I. Henri Bergson – uwaga jako „zapowiedź ducha”
p. 33-41
Texte intégral
1Henri Bergson nie był w przyjętym tu rozumieniu filozofem uważnym, a Bergsonowska intuicja – wbrew temu, co mogłoby się początkowo nasuwać – nie jest rodzajem uwagi. Na pewno nie stanowi w rozumieniu jednej z definicji Maurice’a Merleau-Ponty’ego „aktywnej konstytucji nowego przedmiotu, która uwyraźnia i tematyzuje to, co dotąd było dane tylko w postaci nieokreślonego horyzontu”1. Nie przypomina zatem etapu uwagi refleksyjnej Merleau-Ponty’ego ani – wbrew pozorom – uwagi percepcyjnej. Choć przekonamy się, że podobnie jak uwaga percepcyjna intuicja stanowi ruch ujmowania pozaintelektualnego. I podobnie jak ona – ma przywrócić kontakt podmiotu ze światem. Ze względu na to zasadnicze podobieństwo opowieść o dziejach uwagi warto zacząć od myśli Bergsona, która – choć potoczyła się innym torem – zarysowała jednak pewne możliwości, wykorzystane potem przez filozofów uwagi, przede wszystkim przez Merleau-Ponty’ego właśnie. Samo pojęcie uwagi pojawia się także u Bergsona co najmniej w dwóch znaczeniach, które zostaną tu wyszczególnione.
2Intuicja natomiast nie bywa uwagą w żadnym wyróżnionym tutaj sensie przede wszystkim dlatego, że jest myśleniem w trwaniu2. Upragnionym „konkretem” intuicji jest nie jak w przypadku uwagi przedmiot lub chwila, nie zatrzymanie, ale przeciwnie – ruch. Zatrzymywanie, ujmowanie świata w pojedynczych oderwanych fragmentach stanowi konieczność narzucaną z jednej strony przez schematy języka, z drugiej przez potrzebę działania praktycznego i ograniczenia zmysłów. Te przeszkody intuicja zdecydowana jest pokonać. Szuka przepływu czasu i ruchu niezmąconego podziałami, rozróżnieniami, modelami ujmowania. Tylko w owym przepływie, spójnej mieszance przeszłości i teraźniejszości (czas jest rzeczywisty – przyszłość nie istnieje) zawiera się, wedle Bergsona, intuicyjna prawda o świecie.
Uwaga – zawężenie horyzontu
3Uwaga – także dla Bergsona – jest natomiast „zwiększeniem intensywności stanu intelektualnego”3, a jednocześnie zatrzymaniem, ograniczeniem, świadomym wykrojeniem fragmentu rzeczywistości. „A więc macie do wyjaśnienia nie to jak percepcja powstaje, ale jak się ogranicza, ponieważ de iure byłaby obrazem całości, de facto zaś zostaje zredukowana do tego, co was interesuje”4. Istnienie percepcji jako takiej nie stanowi zatem istotnego problemu filozoficznego, w rozmyślaniach należy skupić się raczej na przyczynach ograniczenia, wyboru tego, co percypowane. Kadr percepcji może być przypadkowy, ale bywa także wycięty zupełnie świadomie.
W połyskliwym świetle gazowym
odkręcam kurek kuchennego kranu
i patrzę, jak woda spływa
do czystego, białego zlewu.
Na rowkowanej suszarce
z jednej jej strony
stoi szklanka pełna naci pietruszki –
jędrnej i zielonej […]5
4Percepcja de iure – nieograniczona, de facto – zawęża się. De iure bohater wiersza Williama Carlosa Williamsa – którego poezja z filozofią Bergsona nie ma bezpośrednio nic wspólnego, wiersz Dobranoc dobrze jednak obrazuje zawężenie horyzontu percepcji – powinien dostrzegać co najmniej całą kuchnię, to, co za oknem, i w odbiciu kranu. De facto widzi tylko sam kran, zlew, suszarkę i – nade wszystko – szklankę z pietruszką. Percepcja świadoma, której narzędzie stanowi właśnie uwaga, jest zawężeniem, a więc poniekąd zubożeniem pola percepcji, ale zarazem – jak podkreśla za Bergsonem Barbara Skarga – zawiera w sobie już coś pozytywnego, „zapowiada ducha”6. Zawężenie percepcji stanowi już zawsze pewien wybór, najbardziej podstawowy świadomy akt podmiotu. „Świadoma percepcja nie ujmuje całości materii, ponieważ, jako świadoma, polega ona na oddzielaniu lub «rozróżnianiu» tego, co w tejże materii interesuje różne nasze potrzeby”7. Zawężenie horyzontu stanowi u Bergsona konieczność ze względu na praktykę życia, na potrzebę działania. Przesąd „praktyczności” pokonać może dopiero intuicja, która stanie się kolejnym krokiem – koniecznym na drodze do poznania prawdy o świecie.
