystansem przez M.W. określony jako „samozwańczy «rząd» Sikorskiego”, był i jest „nieczuły” „n a c i e r p i e n i a s e t e k t y s i ę c y r o d z i n p o l s k i c h w y w i e z i o n y c h d o g ł ę b i R o s j i i w y m o r d o w a n y c h p r z e z zb i r ó w b o l sz e w i c k i c h”47. W obliczu mordu, którego ofiarą w momencie publikacji tekstu padła przeważająca części żydowskich mieszkańców Warszawy, pointa tekstu brzmi jak podzwonne: „N i e, p a n o w i e! D r u g i e j J u d e o P o l s k i w a m s i ę s t w o r z y ć n i e u d a. G r ę k t ó r ą ś c i e p r o w a d z i l i – p r z e g r a l i ś c i e s r o m o t n i e. N a r ó d w a s n i e p r a g n i e i o sz u k a ć s i ę n i e d a”. I dalej jeszcze ostatnie jego zdanie: „O ten nowy ład, o stworzenie Europy bez żydostwa i komuny toczy się walka”48.

    25Badacze zgodnie podkreślają kluczowe w publicystyce prasy „gadzinowej” znaczenie pojęcia Żyd49. Jeśli przyjąć, że słowo stwarza świat, to właśnie figura Żyda i motywy antysemickie odgrywały zasadniczą rolę w konstrukcji świata przedstawionego w „Nowym Kurierze Warszawskim”. Bez wątpienia wynikało to wprost z miejsca, jakie Żydzi i antysemityzm zajmowali w ideologii hitlerowskiej. Z pewnością jednak nie tylko. Jan Grabowski w swej analizie niemieckiej propagandy wizualnej czasu wojny wykazał, że skierowana do Polaków kampania antyaliancka nie wywołała żadnego echa. Zaczęła budzić oczekiwane przez nadawcę reakcje dopiero wtedy, gdy w drugim roku zasugerowano, że „za plecami łatwowiernych aliantów czai się prawdziwy wróg – Żyd”50. To przykład sytuacji, gdy figura Żyda posłużyła za pas transmisyjny dla określonego komunikatu. Podobnie „gadzinówka” wyzyskiwała rozpowszechnione w polskim społeczeństwie nastroje antyradzieckie. Mit żydokomuny, już przed wojną mocno zakorzeniony w powszechnej świadomości polskiego społeczeństwa, doskonale łączył w sobie antysemickie przesądy z antykomunistyczną fobią. Zapewniając przestrzeń, w której – mogłoby się wydawać: paradoksalnie – spotykały się poglądy niemieckiego okupanta i dużej części nieżydowskich mieszkańców podbitego kraju, stwarzał zarazem platformę porozumienia między nimi51.

    II. „…400 tysięcy ludzi skazano na skutki nieuchronnych epidemii i na powolne umieranie z głodu…”

    26O zamknięciu getta warszawskiego „Biuletyn Informacyjny” zawiadamiał w dwóch kolejnych numerach z 21 i 28 listopada 1940 roku52. Zgodnie z linią programową pisma, by przede wszystkim „informować nie agitować”53, skondensowane w treści teksty zawierały podstawowe – zdaniem redaktorów – dane o wydarzeniu. Odnotowano więc, że „16 listopada nastąpiło prowizoryczne zamknięcie” getta, że „punkty przeznaczone dla komunikacji obstawiła policja niemiecka”, że – „przeważnie” – „opieczętowano sklepy i składy żydowskie poza gettem”, „przeprowadzono szereg przypadkowych przesiedleń Żydów, którzy jeszcze przebywają w dzielnicy aryjskiej”, że dochodziło do „bestialskiego traktowania Żydów przez policję niemiecką”, że w mieście „wytworzył się duży chaos” i „mnożą się wypadki nadużyć wszelkiego rodzaju”, wreszcie, że „ceny w getto poszły bardzo w górę”, „niektóre artykuły w ogóle znikły z rynku”54. W następnym doniesieniu z getta „Biuletyn” zawiadamiał o ostatecznym zamknięciu dzielnicy, które nastąpiło 25 listopada, o tym, że wchodzenie do niej i wychodzenie z niej możliwe jest „tylko za przepustkami”, że nie ustaje „metodyczne grabienie żydów” (pisownię słowa „żyd” za każdym razem podaję za oryginałem, w gazetce jest ona niekonsekwentna), że „coraz częściej powtarzają się obławy na żydów używanych do prac poza terenem getta”. Notkę zamyka dramatyczne w wymowie stwierdzenie: „getto warszawskie urasta do rozmiarów gigantycznej zbrodni: z górą 400 tysięcy ludzi skazano na skutki nieuchronnych epidemii i na powolne umieranie z głodu”55. Podobna w tonie konkluzja zamykała wypowiedź wydrukowaną po ogłoszeniu granic dzielnicy żydowskiej i niemieckiej przeszło miesiąc wcześniej: „dzielnica żydowska, pozbawiona z u p e ł n i e parków, ogrodów, zieleńców, wolnych placów, przedstawiająca bodaj najgęstszy w świecie teren zaludnienia, stanie się niewątpliwie terenem ogromnych cierpień ludzkich”56.

    27Autorzy „Biuletynu” pisali zdaniami o prostej stylistyce. Chętnie posługiwali się kategoriami zbiorowymi, których nie precyzowali, przyjmując zapewne, że ich zakres znaczeniowy jest dla czytelników oczywisty – odwoływali się zatem do sensów już utartych i utrwalonych w języku. Zajmowali się więc Żydami, Polakami57, Niemcami, Ukraińcami czy bolszewikami, Sowietami lub Moskalami, ale też młodzieżą, kobietami, robotnikami i innymi, wyodrębnionymi według różnych kryteriów grupami, sporadycznie sygnowanymi terminami w liczbie pojedynczej, jak np. żołnierz rosyjski czy wieś lubelska. Z nazwiska wymieniali głównie polityków, działaczy społecznych, znaczące postaci świata kultury, nauki, także kolaborantów58. Wśród osób wymienianych z nazwiska nie ma właściwie Żydów – natrafiłam jedynie na wzmiankę o Januszu Korczaku59, Adamie Czerniakowie i jego rzekomym następcy – Wolffie60. Należy przyjąć, że nawet jeśli jakaś część nazwisk Żydów umknęła mi w kwerendzie, w sumie ich liczba zapewne nie przekraczała dziesięciu. Fakt ten dobrze, jak się wydaje, ilustruje dystans, jaki dzielił redaktorów gazetki i Żydów.

    28O Żydach w „Biuletynie” pisano regularnie od początku jego powstania. Przeważały krótkie, zwięzłe w treści notki, drukowane pośród wiadomości „krajowych”, zwykle w części „warszawskiej”. Opatrywano je hasłowo brzmiącymi tytułami, niektóre zresztą powtarzały się w kolejnych numerach, czasami wielokrotnie, dając poczucie, że gazetka na bieżąco przynosi wieści między innymi o sprawach getta warszawskiego61. Podawano informacje o sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką, w szczególności o następujących represjach ze strony Niemców. Jednozdaniowe z reguły wiadomości dotyczące Żydów umieszczano także w rubryce „Różne”, w sąsiedztwie innych, podobnie sformułowanych aktualności62. W latach 1940–1942 „Biuletyn” kilkakrotnie odnotował dokonywane przez Polaków akty przemocy antysemickiej: „rabowanie i bicie przez dzieci i wyrostków bezbronnych Żydów”63, tzw. pogromy wielkanocne w Warszawie w 1940 roku64, wystąpienia antyżydowskie w lipcu 1940 roku („Poczynając od 5 lipca zaobserwowano w Warszawie kilka wystąpień antyżydowskich”65), „stosunkowo częste wypadki bicia Żydów przez młodzież ze Szkoły Rzemieślniczej im. Konarskiego”66, rabunek mienia Żydów zamordowanych w trakcie wielkiej akcji likwidacyjnej67. Na łamach „Biuletynu” kilkakrotnie w badanym okresie komentowano antysemicką propagandę niemiecką”68. W odstępie niemal dokładnie roku – w 1941 i 1942 – ukazały się także dwa obszerne artykuły o sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką69, które zostały napisane z dużą znajomością tematu. Ich autor, najpewniej Grasberg, korzystał prawdopodobnie również z informacji zebranych przez konspirację żydowską w getcie warszawskim70.

    29W publikacjach „Biuletynu” dotyczących Żydów, Żydzi, a z reguły także i Polacy – o ile pisano o nich właśnie w kontekście niemieckich posunięć antyżydowskich – byli przedstawiani jako obiekt określonych zabiegów niemieckich. To Niemcy „traktowali” Żydów, „zarządzali”, „nakazywali”, „organizowali”, „wydawali instrukcje”, „przeprowadzali zarządzenia”, „stosowali” określone kroki czy mieli władzę „prolongowania terminu” lub realizacji poleceń. Konstrukcja świata przedstawionego odbija się wyraźnie w strukturze gramatycznej zdań – słowa „Żydzi” i „Polacy” najczęściej pełnią w zdaniu funkcję dopełnienia. Unikano – zwłaszcza, w przypadku „Żydów” – umieszczania ich w pozycji podmiotu, czytamy więc, że „Wśród ludności żydowskiej mnożą się samobójstwa”71, a nie, że ludność żydowska samobójstwa popełnia. Gdy zaś słowa „Żydzi” i „Polacy” osadzano w funkcji podmiotu, z reguły sąsiadował z nimi czasownik, którego zakres znaczeniowy wskazywał na brak faktycznego sprawstwa podejmowanych działań („Polaków i Żydów skazuje się na trudną do opisania nędzę i poniewierkę” – czytamy w notce opublikowanej w związku z ogłoszeniem granic dzielnicy żydowskiej72, tydzień później zaś: „Najbiedniejsza ludność polska zamieszkała w getto (…) czeka biernie na rozwój wypadków”73, „Narodowości, celem ich poróżnienia, dzieli się na uprzywilejowane i upośledzone, na Niemców, Rusinów, Białorusinów, Rosjan – z jednej, Polaków i Żydów – z drugiej strony”74) Nawet w tekstach na temat udziału przedstawicieli polskiego społeczeństwa w przemocy antysemickiej, z założenia – jak mogłoby się wydawać – eksponujących aktywną rolę uczestników zajść, nie pojawiają się „Polacy”, raz tylko mowa o „polskiej policji”, która „bez skutku usiłuje opanować sytuację”75 – czyli znów jej działania są pozbawione mocy sprawczej. Zresztą autorzy tych wypowiedzi tak prowadzą narrację, by wykazać, że odpowiedzialność za zrelacjonowane przez nich wydarzenia w małym tylko stopniu spoczywa na Polakach lub wręcz w ogóle ich nie obciąża. Sprawstwo aktów przemocy antysemickiej przenoszą na Niemców, a uczestników definiują, dowodząc oczywistej z samej ich istoty niesamodzielności, funkcjonowania na marginesie głównego nurtu społeczeństwa lub w ogóle poza nim. Dowiadujemy się zatem, że organizatorami pogromów wielkanocnych w Warszawie, czyli „prawdziwymi” winowajcami, byli Niemcy działający przez swych agentów76 („Mamy do czynienia z typową robotą agentów niemieckich”77), którzy posłużyli się między innymi „wyrostkami” wyszkolonymi przez gestapo („kontakt gestapo z wyrostkami nie miał charakteru sporadycznego. Na terenie Fortu Bema prowadzony jest kurs dla chłopców w wieku od lat 13. Kurs prowadzi gestapo”78). Według informacji podanych w gazetce po stronie sprawców głównymi uczestnikami zajść były „dzieci”, „młodzież” czy „wyrostki” – aktorzy społeczni niejako z założenia nie do końca jeszcze dojrzali do samostanowienia, łatwo ulegający wszelkim wpływom i poddający się manipulacjom – ewentualnie „podejrzane indywidua”.

    30Chociaż teksty o przemocy Polaków wobec ich żydowskich współobywateli, wydrukowane w „Biuletynie Informacyjnym” w latach 1940–1942, zawierają informacje o drastycznych w swej wymowie faktach (bicie i rabowanie bezbronnych79, wybijanie szyb, grabieże sklepów, bicie do krwi80, w paru wypadkach byli ranni81, szantaż82), ich konstrukcja pozwala sądzić, że ranga przywoływanych wydarzeń była mniejsza, niż mogłoby się wydawać. Autorzy wypowiedzi neutralizują wagę antyżydowskich zajść, zestawiając je z innymi negatywnymi zjawiskami społecznymi, które przedstawiają jako równorzędne. Rabowanie i bicie bezbronnych Żydów wymienia się obok „zbiorowych kradzieży węgla organizowanych przez grupy wyrostków”, „wycinania starych parków – nie na opał, lecz na sprzedaż”, „życia ulicznego ze wszelkimi konsekwencjami”, „demoralizujących metod handlu” i „kilkakrotnie stwierdzonego udziału dziewcząt i chłopców w pracach gestapo”83. „Wyrostki”, które wzięły liczny udział w warszawskich pogromach wielkanocnych (po części przynajmniej, jak można domniemywać, za ich sprawą do pogromów doszło), przyuczone były przez gestapo do „podsłuchiwania rozmów w tramwajach i na ulicy, obserwowania ludzi oraz innych czynności wywiadowczo-donosicielskich”84. W innym tekście autor relacjonuje swoją rozmowę z dwudziestoletnim szmalcownikiem („Ale właściwie najlepszy interes – to złapać jakiegoś Żyda w polskiej dzielnicy – i szantażyk!”85), w której tamten opowiada o plądrowaniu terenów opustoszałego po zakończeniu wielkiej akcji likwidacyjnej getta („Ja chodzę po piwnicach. (…) Przedwczoraj znalazłem kilogram srebra!”). Wcześniej jednak dziennikarz przytacza zasłyszaną na ulicy przemowę osiemnastolatka („typ wojennego awanturnika – «handlarza»”), skierowaną do towarzyszącej mu dziewczyny – w całości dotyczy ona optymalnej według młodzieńca techniki picia alkoholu. „Więc to taka jest dziś młodzież?” – pyta narrator, by zaraz odpowiedzieć sobie samemu: „Na miłość boską – bez uogólnień! Przecież znam dobrze i inne typy”86. W dalszej części wywodu na zasadzie kontrastu, co wzmacnia efekt neutralizacji, wymienia przykłady postaw społecznie aprobowanych (udział w tajnych kompletach, ćwiczeniach wojskowych, praca zarobkowa – w założeniu „normalna”, bezpłatne korepetycje, przynależność do koła samokształceniowego, pielęgnowanie pamięci o poległych w walkach – zapewne we wrześniu ’3987). Nie trzeba dodawać, że są one znacznie liczniej reprezentowane.

