Wyimki z kuracji u Priessnitza. Listy Stefana Witwickiego do Józefa Bohdana Zaleskiego
p. 428-437
Texte intégral
1.
1Od Pryśnica nie mam dotąd odpowiedzi, tymczasem zacząłem wychodzić do ogrodu i świeże powietrze bardzo mi służy, rana się nie goi, przerzuca się dzikie mięso, dwa razy już je wypalili, dziś mają trzeci raz1. W ogólności nie tylko jestem nie gorzej od tego czasu, jakeś mię widział, ale wyraźnie lepiej. Zawsze mam projekt i nadzieję jechać, jak będzie można najprędzej, jeśli nie do Grefenberga, to do Munich2, gdzie ma być taki sam instytut. Bóg miłosierny podeprze, jeśli przyjdzie samemu jechać, nie tylko zdrowych, ale i chorych i kaleków. On Ojciec.
[Paryż, 2 lutego 1840, s. 26]
2.
2Od szląskiego doktora3 dotychczas listu nie ma, zaczynam wątpić, aby przyszedł kiedykolwiek, rana jeszcze niewygojona, zresztą mam się lepiej i chodzę już tak prawie jak przed kuracją.
[Paryż, 20 lutego 1840, s. 27]
3.
3Nie zgadłeś, kochany mój Bohdanie, a raczej Józefie, rozumiejąc, iż będę mógł jak przeszłego roku być na św. Józef w Fontainebleau; muszę przestać na liście i przez list tylko obudwóch was, kochani solenizanci4, uściskać i złożyć wam najszczerszej przyjaźni życzenia. Jestem wprawdzie daleko lepiej, niż kiedy mnie widziałeś przed kwartałem, osobliwie z tego nerwowego stanu, który był tak nieznośny, znaczniem wyszedł, ale rana jeszcze dotychczas niezgojona i wciąż się dzikie mięso przerzuca. Cieszy mię doktor, że z końcem miesiąca będzie już wreszcie tej biedzie koniec, ale nie bardzo mu ufam, bo podług niego już by do dziś dnia nie powinno być i śladu rany.
4Prócz tego jest druga przeszkoda. Odpisał mi Prysnic i kazał kurację swoją rozpocząć na miejscu, widać dla spróbowania, czy będzie mi służyć; próba nie bardzo miła, gdyż polega na tym, aby się na noc obwijać mokrym, zimnym prześcieradłem i tak spać, jeśli się uda! Widać tedy, mój ty kochany kapryśniku i narzekalniku, że miewam noclegi nie najprzyjemniejsze, łoże małżeńskie nie najcieplejsze5. Zacząłem to dopiero w tych dniach, może się z czasem jak przyzwyczaję, ale teraz nic jeszcze prawie nie sypiam i ciągle ziębnę nocą i dniem, gdyż przy tym pije się wciąż zimna woda. Tę próbę kazał robić przez kilka miesięcy, a po kilku takich miesiącach może się pokazać, że i to na nic. Będzie to przynajmniej zawsze jakaś pokuta, i to mi pewno nie przepadnie, więc niech będzie Pan Bóg pochwalony ze wszystkich sił moich i ze wszystkich cierpień moich, jakiekolwiek one są! A doprawdy, kiedy się lepiej zastanowię, widzę, że nie są one wielkie, owszem, prawdę mówiąc, są bardzo małe i prawie żadne. W Bogu tylko nadzieja, że i to ode mnie, choć bardzo niegodnego, miłosiernie przyjmie, nie mam Mu dać nic już więcej, żeby przynajmniej tę trochę cierpienia chwilowego ofiarować Mu dobrym, synowskim sercem, ale i tego sam nie zrobię, tylko przez Niego. Dość tego gadania, bo mi to daje pozór większego nierównie nabożeństwa, niż ja mam, a ja w gruncie łotr, złośnik, leniwiec, obojętnik i tyle tylko! – a ludzie chwalą, żem pobożny! Oj żeby oni tak mnie znali, jak mnie zna Pan Bóg, ale wszystkie sądy ludzkie tyle warte! Z tego wszystkiego oczywiście widzisz, że jechać nie mogłem, chyba brać z sobą służącego, który przychodzi mię obwijać, prześcieradła, plastry, serwety, owijaczki itd.
[Paryż, 18 marca 1840, s. 27–28]6
4.