5Autor Energii duchowej dostrzegł potencjał tkwiący już w owym najprostszym akcie ograniczenia percepcji, w najbardziej podstawowym akcie uwagi, uważał go jednak jedynie za pierwszy krok w stronę ducha. Tymczasem – jak w przypadku przywołanej Williamsowskiej pietruszki – uwaga może stać się czymś znacznie więcej i działać już poza dyktatem praktyczności. Bergson nie dojrzał jeszcze tkwiącej w samej uwadze możliwości wyjścia poza postawę utylitarną, nie odnalazł w samym zawężeniu szansy na głębszy kontakt ze światem. Szukał w intuicji tego, co było pod ręką, w samym postrzeganiu. Doceniał rolę sztuki, która uwalnia od kryteriów praktycznych8, jednak nie sądził, że odzieranie świata z zasłony, która fałszuje jego obraz, może się odbywać przede wszystkim przy udziale – podkreślanej często przez sztukę – najprostszej percepcji uważnej.
6Bergson dążyłby do ujęcia pietruszki intuicyjnie – w trwaniu, w przebiegu czasu, w jej przeszłości i teraźniejszości zarazem. Sianie pietruszki, rośnięcie, zbieranie, kupowanie na targu. Oraz – empatia podmiotu. Tymczasem w wierszu Williamsa nie chodzi przecież o ugotowanie rosołu z pietruszką. Ale o nią samą, o jej obecność, o bycie świata. Merleau-Ponty w swojej teorii uwagi zatrzyma się – jak zobaczymy celowo – już na tamtym etapie zawężenia, w najintensywniejszym momencie pracy percepcji, w stanie najbliższym jego zdaniem „rzeczom samym w sobie”. Samo postrzeżenie pietruszki – uważne, jak w wierszu Williamsa – będzie dla niego odzyskaniem kontaktu ze światem.
Uwaga wobec życia – teraźniejszość
7Bergson podobnie jak Merleau-Ponty ufa wierze postrzeżeniowej, choć jej tak nie nazywa. „Wszystko, co jest bezpośrednio dostępne zmysłom lub świadomości, wszystko, co jest przedmiotem doświadczenia – czy to zewnętrznego czy wewnętrznego – powinno być uznane za rzeczywiste, dopóki nie zostanie udowodnione, że jest jedynie pozorem”9. Zasada zbliżona do domniemania niewinności w prawie karnym uchronić ma bezpośrednie dane świadomości – o których Bergson pisał doktorat10 – od niesłusznego zakwalifikowania jako nieprawdziwe, zanim okażą się rzeczywiście być snem lub halucynacją. Bergson kilkakrotnie powtarza w Materii i pamięci, że psycholog ma z racji swojego zajęcia kłopot z przyjęciem idei wiedzy potocznej, jednak filozof powinien ją zaadaptować11. Co to znaczy? Wydaje się, że podobnie jak Merleau-Ponty12 – ale na długo przed nim –Henri Bergson dostrzegł rolę filozofii jako świadomego powrotu do pierwotnie danej bezpośredniości. Ten rodzaj myślenia można oczywiście wywodzić już co najmniej z kartezjańskiej kategorii „jasno i wyraźnie”13, a na pewno z fenomenologii Husserla – którym zostaną poświęcone osobne fragmenty – ale jednak przedfenomeno-logiczna jeszcze myśl Bergsona, nieubrana w terminologię i zależności systemowe, jest szczególnie cenna, jeśli podejmujemy próbę dotarcia do początków filozofii interpretowanej jako odsłanianie potoczności. Merleau-Ponty doceni to w przemówieniu wygłoszonym na sesji poświęconej Bergsonowi, mówiąc, że nikt tak jak on nie opisał dotychczas „nagiego bytu rzeczy postrzeganych”14.
8Aby dojrzeć ów „nagi byt rzeczy postrzeganych” – niezależnie już od tego, czy wystarczy do tego czynność uwagi, czy też potrzebna jest intuicja – trzeba pokonać kilka przeszkód, które jak Baconowskie przesądy tamują drogę do poznania. Jedną z nich jest wspomniana postawa utylitarna, którą u Bergsona pokonuje dopiero intuicja, u Merleau-Ponty’ego już sama uwaga. Inną bywa – wspomnienie.