    31W żadnym tekście antysemicka specyfika wydarzeń nie stała się przedmiotem analizy. Raz zaledwie jako „antysemickie” określone zostały „wystąpienia” przeciwko Żydom, w których uczestniczyli Polacy88. Wedle dominującej w „Biuletynie” narracji przypadki udziału Polaków w aktach przemocy wymierzonej w Żydów należą po prostu do całego spektrum konsekwencji wojny („[są objawami] demoralizacji wśród młodzieży, które w ostatnich czasach nabierają charakteru groźnego”89). Informacja o kilku „wystąpieniach antyżydowskich” w Warszawie w lipcu 1940 roku, „organizowanych pod hasłem «Precz z żydokomuną i Stalinem» – «Niech żyje Hitler»”90, poza wszystkim innym znakomicie ilustrująca przecież siłę nośną antysemickich haseł w polskim społeczeństwie, nie została jakkolwiek skomentowana. Nawet gdy autor przedstawia wystąpienia przeciwko Żydom jako element gry prowadzonej przez okupanta, który „wyzyskał polski antysemityzm oraz słabe wyrobienie mas polskich” dla własnych celów91 (jedyny raz w ciągu trzech pierwszych lat ukazywania się pisma, kiedy otwarcie mówi się o polskim antysemityzmie), zaraz potem zwraca uwagę czytelnika na ukryte intencje przyświecające Niemcom:

    a. – odwrócenie uwagi mas od okupantów, b. – „sublimowanie” nagromadzonej nienawiści do Niemców przez przerzucenie jej na Żydów, c. – poderwanie sympatii propolskich w krajach alianckich i w USA, d. – rozbicie frontu antyniemieckiego w kraju na wzajemnie zwalczające się grupy.92

    32To zresztą także jedyny w badanym okresie tekst informujący o „zajściach” antyżydowskich, w których uczestniczyli przedstawiciele polskiego społeczeństwa, zawierający jakiekolwiek w związku z tym „zalecenia dla odbiorców” pisma: „1. naświetlenie zagadnienia [agenturalnego charakteru akcji antyżydowskich – E.K.-F.] w najszerszych sferach społeczeństwa, 2. reagowanie na ulicach przeciw wybrykom dzieci i młodzieży”93. Sformułowane ogólnikowo, nienazywające rzeczy po imieniu „zalecenia” omijały jednak w ogóle kwestie zasadnicze: problem stosunku Polaków do Żydów, antysemityzmu i przemocy antyżydowskiej.

    33W latach 1940–1942 „Biuletyn” zaledwie kilkakrotnie ustosunkował się otwarcie do sprawy udziału Polaków w prześladowaniach Żydów i/lub zaapelował do czytelników, by w nich nie uczestniczyli – odnalazłam cztery tylko takie napomnienia94. Żaden z tekstów, w których takie enuncjacje zostały zamieszczone, nie został opatrzony tytułem sygnalizującym obecność rozważanych tu pouczeń. Jedynie w artykule komentującym rozplakatowane przez Niemców wezwanie do „wojskowo przeszkolonych Polaków”, by wstępowali do „służby d o b r o w o l n e j pomocniczej straży przy barakach żydowskich”95, od początku wiadomo, że autor nawołuje do odmowy. W dwu pozostałych stosowne wezwanie zostało po prostu wplecione w treść notki informacyjnej – o nowo utworzonym w Warszawie antysemickim wydawnictwie „Atak”96 i o biciu Żydów przez uczniów szkoły Konarskiego97. Wszyscy bez wyjątku autorzy tych tekstów piętnowali angażowanie się przedstawicieli polskiego społeczeństwa w przemoc antyżydowską, określaną jako „niemiecka”. „Biuletyn” gromił „wszelkie bezpośrednie lub pośrednie współdziałanie z Niemcami w prześladowaniu Żydów”98, „współdziałanie w antyżydowskiej akcji organizowanej przez Niemców”99, a także zajścia inspirowane przez płatnych agentów niemieckich100. Działania takie określał jako „taką samą dywersję, jak każda inna współpraca ze śmiertelnym wrogiem Polski”101. Odnosząc się do bicia Żydów przez uczniów szkoły im. Konarskiego, apelował „do grona koleżeńskiego (…) o przemyślenie sprawy”102, wskazywał na szkody wizerunkowe, jakie może pociągnąć za sobą współudział Polaków w przemocy wobec Żydów („działania takie przynoszą korzyść tylko propagandzie niemieckiej”103), argumentował, że „Wróg niemiecki wykorzysta tę służbę pomocniczą, aby pokazać całemu światu, że współpracujemy z nim w niszczeniu Żydów, i będzie usiłował skompromitować nas wobec zagranicy”104.

    34Chociaż obraz sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką wyłaniający się z wypowiedzi drukowanych w „Biuletynie” – wyjąwszy przypadki marginalizowane, takie jak opowieść o młodym polskim szantażyście – eksponuje odpowiedzialność Niemców za wszystkie akty przemocy antyżydowskiej, także te z udziałem przedstawicieli polskiego społeczeństwa, stosunek do Żydów nie stanowił punktu odniesienia przy wyznaczaniu norm postępowania i postaw wobec okupanta postulowanych przez autorów periodyku w latach 1940– 1942. W otwierającym numer kwietniowy z 1941 roku tekście na temat donosicielstwa („Donos, donosicielstwo – jest to oskarżenie wnoszone przez Polaka do władz niemieckich na swych rodaków”105) pośród przykładów denuncjacji, która „jest jedną z największych podłości, jaką człowiek może popełnić”106 i która, jeśli jest świadoma i wiedziona „chęcią zysku lub zemsty”, podlega karze śmierci, nie ma bodaj wzmianki o donosach na Żydów107. Kwestię stosunku nieżydowskich Polaków do ich żydowskich współobywateli całkowicie pomija ogłoszone rok później na łamach „Biuletynu” 10 przykazań walki cywilnej108 – zestaw zalecanych polskiemu społeczeństwu zasad postępowania. W „przykazaniu” 6. autorzy upominają wprawdzie, że „Obowiązuje konieczność s o l i d a r n o ś c i s po ł ec z e ń s t w a”, zaraz potem jednak, po przecinku, doprecyzowują: „wspierania b l i ź n i e g o P o l a k a wszędzie, gdzie grozi mu zguba lub nędza”109. Nie odnoszą do Żydów również nakazu bojkotu zarządzeń i wezwań, który wysuwają w „przykazaniu” 5. („Nakazem walki cywilnej w stosunku do okupanta jest b o j k o t jego zarządzeń i wezwań, utrudnianie mu wszelkiej akcji w granicach nakreślonych przez Kierownictwo życia polskiego oraz absolutny bojkot w stosunkach handlowych, kulturalnych i towarzyskich”110). Odstępców i zaprzańców, na których należy oddziaływać zgodnie z „przykazaniem” 8. – między innymi „perswazją, napomnieniami, bojkotem towarzyskim”111 – nie definiuje w żaden sposób ich postawa wobec Żydów.

    35Także autorzy tekstów na temat działań Niemców, które w jakiejś przynajmniej mierze wymierzone były zarówno w żydowskich, jak i nieżydowskich Polaków, nie traktowali skierowanych przeciwko Żydom posunięć okupanta jako kryterium oceny jego poczynań. W artykule wydrukowanym w styczniu 1941 roku na pierwszej stronie biuletynu czytamy:

    Prasą gadzinową nazywamy czasopisma-gady zdradliwie oblekające się w skórę polskiej mowy, aby jadem swej treści zatruwać organizm polskiego narodu. Mowa drukowana tych pism jest polska, ale mózg i ręka nimi kierujące – niemieckie. Ich celem – robota dla N ie m i e c.112

    36Wzywając do częściowego chociażby bojkotu prasy „gadzinowej” autor argumentuje:

    kto kupuje czasopisma gadzinowe – finansuje tym samym propagandę niemiecką oraz wchłania pewną dawkę trucizny propagandowej. I choćby organizm był jak najzdrowszy, a porcja trucizny jak najmniejsza – to jednak systematyczne jej dawkowanie musi wywrzeć skutek.113

    37O antysemickich treściach, w które „trucizna” obfituje, nie ma w całym tekście nawet słowa. Nie wspomina o nich również autor wstępniaka ogłoszonego pod koniec wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim, który pisał o wojennej demoralizacji i zdziczeniu społeczeństwa, potęgowanych przez oddziaływanie ideologii hitlerowskiej:

    Często bez naszej świadomości wsączają się do naszego umysłu różne trucizny, a między nimi kult siły i używania jej wszędzie nie tylko przeciw wrogom zewnętrznym – a więc w obronie – ale także wobec przeciwników wewnątrz własnego społeczeństwa. Ten zbrodniczy wpływ musimy nie tylko zwalczyć, ale i przeciwstawić mu naszą własną ideologię.114

    38Antysemicki wymiar skierowanej do polskiego społeczeństwa propagandy niemieckiej został odnotowany w kilku zaledwie publikacjach „Biuletynu”. Ich autorzy odnosili się jednak do dosłownej zawartości przekazu propagandowego, w każdym razie pomijali jego ukryte sensy i przesłanie. W marcu 1941 roku w periodyku zamieszczono fragment listu wydrukowanego w wydawanej dla ludności wiejskiej „gadzinówce”, który rzekomo został napisany przez przymusowego robotnika: „Dawniej się pracowało na Żyda, teraz los się zmienił i uwolnił tysiące ludzi z rąk pasożytów… Odżyłem na nowo w tym środowisku…” – czytamy115. „Jak widzimy – komentował „Biuletyn” – szkodliwość «Siewu» [tytuł «gadzinówki» – E.K.-F.] jest łagodzona przez głupotę jego redaktorów”116. W tym samym numerze pisano o „krzykliwej akcji antysemickiej”, która „objęła przede wszystkim szkoły”, czyli o plakatowaniu i rozdawaniu ulotek antysemickich117. W notce czytamy o „ohydnym afiszu (…) zawierającym hasło: Żydzi – wszy – tyfus plamisty”. „Nie jest [on] na szczęście – jak kwituje informację jej autor – dziełem malarza polskiego. Ludność polska zdaje sobie sprawę, że właściwymi sprawcami szerzenia się epidemii tyfusu są Niemcy, wtrącający w ostateczną nędzę”118.

    39Bezpośrednie nawiązanie do treści antyżydowskich szerzonych przez propagandę niemiecką znalazłam tylko w jednym fragmencie tekstu Żydzi z 1941119 (niewykluczone, że przeoczyłam wypowiedzi o podobnej strategii narracyjnej, mało jednak prawdopodobne, by ich liczba przekraczała kilka). Jego autor podejmuje temat wyrugowania Żydów przede wszystkim z handlu, ale także i przemysłu („Rujnując handel żydowski – Niemcy zniszczyli w ogromnym stopniu handel całego kraju”120). To, że wywód odnosi się do wypowiedzi propagandowych, nie zostało nigdzie zaznaczone, czytelnik prasy „gadzinowej” nie może jednak mieć najmniejszych wątpliwości. W „Nowym Kurierze Warszawskim” o korzyściach, jakie Polakom przyniosło „usunięcie” Żydów z handlu, pisano w tym czasie wielokrotnie. „637 placówek handlowych objęli Aryjczycy” – zawiadamiała „gadzinówka” zaraz po zamknięciu getta121. Podobne przesłanie powraca w kolejnych tekstach122. Tymczasem autor artykułu z „Biuletynu” zestawia fakty, które przeczą (nieodnotowanym w tekście) obietnicom niemieckim. W istocie zatem nie podważa zasadności samego pomysłu odbierania żydowskim Polakom ich źródła zarobku, lecz wskazuje na niemieckie „kłamstwo”. Argument tyleż osobliwy, co wymowny. Czytamy:

    Polakom pozostawiono tylko stragany pożydowskie i część co gorszych sklepów detalicznych. Istota „rozwiązania” kwestii żydowskiej na odcinku gospodarczym polegać ma na zastąpieniu przemysłowca, hurtownika, a nawet detalisty żydowskiego – przez przemysłowca, hurtownika i detalistę Niemca.123

    40I jeszcze gdzie indziej: „Naiwnością (…) byłoby sądzić, że pozwolą na to [Niemcy], aby na miejsca opróżnione przez Żydów weszli Polacy”124.