5Nic nie rozumiem, mój drogi, czemu dotychczas nie mam od ciebie ani słowa. Czyś tak w szczęściu czy udręczeniu utonął? Od Marsylii nie wiem, co się z wami stało. Liścik twój marsylski nieprędko mię doszedł, bo księża nie zaraz mieli czas oddać, odtąd czekałem co dzień listu z Rzymu, sam nie pisząc, żeby się listy w drodze nie skrzyżowały; gdyby nie to, miałbyś już dawno ode mnie wiadomość, chociaż mnie teraz trudniej się na pismo zebrać niż kiedykolwiek. Od 20 lutego wniosłem się do Instytutu7 z łaski coraz przybywających wysypek i czyraków, co w tej kuracji ma być jakimś dobrym znakiem. Najnieznośniejsze i najbiedniejsze pędzę życie, w pokoju mi nie palą, a mrozy dzień w dzień, dzisiaj 5 stopni8; w kąpielach zimnych jak lód wszystkie palce poodmrażałem, w ustawicznej cały jestem dreszczy, dostałem jakiegoś kataru z gorączką, kaszlem i bólem gardła, opadłem z sił; o 4 z rana budzą i na dobry dzień zarzucają mokre płachty na piersi i plecy, po pięć przeszło godzin leżę do potów na wznak położony i zawinięty jak bałwan i tym podobne przyjemności! Jedyną moją pociechą jest słońce, jeśli się pokaże; jedyną rozrywką i głównym towarzystwem – brytan pilnujący dziedzińca, z którym się zwykle razem na ganku grzejemy. Doktor mój dzisiejszy, młody jakiś jeszcze chłopczyna, niewielką wzbudza mi ufność, ma ledwo kilku chorych i tych nie pilnuje, mnie dotąd nie rozpytał się, co mi jest, nic nie ma doświadczenia, wody nawet nie pijam inszej jak z Sekwany; słowem nie Prysnic to i nie Grefenberg. Podałem też prośbę o pasport przez mego znajomego ministra hanowerskiego, o którym ci musiałem mówić; umizgaliśmy się kiedyś razem do dwóch sióstr Angielek, nota bene każdy do innej, ale to już dawne czasy, on był jeszcze sekretarzem legacji, a ja zdrów i młody, i Appony9 przyrzeka. Czy się w tę podróż istotnie będę mógł puścić, Bóg jeszcze wie, nic jednak złego i na wszelki przypadek pasport będzie; gdyby się udało pojechać, mógłbym się tam także z kim z familii zobaczyć, co by mi może więcej od Prysnica pomogło; boję się, żeby te projekta z wiatrem nie poszły, a ja jak niepyszny nie wrócił do Paryża z całą moją torbą chorób, kalectw i bólów, nie pobywszy nawet długo w tym instytucie, gdzie jestem; cóż czynić? Dosyć ci ma dzień na swej nędzy, mówi Pismo10, co będzie, potem o tym.
[Paryż, 8 marca 1843, s. 101]
5.
6Nieznośną moją kurację ciągle tu prowadzę, ciągle dotąd bez żadnego skutku, pomimo tego nie ustanę jednak, aż chyba będę zmuszony finansami; owszem, przemyślam nawet o Grefenbergu, gdyby tylko przyszło pozwolenie z Wiednia, ale do tej pory jak na złość żadnej nie mam odpowiedzi. Osobliwsze jest też to życie, które teraz odbywam, jak żyję, w taki jeszcze sposób nie żyłem, nie mówię już o ustawicznej zimnej wodzie, której i tak całe życie cierpieć nie mogłem, ale tak caluteńki dzień mam zajęty, że prócz tej kuracji nic zgoła robić niepodobna; toteż ja tę kurację uważam po prostu za nową od Pana Boga pokutę i choć już nic prawie nie mam nadziei, żeby mię uzdrowiła, odbywam jednak dalej, i chciałbym dojść do końca próby, to jest do miesięcy ośmiu albo i dziesięciu, ofiarując to nowe utrapienie Panu Bogu. Ach! Czemuż, mój drogi, i tego, i wszystkiego innego nie umiem ofiarować pobożniej i święciej!
[Paryż, 5 kwietnia 1843, s. 104]
6.