[…] Kiedy tak czekam ze szklanką w ręce
trzy panny w szkarłatnym jedwabiu
mijają mnie z bliska
na tle marmurowej ściany
w wypełnionej tłumem operze,
to
Pamięć stroi sobie ze mnie żarty – […]15
9Bergson przedstawił obrazowo pamięć w formie stożka16 – jego czubek to teraźniejszość, punkt zetknięcia świadomości z obrazem świata, ramiona zaś wyznaczają granicę wspomnień, zataczających coraz szersze kręgi i niekoniecznie już docierających do samej świadomości. Wspomnienia, melancholia przeszłości niekiedy całkowicie przesłaniają to, co obecne, i tylko ów czubek, punkt zetknięcia ze światem, który przywołuje wciąż do działania, do postawy praktycznej, mobilizuje świadomość do pozostania w teraźniejszości. Do „uwagi wobec życia”. I tak praktyczność ogranicza inwazję wspomnień – jeden przesąd zostaje pokonany przez inny. UBergsona tylko intuicja zapewne może pokonać je wszystkie naraz.
10Ten pozornie prosty zabieg skupienia na teraźniejszości – podobnie jak zabieg zawężenia horyzontu percepcji – bywa od xix wieku także częstym tematem poezji. W poetyce przełożeniem procesu zawężenia percepcji jest synekdocha – figura polegająca na zastąpieniu całości częścią, pars pro toto. Była – jak się przekonamy – ulubioną figurą Czesława Miłosza. W mowie noblowskiej17 przywołał szczególny przykład użycia synekdochy jako szkieletu całej fabuły powieściowej – Cudowną podróż Selmy Lagerlöf i jej bohatera, Nilsa Holgerssona, który podróżuje z kluczem dzikich gęsi wysoko nad ziemią, a jego opowieść stanowi serię kolejnych zbliżeń wiosek, pól, ludzi18. Synekdocha jest z pewnością także w poezji uważnej – która dąży od ogólności do konkretu, zawsze od totum do pars – figurą uprzywilejowaną.
11Należy przy okazji wspomnieć, że samo słowo „uwaga” pojawia się w pismach Bergsona najczęściej właśnie w tym kontekście – jako „uwaga wobec życia”, czyli – powracanie do teraźniejszości19. Jest to znaczenie jednocześnie węższe, bo pozostające tylko w obrębie linii czasu, i szersze – bo mniej precyzyjne od tego, które próbujemy tutaj słowu „uwaga” nadać. Drugim znaczeniem słowa „uwaga” u Bergsona byłby ów zawężający percepcję wysiłek intelektualny, o którym była mowa wyżej, a który – „zapowiada ducha”.
12Podstawowy błąd – przejęty przez filozofię z psychologii (wątek walki z psychologistycznymi stereotypami pojawia się u Bergsona nie pierwszy raz, co zbliża go jeszcze do Husserla i Merleau-Ponty’ego) – polega na tym, że skłonni jesteśmy uznawać wspólną naturę wspomnienia i spostrzeżenia, dostrzegając jedynie różnicę intensywności20. Tymczasem ich natura jest zupełnie różna. Wspomnienie ma się do spostrzeżenia jak obraz w lustrze (wirtualny) do odbijającego się (aktualnego) przedmiotu. Co gorsza, obraz wirtualny niekiedy całkowicie przesłania to, co obecne, aktualne. I tu właśnie potrzebna jest praca uwagi – oczyszczanie spostrzeżenia z elementów wspomnienia, które przeszkadzają mu w pełnym zaistnieniu w teraźniejszości. Takie pomieszanie może być szkodliwe przede wszystkim dlatego, że nauczeni poprzez działanie pamięci, która przechowuje przecież dotychczasowe percepcje, schematów klasyfikowania zjawisk, skłonni jesteśmy do natychmiastowego porządkowania spostrzeżeń, zanim świadomość będzie miała szansę pojąć je na nowo. Percepcja czysta staje się w tej sytuacji niemożliwa. Filozofowanie – które jest przecież pojmowaniem rzeczy na nowo – także. Niebezpieczeństwo działa jednak w obie strony – ujmując spostrzeżenie jako intensywniejsze wspomnienie odbieramy mu czystość, a uznając wspomnienie za słabsze spostrzeżenie – odbieramy pamięci jej swoistość, rezygnujemy ze zrozumienia mechanizmów nieświadomości21. związanych z pamięcią i rozpoznawaniem.