    41W czasie wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim „Biuletyn” opublikował osiem tekstów na temat Zagłady. Sześć z nich dotyczyło bezpośrednio wydarzeń w getcie125, jeden zawierał informacje o ośrodku zagłady w Bełżcu126. W piśmie zamieszczone zostało także oświadczenie Kierownictwa Walki Cywilnej (struktury Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK) wydane w związku z tzw. wielką akcją127. Pierwsze wiadomości o „likwidacji” getta pojawiły się w periodyku 30 lipca – w drugim po rozpoczęciu „akcji” numerze128. W artykule przedstawiono przebieg wypadków (wkroczenie do getta 22 lipca oddziału ukraińskiego i bojówek SS, rozplakatowanie zarządzenia „tłumaczącego ludności powody «akcji»”), poinformowano też o codziennych wywózkach, („nie podlegają [im tylko] zatrudnieni w zakładach przemysłowych pracujących na rzecz wojny oraz ich rodziny, ponadto członkowie Rady Gminnej, policji żydowskiej, lekarze, aptekarze itd.”, „Dziennie wywozi się ponad 6000 Żydów”, „miejsce przeznaczenia” nie jest znane, zaś o nieznanym losie wywożonych „krążą najbardziej pesymistyczne przypuszczenia”). Tekst eksponował „pruskie” – jak to określił autor – bestialstwo, z jakim Niemcy przystąpili do „akcji” – nazwanej przez niego „pogromem” („najbardziej bezwzględny terror”, „Mordowano Żydów w domach, na podwórzach, na ulicach”, „Całą noc, a potem cały dzień trwały w getcie strzały karabinowe i karabinów maszynowych”). Wymieniał sprawców wydarzeń („Getto jest na zewnątrz otoczone przez gęste posterunki policji granatowej oraz przez oddział litewski”, „również SS”, „W samym getcie «operują» wyłącznie Ukraińcy i Niemcy”) i ich wykonawców („Co do sposobu organizowania wywożenia, to szatańska pomysłowość niemiecka obarczyła nim żydowską Radę Gminną i żydowską policję porządkową”). Opowiadał także o ofiarach („Nastroje w getcie są pełne grozy. Ulice – puste. W oknach – żadnych głów”, można wnioskować, że Żydzi cierpią głód – „szmugiel żywności do getta zupełnie ustał”). Specjalne miejsce w relacji przeznaczono Czerniakowowi – przewodniczącemu „żydowskiej Rady Gminnej”, który „w jedynie mu dostępny i budzący szacunek sposób zaprotestował przeciwko dokonywanym bestialstwom: popełnił samobójstwo”, oraz „kilku Polakom”, przebywającym „służbowo” w getcie „w czasie mordowania Żydów”, „m.in. zamordowano znakomitego chirurga, prof. Uniwers[ytetu] Poznańskiego – Raszeję, wezwanego do getta za przepustką na konsylium”.

    42Wedle podobnego schematu budowano kolejne teksty o wielkiej akcji wysiedleńczej, ukazujące się z dużą regularnością, niemal w każdym numerze „Biuletynu”. Przybywało w nich jedynie informacji szczegółowych: o biorących udział w „akcji” (w nowych oddziałach, które stawiły się w getcie, mieli być również Łotysze129, „Policja granatowa udziału w całej akcji nie bierze”130), zakresie działań podejmowanych przez okupanta w jej ramach („W opróżnionych domach getta odbywa się rabunek pożydowskiego mienia prowadzony na własną rękę przez policję niemiecką, jak i przez oddziały Litwinów, Ukraińców i Łotyszów”131), o tym, kto podlega wywózkom (we wrześniu odnotowano, że „zatrudnienie w warsztatach nie chroni przed wywozem”132), ich organizacji („Do wagonów ładuje się od 100 do 150 ludzi wpychając ich kolbami. Czynności tej dokonują już sami Niemcy”133), przeznaczeniu (już na początku sierpnia pisano „że transporty Żydów kierowane są różnymi drogami do dwóch głośnych już dziś obozów śmierci: w Bełżcu i Sobiborze”134, dwa tygodnie później po raz pierwszy wzmiankowano Treblinkę135). We wszystkich właściwie tekstach powracał temat reakcji więźniów getta na bieżące wydarzenia – panujących pośród nich nastrojów („zupełnego przygnębienia (…) mnożą się wypadki obłędu”136, „Liczba samobójstw i wypadków obłędu rośnie”137, „Wśród skoszarowanych panują nastroje paniczne”138) i przyjmowanych postaw („akcja niemiecka nie natrafia już na najmniejsze nawet próby oporu ze strony sterroryzowanych mieszkańców getta”139, „Na tle ogólnej bierności zdarzają się wypadki biernego oporu, wyrażającego się barykadowaniem domów i wejść do mieszkań”140). W dwóch tekstach na zasadzie kontrastu zestawiono dominującą w tych przedstawieniach „bierność” i „brak oporu” Żydów w getcie z samobójstwem Czerniakowa141.

    43Zwraca uwagę fakt, że poza wzmianką o doktorze Raszei i „kilku innych Polakach”, którzy zginęli na początku wielkiej akcji wysiedleńczej, w relacjach o jej przebiegu, zamieszczanych na łamach „Biuletynu”, nie pojawia się w ogóle słowo „Polak”, tak jakby getto należało do rzeczywistości zupełnie odrębnej, wyizolowanej, niemającej żadnych punktów stycznych ani ze światem nieżydowskich Polaków, ani z miastem, w środku którego się znajdowało, chociaż dopiero pod koniec „akcji” – jak odnotowano w periodyku – „Łączność z gettem została całkowicie przerwana, przecięto nieliczne pozostałe telefony, nie dopuszcza się również pracowników sieci wodociągowo-kanalizacyjnej, elektrycznej i gazowej itp.”142. Informacja podana w kolejnym zdaniu tej notki potęgowała poczucie odseparowania Żydów: „Niemcy rozplakatowali zarządzenie przypominające groźbę kary śmierci dla tych, którzy udzielają pomocy zbiegłym Żydom”143. (Inna sprawa, że „Biuletyn” w całym badanym okresie milczał o interakcjach między żydowskimi i nieżydowskimi Polakami, brak wzmianki na ten temat uderza na przykład w relacjach o tworzeniu żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, kiedy do kontaktów po prostu musiało dochodzić. Jak czytamy pół roku później – „udzielono zaledwie około miesiąca czasu na wyprowadzenie się z ghetta 80 000 Polaków i wprowadzenie się tam 110 000 Żydów”144.)

    44W opisach wielkiej akcji likwidacyjnej nie pojawia się również „społeczeństwo polskie”, w tym kontekście przywołano je tylko – za to kilkakrotnie – w oświadczeniu Kierownictwa Walki Cywilnej opublikowanym przez „Biuletyn” na kilka dni przed końcem „akcji”. Oświadczenie było, jak deklarowali autorzy, głosem „całego społeczeństwa polskiego”, łączącym „wszystkie polskie ugrupowania społeczne i polityczne” w proteście wobec trwającej wówczas „od roku blisko” „na naszych ziemiach” zbrodni na Żydach. Zbrodni, co zaznaczono, której Kierownictwo Walki Cywilnej nie mogło przeciwdziałać czynnie i za którą „odpowiedzialność fizyczna (…) spadnie na katów i ich wspólników”145. „Wspólnicy” to cały naród niemiecki, jak kilka miesięcy wcześniej można było przeczytać w „Biuletynie”146, przypuszczalnie także Litwini i Łotysze, którzy wchodzili w skład oddziałów niemieckich, z pewnością nie Polacy. W tekście mowa o „potwornej planowej rzezi Żydów”, „masowym mordzie”, „nie znajdującym przykładu w dziejach świata”, przeprowadzanym „bez żadnej przyczyny innej niż przynależność do narodu żydowskiego”, zbrodni odbywającej się – jak czytamy w pierwszym zdaniu oświadczenia – „obok tragedii przeżywanej przez społeczeństwo polskie, dziesiątkowane przez wroga”147. Obok – czyli gdzieś blisko, w sąsiedztwie, ale jednak zupełnie osobno, w oderwaniu od tego, co „społeczeństwa polskiego” prawdziwie dotyczyło. Trudno lepiej wyrazić dystans wobec losu Żydów, który przecież nie stał na przeszkodzie, by sama zbrodnia wzbudziła sprzeciw.

    45W sierpniu 1942 roku, w samym środku „akcji”, „Biuletyn” w charakterze wstępniaka wydrukował artykuł podsumowujący trzy lata wojny148. Mowa w nim o sytuacji „podbitej militarnie, lecz nie pokonanej” Polski i Narodu Polskiego, o Polakach i Polkach, w szczególności o dotykającym ich terrorze niemieckim szalejącym „na naszych ziemiach” („Nikt z nas nie jest pewny dnia i godziny”149). Między kolejnymi zdaniami zawierającymi opisy przemocy stosowanej przez Niemców wobec Polaków znalazło się jedyne w całym tekście stwierdzenie, które odnosiło się do Żydów. „Na oczach Narodu Polskiego odbywa się bestialskie «likwidowanie» milionów żyjących wśród nas Żydów, będące przestrogą skierowaną i do nas”150 – konstatował krótko autor, sytuując tym samym Polaków, a właściwie „Naród Polski” (wiadomo, że kogokolwiek to zbiorowe polskie „my” obejmowało, nie stosowało się ono do żydowskich współobywateli), w pozycji świadków Zagłady. Jeśli mordowanie Żydów miało stanowić przestrogę, to, jak należy wnioskować, dlatego że na razie „nas” ta sprawa nie dotyczyła (nie „my” byliśmy bezpośrednimi ofiarami, niewykluczone też, że „nas” to po prostu nie obchodziło). W przyszłości jednak – z czym „my” (Polacy) musimy się liczyć – podobne wypadki mogą się stać/staną się „naszym” udziałem. W przytoczonym fragmencie odnaleźć można zapowiedź strategii narracyjnych kształtowanych pod wpływem wiedzy o Zagładzie już dokonanej – strategii, które upowszechniły się w „Biuletynie” po zakończeniu wielkiej akcji wysiedleńczej (i wciąż cieszą się dużym powodzeniem). Wątki dominujące w uformowanych w trakcie „akcji” przedstawieniach Zagłady wpisują się w opowieść o doświadczeniu wojennym Polaków, w którym funkcjonują na zasadzie kontrapunktu („my” na niemiecką przemoc (za)reagujemy inaczej, inne też będą dla „nas” jej skutki151) bądź ilustracji także „naszego” losu („my” jesteśmy następni w kolejce152), a w skrajnych przypadkach – po prostu „naszego”153. W narracji o Zagładzie, po jej włączeniu do historii opowiadanej przez nieżydowskich Polaków, wciąż nie ma mowy o jakiejkolwiek styczności między żydowskimi i nieżydowskimi współobywatelami. Nie zajmuje się ona również żydowskim doświadczeniem. W gruncie rzeczy bowiem o Żydach wzmiankuje się właściwie tylko „przy okazji”, bo to, co się o „nich” mówi, pełni funkcję służebną wobec tego, co chce się powiedzieć o „Polakach”. W tej polskiej opowieści o Zagładzie Żydzi odgrywają więc rolę figury, która jest potrzebna, by opowiedzieć o sobie. W konstrukcji narracji jak w lustrze przegląda się układ stosunków społecznych…

    Notes de bas de page

    1 10 października 1939 r. Zob. J. Jarowiecki, Prasa polska w latach 1939–1945, w: Prasa polska w latach 1939–1945, red. J. Łojek, PWN, Warszawa 1980, s. 16.

    2 Zob. Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki. „Nowy Kurier Warszawski” w świetle powojennych procesów z dekretu sierpniowego, „Zagłada Żydów” 2006, nr 2, s. 138.