7Mój ty drogi i bardzo kochany Bohusieczku, naprzód, póki pamiętam, całuję cię jak najserdeczniej i w czoło, i w nos, i w twarz, choć jesteś straszne ladaco i bałamut. Mam ochotę pisać dziś samymi żartami, bo mi okrutnie smutno, pusto i tęskno, jestem tu sam jeden, jak śnieg brudny i stary, co leży ot i teraz przede mną na okolicznych górzyskach; choć wkoło niego wiosna, słońce, zielono i całkiem co innego, dla niego zawsze jeszcze i na zawsze zima. Podróż odbyłem bardzo szczęśliwie, za co, jak za wszystko, niech będzie Pan mój pochwalony. (. )
8Prysnica raz dopierom widział i kuracji jeszcze nie zacząłem, miłą ma bardzo i prostaczkową twarz, a w kilku słówkach, które powiedział o mojej chorobie, osobliwszą pokazał mi przenikliwość; dziwny mąż, dziwne stworzenie boskie. Trzeba być na miejscu, aby zrobić sobie o nim i jego odkryciach wyobrażenie; że jednak i on nie wszystkich leczy, Bóg tylko wie, czy i tutaj przyjdę do zdrowia.
[Freiwaldau, 22 maja 1844, s. 106–107]11
7.
9Mój drogi Bohdaneczku, trochem się nie spisał i za długo milczałem, ale mam różne, a wszystkie dobre i ważne ekskuzy12, naprzód, dla wiadomej ci przyczyny, nie miałem w żadnym razie pisywać często13, po wtóre miałem gości, więc cały czas, aż do najmniejszej chwilki, trzeba było im oddać, zwłaszcza że bawili tylko bardzo krótko, a byli to siostra, siostrzenica, siostrzeniec i brat! Głupiałem doprawdy od szczęścia. Wystaw sobie zgłodniałego okropnie i strasznie długo dziada, który nagle dostaje nie jakieś kawalątko twardego suchara, ale najprzedniejszej, najulubieńszej potrawy pełną, pełniusieńką, ogromną misę!... Cóż z tego, ledwo że uwierzył własnym oczom i zabrał się do misy, już znów zniknęła. Był to prawdziwy sen i przypominam sobie, żem już ich nieraz tak widział, to jest nieraz mi się śnili. Bogu dziękuję i całym sercem dziękuję i za to; niech sobie robi ze mną, co Mu się tam podoba, mnie nic do tego, zawsze Mu to powtarzam.
10Wreszcie jeszcze jedna przyczyna, dlaczegom nie pisał, to żem dostał kr yzy s i od miesiąca blisko obsypało mię wrzodami. Hurt na hurt14 większych i mniejszych, to rwących, to świerzbiących, to palących, to ciekących, to suchych, to nawet nic niebolących dostałem naraz. Słowem, jak widzisz, kuracja skutkuje. Co teraz zrobię, czy tu zimować, czy wkrótce wracać, zobaczę dopiero, co kryzys przyniesie. Prysnitz utrzymuje, że będzie po niej lepiej, gdyby tak było, tobym został dłużej, czekając na większe lepsze, ale jeśli nie, tobym się zapewne z nim prędko pożegnał. Jest tu jeden Badeńczyk, który ma zupełnie taką samą jak moja choroba, bawi już od trzech lat przeszło i zawsze słaby.
[Freiwaldau, 12 września 1844, s. 108]
8.
11Kochany mój Bohdanie! Dla bólu niezmiernego ledwo pióro mogę utrzymać, chcę jednak choć parę słów do ciebie przesłać. Już oto wczoraj pół roku się skończyło, jak tu siedzę, i nic zgoła nie jestem lepiej. Zyskałem tylko tyle, żem już miał przeszło sto wrzodów różnych i bolących, co wszystko, dodawszy mękę samejże kuracji, bo wiesz, jak wody nie cierpię, robi mię biedakiem in summo grado15. Wszyscy moi już dawno poodjeżdżali. Cezarostwo Poniatowscy16 pokazali się tu na kilkanaście tylko godzin i popędzili przez Wiedeń na Ukrainę. Jest jeszcze kochany generał Klicki17, cóż to za miły, serdeczny i zacny starzec. (. )
12Napisz mi zaraz i dużo, nie masz przecie wrzodów; ja pisząc to krzyczę wniebogłosy, i mam gorączkę z bólu. Że Prysnic robi zawsze nadzieję, więc czekam, wezwawszy Boga na pomoc i Jemu cierpienia ofiarując; to jest jedyny kapitał mój na tym świecie. Oby tylko dobrze, to jest lepiej i pobożniej jak ja znosić! Módlcie za mną, proszę, i kochajcie, i wykochajcie na niebo, bo co z tego świata, to już was zupełnie kwituję18.