13W działaniu intuicji z kolei połączenie przeszłości z teraźniejszością – ujmowanie w trwaniu – będzie pożądane i konieczne. Skoro nigdy, mimo owego intensywnego działania uwagi, nie da się oczyścić całkowicie spostrzeżenia z mgiełki wspomnień, to jedynym sposobem na dotarcie do prawdy percepcji jest u Bergsona uchwycenie rzeczy wraz z jej i naszą przeszłością, ale z pełną świadomością zarazem, że oto właśnie wraz z przeszłością uchwytujemy. Tym sposobem intuicja wyzwala podmiot z zależności pamięci i aktualności.
Triumf intuicji – wynalazczość i radość
14Dobrym przykładem działania pamięci w teraźniejszości jest czynność czytania. Okazuje się, że płynne czytanie polega głównie na odgadywaniu słów na podstawie znanych schematów. Percepcja nie jest zatem ruchem jednokierunkowym, lecz obwodem, zamkniętym kołem, w którym „obraz-percepcja skierowany w stronę umysłu i obraz-wspomnienie rzucony w przestrzeń, podążałyby jeden za drugim”22. Podobnie, kiedy mówimy lub słuchamy – tworzymy i odbieramy najpierw całościowy sens słów, potem dopiero – w razie potrzeby – rozbierając wypowiedź na czynniki pierwsze.
15Intensywna obecność pamięci w teraźniejszości nie zawsze bywa – jak w przypadku czytania – pożyteczna. A jednak to właśnie dzięki umiejętności chwytania całościowego, intuicyjnego – a więc poniekąd dzięki umiejętności świadomego miksowania przeszłości z teraźniejszością – możliwa jest wynalazczość, która zaczyna się zawsze od myślowego skoku do pełnego rezultatu, by potem wolno i systematycznie wypełniać luki między nim a stanem początkowym – tak, aby dojść na nowo do tego samego celu, ale tym razem „trzymając się ciągłej nici środków, które miałyby go urzeczywistnić”. Dotyczy to nie tylko wynalazcy, naukowca, ale także artysty : „muzyka komponującego symfonię”, „pisarza piszącego powieść”, „poety układającego odę”23. Ów schematyczny rezultat ulega oczywiście w trakcie systematycznej pracy zmianom i niekiedy zupełnie nie przypomina już początkowego – wynalazca konstruuje inną maszynę, powieść pisarza opowiada inną historię. Istotą wynalazczości jest jednak ów skok na samym początku, który ukierunkowuje później poszczególne działania, nawet jeśli ostatecznie okazują się być niedokładnie zgodne z zamierzonym początkowo celem.
16Wynalazczość nie byłaby oczywiście możliwa bez intuicji, która – i tu raz jeszcze należy podkreślić jej drugą, poza „uchwytywaniem w trwaniu”, najistotniejszą cechę – polega właśnie na ujmowaniu całościowym. W przeciwieństwie do systematycznej i powolnej uwagi, intuicja działa skokowo.
17Bezpośrednio z wynalazczością wiąże Bergson kategorię w filozofii rzadką, a charakterystyczną dla jego myślenia – radość24. Nie należy jej mylić z przyjemnością, która ma jedynie skłaniać do zachowania życia. Radość jest znakiem danym od natury, że nasze przeznaczenie zostało osiągnięte. Nie bez powodu radość – jak podkreśla filozof – towarzyszy zwykle twórczości. Skok intuicji bywa zatem czymś więcej niż pokonaniem przesądów, zdarciem zasłony z pogrążonego w trwaniu świata, więcej niż dotarciem do rzeczy samych – bywa wypełnieniem przeznaczenia.
18A uwaga – jedynie zapowiedzią ducha?
Notes de bas de page
1 M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, dz. cyt., s. 49.
2 W szkicu Percepcja, pamięć, intuicja Barbara Skarga podkreśla, że „intuicja pozostaje zawsze myśleniem w trwaniu” niezależnie od różnych etapów jej rozwoju w filozofii Bergsona: w Materii i pamięci wskazuje ona na moment kontaktu człowieka ze światem, w Ewolucji twórczej jest przede wszystkim myśleniem całościowym, w Myśli i ruchu – spontanicznością supraintelektualną, a we Wstępie do metafizyki – wpółodczuwaniem, za pomocą którego przenikamy do wewnątrz przedmiotu. B. Skarga, Czas i trwanie Studia o Bergsonie, pwn, Warszawa 1982, s. 114.