    3 Tamże, s. 141.

    4 Krzysztof Woźniakowski etymologię terminu „prasa gadzinowa” wywodzi od sformułowania użytego przez Ottona von Bismarcka w 1869 roku; zob. K. Woźniakowski, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 5. Z kolei Tomasz Szarota wywodził nazwę od tytułu gazety „Godzina Polski”, wydawanej w Polsce od 1915 r., tzn. od czasu pierwszej okupacji niemieckiej; zob. T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Czytelnik, Warszawa 1988, s. 383. „Nowy Kurier Warszawski” niemal od początku dość powszechnie nazywano również „szmatą”, „szmatławcem” i „kurwarem”; zob. tamże. Jerzy Jarowiecki podaje, że w latach 1939–1945 na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką wychodziło blisko 50 tytułów prasy „gadzinowej”, w tym osiem dzienników, sześć tygodników, dwa miesięczniki oraz periodyki; zob. tegoż, Prasa polska w latach 1939–1945. Z kolei według Krzysztofa Woźniakowskiego na terytorium Generalnego Gubernatorstwa wydawano około sześćdziesięciu dwóch tytułów; zob. tegoż, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 5; szacunkowy charakter danych wynika z faktu – jak pisał Woźniakowski – „iż niektóre pisma nie zachowały się do dziś, ich istnienie potwierdzają jedynie źródła pośrednie o zróżnicowanej wiarygodności”; zob. tamże, s. 5–6. Najpełniejszą monografią na temat prasy „gadzinowej” wydawanej przez Niemców w okupowanej Polsce jest książka Lucjana Dobroszyckiego oparta na jego badaniach z przełomu lat 60. i 70. XX w.; zob. tegoż, Reptile Journalism. The Official Polish-Language Press under the Nazis, 1939–1945, trans. by B. Harshav, Yale University Press, New Haven–London 1994. Książka Dobroszyckiego jest uzupełnionym tłumaczeniem maszynopisu pt. Prasa jawna dla ludności polskiej w Generalnej Guberni złożonego w Instytucie Historii PAN. Problem ten omawiali również w swoich pracach: Mieczysław Adamczyk, Natalia Aleksiun-Mądrzak, Tadeusz Cieślak, Michał Komar, Ryszard Pęczalski, Zuzanna Schnepf, Krzysztof Woźniakowski, Władysława Wójcik; zob. M. Adamczyk, Prasa gadzinowa na Kielecczyźnie w latach okupacji hitlerowskiej, w: Polska prasa konspiracyjna lat 1939–1945 i początki prasy w Polsce Ludowej, red. M. Adamczyk, J. Jarowiecki, Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych PAN, Kraków–Kielce 1979, s. 171–177; N. Aleksiun-Mądrzak, Obraz ludności żydowskiej w świetle „Nowego Kuriera Warszawskiego” (październik 1939 – grudzień 1940), w: Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994; T. Cieślak, Z historii niemieckiej prasy w języku polskim „Goniec Krakowski” 1939–1945, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1969, t. 8; T. Cieślak, Hitlerowskie czasopismo „Nowy Kurier Warszawski”, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1969, t. 8; M. Komar, „Nowy Kurier Warszawski” i okolice, „Res Publica” 1988, nr 2; R. Pęczalski, Hitlerowska prasa gadzinowa w Ciechanowskiem, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, nr 4; Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki „Nowy Kurier Warszawski” w świetle powojennych procesów z dekretu sierpniowego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2; K. Woźniakowski, Gadzinowy miesięcznik „Kolejowiec” (1943–1944) i jego literackie publikacje, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” 1996, z. 178; W. Wójcik, Prasa gadzinowa Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1988.

    5 Zob. Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki…, s. 79.

    6 Szacunki Dobroszyckiego nie obejmują tekstów ogłoszeń; zob. tegoż, Reptile Journalism, s. 86.

    7 Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki…, s. 139.

    8 Zob. J. Leociak, Sztuka czytania gazet. Legalna prasa okupacyjna: Landau i Jakub, „Teksty Drugie” 1998, nr 3.

    9 T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 384.

    10 W tekście posługuję się materiałami zebranymi w trakcie kwerendy własnej, w szczególności systematycznej lektury numerów „Biuletynu Informacyjnego” z lat 1940–1942. W niektórych przypadkach, cytując, opieram się nie na tekstach oryginału, ale na wydanej drukiem edycji „Biuletynu Informacyjnego”, zob. „Biuletyn Informacyjny”, cz. 1: Przedruk roczników 1940–1941, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2001, nr specjalny 1, oraz „Biuletyn Informacyjny”, cz. 2: Przedruk roczników 1942–1943, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2002, nr specjalny 2. Odwołuję się również do wniosków z analizy prasy polskiej konspiracji zebranych w pracach innych badaczy, zwłaszcza Dariusza Libionki, zob. D. Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2006; zob. także D. Libionka, „Kwestia żydowska” w Polsce w ocenie Delegatury Rządu RP i KG ZWZ-AK w latach 1942–1944, w: Zagłada Żydów. Pamięć narodowa a pisanie historii w Polsce i we Francji, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, A. Ziębińska-Witek, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006; D. Libionka, Polska konspiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007; D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942–1944), w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011. Do powyższej listy należy włączyć referat wygłoszony przez D. Libionkę, Eksterminacja Żydów w optyce polskiej konspiracji, wygłoszony na konferencji „Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie”, Lublin, 8–9 listopada 2012 roku.

    11 G. Mazur, Wydawnictwa agencyjne Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej SZP-ZWZ-AK, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1986, t. 25.

    12 Polską konspirację, zgodnie z ówczesnym pojmowaniem terminu, rozumiem wąsko – pojęcie polskości odnoszę więc do narodowości, nie zaś do obywatelstwa, stąd poza obrębem rozważań pozostaje m.in. prasa konspiracji żydowskiej. Na temat problemów metodologicznych w badaniach przedstawień Zagłady w polskiej prasie konspiracyjnej, w szczególności kwestii doboru materiału źródłowego, zob. E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), red. S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012, s. 254–263.

    13 D. Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu…, s. 28 i 29.

    14 Zob. M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, „Dzieje Najnowsze” 1967, t. XI, s. 136.

    15 Zob. tamże, s. 130.

    16 G. Mazur, Wydawnictwa agencyjne…, s. 87.

    17 M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, s. 142.

    18 Zob. J.D. Zimmerman, The Polish Underground and the Jews 1939–1945, Cambridge University Press, New York 2015, s. 156.

    19 Zob. B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001, s. 62.

    20 Ecc, Za murem… [kolumna „Migawki Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 21 listopada 1940.

    21 Tamże.

    22 N, Szum, gwar i zgiełk… To żydowska dzielnica mieszkaniowa, „Nowy Kurier Warszawski” 23–24 listopada 1940.

    23 Zapis oryg., tamże.

    24 „Gdy przed wojną Gmina Żydowska wydawała 3 000 000 – czytamy – to obecnie, wobec znacznych inwestycji (…), których koszty Rada musi sama pokryć, wydajemy obecnie na te cele 1 500 000 zł miesięcznie”. Autor nie określił, jaki okres obejmuje podana przez niego kwota wydatków ponoszonych przez gminę przed 1939 rokiem – w stosownym miejscu brakuje po prostu tekstu; logika wywodu wskazuje jednak, że mowa tu o co najmniej kwartale, z przekazu bowiem jasno wynika, że „obecnie” wydatki są znacznie wyższe; zob. tamże.

    25 Tamże.

    26 Tamże.

    27 E. Pleszkun-Olejniczakowa, Reportaż: wokół pochodzenia, definicji i podziałów, „Acta Universitas Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2005, nr 7/2, s. 5. Warto w tym miejscu wspomnieć o cyklu reportaży z warszawskiej dzielnicy północnej, autorstwa Wandy Melcer, publikowanym na łamach „Wiadomości Literackich” w 1934 i 1935 r., wydanych później w wersji książkowej; zob. W. Melcer, Czarny ląd – Warszawa, Dom Książki Polskiej, Warszawa 1936. Opisy warunków, w jakich żyli żydowscy warszawianie, tradycji i obyczajów żydowskich, epatują odrazą i obrzydzeniem równie silnym jak przedstawienia „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Temat zasługuje na osobną analizę, tym bardziej że „Wiadomości Literackie” miały – jak pisała Eugenia Prokop-Janiec, powołując się na Artura Sandauera – „ambiwalentny status pisma lokującego się na, by tak powiedzieć, polsko-żydowskiej granicy społecznej: wydawanego przez elitę zasymilowanej żydowskiej inteligencji i przez odbiorców z tych kręgów również w znacznej mierze czytanego”; zob. E. Prokop-Janiec, Pogranicze polsko-żydowskie. Topografie i teksty, Wydawnictwo UJ, Kraków 2013, s. 118. Annie Zawadzkiej dziękuję za przywołanie nazwiska Melcer w kontekście „gadzinówki”.

    28 Z.M., Już w XV wieku w Polsce było getto. Powodem ówczesnych zarządzeń były względy sanitarne, „Nowy Kurier Warszawski” 18 października 1940. Ten sam autor w tekście Historia się powtarza. Żydzi w świetle synodów kościelnych przywoływał ustalenia synodów z końca XIII wieku, w których zadekretowano konieczność znakowania ludności żydowskiej: „Ponieważ jest bardzo niebezpieczne i świętym kanonom przeciwne, iż żydzi którym miłosierdzie chrześcijańskie daje schronienie i utrzymuje, mieszają się we wspólnym życiu z chrześcijanami, żyją razem z chrześcijanami w domach bez specjalnych cech i oznak swej odrębności”, zob. Z.M., Historia się powtarza. Żydzi w świetle synodów kościelnych, „Nowy Kurier Warszawski” 14–15 września 1940.

    29 A. Sosiński, Dlaczego Eden nie chce pokoju. Druga wojna żydowska, „Nowy Kurier Warszawski” 5 sierpnia 1940. Znamienny jest tytuł innego artykułu, który ukazał się w styczniu 1940 r., zob. „Święta wojna” prowadzona z ukrycia przez żydów, którzy bajecznie na niej zarabiają, „Nowy Kurier Warszawski” 15 stycznia 1940.

    30 Na ten temat zob. także E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, s. 250.

    31 J. Krzepicki, Czytelnicy mają głos. Kiedy odżydzone zostaną tramwaje, „Nowy Kurier Warszawski” 28 sierpnia 1940.

    32 M.T., Mały felieton Judylla, „Nowy Kurier Warszawski” 25 czerwca 1940. Więcej na temat zasobu leksykalnego, którym posługiwali się autorzy tekstów na tematy żydowskie zamieszczonych na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego”, zob. E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, s. 251.

    33 Analogiczne zjawisko zaobserwował Jan Grabowski w swej analizie antyżydowskiej propagandy wizualnej w Generalnej Guberni; zob. tegoż, Propaganda antyżydowska w Generalnej Guberni, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2010, nr 6, s. 123.

    34 Zob. Besarabia wolna od żydów. Sukces polityki marsz. Antonescu, „Nowy Kurier Warszawski” 3 sierpnia 1942.

    35 Zob. Gwiazda syjońska w Bułgarii. Zaostrzenie przepisów antyżydowskich, „Nowy Kurier Warszawski” 3 września 1942.

    36 Odżydzony przemysł na nowych torach produkcji [kolumna „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 7 sierpnia 1942; Skończyła się żydowska konkurencja. Cały przemysł i handel w ręku aryjczyków [kolumna „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 25 sierpnia 1942.

    37 Odżydzony przemysł na nowych torach produkcji.

    38 Skończyła się żydowska konkurencja.

    39 Tamże.

    40 Zob. M. Chmielińska, Dwa lata niewoli ducha w sowieckiej szkole. Żydzi realizatorami bolszewickiego programu „nowej kultury”, „Nowy Kurier Warszawski” 22 lipca 1942; zob. także „Socjalistyczna czujność” sowieckiego obywatela, „Nowy Kurier Warszawski” 30 lipca 1942; Międzynarodowe żydostwo demaskowane przez Japończyków, „Nowy Kurier Warszawski” 5 sierpnia 1942; A.K., Nowy świat tylko dla narodów twórczych i zdrowych [kolumna „Czytelnicy mają głos”], „Nowy Kurier Warszawski” 12 sierpnia 1942; Sensacyjny proces żydów-szpiegów w Szwecji, „Nowy Kurier Warszawski” 2 września 1942; Żydowscy szpiedzy w Szwecji obsługiwali tajną radiostację, „Nowy Kurier Warszawski” 18 września 1942; M.W., Dość konszachtów z komuną i żydostwem [kolumna „Czytelnicy mają głos”], „Nowy Kurier Warszawski” 19–20 września 1942. „Z akcją likwidacji getta zbiegła się sprawa Katynia. Można podejrzewać, że była to zagrywka celowa, a nie przypadkowy zbieg okoliczności” – pisał Michał Komar. I dalej „Pierwsze informacje o Katyniu pojawiły się w NKW 14 kwietnia 1943 roku, ale o istnieniu masowych grobów Niemcy wiedzieli wcześniej. Był więc czas na przygotowanie kampanii. Warto zauważyć, że «Nowy Kurier Warszawski» formułował oskarżenia tylko i jedynie pod adresem «żydowsko-bolszewickich oprawców», starannie unikając słów takich jak: Rosja, Związek Sowiecki, Unia Sowiecka, Rosjanie etc.”; zob. M. Komar, „Nowy Kurier Warszawski” i okolice, s. 60.

    41 M. Chmielińska, Dwa lata niewoli ducha w sowieckiej szkole.

    42 Tamże.

    43 Wyróżnienia w oryginale; zob. Międzynarodowe żydostwo demaskowane przez Japończyków.

    44 A.K., Nowy świat tylko dla narodów twórczych i zdrowych.

    45 Tamże.

    46 M.W., Dość konszachtów z komuną i żydostwem.

    47 Tu i dalej wszystkie wyróżnienia w cytacie z tego tekstu podaję za oryg. Tamże.

    48 Tamże.

    49 „Obok słowa «system» pojęciem bodajże najważniejszym w niemieckiej publicystyce prasy gadzinowej był Ż y d”; zob. W. Wójcik, Prasa gadzinowa…, s. 163. „The Jews were the target of a systematic propaganda campaign from the first day of the occupation to the last”; zob. L. Dobroszycki, Reptile Journalism, s. 85.