[Freiwaldau, 20 listopada 1844, s. 110]
9.
13Drogi mój Bohdanie, nie mam ci i tą razą nic dobrego do doniesienia; kryzysy wprawdzie są ciągle, ale najmniejszego polepszenia, i jestem już prawie zupełnie pewny, że tak będzie do końca. Dziwne tedy zdaje się, po co siedzę jeszcze. Oto naprzód dlatego, że dla kryzysów nie jestem w stanie wyjechać; po wtóre, że wszyscy tutejsi ludzie, a najpierwszy Prysnic, zachęcają do cierpliwości dłuższej, utrzymując, że po tylu i tak silnych kryzysach musi być koniecznie lepiej, tylko jeszcze trochę poczekać. Teraz wrzody już od paru niedziel dają pokój, ale ustąpiły miejsca liszajom. Przy tym dawne bóle są ciągle. Widzisz tedy, mój drogi, że choć poematów nie piszę, jednak także nie próżnuję i mam moją robotę, żeby tylko dał Pan Bóg lepiej ją odbywać jak dotąd i chętniej jak dotąd.
[Freiwaldau, 21 stycznia 1845, s. 111]19
10.
14Dziękuję ci, mój Bohdanie, żeś przecie napisał. Sądziłem, tak długo czekając, żeś mojego listu styczniowego nie odebrał, i teraz nawet nie wiem jeszcze o tym z pewnością, boś mi nie wspomniał o listach do Adama i do Sienkiewicza20, które tam były załączone. Ja jestem tu zawsze w jednakowym położeniu, kryzysy są ciągle, ale mi się nie polepsza. Prysnic jednak ma przekonanie, że polepszyć się musi właśnie dlatego, że są kryzysy; dziś skończyłem dziesiąty miesiąc tej pokuty.
[Freiwaldau, 19 marca 1845, s. 112]
11.
15Jestem tu w kraju cudownych doktorów, prócz Prysnica są w okolicy i insi podobni, lubo nie tak sławni. Spróbowałem po 16 miesiącach wiernej służby Prysnicowi dwóch takich szarlatanów, ale nie byli szczęśliwsi od niego i znów do wody wróciłem. Osobliwsze obie kuracje: w jednej dręczyli mię głodem i pragnieniem, w drugiej nacinali całego prawie brzytwami, a potem gryzącym spirytusem natarli, dobrze przynajmniej, że trochę się ucierpiało.
[Freiwaldau, 10–17 listopada 1845, s. 117]
12.
16Projekt mam wyjechać stąd z początkiem maja, ale zatrzymałbym się jeszcze w Baden, gdzie na bóle znacznej doznałem pierwszą razą ulgi.
17Piszesz, że się robisz do mnie podobny, gderając na ludzi; ja też, grzeczność za grzeczność, robię się tu podobny do ciebie, i nie tylko, że mam już własną tabakierkę, ale osobliwie w wieczór nic już nie robię bez okularów. Otóż i doprawdy jestem sobie staruszek, jak mię z Odyńcem21 nazywaliście, co gorsza, zaczynam i na drugie ucho szum cierpieć22. Widzisz tedy, że kuracja skutkuje. Żegnam cię, mój drogi. Ściskam was z całego serca i tęsknię do chwili, w której się, da Bóg, zobaczymy.
[Freiwaldau, 8 stycznia 1846, s. 119]
13.
18Kuracji już nic prawie nie robię, dlatego jednak kryzysy swoją drogą przychodzą jeszcze, ale przecież mniejsze; padły nawet na oczy, bałem się, żebym nie oślepł, jak się tu innym zdarzyło, zdaje się teraz, że się wykręcę od tego za łaską boską. Mam zawsze zamiar wyjechać z majem.
[Freiwaldau, 19 marca 1846, s. 120]
14.