3 W Materii i pamięci Bergson przyznaje, że owa idea „intensywności stanu intelektualnego” nie jest jasna. Mówi się w tym kontekście o „koncentracji ducha” (W. Hamilton), wysiłku „apercepcyjnym” (W. Wundt), napięciu energii mózgowej (H. Maudsley), czy o zużytkowaniu energii ośrodkowej łączącej się z otrzymanym bodźcem (W. James). H. Bergson, Materia i pamięć Esej o stosunku ciała do ducha, tłum. R. J. Weksler-Waszkinel, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 79 i n.
4 Tamże, s. 33.
5 W. C. Williams, Dobranoc, w: tegoż, Spóźniony śpiewak, tłum. J. Hartwig, Biuro Literackie, Wrocław 2009, s. 35.
6 B. Skarga, Czas i trwanie, dz. cyt., s. 95
7 H. Bergson, Materia i pamięć, dz. cyt., s. 56.
8 Najwięcej na temat roli sztuki Bergson pisał w eseju o komizmie. H. Bergson, Śmiech Esej o komizmie, tłum S. Cichowicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.
9 H. Bergson, Energia duchowa, tłum. K. Skorulski, P. Kostyło, Wydawnictwo ifis pan, Warszawa 2004, s. 41.
10 H. Bergson, O bezpośrednich danych świadomości, tłum. K. Bobrowska, skład główny w księgarni E. Wende i S-ka, Warszawa 1913.
11 H. Bergson, Materia i pamięć, dz. cyt., s. 34, 47, 57.
12 Wspólnych elementów z filozofią Merleau-Ponty’ego jest zresztą u Bergsona dużo więcej. Wynika to oczywiście częściowo z bezpośredniej inspiracji autora Fenomenologii percepcji filozofią poprzednika. Bergson podkreślał między innymi, że w centrum percepcji znajduje się „moje ciało”; ruch stanowi „zapis wolności”; a „ekstensja jest najbardziej rzucającą się w oczy jakością percepcji”. Tamże, s. 38, 54 oraz 192.
13 Kartezjańska kategoria jasno i wyraźnie pojawia się zresztą kilkakrotnie w rozmaitych kontekstach w pismach Bergsona. Także w kontekście uwagi. Jej skutkiem jest „już to zintensyfikowanie obrazu […], już to przynajmniej uczynienie go jaśniejszym i wyraźniejszym”. H. Bergson, Energia duchowa, dz. cyt., s. 202. Leszek Kołakowski przestrzega jednak przed myleniem intuicji Bergsonowskiej z intuicją Kartezjańską – dla Kartezjusza była ona „aktem, w którym chwytamy rzeczywistość promieniującą z samego przedmiotu”, dla Bergsona – „aktem utożsamienia się z czasem, w którym «przedmiot» jest zanurzony”. L. Kołakowski, Bergson, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 48.
14 Podaję za Barbarą Skargą, która stawia zasadne – choć retoryczne – pytanie o to, skąd wiemy, że oto właśnie powróciliśmy do bezpośredniości, nawet jeśli to już się uda. B. Skarga, Czas i trwanie, dz. cyt., s. 102 oraz 119.
15 W. C. Williams, Dobranoc, dz. cyt., ciąg dalszy.
16 H. Bergson, Materia i pamięć, dz. cyt., s. 122.
17 Cz. Miłosz, Królewska Akademia Szwedzka Sztokholm, grudzień 1980, w: Zaczynając od moich ulic, dz. cyt., s. 348.
18 Por. s. 166 niniejszej książki.
19 Organem „uwagi wobec życia” jest mózg, który stanowi punkt włączenia się ducha w materię – jak szyszynka u Kartezjusza. Utrzymuje on umysł w kontakcie z rzeczywistością, w skłaniającej do działania teraźniejszości. H. Bergson, Energia duchowa, dz. cyt., s. 56 i n. oraz 67.
20 H. Bergson, Materia i pamięć, dz. cyt., s. 53.
21 Tamże.
22 Tamże, s. 82 i n. Bergson przywołuje także doświadczenia Goldscheidera i Müllera w zakresie czynności płynnego czytania.
23 H. Bergson, Energia duchowa, dz. cyt., s. 203 i n. Bergson powołuje się w tych rozważaniach także na Essai sur l’imagination créatrice Th. Ribota.
24 Tamże, s. 29. O radości u Bergsona pisze – poświęcając jej ostatni podrozdział swojej książki – obszernie i entuzjastycznie Vladimir Jankélévitch. Podkreśla, że intuicja trwa nawet-nie-chwilę, ale i tak jest wiecznością wobec nicości rozpaczy. Stawia także optymizm Bergsona na drugim biegunie modernizmu względem filozofii Kierkegaarda. V. Jankélévitch, Henri Bergson, Presses Universitaires de France, Paris 1959, s. 244–252.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019