    50 J. Grabowski, Propaganda antyżydowska w Generalnej Guberni, s. 119–120.

    51 Dariusz Libionka przytacza fragment meldunku gen. Mariana Żegoty-Januszajtisa z 1939 r. – „jednego z twórców lwowskiej konspiracji (…) wyznaczonego przez gen. Władysława Sikorskiego na komendanta Obszaru Lwowskiego” – o stosunku nieżydowskich Polaków mieszkających pod okupacją sowiecką do rządu polskiego na emigracji. Znalazł się w nim długi passus na temat „Żydów” napisany w stylistyce „Kuriera”: „Żydzi tak potwornie męczą Polaków i wszystko, co z polskością jest związane pod sowieckim zaborem (…), że Polacy w tym zaborze od starców do kobiet i dzieci włącznie przy pierwszej sposobności tak potworną na nich zemstę wywrą, o jakiej jeszcze żaden antysemityzm nie miał pojęcia”; zob. tegoż, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP…, s. 19, 140. Libionka przekonuje, że ton wypowiedzi Januszajtisa wynikał, w jakiejś przynajmniej mierze, z jego światopoglądu (przed wojną generał był prominentnym działaczem Stronnictwa Narodowego; skądinąd mianowanie go na komendanta Obszaru Lwowskiego oznaczało, że poglądy generała – znane przecież wcześniej jego mocodawcom – nie budziły ich wątpliwości). Przemawia za tym, zdaniem historyka, inny zupełnie wydźwięk raportu Adama Ciołkosza (działacza przedwojennych struktur PPS), sporządzonego po tygodniowym pobycie we Lwowie. Tyle tylko, że – sądząc z cytatów przytoczonych przez Libionkę i jego komentarza – przywołane teksty różnią się stylistyką, argumentacją i jedynie natężeniem, z jakim przewija się w nich motyw prosowieckich sympatii Żydów, jest on bowiem obecny również w raporcie Ciołkosza, który „nie wspominał p r a w i e [podkreślenie E.K.-F.] o prosowieckich sympatiach Żydów”. Zresztą „Opinie takie jak Ciołkosza pozostawały w mniejszości”, czego przykłady prezentuje dalej w tekście Libionka; zob. tamże, s. 22; zob. także informacje o ocenach sytuacji dokonywanych przez Stefana Roweckiego, tamże, s. 23.

    52 Zob. Zamknięcie ghetta [rubryka „Warszawa”], „Biuletyn Informacyjny” 21 listopada 1940; Ghetto [rubryka „Warszawa”], „Biuletyn Informacyjny” 28 listopada 1940.

    53 M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, s. 130.

    54 Zob. Zamknięcie ghetta.

    55 Zob. Ghetto.

    56 Wyróżnienie w oryg.; zob. Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 18 października 1940.

    57 W tekście na temat wytwarzania obojętności nieżydowskich mieszkańców Warszawy wobec ich żydowskich współmieszkańców w czasie okupacji niemieckiej Joanna Tokarska-Bakir pisze: „Przejawem zobojętnienia generowanego (a może tylko wzmacnianego) przez narzucony system klasyfikacji było nie tylko słownictwo prasy tzw. narodowej, otwarcie wrogiej Żydom, ale także, co nas tu bardziej interesuje, słownictwo, jakiego w stosunku do Żydów używała prasa Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (ZWZ-AK) i Delegatury Rządu, analizowana przez Dariusza Libionkę”. Dalej badaczka stwierdza, że wyraźne w prasie konspiracyjnej ZWZ-AK i Delegatury Rządu rozróżnienie „«Polacy»/«Żydzi» występuje w roli operatora dystansu”. Bliższy wydaje mi się pogląd, że język gazetek konspiracyjnych był zamknięty na myślenie o zmianie społecznej – odzwierciedlał istniejące jeszcze przed wojną w polskim społeczeństwie podziały (ze szczególnym uwzględnieniem podziałów etnicznych), ale i jego strukturę społeczną, doskonale je przy okazji konserwując. Zob. J. Tokarska-Bakir, Incognito ergo sum. O wytwarzaniu obojętności, „Studia Litteraria Historica” 2013, nr 2, s. 401.

    58 Zob. np. Współpracownicy prasy gadzinowej, „Biuletyn Informacyjny” 7 maja 1942: „Poniżej podajemy nazwiska osób wysługujących się propagandzie okupanta. Ludzie ci stracili raz na zawsze prawo do życia w wolnej Ojczyźnie”.

    59 „Został aresztowany Janusz Korczak, znany wychowawca i literat” [kolumna „Różne”], „Biuletyn Informacyjny” 23 stycznia 1940.

    60 Nazwisko Czerniakowa pojawia się dopiero w kontekście wielkiej akcji likwidacyjnej getta warszawskiego, zob. Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca 1942; Postępy likwidacji ghetta, Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    61 Od zamknięcia getta warszawskiego tytułem „Ghetto” regularnie sygnowano wiadomości z żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej.

    62 Przykładowo: „10 marca zarządzono w Lublinie natychmiastowe usunięcie Żydów z miasta. Furmankami i kolejami skierowano rodziny żydowskie do Bychawy i we Włodawskie”, „Biuletyn Informacyjny” 27 marca 1941; „Żydzi z ghetta w Łasku, Zgierzu, Pabianicach itd. zatrudnieni zostali masowo przy kopaniu torfu”, „Biuletyn Informacyjny” 7 sierpnia 1941.

    63 Młodzież, „Biuletyn Informacyjny” 24 lutego 1940.

    64 Prowokowanie pogromów, „Biuletyn Informacyjny” 29 marca 1940.

    65 Różne, „Biuletyn Informacyjny” 12 lipca 1940.

    66 Szkoła im. Konarskiego, „Biuletyn Informacyjny” 8 listopada 1940.

    67 Blaski i nędze okupacji. Jaką jest młodzież?, „Biuletyn Informacyjny” 5 listopada 1942.

    68 Z prasy gadzinowej, „Biuletyn Informacyjny” 20 marca 1941; Nikczemny chwyt, „Biuletyn Informacyjny” 20 marca 1941; zob. także Prasa gadzinowa, „Biuletyn Informacyjny” 9 stycznia 1941.

    69 Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941; Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 30 kwietnia 1942.

    70 W tekście z 1942 r. podane zostały statystyki śmiertelności w getcie w 1941 r. z rozbiciem na miesiące. Ich źródłem jest prawdopodobnie Sprawozdanie Wydziału Statystycznego Gminy [Żydowskiej w Warszawie] na rok 1941 r., mające charakter druku wewnętrznego. Informacje zbierane przez Wydział Statystyczny Rady Żydowskiej przekazywał zespołowi Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, skupionemu wokół Emanuela Ringelbluma, Jerzy Winkler zatrudniony w Wydziale Statystycznym. Stamtąd trafiały one do konspiracyjnej prasy żydowskiej wydawanej w getcie warszawskim. Przywołane przez „Biuletyn” statystyki śmiertelności, choć z drobnymi różnicami, wynikającymi zapewne z błędów w przepisywaniu (wg „Biuletynu” w kwietniu, październiku i grudniu 1941 r. zmarło odpowiednio: 2601, 4614, 4966 osób; „Jutrznia” podaje inne liczby, odpowiednio: 2061, 4716 i 4366 osób), opublikowała też „Jutrznia” – podziemny tygodnik wydawany przez Haszomer Hacair; zob. Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1942; Z frontu ghetta warszawskiego, „Jutrznia” 8 marca 1942, nr 4, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, ARG I 1312, k. 55. Na temat roli statystyk urzędowych w badaniach prowadzonych przez grupę Oneg Szabat zob. M. Janczewska, Liczby i słowa. O śmierci w liczbach w dokumentach Archiwum Ringelbluma, w: Listy do Oneg Szabat, ŻIH, Warszawa 2017.

    71 Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 25 października 1940.

    72 Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 18 października 1940.

    73 Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 25 października 1940.

    74 Rok okupacji niemieckiej w Polsce, „Biuletyn Informacyjny” 9 stycznia 1941.

    75 Prowokowanie pogromów.

    76 Zob. „Różne”, „Biuletyn Informacyjny” 12 lipca 1940.

    77 Prowokowanie pogromów.

    78 Wyrostki na służbie gestapo.

    79 Młodzież

    80 Prowokowanie pogromów.

    81 Zob. „Różne”.

    82 Blaski i nędze okupacji.

    83 Wszystkie przywołane w tym zdaniu cytaty pochodzą z tekstu Młodzież.

    84 Wyrostki na służbie gestapo.

    85 Blaski i nędze okupacji.

    86 Tamże.

    87 Tamże.

    88 Zob. Wyrostki na służbie gestapo.

    89 Młodzież.

    90 Zob. „Różne”.

    91 Prowokowanie pogromów.

    92 Tamże.

    93 Prowokowanie pogromów.

    94 Zob. „Atak”, „Biuletyn Informacyjny” 19 stycznia 1940; Atak nabiera impetu, „Biuletyn Informacyjny” 26 kwietnia 1940; Szkoła im. Konarskiego, „Biuletyn Informacyjny” 8 listopada 1940; [tekst bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941. W kwietniu 1940 r. „Biuletyn” zamieścił również krótką informację, że „Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej zajął oficjalne stanowisko potępiające zajścia antyżydowskie i wystąpił do władz miejskich o użycie środków dla zapobieżenia na przyszłość podobnym ekscesom. Równocześnie podległe SKSS agendy terenowe otrzymały instrukcje, idące w tym kierunku”; zob. „Biuletyn Informacyjny” 5 kwietnia 1940. Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej był ciałem powołanym we wrześniu 1939 r. przez Stefana Starzyńskiego; jego celem była pomoc społeczna mieszkańcom Warszawy; komitet zakończył działalność 31 marca 1941 r.

    95 [bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941.

    96 „Atak”; zob. także Atak nabiera impetu: „wywieszanie emblematu agentów niemieckich [„krzyżtopora” – E.K.-F.] jest hańbiącym dla każdego polskiego sklepu”.

    97 Szkoła im. Konarskiego.

    98 „Atak”. „Pośrednie” współdziałanie można także rozumieć jako przyczynianie się do sukcesu niemieckich działań antyżydowskich; to działania niekoniecznie inspirowane przez samych Niemców, wciąż jednak jednoznacznie identyfikowane jako „niemieckie”. Tak też zdaje się je rozumieć Libionka, który ten sam cytat przywołuje na potwierdzenie, że „w kręgach polskiej konspiracji zdawano sobie sprawę z niekorzystnych dla Polski skutków niemieckiej polityki zmierzającej do angażowania Polaków w akcje antyżydowskie. Znalazło to swój wyraz w centralnej prasie ZWZ”; zob. tegoż, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP…, s. 26.

    99 [bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941.

    100 Szkoła im. Konarskiego.

    101 „Atak”.

    102 Szkoła im. Konarskiego.

    103 Tamże.

    104 [bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941.

    105 Donosicielstwo, „Biuletyn Informacyjny” 3 kwietnia 1941.

    106 „Donosicielem jest chłop, który poda urzędnikowi okupacyjnemu nazwiska sąsiadów zabijających świnie, nie rejestrujących krów, mielących tajnie zboże. Donosicielem jest robotnik, skarżący się wobec niemieckiego zwierzchnika na towarzyszy pracy lub swego przełożonego – Polaka. Donosicielem jest kupiec, piszący do wroga o konkurencie nie przestrzegającym urzędowego cennika. Donosicielem jest Polak-urzędnik, przedstawiający wrogowi fakty i nazwiska, mogące pociągnąć za sobą prześladowania. Donosicielami są wreszcie wszelkiego rodzaju szumowiny, których nie brak we wszystkich warstwach społecznych narodu i które z chęci zysku lub z zemsty, lub z jakiś innych powodów donoszą wrogowi o lokalach konspiracyjnych, o niepodległościowcach, o czytających pisemka, o przechowujących broń itd.”, zob. tamże.

    107 Pośród 255 donosów z lat 1940–1941 skierowanych do władz niemieckich, zdeponowanych w zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej w zespole „Der Kommendeur der Sicherheitspolizei und des SD fur den Distrikt Warschau”, większość (107) dotyczyła spraw politycznych, zaś następną najliczniejszą kategorię tworzyły donosy o „przestępstwach dokonywanych przez Żydów”; zob. B. Engelking, „Szanowny panie gistapo”. Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2003, s. 29. Podziemne Państwo Polskie oficjalnie uznało szmalcownictwo za ciężką zbrodnię i ogłosiło, że będzie je karać śmiercią, dopiero w marcu 1943 r.

    108 10 przykazań walki cywilnej, „Biuletyn Informacyjny” 7 maja 1942.

    109 Tamże, wyróżnienie E.K.-F.

    110 Tamże.

    111 Tamże.

    112 Prasa gadzinowa.

    113 Tamże.

    114 Wróg zewnętrzny i przeciwnik wewnętrzny, „Biuletyn Informacyjny” 17 września 1942.

    115 Z prasy gadzinowej. „Nauczyłem się pracy, modlitwy i cenić naukę… Pobyt w Rzeszy dla jednych stał się źródłem zarobku, dobrego jedzenia, wykwintnego palenia, szkołą rolniczą – dla mnie – kuźnią charakteru” – brzmiał dalej cytowany list; zob. tamże.

    116 Tamże.

    117 Nikczemny chwyt.

    118 Tamże.

    119 Zob. Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941.

    120 Zob. tamże.

    121 Zakończono już akcję przesiedleńczą w halach i targowiskach miejskich [rubryka „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 19 grudnia 1940.