19Nie pisz już do Freiwaldau, bo by list zapewnie mię nie zastał. Czy na ślubie Jana23 będę, nie wiem, może się i na jaką awanturę narażę, bo do Prus nie mam tu od nikogo wziąć wizy pruskiej, a za inną podobno nie puszczają, tylko nazad odprowadzają na ostatnie miejsce pobytu. We dwa dni po ostatnim moim liście Rząd Austriacki przypomniał mi, żebym już stąd wyjeżdżał, więc w maju koniecznie muszę. Strach mi tak długiej drogi, gdy myślę o bólach, ale Pan Bóg jakoś to ułatwi.
[Freiwaldau, 17 kwietnia 1846, s. 121]24
Notes de bas de page
1 W liście do Mickiewicza (Paryż, 21 grudnia 1839) Witwicki informuje poetę: „Zacząłem był kurację u jednego z najsławniejszych tutejszych doktorów, ale bardzo mi zaszkodził i po 12 bańkach i jednej moksie musiałem go porzucić” (Listy do Adama Mickiewicza, pod red. E. Jaworskiej i M.Prussak, t.5, Warszawa 2014, s. 310). Po rzeczonej „kuracji” Witwicki długo uskarżał się, że rana po moksie się nie goi. W liście z 15 marca 1840 roku (tamże, s. 316) pisze: „Z moich nowin: rana po moksie jeszcze niezgojona i co kilka dni spalają z niej dzikie mięso; noszę się z tym już cztery blisko miesiące. Co dzień chodzę parę godzin po ogrodzie i to mi bardzo służy, nie na dawną chorobę, która ciągle taka, jak była, ale na nerwy, które były przez ostatnią kurację dziwnym sposobem rozbite i roztargane”.
2 Tj. Monachium. W pierwszym z cytowanych wyżej listów do Mickiewicza Witwicki mówi, iż z końcem zimy ma zamiar „ruszyć do Greffenberga lub gdzie indziej do podobnego miejsca, gdzie leczą zimną wodą” (s. 310). Jak wiadomo, do zakładu Priessnitza trafił Witwicki dużo później. Odwiedzał jednak m.in. zakłady lecznicze w Néris.
3 Tj. od Priessnitza.
4 Tzn. Józefa Bohdana Zaleskiego i Józefa Zaleskiego (1789–1864), byłego żołnierza w stopniu majora, przyjaciela Józefa Bohdana (nie byli spokrewnieni) jeszcze z czasów humańskich. W roku 1831 we Lwowie, a później we Francji ich losy połączyły się na stałe: w 1837 roku zamieszkali razem w Fontainebleau i podróżowali razem. Witwicki pozdrawia zatem obu solenizantów z okazji przypadających 19 marca imienin Józefa i Bohdana. Ponieważ dalej będą cytowane fragmenty listów Józefa Zaleskiego, Józefa Bohdana – dla uniknięcia konfuzji – także będę nazywał Bohdanem.
5 Por. cytowany już list do Mickiewicza z 15 marca 1840 roku (s. 316): „Odebrałem na koniec wiadomość od Prysznica; każe na miejscu sprobować swojej metody, mianowicie obwijać się na noc zmoczonym prześcieradłem i tak spać. Niepoczciwy Niemiec takie mi oryginalne wymyślił łoże małżeńskie. Jeszczem tego nie zaczął, ale sprobuję niebawem”.
6 „Witwicki bawił tu u nas kilka dni. Wody Néris nie pomogły mu na nogi, owszem, nabawił się w dodatku wrzodów, ale na twarzy zdrów, dochował się przy tym wspaniałych wąsów”. List Bohdana Zaleskiego do Adama Mickiewicza, Fontainebleau, 27 sierpnia 1840 roku; Korespondencja Józefa Bohdana Zaleskiego, wydał D. Zaleski, t. 1, Lwów 1900, s. 177.
7 Witwicki w nagłówku listu podaje adres: rue des Ternes nr 11. Znaczyłoby to, że korzystał z usług zakładu wodoleczniczego, założonego na początku lat 40. przez doktora Eudore’a Baldou (1813–1885), który opierał się na własnych doświadczeniach zdobytych w Gräfenbergu. Był to raczej kameralny pensjonat, liczący 45 miejsc; mieścił się w Château de l’Arcade w podparyskiej wsi Ternes (dziś w 17. dzielnicy Paryża).
8 Z pewnością w skali Réaumura. Jeśli Witwicki ma tu na myśli temperaturę ujemną, to byłoby to ok. −6°C.
9 Zapewne Anton Apponyi (1782–1852), od 1826 roku austriacki ambasador w Paryżu. Wywodził się z wpływowej węgierskiej rodziny. W 1832 roku w domu hrabiego i jego żony Thérèse występował Chopin; jego dwa nokturny op. 27 dedykowane są właśnie hrabinie Apponyi.
10 Por. Ewangelia Mateusza 6,34.
11 „O Witwickim po dziś dzień ani wieści, ni słychu. Nie rozumiem, co się znaczy, że nie dotrzymał nam obietnicy. Pospolicie zawżdy bywał mi słowny. Lękam się, czy nie zachorował na serio w mękach tam pryśnicowskich. Szkoda, że lada szarlatanowi zaraz gotów uwierzyć. Ja niewiele pracuję, dużo jednak czytam, a więcej jeszcze dumam i może co w końcu wydumam. Dokuczał mi takoż przez te dni słotne ból w krzyżach i ból zębów, i zły humor itd.” List Bohdana Zaleskiego do księdza Floriana Topolskiego, Fontainebleau, 20 lipca 1844; Korespondencja Józefa Bohdana Zaleskiego, t. 1, s. 280.
12 Tj. wymówki.
13 Sztywnienie palców, na które Witwicki ustawicznie się uskarżał, to jedynie wtórny powód. W liście z 12 maja 1844 roku poeta prosi Zaleskiego, by ten pisywał do niego listy długie, ale mniej częste, z obawy, że przychodząca w dużej liczbie korespondencja z Francji (i w drugą stronę) będzie źle widziana przez austriacką policję; Witwicki obawiał się, czemu dawał wyraz w innych miejscach, o ważność swojego paszportu.
14 Prawdopodobny sens: w dużej liczbie, w gromadzie. Sformułowanie „hurt na hurt” pojawia się jednak w wierszu Witwickiego Prostak wiejski, gdzie jego sens (co potwierdza Słownik warszawski) jest nieco inny: bądź co bądź, koniec końców.
15 Tj. w najwyższym stopniu (właśc. powinno być in summo gradu).
16 Może tu jedynie chodzić o Cezarego Poniatowskiego (1803–1875) i jego żonę, Olgę Poniatowską ze Świeykowskich (ok. 1810–1850). Cezary był rodzonym bratem Dariusza Poniatowskiego, którego żona, historyczka i publicystka Dionizja Poniatowska z Iwanowskich (1816–1868), była siostrzenicą Józefa Zaleskiego. Dariusz i „Dyzia” Poniatowscy wspominani są w korespondencji Witwickiego.
17 Tj. Stanisław Klicki (1775–1847); późne lata życia spędzał w różnych europejskich kurortach i instytutach zdrowia.
18 Tj. za rzeczy z tego świata wam dziękuję, rzeczy z tego świata nie przyjmę.
19 „Stefan, nasz Łazarz, dotąd siedzi w Grefenbergu, wodne kuracje niewiele mu pomagają, spodziewamy się go tutaj na wiosnę”. List Józefa Zaleskiego do Ignacego Domeyki, Paryż, 10 marca 1845 roku; Korespondencja Józefa Bohdana Zaleskiego, t. 2, Lwów 1901, s. 23.
20 Tj. do Adama Mickiewicza i Karola Sienkiewicza.
21 Tj. Antonim Edwardem Odyńcem.
22 Na szumy w jednym uchu i słabnący słuch Witwicki uskarżał się już na początku lat 40.
23 Zapewne chodzi tu o Jana Koźmiana (1814–1877), działacza społecznego i publicystę, brata Stanisława Egberta Koźmiana. W 1846 roku ożenił się z Zofią Chłapowską, córką generała Chłapowskiego; małżeństwo zostało zawarte wbrew jej woli i zakończyło się jej samobójczą śmiercią.
24 „Dopiero co dostałem list od Stefana. Wyjeżdża niezawodnie w maju, policja austriacka poczęła wypraszać. Na ślub Jasia wątpię, iżby zdążył”. List Bohdana Zaleskiego do księdza Hieronima Kajsiewicza, opatrzony w wydaniu D. Zaleskiego jedynie datą roczną (1846); Korespondencja Józefa Bohdana Zaleskiego, t. 2, s. 47.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.