    122 Przykładowo: „W ciągu grudnia wiele spółek akcyjnych, mających centralę w Warszawie, urządzało walne zebrania, na których w większości wypadków, gdy chodzi o przedsiębiorstwa żydowskie, uchwalano likwidację spółek. Żydzi zrozumieli, że przy zmienionych warunkach nie mogą operować anonimowo, a nie widząc interesów, woleli zamknąć swoje zakłady. Będzie to dużą korzyścią dla handlu i przemysłu polskiego”; zob. Likwidują przedsiębiorstwa żydowskie spółki akcyjne, „Nowy Kurier Warszawski” 4 stycznia 1940. „Po utworzeniu dzielnicy żydowskiej handel spoczywa całkowicie w rękach aryjskich. A że jest on ujęty w normy i przepisy oparte na zdrowej kalkulacji, prowadzony przy zdrowej etyce kupieckiej, nic dziwnego, że wielu po zdobyciu na swej drobnej placówce praktycznej wiedzy handlowej dźwiga się wzwyż na coraz wyższy szczebel w hierarchii kupiectwa polskiego”; zob. „Przedszkola” kupiectwa polskiego. Ponad 8000 placówek w ręku Aryjczyków [rubryka „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 19 maja 1941.

    123 Tamże.

    124 Tamże.

    125 Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca; Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942; Postępy likwidacji ghetta, Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942; Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942; Dalsza likwidacja ghetta, Biuletyn Informacyjny” 3 września 1942; Dalsza likwidacja ghetta, Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    126 Obóz w Bełżcu, Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    127 Oświadczenie, „Biuletyn Informacyjny” 17 września 1942.

    128 Początek likwidacji ghetta.

    129 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    130 Tamże.

    131 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942.

    132 Dalsza likwidacja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    133 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    134 Tamże.

    135 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942.

    136 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    137 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    138 Dalsza likwidacja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    139 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    140 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    141 Zob. Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca 1942; Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    142 Dalsza likwidacja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    143 Tamże. Karę śmierci dla Polaków, którzy udzielali schronienia lub pomocy w innej formie Żydom zbiegłym z gett, przewidywało zarządzenie wprowadzone przez gubernatora Hansa Franka 15 października 1941 r.

    144 Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941.

    145 Tamże.

    146 „Inicjatorem [wytępienia Żydów – E.K.-F.] jest Hitler, lecz nie możemy zamykać oczu na to, że mordy te mogły przybrać rozmiary tak potworne jedynie dlatego, że znalazł on gorliwych i chętnych wykonawców swych zamierzeń. Masakry te zatem obciążają nie tylko Hitlera, obciążają one cały naród niemiecki”; zob. Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 kwietnia 1942.

    147 Tamże.

    148 Nie damy się zastraszyć, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942.

    149 Tamże.

    150 Tamże.

    151 „W poprzednim numerze B.I. podaliśmy wiadomość o pierwszej próbie zastosowania do Polaków metod praktykowanych dotąd wobec ludności żydowskiej. Próba ta napotkała na zdecydowaną postawę społeczeństwa polskiego i z o s t a ł a z a n i e c h a n a. (…) Gdy się okazało, że p o s t ę p o w a ć z n a m i, j a k z Ż y d a m i n i e m o ż n a, zastosowano nową metodę. (…) w o b e c o p o r u, k t ó r y o kazało s p ołe czeń s t w o p o l s k ie w L u b lini e, w czasie pierwszej próby w Wieniawie (1.X), m u s i a ł o k u p a n t z m i e n i ć t a k t y k ę”; zob. Terror w Lublinie, „Biuletyn Informacyjny” 22 października 1942 [wszystkie wyróżnienia w tekście za oryg.]. „Próba ta [wyniszczenia Polaków – E.K.-F.] w znacznej mierze została odwołana dzięki postawie społeczeństwa polskiego, w którym ujawniła się samorzutnie zacięta wola: z n i s z c z y ć s i ę j a k b a ra n y b e zb r o nn e nie d a m y”; zob. Pierwsza próba, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942. „Mamy tu do czynienia z niemiecką próbą użycia Polaków do s a m o z a g ł a d y. Próba taka, zastosowana w ciągu lata do Żydów, powiodła się: w getcie warszawskim rękoma policji żydowskiej, nadzorowanej przez nielicznych Niemców, przeprowadzono całą koszmarną akcję wywożenia ludności żydowskiej na zatracenie. (…) Polacy, używani przez wroga do jakichkolwiek akcji niszczenia rodaków, postępować winni tak, aby czynem przekonać okupanta, że do tego rodzaju zadań używać ich nie można”; zob. Próba wyniszczania Polaków polskimi rękoma, „Biuletyn Informacyjny” 1 października 1942.

    152 „Od roku społeczeństwo polskie jest wpatrzone w bestialstwa litewskie, popełniane najpierw na Żydach, a ostatnio na Polakach”, zob. Dokąd zmierzają Litwini?, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942. „W nocy z 30 września na 1 października władze okupacyjne przeprowadziły na terenie Lublina akcję, która wydaje się pierwszą próbą zastosowania do Polaków metod dotąd stosowanych wobec ludności żydowskiej”, zob. Pierwsza próba, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942.

    153 „Potworna zbrodniczość germańska uczyniła pierwszą próbę na nowej drodze wyniszczenia żywiołu polskiego”, zob. Pierwsza próba, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942.

    Auteur

    • Ewa Koźmińska-Frejlak
    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de chapitres

    Wprowadzenie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa wydawana oficjalnie na Wschodzie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa „gadzinowa”

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa konspiracyjna

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Dyskurs o Zagładzie w polskojęzycznej prasie żydowskiej. Konteksty

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Wzorce myślenia, retoryka

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Voir plus de chapitres
    1 / 6

    Wprowadzenie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa wydawana oficjalnie na Wschodzie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa „gadzinowa”

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa konspiracyjna

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Dyskurs o Zagładzie w polskojęzycznej prasie żydowskiej. Konteksty

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Wzorce myślenia, retoryka

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 10 października 1939 r. Zob. J. Jarowiecki, Prasa polska w latach 1939–1945, w: Prasa polska w latach 1939–1945, red. J. Łojek, PWN, Warszawa 1980, s. 16.

    2 Zob. Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki. „Nowy Kurier Warszawski” w świetle powojennych procesów z dekretu sierpniowego, „Zagłada Żydów” 2006, nr 2, s. 138.

    3 Tamże, s. 141.

    4 Krzysztof Woźniakowski etymologię terminu „prasa gadzinowa” wywodzi od sformułowania użytego przez Ottona von Bismarcka w 1869 roku; zob. K. Woźniakowski, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 5. Z kolei Tomasz Szarota wywodził nazwę od tytułu gazety „Godzina Polski”, wydawanej w Polsce od 1915 r., tzn. od czasu pierwszej okupacji niemieckiej; zob. T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Czytelnik, Warszawa 1988, s. 383. „Nowy Kurier Warszawski” niemal od początku dość powszechnie nazywano również „szmatą”, „szmatławcem” i „kurwarem”; zob. tamże. Jerzy Jarowiecki podaje, że w latach 1939–1945 na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką wychodziło blisko 50 tytułów prasy „gadzinowej”, w tym osiem dzienników, sześć tygodników, dwa miesięczniki oraz periodyki; zob. tegoż, Prasa polska w latach 1939–1945. Z kolei według Krzysztofa Woźniakowskiego na terytorium Generalnego Gubernatorstwa wydawano około sześćdziesięciu dwóch tytułów; zob. tegoż, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 5; szacunkowy charakter danych wynika z faktu – jak pisał Woźniakowski – „iż niektóre pisma nie zachowały się do dziś, ich istnienie potwierdzają jedynie źródła pośrednie o zróżnicowanej wiarygodności”; zob. tamże, s. 5–6. Najpełniejszą monografią na temat prasy „gadzinowej” wydawanej przez Niemców w okupowanej Polsce jest książka Lucjana Dobroszyckiego oparta na jego badaniach z przełomu lat 60. i 70. XX w.; zob. tegoż, Reptile Journalism. The Official Polish-Language Press under the Nazis, 1939–1945, trans. by B. Harshav, Yale University Press, New Haven–London 1994. Książka Dobroszyckiego jest uzupełnionym tłumaczeniem maszynopisu pt. Prasa jawna dla ludności polskiej w Generalnej Guberni złożonego w Instytucie Historii PAN. Problem ten omawiali również w swoich pracach: Mieczysław Adamczyk, Natalia Aleksiun-Mądrzak, Tadeusz Cieślak, Michał Komar, Ryszard Pęczalski, Zuzanna Schnepf, Krzysztof Woźniakowski, Władysława Wójcik; zob. M. Adamczyk, Prasa gadzinowa na Kielecczyźnie w latach okupacji hitlerowskiej, w: Polska prasa konspiracyjna lat 1939–1945 i początki prasy w Polsce Ludowej, red. M. Adamczyk, J. Jarowiecki, Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych PAN, Kraków–Kielce 1979, s. 171–177; N. Aleksiun-Mądrzak, Obraz ludności żydowskiej w świetle „Nowego Kuriera Warszawskiego” (październik 1939 – grudzień 1940), w: Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994; T. Cieślak, Z historii niemieckiej prasy w języku polskim „Goniec Krakowski” 1939–1945, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1969, t. 8; T. Cieślak, Hitlerowskie czasopismo „Nowy Kurier Warszawski”, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1969, t. 8; M. Komar, „Nowy Kurier Warszawski” i okolice, „Res Publica” 1988, nr 2; R. Pęczalski, Hitlerowska prasa gadzinowa w Ciechanowskiem, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, nr 4; Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki „Nowy Kurier Warszawski” w świetle powojennych procesów z dekretu sierpniowego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2; K. Woźniakowski, Gadzinowy miesięcznik „Kolejowiec” (1943–1944) i jego literackie publikacje, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” 1996, z. 178; W. Wójcik, Prasa gadzinowa Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1988.

    5 Zob. Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki…, s. 79.

    6 Szacunki Dobroszyckiego nie obejmują tekstów ogłoszeń; zob. tegoż, Reptile Journalism, s. 86.

    7 Z. Schnepf, Losy pracowników niemieckiej gadzinówki…, s. 139.

    8 Zob. J. Leociak, Sztuka czytania gazet. Legalna prasa okupacyjna: Landau i Jakub, „Teksty Drugie” 1998, nr 3.

    9 T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 384.

    10 W tekście posługuję się materiałami zebranymi w trakcie kwerendy własnej, w szczególności systematycznej lektury numerów „Biuletynu Informacyjnego” z lat 1940–1942. W niektórych przypadkach, cytując, opieram się nie na tekstach oryginału, ale na wydanej drukiem edycji „Biuletynu Informacyjnego”, zob. „Biuletyn Informacyjny”, cz. 1: Przedruk roczników 1940–1941, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2001, nr specjalny 1, oraz „Biuletyn Informacyjny”, cz. 2: Przedruk roczników 1942–1943, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2002, nr specjalny 2. Odwołuję się również do wniosków z analizy prasy polskiej konspiracji zebranych w pracach innych badaczy, zwłaszcza Dariusza Libionki, zob. D. Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2006; zob. także D. Libionka, „Kwestia żydowska” w Polsce w ocenie Delegatury Rządu RP i KG ZWZ-AK w latach 1942–1944, w: Zagłada Żydów. Pamięć narodowa a pisanie historii w Polsce i we Francji, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, A. Ziębińska-Witek, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006; D. Libionka, Polska konspiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007; D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942–1944), w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011. Do powyższej listy należy włączyć referat wygłoszony przez D. Libionkę, Eksterminacja Żydów w optyce polskiej konspiracji, wygłoszony na konferencji „Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie”, Lublin, 8–9 listopada 2012 roku.

    11 G. Mazur, Wydawnictwa agencyjne Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej SZP-ZWZ-AK, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1986, t. 25.

    12 Polską konspirację, zgodnie z ówczesnym pojmowaniem terminu, rozumiem wąsko – pojęcie polskości odnoszę więc do narodowości, nie zaś do obywatelstwa, stąd poza obrębem rozważań pozostaje m.in. prasa konspiracji żydowskiej. Na temat problemów metodologicznych w badaniach przedstawień Zagłady w polskiej prasie konspiracyjnej, w szczególności kwestii doboru materiału źródłowego, zob. E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), red. S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012, s. 254–263.

    13 D. Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu…, s. 28 i 29.

    14 Zob. M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, „Dzieje Najnowsze” 1967, t. XI, s. 136.

    15 Zob. tamże, s. 130.

    16 G. Mazur, Wydawnictwa agencyjne…, s. 87.

    17 M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, s. 142.

    18 Zob. J.D. Zimmerman, The Polish Underground and the Jews 1939–1945, Cambridge University Press, New York 2015, s. 156.

    19 Zob. B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001, s. 62.

    20 Ecc, Za murem… [kolumna „Migawki Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 21 listopada 1940.

    21 Tamże.

    22 N, Szum, gwar i zgiełk… To żydowska dzielnica mieszkaniowa, „Nowy Kurier Warszawski” 23–24 listopada 1940.

    23 Zapis oryg., tamże.

    24 „Gdy przed wojną Gmina Żydowska wydawała 3 000 000 – czytamy – to obecnie, wobec znacznych inwestycji (…), których koszty Rada musi sama pokryć, wydajemy obecnie na te cele 1 500 000 zł miesięcznie”. Autor nie określił, jaki okres obejmuje podana przez niego kwota wydatków ponoszonych przez gminę przed 1939 rokiem – w stosownym miejscu brakuje po prostu tekstu; logika wywodu wskazuje jednak, że mowa tu o co najmniej kwartale, z przekazu bowiem jasno wynika, że „obecnie” wydatki są znacznie wyższe; zob. tamże.

    25 Tamże.

    26 Tamże.

    27 E. Pleszkun-Olejniczakowa, Reportaż: wokół pochodzenia, definicji i podziałów, „Acta Universitas Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2005, nr 7/2, s. 5. Warto w tym miejscu wspomnieć o cyklu reportaży z warszawskiej dzielnicy północnej, autorstwa Wandy Melcer, publikowanym na łamach „Wiadomości Literackich” w 1934 i 1935 r., wydanych później w wersji książkowej; zob. W. Melcer, Czarny ląd – Warszawa, Dom Książki Polskiej, Warszawa 1936. Opisy warunków, w jakich żyli żydowscy warszawianie, tradycji i obyczajów żydowskich, epatują odrazą i obrzydzeniem równie silnym jak przedstawienia „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Temat zasługuje na osobną analizę, tym bardziej że „Wiadomości Literackie” miały – jak pisała Eugenia Prokop-Janiec, powołując się na Artura Sandauera – „ambiwalentny status pisma lokującego się na, by tak powiedzieć, polsko-żydowskiej granicy społecznej: wydawanego przez elitę zasymilowanej żydowskiej inteligencji i przez odbiorców z tych kręgów również w znacznej mierze czytanego”; zob. E. Prokop-Janiec, Pogranicze polsko-żydowskie. Topografie i teksty, Wydawnictwo UJ, Kraków 2013, s. 118. Annie Zawadzkiej dziękuję za przywołanie nazwiska Melcer w kontekście „gadzinówki”.

    28 Z.M., Już w XV wieku w Polsce było getto. Powodem ówczesnych zarządzeń były względy sanitarne, „Nowy Kurier Warszawski” 18 października 1940. Ten sam autor w tekście Historia się powtarza. Żydzi w świetle synodów kościelnych przywoływał ustalenia synodów z końca XIII wieku, w których zadekretowano konieczność znakowania ludności żydowskiej: „Ponieważ jest bardzo niebezpieczne i świętym kanonom przeciwne, iż żydzi którym miłosierdzie chrześcijańskie daje schronienie i utrzymuje, mieszają się we wspólnym życiu z chrześcijanami, żyją razem z chrześcijanami w domach bez specjalnych cech i oznak swej odrębności”, zob. Z.M., Historia się powtarza. Żydzi w świetle synodów kościelnych, „Nowy Kurier Warszawski” 14–15 września 1940.

    29 A. Sosiński, Dlaczego Eden nie chce pokoju. Druga wojna żydowska, „Nowy Kurier Warszawski” 5 sierpnia 1940. Znamienny jest tytuł innego artykułu, który ukazał się w styczniu 1940 r., zob. „Święta wojna” prowadzona z ukrycia przez żydów, którzy bajecznie na niej zarabiają, „Nowy Kurier Warszawski” 15 stycznia 1940.

    30 Na ten temat zob. także E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, s. 250.

    31 J. Krzepicki, Czytelnicy mają głos. Kiedy odżydzone zostaną tramwaje, „Nowy Kurier Warszawski” 28 sierpnia 1940.

    32 M.T., Mały felieton Judylla, „Nowy Kurier Warszawski” 25 czerwca 1940. Więcej na temat zasobu leksykalnego, którym posługiwali się autorzy tekstów na tematy żydowskie zamieszczonych na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego”, zob. E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, s. 251.

    33 Analogiczne zjawisko zaobserwował Jan Grabowski w swej analizie antyżydowskiej propagandy wizualnej w Generalnej Guberni; zob. tegoż, Propaganda antyżydowska w Generalnej Guberni, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2010, nr 6, s. 123.

    34 Zob. Besarabia wolna od żydów. Sukces polityki marsz. Antonescu, „Nowy Kurier Warszawski” 3 sierpnia 1942.

    35 Zob. Gwiazda syjońska w Bułgarii. Zaostrzenie przepisów antyżydowskich, „Nowy Kurier Warszawski” 3 września 1942.

    36 Odżydzony przemysł na nowych torach produkcji [kolumna „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 7 sierpnia 1942; Skończyła się żydowska konkurencja. Cały przemysł i handel w ręku aryjczyków [kolumna „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 25 sierpnia 1942.

    37 Odżydzony przemysł na nowych torach produkcji.

    38 Skończyła się żydowska konkurencja.

    39 Tamże.

    40 Zob. M. Chmielińska, Dwa lata niewoli ducha w sowieckiej szkole. Żydzi realizatorami bolszewickiego programu „nowej kultury”, „Nowy Kurier Warszawski” 22 lipca 1942; zob. także „Socjalistyczna czujność” sowieckiego obywatela, „Nowy Kurier Warszawski” 30 lipca 1942; Międzynarodowe żydostwo demaskowane przez Japończyków, „Nowy Kurier Warszawski” 5 sierpnia 1942; A.K., Nowy świat tylko dla narodów twórczych i zdrowych [kolumna „Czytelnicy mają głos”], „Nowy Kurier Warszawski” 12 sierpnia 1942; Sensacyjny proces żydów-szpiegów w Szwecji, „Nowy Kurier Warszawski” 2 września 1942; Żydowscy szpiedzy w Szwecji obsługiwali tajną radiostację, „Nowy Kurier Warszawski” 18 września 1942; M.W., Dość konszachtów z komuną i żydostwem [kolumna „Czytelnicy mają głos”], „Nowy Kurier Warszawski” 19–20 września 1942. „Z akcją likwidacji getta zbiegła się sprawa Katynia. Można podejrzewać, że była to zagrywka celowa, a nie przypadkowy zbieg okoliczności” – pisał Michał Komar. I dalej „Pierwsze informacje o Katyniu pojawiły się w NKW 14 kwietnia 1943 roku, ale o istnieniu masowych grobów Niemcy wiedzieli wcześniej. Był więc czas na przygotowanie kampanii. Warto zauważyć, że «Nowy Kurier Warszawski» formułował oskarżenia tylko i jedynie pod adresem «żydowsko-bolszewickich oprawców», starannie unikając słów takich jak: Rosja, Związek Sowiecki, Unia Sowiecka, Rosjanie etc.”; zob. M. Komar, „Nowy Kurier Warszawski” i okolice, s. 60.

    41 M. Chmielińska, Dwa lata niewoli ducha w sowieckiej szkole.

    42 Tamże.

    43 Wyróżnienia w oryginale; zob. Międzynarodowe żydostwo demaskowane przez Japończyków.

    44 A.K., Nowy świat tylko dla narodów twórczych i zdrowych.

    45 Tamże.

    46 M.W., Dość konszachtów z komuną i żydostwem.

    47 Tu i dalej wszystkie wyróżnienia w cytacie z tego tekstu podaję za oryg. Tamże.

    48 Tamże.

    49 „Obok słowa «system» pojęciem bodajże najważniejszym w niemieckiej publicystyce prasy gadzinowej był Ż y d”; zob. W. Wójcik, Prasa gadzinowa…, s. 163. „The Jews were the target of a systematic propaganda campaign from the first day of the occupation to the last”; zob. L. Dobroszycki, Reptile Journalism, s. 85.

    50 J. Grabowski, Propaganda antyżydowska w Generalnej Guberni, s. 119–120.

    51 Dariusz Libionka przytacza fragment meldunku gen. Mariana Żegoty-Januszajtisa z 1939 r. – „jednego z twórców lwowskiej konspiracji (…) wyznaczonego przez gen. Władysława Sikorskiego na komendanta Obszaru Lwowskiego” – o stosunku nieżydowskich Polaków mieszkających pod okupacją sowiecką do rządu polskiego na emigracji. Znalazł się w nim długi passus na temat „Żydów” napisany w stylistyce „Kuriera”: „Żydzi tak potwornie męczą Polaków i wszystko, co z polskością jest związane pod sowieckim zaborem (…), że Polacy w tym zaborze od starców do kobiet i dzieci włącznie przy pierwszej sposobności tak potworną na nich zemstę wywrą, o jakiej jeszcze żaden antysemityzm nie miał pojęcia”; zob. tegoż, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP…, s. 19, 140. Libionka przekonuje, że ton wypowiedzi Januszajtisa wynikał, w jakiejś przynajmniej mierze, z jego światopoglądu (przed wojną generał był prominentnym działaczem Stronnictwa Narodowego; skądinąd mianowanie go na komendanta Obszaru Lwowskiego oznaczało, że poglądy generała – znane przecież wcześniej jego mocodawcom – nie budziły ich wątpliwości). Przemawia za tym, zdaniem historyka, inny zupełnie wydźwięk raportu Adama Ciołkosza (działacza przedwojennych struktur PPS), sporządzonego po tygodniowym pobycie we Lwowie. Tyle tylko, że – sądząc z cytatów przytoczonych przez Libionkę i jego komentarza – przywołane teksty różnią się stylistyką, argumentacją i jedynie natężeniem, z jakim przewija się w nich motyw prosowieckich sympatii Żydów, jest on bowiem obecny również w raporcie Ciołkosza, który „nie wspominał p r a w i e [podkreślenie E.K.-F.] o prosowieckich sympatiach Żydów”. Zresztą „Opinie takie jak Ciołkosza pozostawały w mniejszości”, czego przykłady prezentuje dalej w tekście Libionka; zob. tamże, s. 22; zob. także informacje o ocenach sytuacji dokonywanych przez Stefana Roweckiego, tamże, s. 23.

    52 Zob. Zamknięcie ghetta [rubryka „Warszawa”], „Biuletyn Informacyjny” 21 listopada 1940; Ghetto [rubryka „Warszawa”], „Biuletyn Informacyjny” 28 listopada 1940.

    53 M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1944, s. 130.

    54 Zob. Zamknięcie ghetta.

    55 Zob. Ghetto.

    56 Wyróżnienie w oryg.; zob. Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 18 października 1940.

    57 W tekście na temat wytwarzania obojętności nieżydowskich mieszkańców Warszawy wobec ich żydowskich współmieszkańców w czasie okupacji niemieckiej Joanna Tokarska-Bakir pisze: „Przejawem zobojętnienia generowanego (a może tylko wzmacnianego) przez narzucony system klasyfikacji było nie tylko słownictwo prasy tzw. narodowej, otwarcie wrogiej Żydom, ale także, co nas tu bardziej interesuje, słownictwo, jakiego w stosunku do Żydów używała prasa Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (ZWZ-AK) i Delegatury Rządu, analizowana przez Dariusza Libionkę”. Dalej badaczka stwierdza, że wyraźne w prasie konspiracyjnej ZWZ-AK i Delegatury Rządu rozróżnienie „«Polacy»/«Żydzi» występuje w roli operatora dystansu”. Bliższy wydaje mi się pogląd, że język gazetek konspiracyjnych był zamknięty na myślenie o zmianie społecznej – odzwierciedlał istniejące jeszcze przed wojną w polskim społeczeństwie podziały (ze szczególnym uwzględnieniem podziałów etnicznych), ale i jego strukturę społeczną, doskonale je przy okazji konserwując. Zob. J. Tokarska-Bakir, Incognito ergo sum. O wytwarzaniu obojętności, „Studia Litteraria Historica” 2013, nr 2, s. 401.

    58 Zob. np. Współpracownicy prasy gadzinowej, „Biuletyn Informacyjny” 7 maja 1942: „Poniżej podajemy nazwiska osób wysługujących się propagandzie okupanta. Ludzie ci stracili raz na zawsze prawo do życia w wolnej Ojczyźnie”.

    59 „Został aresztowany Janusz Korczak, znany wychowawca i literat” [kolumna „Różne”], „Biuletyn Informacyjny” 23 stycznia 1940.

    60 Nazwisko Czerniakowa pojawia się dopiero w kontekście wielkiej akcji likwidacyjnej getta warszawskiego, zob. Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca 1942; Postępy likwidacji ghetta, Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    61 Od zamknięcia getta warszawskiego tytułem „Ghetto” regularnie sygnowano wiadomości z żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej.

    62 Przykładowo: „10 marca zarządzono w Lublinie natychmiastowe usunięcie Żydów z miasta. Furmankami i kolejami skierowano rodziny żydowskie do Bychawy i we Włodawskie”, „Biuletyn Informacyjny” 27 marca 1941; „Żydzi z ghetta w Łasku, Zgierzu, Pabianicach itd. zatrudnieni zostali masowo przy kopaniu torfu”, „Biuletyn Informacyjny” 7 sierpnia 1941.

    63 Młodzież, „Biuletyn Informacyjny” 24 lutego 1940.

    64 Prowokowanie pogromów, „Biuletyn Informacyjny” 29 marca 1940.

    65 Różne, „Biuletyn Informacyjny” 12 lipca 1940.

    66 Szkoła im. Konarskiego, „Biuletyn Informacyjny” 8 listopada 1940.

    67 Blaski i nędze okupacji. Jaką jest młodzież?, „Biuletyn Informacyjny” 5 listopada 1942.

    68 Z prasy gadzinowej, „Biuletyn Informacyjny” 20 marca 1941; Nikczemny chwyt, „Biuletyn Informacyjny” 20 marca 1941; zob. także Prasa gadzinowa, „Biuletyn Informacyjny” 9 stycznia 1941.

    69 Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941; Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 30 kwietnia 1942.

    70 W tekście z 1942 r. podane zostały statystyki śmiertelności w getcie w 1941 r. z rozbiciem na miesiące. Ich źródłem jest prawdopodobnie Sprawozdanie Wydziału Statystycznego Gminy [Żydowskiej w Warszawie] na rok 1941 r., mające charakter druku wewnętrznego. Informacje zbierane przez Wydział Statystyczny Rady Żydowskiej przekazywał zespołowi Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, skupionemu wokół Emanuela Ringelbluma, Jerzy Winkler zatrudniony w Wydziale Statystycznym. Stamtąd trafiały one do konspiracyjnej prasy żydowskiej wydawanej w getcie warszawskim. Przywołane przez „Biuletyn” statystyki śmiertelności, choć z drobnymi różnicami, wynikającymi zapewne z błędów w przepisywaniu (wg „Biuletynu” w kwietniu, październiku i grudniu 1941 r. zmarło odpowiednio: 2601, 4614, 4966 osób; „Jutrznia” podaje inne liczby, odpowiednio: 2061, 4716 i 4366 osób), opublikowała też „Jutrznia” – podziemny tygodnik wydawany przez Haszomer Hacair; zob. Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1942; Z frontu ghetta warszawskiego, „Jutrznia” 8 marca 1942, nr 4, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, ARG I 1312, k. 55. Na temat roli statystyk urzędowych w badaniach prowadzonych przez grupę Oneg Szabat zob. M. Janczewska, Liczby i słowa. O śmierci w liczbach w dokumentach Archiwum Ringelbluma, w: Listy do Oneg Szabat, ŻIH, Warszawa 2017.

    71 Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 25 października 1940.

    72 Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 18 października 1940.

    73 Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 25 października 1940.

    74 Rok okupacji niemieckiej w Polsce, „Biuletyn Informacyjny” 9 stycznia 1941.

    75 Prowokowanie pogromów.

    76 Zob. „Różne”, „Biuletyn Informacyjny” 12 lipca 1940.

    77 Prowokowanie pogromów.

    78 Wyrostki na służbie gestapo.

    79 Młodzież

    80 Prowokowanie pogromów.

    81 Zob. „Różne”.

    82 Blaski i nędze okupacji.

    83 Wszystkie przywołane w tym zdaniu cytaty pochodzą z tekstu Młodzież.

    84 Wyrostki na służbie gestapo.

    85 Blaski i nędze okupacji.

    86 Tamże.

    87 Tamże.

    88 Zob. Wyrostki na służbie gestapo.

    89 Młodzież.

    90 Zob. „Różne”.

    91 Prowokowanie pogromów.

    92 Tamże.

    93 Prowokowanie pogromów.

    94 Zob. „Atak”, „Biuletyn Informacyjny” 19 stycznia 1940; Atak nabiera impetu, „Biuletyn Informacyjny” 26 kwietnia 1940; Szkoła im. Konarskiego, „Biuletyn Informacyjny” 8 listopada 1940; [tekst bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941. W kwietniu 1940 r. „Biuletyn” zamieścił również krótką informację, że „Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej zajął oficjalne stanowisko potępiające zajścia antyżydowskie i wystąpił do władz miejskich o użycie środków dla zapobieżenia na przyszłość podobnym ekscesom. Równocześnie podległe SKSS agendy terenowe otrzymały instrukcje, idące w tym kierunku”; zob. „Biuletyn Informacyjny” 5 kwietnia 1940. Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej był ciałem powołanym we wrześniu 1939 r. przez Stefana Starzyńskiego; jego celem była pomoc społeczna mieszkańcom Warszawy; komitet zakończył działalność 31 marca 1941 r.

    95 [bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941.

    96 „Atak”; zob. także Atak nabiera impetu: „wywieszanie emblematu agentów niemieckich [„krzyżtopora” – E.K.-F.] jest hańbiącym dla każdego polskiego sklepu”.

    97 Szkoła im. Konarskiego.

    98 „Atak”. „Pośrednie” współdziałanie można także rozumieć jako przyczynianie się do sukcesu niemieckich działań antyżydowskich; to działania niekoniecznie inspirowane przez samych Niemców, wciąż jednak jednoznacznie identyfikowane jako „niemieckie”. Tak też zdaje się je rozumieć Libionka, który ten sam cytat przywołuje na potwierdzenie, że „w kręgach polskiej konspiracji zdawano sobie sprawę z niekorzystnych dla Polski skutków niemieckiej polityki zmierzającej do angażowania Polaków w akcje antyżydowskie. Znalazło to swój wyraz w centralnej prasie ZWZ”; zob. tegoż, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP…, s. 26.

    99 [bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941.

    100 Szkoła im. Konarskiego.

    101 „Atak”.

    102 Szkoła im. Konarskiego.

    103 Tamże.

    104 [bez tytułu na pierwszej stronie], „Biuletyn Informacyjny” 6 marca 1941.

    105 Donosicielstwo, „Biuletyn Informacyjny” 3 kwietnia 1941.

    106 „Donosicielem jest chłop, który poda urzędnikowi okupacyjnemu nazwiska sąsiadów zabijających świnie, nie rejestrujących krów, mielących tajnie zboże. Donosicielem jest robotnik, skarżący się wobec niemieckiego zwierzchnika na towarzyszy pracy lub swego przełożonego – Polaka. Donosicielem jest kupiec, piszący do wroga o konkurencie nie przestrzegającym urzędowego cennika. Donosicielem jest Polak-urzędnik, przedstawiający wrogowi fakty i nazwiska, mogące pociągnąć za sobą prześladowania. Donosicielami są wreszcie wszelkiego rodzaju szumowiny, których nie brak we wszystkich warstwach społecznych narodu i które z chęci zysku lub z zemsty, lub z jakiś innych powodów donoszą wrogowi o lokalach konspiracyjnych, o niepodległościowcach, o czytających pisemka, o przechowujących broń itd.”, zob. tamże.

    107 Pośród 255 donosów z lat 1940–1941 skierowanych do władz niemieckich, zdeponowanych w zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej w zespole „Der Kommendeur der Sicherheitspolizei und des SD fur den Distrikt Warschau”, większość (107) dotyczyła spraw politycznych, zaś następną najliczniejszą kategorię tworzyły donosy o „przestępstwach dokonywanych przez Żydów”; zob. B. Engelking, „Szanowny panie gistapo”. Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2003, s. 29. Podziemne Państwo Polskie oficjalnie uznało szmalcownictwo za ciężką zbrodnię i ogłosiło, że będzie je karać śmiercią, dopiero w marcu 1943 r.

    108 10 przykazań walki cywilnej, „Biuletyn Informacyjny” 7 maja 1942.

    109 Tamże, wyróżnienie E.K.-F.

    110 Tamże.

    111 Tamże.

    112 Prasa gadzinowa.

    113 Tamże.

    114 Wróg zewnętrzny i przeciwnik wewnętrzny, „Biuletyn Informacyjny” 17 września 1942.

    115 Z prasy gadzinowej. „Nauczyłem się pracy, modlitwy i cenić naukę… Pobyt w Rzeszy dla jednych stał się źródłem zarobku, dobrego jedzenia, wykwintnego palenia, szkołą rolniczą – dla mnie – kuźnią charakteru” – brzmiał dalej cytowany list; zob. tamże.

    116 Tamże.

    117 Nikczemny chwyt.

    118 Tamże.

    119 Zob. Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941.

    120 Zob. tamże.

    121 Zakończono już akcję przesiedleńczą w halach i targowiskach miejskich [rubryka „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 19 grudnia 1940.

    122 Przykładowo: „W ciągu grudnia wiele spółek akcyjnych, mających centralę w Warszawie, urządzało walne zebrania, na których w większości wypadków, gdy chodzi o przedsiębiorstwa żydowskie, uchwalano likwidację spółek. Żydzi zrozumieli, że przy zmienionych warunkach nie mogą operować anonimowo, a nie widząc interesów, woleli zamknąć swoje zakłady. Będzie to dużą korzyścią dla handlu i przemysłu polskiego”; zob. Likwidują przedsiębiorstwa żydowskie spółki akcyjne, „Nowy Kurier Warszawski” 4 stycznia 1940. „Po utworzeniu dzielnicy żydowskiej handel spoczywa całkowicie w rękach aryjskich. A że jest on ujęty w normy i przepisy oparte na zdrowej kalkulacji, prowadzony przy zdrowej etyce kupieckiej, nic dziwnego, że wielu po zdobyciu na swej drobnej placówce praktycznej wiedzy handlowej dźwiga się wzwyż na coraz wyższy szczebel w hierarchii kupiectwa polskiego”; zob. „Przedszkola” kupiectwa polskiego. Ponad 8000 placówek w ręku Aryjczyków [rubryka „Kronika Warszawy”], „Nowy Kurier Warszawski” 19 maja 1941.

    123 Tamże.

    124 Tamże.

    125 Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca; Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942; Postępy likwidacji ghetta, Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942; Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942; Dalsza likwidacja ghetta, Biuletyn Informacyjny” 3 września 1942; Dalsza likwidacja ghetta, Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    126 Obóz w Bełżcu, Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    127 Oświadczenie, „Biuletyn Informacyjny” 17 września 1942.

    128 Początek likwidacji ghetta.

    129 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    130 Tamże.

    131 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942.

    132 Dalsza likwidacja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    133 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    134 Tamże.

    135 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942.

    136 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    137 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    138 Dalsza likwidacja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    139 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 6 sierpnia 1942.

    140 Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    141 Zob. Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca 1942; Postępy likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942.

    142 Dalsza likwidacja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 10 września 1942.

    143 Tamże. Karę śmierci dla Polaków, którzy udzielali schronienia lub pomocy w innej formie Żydom zbiegłym z gett, przewidywało zarządzenie wprowadzone przez gubernatora Hansa Franka 15 października 1941 r.

    144 Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941.

    145 Tamże.

    146 „Inicjatorem [wytępienia Żydów – E.K.-F.] jest Hitler, lecz nie możemy zamykać oczu na to, że mordy te mogły przybrać rozmiary tak potworne jedynie dlatego, że znalazł on gorliwych i chętnych wykonawców swych zamierzeń. Masakry te zatem obciążają nie tylko Hitlera, obciążają one cały naród niemiecki”; zob. Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 kwietnia 1942.

    147 Tamże.

    148 Nie damy się zastraszyć, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942.

    149 Tamże.

    150 Tamże.

    151 „W poprzednim numerze B.I. podaliśmy wiadomość o pierwszej próbie zastosowania do Polaków metod praktykowanych dotąd wobec ludności żydowskiej. Próba ta napotkała na zdecydowaną postawę społeczeństwa polskiego i z o s t a ł a z a n i e c h a n a. (…) Gdy się okazało, że p o s t ę p o w a ć z n a m i, j a k z Ż y d a m i n i e m o ż n a, zastosowano nową metodę. (…) w o b e c o p o r u, k t ó r y o kazało s p ołe czeń s t w o p o l s k ie w L u b lini e, w czasie pierwszej próby w Wieniawie (1.X), m u s i a ł o k u p a n t z m i e n i ć t a k t y k ę”; zob. Terror w Lublinie, „Biuletyn Informacyjny” 22 października 1942 [wszystkie wyróżnienia w tekście za oryg.]. „Próba ta [wyniszczenia Polaków – E.K.-F.] w znacznej mierze została odwołana dzięki postawie społeczeństwa polskiego, w którym ujawniła się samorzutnie zacięta wola: z n i s z c z y ć s i ę j a k b a ra n y b e zb r o nn e nie d a m y”; zob. Pierwsza próba, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942. „Mamy tu do czynienia z niemiecką próbą użycia Polaków do s a m o z a g ł a d y. Próba taka, zastosowana w ciągu lata do Żydów, powiodła się: w getcie warszawskim rękoma policji żydowskiej, nadzorowanej przez nielicznych Niemców, przeprowadzono całą koszmarną akcję wywożenia ludności żydowskiej na zatracenie. (…) Polacy, używani przez wroga do jakichkolwiek akcji niszczenia rodaków, postępować winni tak, aby czynem przekonać okupanta, że do tego rodzaju zadań używać ich nie można”; zob. Próba wyniszczania Polaków polskimi rękoma, „Biuletyn Informacyjny” 1 października 1942.

    152 „Od roku społeczeństwo polskie jest wpatrzone w bestialstwa litewskie, popełniane najpierw na Żydach, a ostatnio na Polakach”, zob. Dokąd zmierzają Litwini?, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942. „W nocy z 30 września na 1 października władze okupacyjne przeprowadziły na terenie Lublina akcję, która wydaje się pierwszą próbą zastosowania do Polaków metod dotąd stosowanych wobec ludności żydowskiej”, zob. Pierwsza próba, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942.

    153 „Potworna zbrodniczość germańska uczyniła pierwszą próbę na nowej drodze wyniszczenia żywiołu polskiego”, zob. Pierwsza próba, „Biuletyn Informacyjny” 15 października 1942.

    Lata czterdzieste

    X Facebook Email

    Lata czterdzieste

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Lata czterdzieste

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Koźmińska-Frejlak, E. (2019). Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji. In M. Hopfinger & T. Żukowski (éds.), Lata czterdzieste (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.15823
    Koźmińska-Frejlak, Ewa. « Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji ». In Lata czterdzieste, édité par Maryla Hopfinger et Tomasz Żukowski. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.15823.
    Koźmińska-Frejlak, Ewa. « Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji ». Lata czterdzieste, édité par Maryla Hopfinger et Tomasz Żukowski, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.15823.

    Référence numérique du livre

    Format

    Hopfinger, M., & Żukowski, T. (éds.). (2019). Lata czterdzieste (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.15808
    Hopfinger, Maryla, et Tomasz Żukowski, éd. Lata czterdzieste. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.15808.
    Hopfinger, Maryla, et Tomasz Żukowski, éditeurs. Lata czterdzieste. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.15808.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement