„Wiwat naród, wiwat wszystkie stany” – konstrukcja i funkcje dyskursu o ratowaniu Żydów podczas Zagłady 1
p. 79-113
Texte intégral
1Historia pojawiania się w dyskursie publicznym tematu Polaków ratujących Żydów w czasie Zagłady to w zasadzie opowieść o ich instrumentalnym wykorzystywaniu. Na dobre rozpoczyna się tuż po wojnie, po czym będą już oni nieustannie przywoływani za każdym razem, gdy tylko dojdzie do eskalacji antysemityzmu albo ktoś zwróci uwagę na współudział Polaków w Holokauście. Taką właśnie prawidłowość można zaobserwować po pogromie kieleckim, podczas wydarzeń określanych umownie Marcem 1968, a także w czasie pierwszych dyskusji na temat postaw Polaków wobec zagłady Żydów, które toczyły się jeszcze przed rokiem 1989.
2Sprawiedliwych nie wydobyto zatem z otchłani milczenia dopiero w ostatnich kilkunastu latach, o czym częstokroć można w Polsce usłyszeć. Już od dawna są oni wprzęgani w bitwę o pamięć i tożsamość Polaków, prowadzoną, jak zauważyła Agnieszka Haska, wokół pytania o postawy społeczeństwa polskiego wobec Żydów podczas okupacji niemieckiej. Służą jako „obowiązkowy argument przy każdej możliwej okazji, kiedy pojawia się choć cień podejrzenia, że nie wszyscy Polacy pomagali Żydom i nie wszyscy mają kryształowo czystą kartę w życiorysie” 2. Sprawiedliwi przestali być ludźmi z krwi i kości o niezależnych biografiach, a stali się spetryfikowaną figurą dyskursu na tematy żydowskie. Argumentem „za” lub „przeciw”. Tarczą i mieczem, listkiem figowym i przyłbicą. Dominująca opowieść o nich to nic innego jak utkana z zastygłych klisz i fantazmatów bajka domowa, którą tworzono i opowiadano sobie w Polsce latami ku pokrzepieniu serc. Stale aktualizowana, doskonale służy również adresowanej na zewnątrz polityce wizerunkowej.
3Biorąc pod uwagę to dyktowane na ogół potrzebą chwili zainteresowanie tematem Polaków ratujących Żydów, ich wykorzystanie w toku debaty jedwabieńskiej, do której doszło w 2001 roku, nie było żadnym zaskoczeniem. Można powiedzieć, że stało się tak zgodnie z wcześniej już wypracowaną i sprawdzoną regułą cyklicznie okazywanej im atencji. Z perspektywy czasu widać jednak wyraźnie, że od tamtej pory zainteresowanie to systematycznie wzrasta, co stanowi istotne novum na tle dotychczas doraźnego i instrumentalnego wykorzystywania polskich Sprawiedliwych. Po debacie jedwabieńskiej stali się oni poręczną ripostą na różne formy współudziału Polaków w zagładzie Żydów. Można wręcz powiedzieć, iż w Polsce narodził się swoisty kult Polaków ratujących Żydów. Ukonstytuowała się odrębna gałąź przemysłu ich upamiętniania, a w ramach różnych inicjatyw podjęto poszukiwania, by w świetle reflektorów dowieść tezy autorstwa historyka Tomasza Strzembosza, że liczba Polaków odznaczonych medalami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata przez Instytut Yad Vashem to raptem „czubek czubka góry lodowej” 3.
4O skali przedsięwzięć służących upamiętnianiu Polaków ratujących Żydów może świadczyć już mnogość zaangażowanych w nie podmiotów: Kancelaria Prezydenta RP, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Instytut Pamięci Narodowej, Instytut Studiów Strategicznych, Narodowe Centrum Kultury, Narodowy Bank Polski, muzea (zwłaszcza Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II Wojny Światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej, Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, Muzeum Historii Polski), Komitet dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów, Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie, Radio Maryja. Dodatkowo w działania te włączyły się samozwańczo rozmaite środowiska prawicowe i kościelne. Lista ta z pewnością nie jest kompletna, ale pokazuje, że rąk do pracy systematycznie przybywa, konkurencja jest już dziś spora, by nie powiedzieć, że po prostu robi się tłoczno.
5Mimo zróżnicowanych motywacji upamiętnianie Polaków ratujących Żydów zaczęło łączyć ponad podziałami, a po debacie wokół zbrodni w Jedwabnem trwa nieustannie bez względu na to, która z partii politycznych znajduje się akurat u sterów władzy. „Moda” na Sprawiedliwych, jak ujął to zjawisko Dariusz Libionka 4, zaowocowała widoczną gołym okiem, a nazwaną przez Justynę Kowalską-Leder „wszechobecnością Sprawiedliwych” 5, o czym zaświadcza nie tylko mnogość poświęconych im inicjatyw. Z napisanych i publicznie wypowiadanych słów buduje się Sprawiedliwym pomnik, lecz słowa te układają się także w laudację, którą nad prochami pomordowanych Żydów dumny naród polski wygłasza sam sobie. Od czasu do czasu coś się w niej dodaje i aktualizuje, ale główny sens oraz przesłanie są niezmienne. Stałe pozostają również kluczowe figury retoryczne i dobór zaklęć. Warto zatem przyjrzeć się bliżej, na czym konkretnie opiera się konstrukcja polskiego dyskursu o ratowaniu Żydów.
6Próbę jego nazwania oraz rozpoznania właściwych mu twierdzeń podjęła Agnieszka Haska w artykule Sprawiedliwi są wśród nas. Roboczo określiła go jako dyskurs „dominacji Sprawiedliwych”, ponieważ „przytaczane fakty, liczby i opinie mają jednoznacznie wskazywać, że sprawiedliwych było w polskim społeczeństwie więcej niż niesprawiedliwych, a co za tym idzie – niesprawiedliwi są wszyscy ci, którzy twierdzą, że było inaczej”. Za fundamenty analizowanego dyskursu Haska uznała trzy tezy: „Ekstrapolację sprawiedliwości”, czyli pogląd, jakoby ratowanie Żydów podczas wojny było działaniem masowym i powszechnym; przekonanie, że przypadki zachowań mniej szlachetnych były incydentalne; po wojnie Sprawiedliwych wymazano z historii, nie wpisano do panteonu polskich bohaterów, a już tym bardziej nie uhonorowano tak, jak na to zasługują 6.
7Na temat polskiego dyskursu o pomaganiu Żydom pisał również Jacek Leociak, wskazując na zagrażające mu „trzy demony”. Demon rywalizacji w martyrologii, bezinteresowności oraz szlachetności narodu polskiego. Demon statystyki polegający na ciągłym liczeniu ratujących, którzy za niesienie pomocy zostali zabici, by dowieść tezy, że „im więcej, tym lepiej”. Wreszcie demon trywializacji, bo skoro pomoc ta była powszechna, to jej masowość stawia pod znakiem zapytania podkreślany za każdym razem i niewątpliwy heroizm ratujących 7. Jacek Leociak zwrócił też uwagę, że dyskurs o pomocy ma dwa oblicza. Jasne, stanowiące opowieść o heroizmie i poświęceniu, oraz ciemne, mówiące o strachu przed zdradą sąsiadów, szantażu i podłości. W jego opinii oba te oblicza „stanowią całość nierozdzielną” i z historii o Sprawiedliwych „nie można wydestylować tylko nurtu jasnego”, ponieważ nieodłącznie towarzyszy mu „ciemny nurt, niczym norwidowska «nić ciemna», która jest «w każdym oddechu» i «w każdym uśmiechu»” 8.
8Treść dominującego w Polsce dyskursu o Sprawiedliwych nie pozostawia wątpliwości, że ten ciemny nurt niemal całkowicie z niego wyeliminowano, a żadne ze wskazanych przez Leociaka demonów już mu nie zagrażają, od dawna bowiem nad nim zapanowały i królują niepodzielnie. W obecnym kształcie dyskurs ten konstytuuje narracja o Sprawiedliwych snuta na wzór i podobieństwo tej o „żołnierzach wyklętych”, a przede wszystkim uznanie Polaków ratujących Żydów za uosobienie postaw społeczeństwa polskiego wobec Zagłady oraz ignorowanie okupacyjnego kontekstu niesienia pomocy. Ponadto opiera się on na anektowanych postaciach-ikonach, instrumentalnym wykorzystywaniu „Żegoty” oraz oskarżaniu Żydów tu i teraz oraz tam i wtedy. Innymi słowy, zawiera on to wszystko, na co zwrócili uwagę Agnieszka Haska oraz Jacek Leociak, zarazem jednak coś więcej.
9Elementów dominującego dyskursu o Sprawiedliwych analogicznych do tego poświęconego „żołnierzom wyklętym” jest wiele. Temat ten przedstawiany jest nieustannie jako biała plama w historii, do której powstania przyczyniły się rzekomo lata milczenia w mrocznym PRL-u. Jedni i drudzy są traktowani jako zapomniani polscy bohaterowie, a odpowiedzialność za tę niepamięć ponoszą oczywiście komuniści. Skrót takiej opowieści można znaleźć choćby w dodatku specjalnym do ogólnopolskiego dziennika „Rzeczpospolita”, który 17 września 2008 roku dołączono w ramach promocji programu „Życie za Życie”. Autor wstępu do zamieszczonych tam artykułów, Maciej Rosalak, odnotowywał wprawdzie, że owego milczenia „nie nakazywano z góry” i w Polsce Ludowej prowadzono nawet jakieś badania, których efekty były znane wśród naukowców, lecz mimo to jednoznacznie wskazywał winnych:
Szerszej publiczności w PRL nie były znane ani polskie ofiary, ani ci, którym w Izraelu przyznawano tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Jakby władzom nie w smak było poświęcenie tylu ludzi z polskich kręgów narodowowyzwoleńczych, całkiem obcych ideowo komunistom, księży i zakonnic katolickich czy wreszcie prostych ludzi, którzy sami z siebie i wierni chrześcijańskiej nauce wykazywali obywatelską odwagę największej próby. Efektem była niewiedza polskiego społeczeństwa o tym wątku jego tradycji, z którego mogło być dumne. Ignorancja kręgów opiniotwórczych na Zachodzie, które chętnie używały stereotypów Polaka antysemity, „polskich obozów śmierci”, „współodpowiedzialności” z hitlerowcami za mordowanie Żydów. Wreszcie – nader szczupły stan badań […]. Dlatego tak ważny jest projekt „Życie za życie”, który prowadzą Instytut Pamięci Narodowej i Narodowe Centrum Kultury. Owemu projektowi, przedsięwzięciu wypełniania białej plamy naszych dziejów w ich najbardziej heroicznej postaci, poświęcamy ten dodatek 9.
10Nie tylko komunistów jednak oskarża się o wyrugowanie polskich bohaterów z narodowej pamięci, lecz także elity polityczne po roku 1989, gdyż sankcjonowały one rzekomo obowiązującą amnezję. Zarzut ten umocowany jest w projekcie nowej polityki historycznej forsowanej przez PiS od początku, szczególnie zaś po wygranej w wyborach parlamentarnych z 2005 roku. Dość przypomnieć, iż jednym z jej filarów stało się twierdzenie, że to postkomuniści wespół z liberałami odwrócili się od przeszłości, postanowili zostawić ją historykom, wybrali przyszłość, obce były im patriotyzm oraz ważne dla Polaków wydarzenia, symbole i postaci. W dyskusji opublikowanej na łamach „Więzi”, zatytułowanej Dlaczego nie znamy naszych bohaterów i poświęconej Sprawiedliwym, poza „ideologią komunistyczną” na takie właśnie przyczyny niewiedzy o nich wskazała Elżbieta Isakiewicz, a wtórował jej Paweł Machcewicz10. Z dominującego dyskursu o Polakach ratujących Żydów jasno bowiem wynika, że pamięci przywróciła ich dopiero formacja ideowo-polityczna skupiona wokół Prawa i Sprawiedliwości. Nie trzeba chyba dopowiadać, że analogiczny przełom wskazują również w opowieści o „żołnierzach wyklętych”.
11O tym wielkim otwarciu tematu Sprawiedliwych piszą wprost autorzy projektu „Życie za Życie” na oficjalnej stronie internetowej: „Zainteresowanie tymi cichymi bohaterami pojawiło się zbyt późno. Pomagający i represjonowani za Pomoc żyli i umierali w milczeniu. W Izraelu rozpoczęto ich upamiętnianie 20 lat po wojnie […]. W Polsce zaczęto doceniać Pomagających dopiero po 60 latach” 11. Prosty rachunek matematyczny nie pozostawia wątpliwości, że chodzi o rok 2005, a użyte wielkie litery świadczą nie tylko o emocjonalnym stosunku do tematu, lecz także podnoszą rangę zainaugurowanego przełomu. To oczywiście tylko jeden z wielu przykładów narracji, w której ów szczególny wariant „patriotyzmu afirmatywnego” i przerwania milczenia jest wpisywany w poczet zasług PiS oraz akolitów tej partii wywodzących się z różnych środowisk. Za osiągnięcie o szczególnie symbolicznym i zarazem doniosłym znaczeniu uznaje się jednak powstanie muzeum w Markowej. Można się o tym przekonać, sięgając choćby do uzasadnienia prezydenckiego projektu ustawy o ustanowieniu Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów, w którym Andrzej Duda tak oto tłumaczył dokonany wybór daty: „Otwarcie tej instytucji w dniu 17 marca 2016 roku było przełomem w dziele przywracania pamięci o naszych bohaterskich rodakach, którzy nieśli pomoc żydowskim współobywatelom. Dzięki Muzeum w Markowej świat odkrywa dziś na nowo ten zapomniany do niedawna rozdział wspólnych dziejów Polaków i Żydów” 12.
12Andrzej Duda wielokrotnie podkreślał, że w przywracaniu pamięci o polskiej historii i jej zapomnianych bohaterach podąża drogą wyznaczoną przez Lecha Kaczyńskiego. Jest dziedzicem i wykonawcą jego testamentu politycznego w kontekście Sprawiedliwych oraz „żołnierzy wyklętych”. To przecież on jako pierwszy został uhonorowany tak zwanym Pierścieniem „Inki”. Skoro zatem jego mentor i autorytet wystąpił z inicjatywą ustawodawczą wprowadzenia narodowego dnia pamięci o „żołnierzach wyklętych”, to prezydent Andrzej Duda uzupełnił kalendarz świąt państwowych o Sprawiedliwych jako wyklętych w cywilu. Nie tylko z jego perspektywy także oni, choć nie z bronią w ręku, walczyli w imieniu państwa polskiego. W uzasadnieniu projektu ustawy zostało zresztą wprost napisane, że Polacy ratujący Żydów należą „do najwybitniejszych bohaterów czasu wojny, na równi z żołnierzami AK i wszystkim członkami konspiracji, którzy poprzez walkę zbrojną i tajną działalność cywilną przeciwstawiali się okupantom. Kiedy Rzeczypospolitej odebrano niepodległość, to oni wzięli na siebie odpowiedzialność za życie i bezpieczeństwo żydowskich współobywateli, dochowując wierności wartościom i zasadom stanowiącym fundament naszego państwa” 13.
13Już ta dość powierzchowna analiza pokazuje, że dyskurs o Sprawiedliwych czerpie garściami z tego poświęconego „żołnierzom wyklętym”, a w zasadzie oba nurty dyskusji wzajemnie się uzupełniają i przenikają. Niekiedy wręcz „żołnierze wyklęci” to jednocześnie Sprawiedliwi, o czym przekonuje uczniów i nauczycieli Jan Żaryn we wprowadzeniu do przygotowanych przez IPN „Tek Edukacyjnych”. Pisze tam: „Po wojnie wielu Polaków, w tym ratujących Żydów w czasie okupacji, walczących nadal o Niepodległą trafiło do więzień stalinowskich (jak np. Edward Kemnitz, działacz Organizacji Polskiej i żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych). Wielu ocalałych z Zagłady broniło represjonowanych przez reżim komunistyczny, zaświadczając o ich postawie w czasie okupacji” 14.
14Między tym dyskursami istnieje wszak jedna fundamentalna różnica, dotycząca adresatów i pełnionych funkcji. O ile bowiem opowieść o „żołnierzach wyklętych” snuta jest na użytek wewnętrzny, o tyle ta o Polakach ratujących Żydów kierowana jest przede wszystkim do zagranicy, choć także rodaków ma wyposażać w potrzebne argumenty, zapewniając dobre samopoczucie. Dlatego właśnie z dyskursu o Sprawiedliwych, z roli przez lata zapomnianych polskich bohaterów eliminuje się lub pozbawia wagi odpowiedź na pytanie o przyczyny ich własnego milczenia. Źródła zaś są bezlitosne. Dyktował je strach przed otoczeniem, dla którego ratowanie Żydów nie było żadnym bohaterstwem, lecz zdradą wspólnoty grożącą w najlepszym wypadku ostracyzmem, ale też szykanami, pobiciem i pozbawieniem życia. Milczenie nakazywała również świadomość funkcjonujących po wojnie opowieści o wzbogaceniu się ratujących na żydowskim złocie, które dzielił już tylko krok od zarzutu grabieży i przemocy. Obłuda pozwala jednak inaczej interpretować ten strach i wynikające z niego milczenie. Według Jana Żaryna miało ono źródło w skromności, ponieważ „dla wielu ludzi to, że udzielili jakiejś pomocy Żydom, było oczywistością. To nie był temat na przechwałki, a tym bardziej powód do występowania o medale” 15. Natomiast zdaniem Janiny Hery milczenie można tłumaczyć tym, że ratujący „nie chcieli, by ich nazwiska kojarzono z «żydokomuną», bo na wysokich stanowiskach w znienawidzonym aparacie bezpieczeństwa spotykało się wielu Żydów” 16.
15Osią dominującego dyskursu o Sprawiedliwych jest jednak przede wszystkim twierdzenie, że pomoc była zjawiskiem powszechnym. Miała charakter masowy, mieściła się w idiomie polskości, a Polacy ratujący Żydów reprezentowali podczas wojny państwo i naród polski, będąc zarazem tegoż państwa i narodu uosobieniem. Na poziomie języka służy temu choćby rozmycie słowa „Sprawiedliwi”, które już od dawna nie oznacza tylko Polaków uhonorowanych przez Yad Vashem medalami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. W oderwaniu od pierwotnego zastosowania stało się ono po prostu pojemnym synonimem Polaków ratujących Żydów – tych z medalami i bez nich. Aczkolwiek chcąc z całą mocą podkreślić, że polscy Sprawiedliwi w Yad Vashem to raptem „czubek czubka góry lodowej”, gdyż takie postawy były powszechne, ostatnimi czasy w dominującym dyskursie znacznie częściej mówi się o Polakach ratujących Żydów. Świadczyć o tym mogą choćby tytuły licznych publikacji, oficjalna nazwa nowego święta państwowego czy pełna nazwa muzeum w Markowej.
16Poza rodzimą praktyką językową do dezintegracji pojęcia Sprawiedliwych przyczynił się również Parlament Europejski, który w maju 2012 roku ustanowił Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych. Nie tylko tych z Yad Vashem czy w ogóle ludziach ratujących Żydów podczas wojny, lecz o wszystkich innych, którzy na różne sposoby przeciwstawiali się reżimom totalitarnym i zbrodniom ludobójstwa popełnionym w XX i XXI wieku17. Z inicjatywą jego wprowadzenia wystąpił włoski Komitet Światowego Ogrodu Sprawiedliwych „Gariwo”, który postuluje tworzenie na całym świecie ogrodów na wzór tego w jerozolimskim Yad Vashem. W czerwcu 2014 roku pierwszy w Polsce Ogród Sprawiedliwych powstał na warszawskim Muranowie w przestrzeni dawnego getta. Obok Marka Edelmana, Władysława Bartoszewskiego, Jana Karskiego czy Magdaleny Grodzkiej-Guźkowskiej swoje rajskie jabłonie i pamiątkowe tablice mają w nim również Tadeusz Mazowiecki, Anna Politkowska, ks. Jan Zieja i Nelson Mandela. Komentując jego powstanie i nie kwestionując szlachetnych intencji pomysłodawców, Justyna Kowalska-Leder zwróciła uwagę, że oto kolejny raz na terenie getta warszawskiego „mamy do czynienia ze zjawiskiem uniwersalizacji symboli wyrosłych z doświadczenia Zagłady” 18.
17Wraz z powstaniem warszawskiego Ogrodu Sprawiedliwych i ustanowieniem przez Parlament Europejski dedykowanego im dnia pamięci drzwi do swobodnego posługiwania się słowem „Sprawiedliwi” zostały otwarte na oścież. W Polsce oczywiście nikt nigdy nawet nie próbował ich zamknąć, a europejska inicjatywa została przyjęta z milczącą aprobatą, co pozwala na dalszą „ekstrapolację sprawiedliwości”. Próżno bowiem szukać jakichkolwiek śladów dyskusji na temat utworzonego na terenie dawnego getta Ogrodu Sprawiedliwych, za to w polskim słowniku można znaleźć nowe frazeologizmy służące do opisu powszechnej pomocy udzielanej Żydom w czasie Zagłady. „Rzeczpospolita przyjaciół” 19, „łańcuch miłosierdzia” 20to plon ostatnich lat. Ponadto stale próbuje się rozciągać samo pojęcie pomocy, która podczas okupacji istotnie miała wszechstronny charakter i obarczona była ryzykiem, czego nikt nie kwestionuje. Problem w tym, że pojemność tego słowa za chwilę może się wydatnie zwiększyć, skoro, jak pisze Jan Żaryn, „Polacy ratowali Żydów świadomie i nieświadomie, a ich sąsiedzi czasem o tym wiedzieli, czasem nie; podejrzewali, ale raczej starali się myśleć o czymś innym” 21. Pozostaje tylko postawić ironiczne pytanie, czy ci myślący o czymś innym sąsiedzi przez samo to, że nie podzielili się swoją wiedzą z niemieckim okupantem, zasługują już na miano Sprawiedliwych, czy jeszcze nie? W szerokim kontekście czasu wojny nie jest ono zresztą tak zupełnie bezpodstawne, gdyż jak słusznie zauważyła Bożena Keff, życie wielu Żydów „często uratowałaby zbawcza obojętność Polaków, odwrócenie oczu, niereagowanie na żydowski akcent, ciemne oczy czy włosy” 22.
18Masowe pomaganie Żydom przez Polaków mają jednak przede wszystkim potwierdzać liczby, którymi operuje się z prawdziwą dezynwolturą i hojnością. Dotyczą one najczęściej ratujących, zamordowanych bądź jakkolwiek represjonowanych za niesienie pomocy oraz jedynej policzalnej grupy Polaków odznaczonych medalami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. To właśnie oni są rytualnie wykorzystywani, gdy tylko pojawia się temat haniebnych postaw Polaków w czasie Zagłady. Ich liczba służy cynicznej rywalizacji na drzewka w Yad Vashem, której nikt inny poza Polakami nie prowadzi, krajowa reprezentacja jest więc w niej bezkonkurencyjna nie tylko dlatego, że Polska była główną areną Holokaustu. W dominującym dyskursie o ratowaniu stale zwraca się uwagę, że i tak liczba ta jest zdecydowanie zaniżona i nie oddaje rzeczywistych rozmiarów polskiej pomocy. „Do tej pory – pisze w swojej książce Grzegorz Górny – Instytut odznaczył medalem ponad 6 tysięcy Polaków, co stanowi 25 proc. wszystkich wyróżnionych. Zdaniem historyków jest to jednak wierzchołek góry lodowej, gdyż skala pomocy niesionej Żydom przez Polaków w warunkach okupacji niemieckiej była znacznie większa” 23.
19Niewątpliwie liczbę medali przyznawanych przez Yad Vashem trudno potraktować jako miarodajne źródło informacji o skali pomocy udzielanej Żydom przez Polaków podczas okupacji, lecz pojawiające się w polskim dyskursie o Sprawiedliwych wyliczenia służą chyba tylko zaklinaniu rzeczywistości i wyglądają niczym kreatywna księgowość. Z oficjalnych dokumentów, artykułów prasowych i publikacji pretendujących do naukowych można się dowiedzieć, że Polaków ratujących Żydów było od kilku tysięcy do miliona. O „wielu tysiącach Polaków” pisali w jednej ze swoich uchwał posłowie 24; na „kilkaset tysięcy” wskazywał we własnej uchwale Senat RP 25; „ratujących było wiele dziesiątków tysięcy” (Tomasz Strzembosz) 26; „Według badań naukowych zginęło lub podejmowało ryzyko śmierci od 150 000 do 350 000 ludzi” (bp Antoni Dydycz)27; „moim zdaniem trzeba mówić o milionie Polaków” (Jan Żaryn)28; „Według niepewnych danych, ich liczba może sięgać miliona osób” („Rzeczpospolita”) 29; „Nawet milion Sprawiedliwych!” – brzmi tytuł jednego z rozdziałów książki Dariusza Walusiaka 30.
20Za tymi wyliczeniami zazwyczaj nie stoją żadne wiarygodne źródła, a już tym bardziej pogłębione badania. Krytyczną refleksję i odpowiedzialność za słowa dawno zastąpiło dumne szafowanie liczbami z księżyca. Niekiedy jednak można się zapoznać z metodologią prezentowanych obliczeń, które od lat są dokonywane według podobnego wzoru i opierają się na mnożeniu szacunkowej liczby uratowanych w Polsce Żydów przez równie szacunkową liczbę Polaków zaangażowanych w niesienie pomocy każdemu z nich. Jako przykład takiej matematyki niech posłuży choćby fragment ze skądinąd całkiem dobrego kompendium Trudne pytania w dialogu polsko-żydowskim. Na jedno z nich odpowiedział były ambasador RP w Izraelu Maciej Kozłowski:
Jeśli zatem liczba uratowanych i ukrywających się wynosi 50 tys. osób, jeśli przyjmiemy, że w ratowaniu każdej z nich brało udział co najmniej 10 osób, daje to około pół miliona ludzi zaangażowanych w pomoc dla skazanych na zagładę współobywateli. Być może jest to liczba zawyżona. Tak czy inaczej, mówić musimy o dziesiątkach, może nawet setkach tysięcy ludzi, a nie o pojedynczych tysiącach31.
21Właśnie taka tabliczka mnożenia doprowadziła Jana Żaryna i innych do miliona Polaków ratujących Żydów, bo w miejsce dziesięciu osób zaangażowanych w niesienie pomocy wystarczy podstawić na przykład dwadzieścia. „Specjaliści spierają się o przelicznik” – jak ujął te niczym nieograniczone możliwości Jarosław Kaczyński w liście adresowanym do uczestników toruńskiej konferencji, o której była już mowa 32. To również zgodnie z taką logiką pojawiła się w polskim dyskursie publicznym wspomniana figura „łańcucha miłosierdzia”. Problem w tym, że raczej było odwrotnie, na co zwrócił uwagę Dariusz Libionka. Świadczą o tym biogramy Sprawiedliwych zamieszczone w wydawnictwie przygotowanym przez Yad Vashem, z których wynika, że to przede wszystkim pojedyncze osoby ratowały jednego lub kilku Żydów 33. Multiplikowanie ogniw w tym „łańcuchu miłosierdzia” doskonale jednak służy potwierdzeniu tezy o masowej pomocy, gdyż nie wymaga żadnych konkretnych dowodów i opiera się na szacunkowym uznaniu. Stanowi najbardziej popularny wariant statystyki wirtualnej, którą w odniesieniu do polskiej pomocy zastosował kanadyjski historyk Gunnar S. Paulsson w znanej książce Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945).
22Przedstawione przez niego wyliczenia są co najmniej wątpliwe, natomiast fetyszyzowanie liczb jest pewne, o czym czytelnicy dowiadują się już ze wstępu: „Jestem przekonany, że liczby są kluczem do rozwiązania fascynujących dylematów, przed którymi stoją historycy badający tę dziedzinę” 34. Zaprezentowana przez Paulssona wirtualna statystyka to natomiast nic innego, jak kreowanie quasi-historycznej rzeczywistości przy użyciu narzędzi statystycznych. Metoda obliczeń spopularyzowana w Polsce jego książką najwyraźniej zyskała uznanie, jego śladem poszedł na przykład historyk Marcin Urynowicz. W opublikowanym na łamach „Tygodnika Powszechnego” artykule pod wiele mówiącym tytułem Liczenie z pamięci przedstawił rachunki dotyczące – w przeciwieństwie do Paulssona – już nie tylko Warszawy, lecz całej Polski 35. Polemizowali z nim Jacek Leociak i Dariusz Libionka, wskazując, iż w tekście Urynowicza aż roi się od liczb i procentów, którym autor nadaje funkcję służebną wobec tezy, że Polaków ratujących Żydów było zdecydowanie więcej niż tych odznaczonych przez Yad Vashem. Adwersarze stawiali retoryczne pytania: „Czy wypada stosować zasadę «im więcej – tym lepiej»? Czy mnożenie bohaterskich ratowników nie trywializuje ich postaw?”. Pisali również: „Rewelatorstwo idzie tu w parze z rewolucyjnym odwróceniem znaków wartości. 20 lat temu na tych samych łamach Jan Błoński apelował o polski rachunek sumienia. Dziś Marcin Urynowicz polskie sumienie uspokaja: jest lepiej, niż moglibyście sobie wyobrazić, a wstydzić się w żadnym wypadku nie musicie” 36.
23Poza liczbami uspokajać mają także różne wydawnictwa podobne w treści i formie do słownika Polacy ratujący Żydów opracowanego przez Janinę Herę. Wiele z nich ma bowiem postać spisu nazwisk z krótkimi biogramami, antologii przykładów czy zbioru listów nadesłanych z całej Polski. Wszystkie one, jak celnie zauważył Tomasz Żukowski, stają się „grupową fotografią rodzinną”, historią o Polakach i kwintesencją tego, co polskie 37. Dominujący dyskurs o Sprawiedliwych podpowiada zresztą, że pomoc udzielana Żydom miała z polskością wiele wspólnego, o czym z kolei mają świadczyć motywacje ratujących. Zdecydowanie najwięcej na ten temat napisał Jan Żaryn, oddajmy mu więc głos: „Tak w relacjach ze zbiorów Komitetu [dla upamiętniania Polaków Ratujących Żydów], jak i wielu innych świadectwach nie ma wątpliwości, że udzielano pomocy, bo tak nakazywało polskie sumienie – chrześcijańskie wychowanie, wyniesione z domu, szkoły i parafii – w efekcie polski patriotyzm i polska «dusza» czy «charakter narodowy» stanowiły najważniejszy drogowskaz, wyznaczający kierunek decyzji” 38. Ponadto w ujęciu Jana Żaryna Polakom niestraszne były wprowadzone przez okupantów represje za pomaganie Żydom, ponieważ Polacy „to naród, który nie przyjmuje zakazów. Każde ograniczenie wolności staje się nam nienawistne. Pokazują to liczne świadectwa polskie i żydowskie spisywane od 1945 r. do dziś” 39. Poza tym, to wciąż Żaryn, pomoc dla Żydów miała wynikać także z „postawy Polski Walczącej” 40.
24Ten katalog motywacji poszerza Janina Hera, dodając od siebie „polski patriotyzm” i romantyzm, który nakazywał Polakom rzucać się z szablami na czołgi. Bez wątpienia najważniejszą i najczęściej wskazywaną przesłanką decydującą o zaangażowaniu w niesienie pomocy Żydom jest jednak wiara chrześcijańska i religijność. O tysiącach Polaków kierujących się „chrześcijańską miłością bliźniego” można przeczytać w uzasadnieniu prezydenckiego projektu ustawy o narodowym dniu pamięci o Polakach ratujących Żydów 41. W dzienniku „Rzeczpospolita” na pytanie „Czym kierowano się, niosąc pomoc?” udzielono odpowiedzi, jednoznacznie rozkładając akcenty: „Powodów było wiele i nie sposób je wszystkie poznać. Na pewno w niektórych przypadkach było to współczucie, w innych odpowiedzialność, moralny obowiązek czy w końcu odruch zwykłej ludzkiej solidarności. Najczęstszym motywem udzielenia pomocy były tak zwane względy humanitarne – wspomina o tym ponad 50 proc. ratujących, a de facto wychowanie katolickie” 42. Żadnych wątpliwości nie ma też rzecznik prasowy Konferencji Episkopatu Polski ks. Paweł Rytel-Andrianik, który powołując się na własne badania, doszedł do wniosku, że „ratowanie ludności żydowskiej było wprost proporcjonalne do religijności Polaków. Na terenach, gdzie była ona większa, zostało uratowanych więcej Żydów” 43.
25Biorąc pod uwagę te oraz podobne głosy z dominującego dyskursu o ratowaniu, można zatem wyciągnąć wniosek, że Polacy nieśli pomoc Żydom, ponieważ byli katolikami. A skoro katolicyzm jest tak silnie skorelowany z polskością, i dodatkowo pomoc ta wynikała również z innych cech „charakteru narodowego”, wystarczy po prostu stwierdzić, że Polacy ratowali Żydów, bo byli Polakami. Nie trzeba dopowiadać, jak bardzo użyteczna jest to narracja w dowodzeniu tezy o masowej pomocy, skoro również katolicyzm w Polsce ma wszelkie znamiona masowej mentalności. Znajduje ona także zastosowanie w odrzucaniu oskarżeń religii katolickiej, czy szerzej chrześcijaństwa, o głoszenie antysemickich treści. Innymi słowy, z tego dokonanego w ostatnich latach zastąpienia motywacji świeckich religijnymi płyną same korzyści. Już tylko tytułem wzmocnienia narracji o powszechnej pomocy częstokroć podkreślane jest to, że Żydów w Polsce ratowali przedstawiciele wszystkich grup społecznych – w myśl zawołania „wiwat naród, wiwat wszystkie stany”.
26Szczególne miejsce w polskim dyskursie o pomocy zajmują pewne stale przywoływane organizacje i postaci-ikony. Emblematem pomocy zorganizowanej uczyniono w nim między innymi klasztory oraz zakony żeńskie czy też po prostu, jak pisze Jan Żaryn, „instytucje kościelne” 44. Dowiedzeniu tezy o wyjątkowym zaangażowaniu Kościoła katolickiego w ratowanie Żydów została podporządkowana na przykład książka Edwarda Kopówki i ks. Pawła Rytla-Andrianika Dam im imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów 45. Okolice Treblinki to dla autorów cała Polska; Polacy to po prostu księża i zakonnice, a czytelnicy tej publikacji dowiadują się, że za pomaganie Żydom życie stracił również Maksymilian Kolbe. Przede wszystkim jednak funkcję symbolu pomocy zorganizowanej pełni Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Jak zauważyła Bożena Szaynok, autorka poświęconego tej organizacji hasła opracowanego w ramach projektu zwieńczonego publikacją Węzły pamięci zbiorowej Polski niepodległej, przywoływana jest ona współcześnie w dyskusjach na temat postaw Polaków wobec Żydów podczas wojny jako kluczowy przykład świadczonej pomocy 46. Analogicznie do narracji o największej liczbie polskich drzewek w Yad Vashem w przypadku „Żegoty” podkreśla się jej wyjątkowość i czyni symbolem narodowych zasług. Rada Pomocy Żydom, czytamy w uchwale Senatu RP przyjętej z okazji 75. rocznicy jej utworzenia, „była jedyną organizacją w skali całego świata, której wyłącznym celem było ratowanie Żydów i Polaków pochodzenia żydowskiego mordowanych przez Niemców” 47.
27Pozytywnej roli „Żegoty” nikt nie kwestionuje, choć pojawiają się pytania o realne poparcie Polskiego Państwa Podziemnego dla tej organizacji 48, powody znikomego finansowania jej działalności albo przyczyny ignorowania w jej składzie Żydów, co istotnie częstokroć umyka uwadze w obecnie dominującej opowieści o „Żegocie”. Podstawowym problemem jest jednak instrumentalne jej wykorzystywanie w dyskursie o pomocy, a szczególnie o postawach Polaków wobec Zagłady. Także z działalności tej organizacji uczyniono bowiem narodowe alibi oraz nadano jej status polskiej reprezentacji w sporach o przeszłość i pamięć. Uznano „Żegotę” za emanację „charakteru narodowego” wprzęgniętą w służbę dumnego podmiotu zbiorowego i zarazem szaniec wobec dobiegających z zagranicy oskarżeń o współudział w Holokauście. „Odwaga i heroizm członków Rady oraz współpracujących z nią osób ukazały światu, iż my, Polacy, nawet w obliczu własnych krzywd nigdy nie pozostajemy obojętni wobec cierpienia innych” 49– tak właśnie brzmi fragment uchwały Sejmu RP z okazji 70. rocznicy powstania RPŻ „Żegota”, w której przecież nie chodzi tylko o pamięć i hołd dla tej organizacji, ale o dobre imię Polaków.
28Dyskurs o ratowaniu ma też, jak wspominałem, swoje postaci-ikony, wśród których czołowe miejsce zajmują Irena Sendlerowa, Jan Karski, a od niedawna rodzina Ulmów. Anna Bikont, autorka wnikliwej i dalekiej od hagiografii książki poświęconej Irenie Sendlerowej 50, nie ma wątpliwości, że z przestrzeni milczenia wydobyto ją w odpowiedzi na Sąsiadów. To właśnie Sendlerowa miała być „prawdziwą twarzą Polski, a nie ci, co podpalili stodołę z Żydami”, na co jej biografka zwraca uwagę w jednym z wywiadów. Podkreśla w nim, że Sendlerowa stała się „pożądanym rewersem Jedwabnego”, o czym ona sama dobrze wiedziała i powtarzała, jak to przyszło jej zostać „narodowym alibi” 51. W rzeczywistości bowiem, wbrew jej własnej lewicowej orientacji światopoglądowej oraz zachowywaniu dystansu do Kościoła, zawłaszczyła ją polska prawica i cynicznie wykorzystała dla własnych celów. Uśmiechnięta starsza pani, której w zmitologizowanej opowieści stale przypisuje się uratowanie dwóch i pół tysiąca dzieci żydowskich, doskonale nadaje się do roli symbolu postaw Polaków wobec Zagłady. Ogołocona z nietuzinkowej biografii, znaczonej poczuciem samotności i strachu przed własnymi rodakami, którzy na różne sposoby utrudniali jej niesienie pomocy Żydom, Sendlerowa stała się „pięknym przykładem zachowania Polaków wobec Żydów w mrocznych czasach okupacji niemieckiej” 52. To nadanie, zaczerpnięte z uchwały Sejmu RP w setną rocznicę jej urodzin, można napotkać w licznych artykułach i publicznych wypowiedziach, w których Polska doby wojny, jak się okazuje, jest kobietą. Matką dzieci Holokaustu, bo i tak bywa nazywana. Rok 2018 ogłoszono Rokiem Ireny Sendlerowej 53.
29Ikoną tego dyskursu jest również Jan Karski – symbol pomocy udzielanej wszystkim ofiarom Zagłady. Emisariusz Polskiego Państwa Podziemnego, o którym mówi się, że „odkrył Holokaust” 54oraz próbował „zatrzymać Holokaust” 55, lecz przywódcy światowych mocarstw („władcy ludzkości”) 56nie dali mu wiary, pozostali głusi i niemi, przez co wbrew podjętym staraniom jego misja to „niedokończona misja” 57. Wszystkie te cytaty, zaczerpnięte z historiografii, kultury popularnej i nazwy jednego z projektów edukacyjnych, odsłaniają kluczowe elementy konstrukcji mitu Jana Karskiego. Jego wprowadzanie do powszechnej świadomości i masowej wyobraźni to proces trwający od wielu lat, a jego kulminacja nastąpiła wraz z ustanowieniem roku 2014 przez Sejm RP Rokiem Jana Karskiego 58. To wówczas poświęcono mu liczne inicjatywy o charakterze kulturalnym i naukowym – konferencje, spotkania, seminaria i koncerty. W kilkunastu miastach Polski odbywały się „Dni Karskiego”, nie tylko w Polsce prezentowano objazdową wystawę „Jan Karski – człowiek wolności”, w Parlamencie Europejskim zorganizowano specjalną debatę na jego temat, powstały poświęcone mu publikacje, komiksy, filmy, sztuki teatralne oraz piosenki. W ramach „Roku Jana Karskiego” odbywały się także pikniki rodzinne, a w sieci dostępny był plakat opatrzony napisem „Keep Calm i bądź jak Jan Karski”. O tym, jak dokładnie przedstawiał się program tych hucznych obchodów, można się dowiedzieć ze strony internetowej stworzonej specjalnie na tę okoliczność 59. W zamieszczonym tam artykule Ewa Wierzyńska dziękowała wszystkim zaangażowanym i tak oto podsumowywała działania, które z udziałem placówek dyplomatycznych zostały podjęte za granicą:
Lekcja Karskiego odrabiana była też w 11 językach, 23 krajach i 63 miastach poza Polską na wystawie „Jan Karski. The World Knew”, na konferencjach, seminariach, wystawie w Google Cultural Institute i licznych pokazach specjalnych. Dzięki temu mieli okazję poznać fragment nieznanej historii Polski oraz postać jej niezwykłego współtwórcy. Po „stuleciu” pozostaną filmy, książki, sztuki teatralne (co najmniej cztery), a także pewność, że Biały Dom nie użyje już nigdy nieszczęsnej zbitki „polskie obozy śmierci”. Postać Karskiego okazała swój uniwersalny i ponadczasowy wymiar. Polak z Łodzi, obywatel Polski i Stanów Zjednoczonych, honorowy obywatel Izraela stał się wreszcie bohaterem świata, wzorem do naśladowania dla kolejnych pokoleń 60.
30Już choćby ten krótki fragment zdradza, jaka rola została Janowi Karskiemu wyznaczona i jaką misję powierzono mu pośmiertnie do realizacji w Polsce, przede wszystkim zaś poza jej granicami. Na przestrzeni kilkunastu lat, podobnie jak Irena Sendlerowa, stał się on uosobieniem postawy Polaków, którzy za wszelką cenę próbowali ratować Żydów, choć nie tylko. Agnieszka Haska słusznie zwraca uwagę, że jest on kimś więcej. Stał się „symbolem Polski pomagającej Żydom w czasie Zagłady, za którą wina spada częściowo na aliantów, skoro nie chcieli uwierzyć w relację Karskiego” 61.
31Narracja o jego nieudanej misji do „władców świata” to de facto oskarżenie tego świata o bierność wobec Zagłady, co ma wywołać tym większe oburzenie, że dziś ma on czelność formułować jakiekolwiek zarzuty pod adresem Polski i Polaków. To w obronie ich dobrego imienia został zaangażowany uniwersalny bohater Jan Karski. Człowiek, który tam i wtedy reprezentował Polskę, lecz ta nie została wysłuchana, a obecnie jest szkalowana i nienależycie doceniana. Dlatego właśnie misja Karskiego trwa nadal, choć z racji wyznaczonej mu roli jego wojenna biografia została ociosana ze wszystkiego, co do tej pośmiertnej misji nie przystaje. Zwłaszcza z tego, co w swoim raporcie pisał o stosunku Polaków do Żydów podczas Zagłady i o „wąskiej kładce”, na której spotykają się oni z Niemcami.
32W ciągu kilkunastu lat Karski został tak sformatowany, że stał się bohaterem jednowymiarowym, czy też nawiązując do tytułu popularnego filmu – „bohaterem jednej akcji”. Tymczasem nawet ona budzi wątpliwości historyków. Powszechne przekonanie, jakoby misja Jana Karskiego służyła poinformowaniu aliantów o Zagładzie, podważa na przykład Adam Puławski, wskazując, że jej cel był zgoła inny, a emisariusz Polskiego Państwa Podziemnego w ogóle niewiele mówił o Żydach. Natomiast Zachód już wcześniej innymi kanałami dowiedział się o dokonywanych masowych zbrodniach 62. Spowita mitem misja Karskiego zbyt dobrze jednak służy polskiej racji stanu, by tego skromnego i zasłużonego człowieka zwrócić uczciwej historiografii i nie robić mu więcej krzywdy.
33Szczególnie eksponowane miejsce w polskim dyskursie o pomocy Żydom od niedawna zajmuje rodzina Ulmów. O tym, że uczyniono z niej symbol wszystkich Polaków ratujących Żydów, była już wcześniej mowa, wyłącznie więc tytułem przypomnienia warto odnotować, iż dowodzą tego choćby oficjalna nazwa muzeum w Markowej i pierwotny wybór daty ich zamordowania na Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką. W uzasadnieniu prezydenckiego projektu ustawy tego nowego państwowego święta napisano przecież, że Ulmowie są symbolem martyrologii Polaków ratujących Żydów, co było już tylko zwieńczeniem procesu sytuowania ich w takiej roli. Kilka lat wcześniej, 2 kwietnia 2009 roku, Senat RP przyjął uchwałę z okazji 65. rocznicy śmierci Ulmów „w sprawie uczczenia pamięci Polaków ratujących Żydów w czasie II wojny światowej”. Można w niej expressis verbis przeczytać, że poświęcenie rodziny z Markowej „winno być zaliczone do tego nurtu w tradycji narodu polskiego, który zasługuje na naszą pamięć i szczególną wdzięczność” 63.
34Przedstawicielami owej „tradycji narodu polskiego”, figurą dyskursu publicznego i zarazem mieszkańcami pamięci zbiorowej Ulmowie stali się zwłaszcza dzięki wysiłkom podejmowanym w ostatnich latach przez IPN, szczególnie licznym publikacjom na ich temat autorstwa zastępcy prezesa Instytutu Mateusza Szpytmy 64. Jego anglojęzyczna książka zatytułowana The Risk of Survival. The Rescue of the Jews by the Poles and the Tragic Consequences for the Ulma Family from Markowa 65była rozdawana 12 marca 2018 roku pasażerom inauguracyjnego lotu z podrzeszowskiej Jesionki do Tel Awiwu. Podróżujący, wśród nich ortodoksyjni Żydzi eksponowani na zdjęciu z informacji o tym wydarzeniu zamieszczonej na stronie IPN, zostali wyposażeni w książkę Szpytmy, kiedy na dobre trwał już międzynarodowy konflikt wokół nowelizacji ustawy o IPN 66. Trudno chyba o bardziej jednoznaczny dowód na to, jakie zadanie wyznaczono Ulmom w polskiej polityce wizerunkowej, przede wszystkim w dyskusjach o postawach Polaków wobec Zagłady. W monografii Szpytmy są oni tej postawy symbolem, lecz nie tylko o nich jest mowa. Jak dowiadujemy się z krótkiego opisu:
Autor w sposób syntetyczny przedstawia losy Polaków i Żydów w Polsce okupowanej przez Niemców podczas II wojny światowej. Skupia się na pomocy, jakiej Polacy udzielali Żydom podczas Holokaustu. Pokazuje wysiłki Polskiego Państwa Podziemnego i powołanej przez nie Rady Pomocy Żydom „Żegota”, a także działania zwykłych ludzi, którzy na własną rękę, ryzykując życie, ratowali od zagłady swoich żydowskich współobywateli. Szczególną uwagę poświęca wsi Markowa na Podkarpaciu, w której ukrywało się 25 Żydów. Punktem kulminacyjnym książki są wydarzenia 24 marca 1944 r., kiedy za pomoc Żydom Niemcy zabili Józefa i Wiktorię Ulmów oraz ich sześcioro małych dzieci, a także wszystkich, których w swoim gospodarstwie ukrywali – osiem osób z rodzin Szallów i Goldmanów 67.
35Sendlerowa, Karski, Ulmowie to oczywiście niejedyne ikony polskiego dyskursu o ratowaniu Żydów. Obecni są w nim również rotmistrz Witold Pilecki, Henryk Sławik, rodzina Kowalskich i małżeństwo Żabińskich, ale zajmują raczej mniej eksponowane miejsca czy też w mniejszym stopniu funkcjonują jako „węzły pamięci niepodległej Polski”. Bez tych pierwszych oraz „Żegoty” i Polskiego Państwa Podziemnego trudno nawet wyobrazić sobie kształt tego dyskursu. Ich pominięcie lub choćby niedostateczne podkreślenie zasług traktowane jest jako wykroczenie albo antypolski afront. Przekonali się o tym twórcy gdańskiego Muzeum II Wojny Światowej, którym jeden z recenzentów wystawy głównej, dr hab. Piotr Niwiński, zarzucił, że pominęli „Żegotę” i w ogóle nazbyt skąpo potraktowali temat polskiej pomocy dla Żydów 68. Poddani krytyce odpowiedzieli: „Recenzent zarzuca wystawie, iż nie uwzględnia «Żegoty» i akcji ratowania Żydów. Oczywiście ten temat jest mocno obecny na wystawie w części poświęconej Polskiemu Państwu Podziemnemu. Gdyby Recenzent skorzystał z tabeli interwencji, odnalazłby tam zapisy pokazujące, w których miejscach ukazywana jest działalność «Żegoty», ze szczególnym uwzględnieniem roli Ireny Sendler” 69. Passus ten doskonale pokazuje, jakimi regułami rządzi się polski dyskurs o pomocy Żydom i czym skutkuje jakiekolwiek odstępstwo, nawet jeśli doszło do niego wyłącznie w oczach recenzenta.
36Immanentną cechą tego dyskursu jest również wybiórcze konstruowanie okupacyjnego kontekstu. Kanwą tej opowieści jest nieustanne akcentowanie, że tylko w Polsce za pomaganie Żydom groziła kara śmierci, którą bezwzględnie wykonywano, i tysiące Polaków spotkało się z takimi restrykcjami ze strony Niemców, choć ich dokładna liczba wciąż pozostaje nieznana. „Ile osób zginęło, ratując prześladowanych Żydów?” – pyta Dariusz Walusiak. I odpowiada: „Tego dokładnie nie wiemy. Podawane są różne liczby. Mówi się nawet o pięciu tysiącach zamordowanych. Trudno nawet w tej tragicznej statystyce porównywać się z Europą Zachodnią, gdzie tylko jeden człowiek, Duńczyk, zapłacił życiem za ratowanie Żydów” 70.
37Pomijając fakt, że jest to narracja daleka od prawdy, gdyż podobne przepisy Niemcy wprowadzili także w Serbii i na Ukrainie, bez wątpienia można ją uznać za obowiązującą i powszechnie uznawaną. Doskonale służy podkreślaniu polskiego heroizmu, poświęcenia, ofiary i wyjątkowości. Pozwala również dowodzić, że jeśli jednak coś Polaków powstrzymywało przed pomaganiem Żydom, to był to właśnie strach o życie własne i swoich najbliższych, czego nie doświadczyły żadne inne narody okupowanej Europy, a i tak liczba ich drzewek w Yad Vashem jest niższa od polskich.
38O ile ten okupacyjny kontekst stanowi fundament polskiego dyskursu o ratowaniu, o tyle niemal zupełnie jest w nim pomijany lub pozbawiany znaczenia problem zagrożeń, które na Sprawiedliwych czyhały ze strony rodzimego otoczenia. Zdecydowanie brakuje w nim adekwatnej reprezentacji tego aspektu okupacji, skutkującego strachem przed szantażem, donosami, czujnym okiem sąsiadów i szmalcowników. Nie ma w nim również miejsca dla samotności ratujących, choć jej świadectw dostarczają liczne źródła i badania terenowe. To na ich podstawie Joanna Tokarska-Bakir zwróciła uwagę, że ratowanie Żydów można opisać w kategoriach toczonej o nich „wojny polsko-polskiej”, ponieważ osamotnieni ratujący mieli przeciwko sobie otoczenie, które postrzegało ich „jako odwróconych od lojalności rodzinnych, wioskowych, a nawet, wedle rozpowszechnionych od czasów przedwojennych definicji prawicowych, od lojalności narodowych i konfesyjnych” 71. W takiej właśnie atmosferze podwójnego ryzyka i ze stygmatem zdrajców przychodziło im podejmować heroiczne działania, co w polskim dyskursie o ratowaniu zupełnie umyka uwadze. Przyznanie, że Polacy ratujący Żydów byli i są nie tylko Sprawiedliwymi wśród Narodów Świata, lecz także „Sprawiedliwymi wśród Własnego Narodu” 72, musiałoby przecież powodować jego kompleksową modyfikację. Skoro jednak tej niechcianej wiedzy nie da się pominąć zupełnym milczeniem, to próbuje się ją na różne sposoby unieważniać i neutralizować.
39Z tego względu w dominującym dyskursie o ratowaniu szmalcownicy i szantażyści stanowią margines. Mówi się o nich najczęściej jako o przypadkach, które zdarzały się incydentalnie. Rzeczowniki „margines” i „przypadki”, czasownik „zdarzały się” oraz przysłówek „incydentalnie” to podstawowy zasób słów służący bagatelizowaniu tego problemu. W odniesieniu do Polaków ratujących Żydów nie znajdują one zastosowania, gdyż ratowanie uznano za normę. Od Jana Żaryna można się zaś dowiedzieć, że szmalcownicy rekrutowali się przede wszystkim z Niemców, folksdojczów, Ukraińców oraz samych Żydów 73. Jego wnioski dotyczące Żydów potwierdza Janina Hera, krótko kwitując, iż ludzie pozbawieni skrupułów byli „tak po jednej, jak i drugiej stronie muru” 74. W „Tekach Edukacyjnych” IPN można z kolei przeczytać, że to złapani przez Niemców Żydzi częstokroć wydawali swoich dobroczyńców 75. Ta osobliwa strategia przypisywania szmalcownictwa i denuncjowania przedstawicielom innych narodowości jest wyraźnie widoczna w narracji o wydaniu rodziny Ulmów. W poświęconym ich historii opracowaniu Mateusza Szpytmy oraz Jarosława Szarka autorzy podkreślają, iż doniósł na nich posterunkowy z Łańcuta Aleksander Leś, z pochodzenia Ukrainiec 76. Nie trzeba chyba wyjaśniać, jaki jest sens tej informacji skwapliwie odnotowanej w rubryce „narodowość”.
40Dla Jana Żaryna i to wcale nie jest takie pewne, wszak w dyskusji opublikowanej na łamach „Biuletynu IPN” stwierdził: „nie wiemy, czy rodzinę Ulmów rzeczywiście wydał miejscowy Ukrainiec” 77. Nie ma on jednak wątpliwości, że jeśli już jacyś Polacy zostawali szmalcownikami, to automatycznie sami wykluczali się z polskiej wspólnoty narodowej i tracili obywatelstwo. Wykraczali bowiem poza spektrum oddziaływania Kościoła katolickiego, władz na uchodźstwie oraz Polskiego Państwa Podziemnego jako instytucji normotwórczych, które reprezentowały naród i ratowały Żydów 78. Za ich wydawanie oraz szantażowanie, o czym w dyskursie o pomocy i postawach Polaków wobec Zagłady przypomina się na każdym kroku, Państwo Podziemne bezwzględnie karało śmiercią. Od kiedy takie wyroki zaczęto wykonywać? Ile ich wykonano? Na te pytania wykonawcy nowej polityki historycznej nie odpowiadają. Rzeczywistość okupacyjna nie pozostawia natomiast żadnych wątpliwości, że przepisy takie zostały wprowadzone zdecydowanie zbyt późno i na palcach dwóch rąk można policzyć przypadki ich zastosowania 79.
41O ile w dominującym dyskursie problem denuncjacji oraz szmalcownictwa jest lokowany gdzieś na marginesie postaw społeczeństwa polskiego wobec Zagłady i przypisywany innym, o tyle „wojna polsko-polska” o Żydów jest w nim na ogół nieobecna. Jeśli jednak problem ten zostanie choćby zasygnalizowany, to natychmiast rusza kampania obronna podejmowana przez niektórych historyków i publicystów, choć wymaga to zazwyczaj z ich strony sporej ekwilibrystyki. We wprowadzeniu do „Tek Edukacyjnych” IPN można na przykład przeczytać, że zdarzały się przypadki, kiedy to „współmieszkańcy jedynie przestrzegali sąsiada przed konsekwencjami chronienia pod wspólnym dachem Żyda” 80. Zdecydowanie dalej posuwa się Jan Żaryn, pisząc otwarcie, iż Polacy ratujący Żydów ukrywali to wcale nie ze strachu przed otoczeniem, lecz wymagały tego reguły konspiracji i podpowiadała tradycja:
42Polacy – od pokoleń – mieli wówczas zakodowane w pamięci zbiorowej umiejętności podejmowania działań pozaprawnych. Konspiracja stanowiła zatem wynik samoświadomości, a nie – jak przypisuje się dziś Polakom – przede wszystkim obaw o rzekomo antysemickie nastawienie większości otoczenia. Łamano prawo okupacyjne, więc należało ograniczać krąg wtajemniczonych w ten proceder (dotyczyło to tak samo przechowywania Żyda, jak i lotnika angielskiego, „cichociemnego” wprowadzanego do życia „na powierzchni” przez „ciotki”, jak i podziemnej prasy) 81.
43Problem antysemityzmu i wynikających z niego postaw Polaków wobec Zagłady w dyskursie o ratowaniu najlepiej jednak pozwalają unieważniać opowieści o przedwojennych antysemitach, którzy podczas okupacji nieśli Żydom pomoc. Jan Mosdorf, Bolesław Świderski, Jan Dobraczyński, ks. Marceli Godlewski, ks. Stanisław Trzeciak to najczęściej przywoływane w takim kontekście postaci, co potwierdza choćby lektura książki Grzegorza Górnego zatytułowanej Sprawiedliwi 82. Wymownie brzmią już zresztą same tytuły niektórych spośród poświęconych im artykułów: Ksiądz Stanisław Trzeciak – „antysemita”, który pomagał Żydom 83, Sprawiedliwy z ONR „Falanga” 84czy po prostu Sprawiedliwi wśród narodowców Polski 85. Bez wątpienia narodowcy ci stali się ważnym komponentem dyskursu o ratowaniu jako figura retoryczna wielorakiego zastosowania. Ich postawa ma dowodzić, że przedwojenny antysemityzm nie był wcale taki groźny, lecz wyłącznie teoretyczny, a gdy doszło do chwili próby, to pospieszyli Żydom z pomocą 86. Niekiedy nawet ku zaskoczeniu samych ratowanych, o czym przekonuje Grzegorz Berendt:
44W relacjach ocalonych odnalazłem kilka przypadków zachowań zaskakująco niezgodnych z przedwojennym stereotypem. Dotyczą np. takich sytuacji, gdy Żyd idący ulicą czy przebywający w innym miejscu publicznym natykał się na przedwojennego znajomego związanego z endecją. Pierwszą reakcją było przerażenie. Wydawało się, że za chwilę nastąpi denuncjacja, wydanie w ręce Niemców lub kolaborującej formacji policyjnej. Tymczasem ci znajomi, znani z antysemickich uprzedzeń, zachowali się inaczej, udzielili doraźnej lub długotrwałej pomocy. Nie twierdzę, że takie zachowania były powszechne wśród przedwojennych antysemitów, ale uważam, że nie wolno o nich zapominać 87.
45Ratujący Żydów przedwojenni antysemici służą również wzmocnieniu tezy o skali polskiej pomocy, skoro bowiem nawet oni się w nią zaangażowali, to pomoc ta musiała być przecież powszechna. Taka perspektywa zaś pozwala przyjąć, że Żydów ratowali nie tylko przedstawiciele wszystkich klas społecznych, lecz także pełnego spektrum partii politycznych doby międzywojnia: komuniści, socjaliści i narodowcy spod znaku endecji oraz ONR. Filosemici i antysemici. Kto ratował? Na tak postawione pytanie odpowiedź znajdujemy w przygotowanych przez IPN materiałach edukacyjnych dla uczniów:
46Badania pokazują, że ratujący wywodzili się ze wszystkich warstw społecznych – od ziemiaństwa i inteligencji po robotników i chłopów. Mieli różne wykształcenie, mieszkali w dużych miastach, ale także małych miasteczkach i wsiach. Reprezentowali różne poglądy polityczne – od narodowych po socjalistyczne, różne środowiska, przyświecały im często krańcowo odmienne motywacje. Nie brakło wśród nich osób, które przed wojną były niechętne Żydom, czy to z powodów politycznych, czy konkurencji gospodarczej 88.
47W dominującym dyskursie o pomocy częstokroć eksponowany jest przychylny wobec Żydów stosunek polskich jednostek zbrojnego podziemia, które udzielały im schronienia. „Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie, Armia Ludowa czy Narodowe Siły Zbrojne przyjmowały do swych szeregów żydowskich ochotników” – pisze Ewa Kołomańska 89, Dariusz Walusiak zaś rozgrzesza z antysemityzmu te ostatnie w podrozdziale swojej książki zatytułowanym „Żydzi w szeregach NSZ” 90. Oboje, podobnie jak wielu innych autorów, ani słowem nie wspominają o zbrodniach, których oddziały polskich narodowców dopuszczały się na Żydach, a przede wszystkim o powodach ukrywania przez nich swojego pochodzenia przed polskimi towarzyszami broni i konsekwencjach jego odkrycia.
48Takie informacje nie przebijają się do oficjalnego dyskursu, gdyż heroizm, patriotyzm i poświęcenie Polaków stanowią istotę nowej polityki historycznej. Czytelnicy i czytelniczki Janiny Hery dowiadują się więc na przykład, że żydowscy uciekinierzy z gett i transportów padali ofiarą napadów „ze strony nie tylko oddziałów czysto rabunkowych, ale także sowieckich i komunistycznych”. Poza tym „Żydzi członkowie i współpracownicy PPR, GL i AL tracili także życie, stając się ofiarami rozgrywek i «czystek» w szeregach tych organizacji. Niekiedy zresztą sami byli sprawcami morderstw” 91. Skąd zatem wzięły się oskarżenia NSZ i AK o udział w zbrodniach na Żydach? Na to pytanie Hera również odpowiada, czyniąc odpowiedzialnymi za te fałszywe w jej ocenie pomówienia brutalnych śledczych z UB, którzy „przy pomocy wyrafinowanych tortur, bicia i szantażu” zmuszali oskarżonych do przyznania się do winy i wymuszali zeznania „potwierdzające udział w tych zbrodniach żołnierzy AK, NSZ lub też «Polaków»” 92. Innymi słowy, wszystkiemu winni są komuniści, a więc nie-Polacy, którzy z kolei w książce Grzegorza Górnego denuncjowali ukrywających się Żydów, podobnie jak żydowscy agenci gestapo. Akt oskarżenia pod adresem Żydów tam i wtedy oraz tu i teraz stanowi zresztą kolejny element dyskursu o ratowaniu.
49W kontekście wojennej przeszłości opiera się on przede wszystkim na zarzutach współpracy z Niemcami, własnej bierności, wydawania swoich wybawców oraz „przemilczanej kolaboracji” po 17 września 1939 roku, której pamięć powstrzymywała Polaków przed pomaganiem rzekomym oprawcom. To jednak nic nowego. W ostatnich latach lista zarzutów została natomiast poszerzona o oskarżanie Żydów, że poniekąd sami nie dali Polakom szansy, by ci mogli ich ratować. Niekiedy przybiera to postać dość enigmatyczną, jak choćby w zdaniu z przedmowy do wydanej przez IPN publikacji Z przeszłości Żydów polskich, w której czytamy: „Żydzi w czasie II wojny światowej, stojący w obliczu zagłady biologicznej, nie zawsze zdawali sobie sprawę, czy Polacy mogą im pomóc” 93. Zazwyczaj jednak autorzy nie pozostawiają wątpliwości, co konkretnie mają na myśli. Wprost pisał o tym na przykład historyk Marcin Urynowicz, powołując się na ustalenia innych badaczy, twierdzących, „że inicjatorem wszczęcia akcji pomocy musiała być strona żydowska” i Polacy mogli pomagać tylko „tym Żydom, którzy pokonując strach i decydując się na zostawienie bliskich, wychodzili z gett i zwracali się o pomoc”, a było ich „stosunkowo niewielu”, około 300 tysięcy 94. Podobny punkt widzenia znajdziemy również we wprowadzeniu do cytowanych już „Tek Edukacyjnych” przygotowanych wspólnie przez IPN i NCK; w odpowiedzi na pytanie o liczbę ocalonych czytamy tam już w pierwszych zdaniach:
Wojnę przeżyła tylko niewielka część polskich Żydów. Uratowanie większości nie było możliwe. Wśród trzymilionowej społeczności żydowskiej zaledwie około 300 tysięcy osób zdecydowało się zaryzykować ucieczkę z miejsc wyznaczonych przez Niemców. Tylko ich można było ratować. Wielu jednak zdecydowało się na powrót do gett i obozów, gdzie przebywali ich najbliżsi, rodziny i krewni 95.
50Zarzut ten, ukryty w pytaniu „Dlaczego tak mało Żydów skorzystało z możliwości ratowania się, czyli wychodzenia na aryjską stronę”, stawia także Jan Żaryn i wielu innych 96. W ich wywodach nie znajdziemy odpowiedzi, na jakiej podstawie twierdzą, że liczba Żydów szukających pomocy była niewielka, dlaczego bowiem 300 tys. to mało? Przede wszystkim jednak próżno w nich szukać choćby śladu poważnej refleksji nad tym, co w istocie powstrzymywało Żydów przed opuszczeniem getta, ucieczką z transportu czy obozu i szukaniem ratunku po aryjskiej stronie. Albo co sprawiało, że właśnie stronę tę opuszczali i zrezygnowani wracali, skąd przyszli. Czy aby na pewno strach przed rozłąką z rodziną lub tęsknota za nią wszystko wyjaśniają? Odpowiedź twierdząca jest możliwa tylko wówczas, gdy milczeniem pomija się strzeżone przez szmalcowników wyjścia z getta, lustrujący wzrok ulicy, ofiary zatrzaśniętych drzwi i wiele innych zagrożeń czekających na Żydów po aryjskiej stronie. Poza tym czy Żydzi szukający pomocy na prowincji w czasie tak zwanej trzeciej fazy Holokaustu, gdy nie było już dokąd wracać, gdyż getta zostały zlikwidowane, również nie zdawali sobie sprawy, „czy Polacy mogą im pomóc”? Tylko wskutek tych wszystkich przemilczeń i niedopowiedzeń można ostatecznie sformułować cyniczne oskarżenie, że Żydzi po prostu uniemożliwili Polakom akcję pomocy na szeroką skalę. Sami są zatem sobie winni, skoro nie pozwolili siebie ratować. Prawdopodobnie do takiej konkluzji ma prowadzić właśnie ten pełen hipokryzji sposób przeniesienia odpowiedzialności na ofiary, jakże wygodny dla polskiej wspólnoty narodowej.
51Żydzi oskarżani są też o niewdzięczność. Polacy ratowali ich z narażeniem własnego życia, a oni pomawiają wybawców o współudział w Zagładzie. Ten motyw dyskursu nieustannie powraca w różnych odsłonach. Całkiem możliwe, że figura żydowskiej niewdzięczności została osadzona w jego strukturze już w Marcu ’68 i odtąd powraca zgodnie z potrzebą chwili. Powróciła też po Jedwabnem, gdy wraz ze wzmożonym poszukiwaniem Polaków ratujących Żydów zaczęto donośnie krytykować Yad Vashem za nieadekwatną liczbę przyznanych im medali Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Na łamach prasy pojawiły się artykuły, których autorzy przyglądali się stosowanej procedurze, uznając ją za nazbyt restrykcyjną. W „Tygodniku Powszechnym” opublikowano na przykład wywiad z Ireną Steinfeldt, dyrektorką Departamentu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w Yad Vashem, której dziennikarka Karolina Przewrocka-Aderet stawiała kolejne pytania w tonie przesłuchania prokuratorskiego 97. Pretensje o nadmierne limitowanie medali można znaleźć w różnych publikacjach poświęconych polskim Sprawiedliwym oraz w materiałach edukacyjnych IPN przeznaczonych dla uczniów i nauczycieli. Można je również dostrzec w częstokroć przywoływanych słowach Tomasza Strzembosza, że liczba Polaków odznaczonych przez Izrael to raptem „czubek czubka góry lodowej”.
52Czyżby zatem premier Mateusz Morawiecki podpowiedział Instytutowi Yad Vashem jedyne rozwiązanie, które ma szansę raz na zawsze sprostać polskim oczekiwaniom? Zakończy wreszcie żonglerkę liczbami, dowiedzie żydowskiej wdzięczności, a przede wszystkim zapewni Polsce niekwestionowaną pozycję lidera w oczach świata. Szef rządu zaproponował je 27 stycznia 2018 roku w oficjalnym wystąpieniu podczas uroczystych obchodów z okazji 73. rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz-Birkenau. Stwierdził bowiem, że w Yad Vashem „brakuje jednego drzewa, jednego najważniejszego drzewa – drzewa dla Polski. Drzewa Polski” 98. Najwyraźniej pomysł ten uznał za bardzo dobry, skoro mówił o nim i później, kiedy wybuchł już międzynarodowy skandal wokół nowelizacji ustawy o IPN. Tytułem podsumowania na uwagę zasługuje jednak inny konflikt o widocznych dziś w pełni konturach. O ile bowiem podczas okupacji trwała „polsko-polska wojna” o Żydów, których wbrew większości próbowano ocalić, o tyle od kilkunastu lat toczy się ona w dyskursie publicznym o tych osamotnionych ratujących. Dla nich również zagrożeniem pozostaje większość, która chce ich zawłaszczyć i utożsamić z narodem.
Notes de bas de page
1 Artykuł stanowi zmodyfikowany fragment rozdziału Rzeczpospolita Sprawiedliwych pochodzącego z książki Po Jedwabnem. Anatomia pamięci funkcjonalnej. Zob. P. Forecki, Po Jedwabnem. Anatomia pamięci funkcjonalnej, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2018, s. 255–363.
2 A. Haska, Sprawiedliwi są wśród nas, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 1067.
3 Sformułowaniem takim po raz pierwszy posłużył się prof. Tomasz Strzembosz w „Studiu Otwartym” TV Puls. Cyt. za: M. Pawlicki, Kowalscy ginęli, by ratować polskich Żydów, http://www.rp.pl/artykul/74292-Kowalscy-gineli--by-ratowac-polskich-Zydow.html (dostęp 28 II 2018). W dyskursie publicznym cytat ten jednak zaczął żyć własnym życiem i można również spotkać takie jego wersje, jak „czubek góry lodowej” czy też „wierzchołek góry lodowej”.
4 D. Libionka, Polskie czasopiśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008), „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2008, nr 4, s. 72.
5 J. Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 1073–1083.
6 A. Haska, Sprawiedliwi są wśród nas, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 1068–1072.
7 J. Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, s. 9.
8 Tamże, s. 13.
9 M. Rosalak, Białe plamy, „Rzeczpospolita”, dodatek „Życie za życie”, 17 IX 2008.
10 Dlaczego nie znamy naszych bohaterów (dyskusja), Elżbieta Isakiewicz, Katarzyna Meloch, Joanna Tokarska-Bakir, Paweł Machcewicz, „Więź” 2005, nr 4, s. 61–62.
11 http://zyciezazycie.pl/ (dostęp 20 II 2018).
12 Zob. http://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,19,ustanowienie-narodowego-dnia-pamieci-polakow-ratujacych-zydow-.html (dostęp 20 II 2018).
13 http://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,19,ustanowienie-narodowego-dnia-pamieci-polakow-ratujacych-zydow-.html (dostęp 20 II 2018).
14 Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Materiały dla nauczyciela, seria „Teki Edukacyjne”, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2008, s. 11.
15 Biedni Polacy patrzą i ratują, z Grzegorzem Berendtem, Markiem Wierzbickim i Janem Żarynem rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn IPN” 2009, nr 3, s. 21.
16 J. Hera, Polacy ratujący Żydów. Słownik, Neriton, Warszawa 2014, s. 115.
17 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+20120510+ITEMS+DOC+XML+V0//EN&language=EN#sdocta1 (dostęp 20 II 2018).
18 J. Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych, s. 1081.
19 Zob. Wystąpienie Prezydenta RP Andrzeja Dudy na uroczystości otwarcia Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej, http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/art,33,wystapienie-na-uroczystosci-otwarcia-muzeum-polakow-ratujacych-zydow-im-rodziny-ulmow-w-markowej-.html (dostęp 20 II 2018).
20 Zob. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 marca 2011 r. w 67. rocznicę męczeńskiej śmierci rodziny Józefa i Wiktorii Ulmów wyrażająca hołd Polakom, którzy ratowali Żydów skazanych na Zagładę przez niemieckiego okupanta, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20110280303 (dostęp 20 II 2018).
21 J. Żaryn, T. Sudoł, Polacy ratujący Żydów. Historie niezwykłe, Neriton, Warszawa 2014, s. 81.
22 B. Keff, Antysemityzm. Niezamknięta historia, Czarna Owca, Warszawa 2013, s. 197.
23 G. Górny, Sprawiedliwi. Jak Polacy ratowali Żydów przed Zagładą, Rosikon Press, Warszawa 2013, s. 291.
24 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 marca 2011 r. w 67. rocznicę męczeńskiej śmierci rodziny Józefa i Wiktorii Ulmów wyrażająca hołd Polakom, którzy ratowali Żydów skazanych na Zagładę przez niemieckiego okupanta, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20110280303 (dostęp 20 II 2018).
25 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 2009 r. w sprawie uczczenia pamięci Polaków ratujących Żydów w czasie II wojny światowej, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20090220277 (dostęp 20 II 2018).
26 T. Strzembosz, Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945, Krupiński i S-ka, Warszawa 2000, s. 151.
27 E. Kopówka, P. Rytel-Andrianik (ks.), Dam im imię na wieki (Księga Izajasza 56,5). Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Oksford– Treblinka 2011, s. 7.
28 J. Żaryn, T. Sudoł, Polacy ratujący Żydów…, s. 91.
29 Polska pomoc dla Żydów (pytania i odpowiedzi), „Rzeczpospolita”, dodatek „Życie za życie”, 17 IX 2008.
30 D. Walusiak, Winni. Holokaust i fałszowanie historii, Dom Wydawniczy Rafael, Kraków 2016, s. 9.
31 M. Kozłowski, A. Folwarczny, M. Bilewicz, Trudne pytania w dialogu polsko-żydowskim, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2006, s. 69.
32 J. Kaczyński, Ocalić od zapomnienia cichych Bohaterów, aby przywrócić sprawiedliwość sprawiedliwym, w: Pamięć i nadzieja, Fundacja „Lux Veritatis”, Warszawa 2017, s. 21.
33 D. Libionka, Polskie czasopiśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom…, s. 71.
34 G. S. Paulsson, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), przeł. E. Olender-Dmowska, Znak i Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Kraków 2007, s. 48.
35 M. Urynowicz, Liczenie z pamięci, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 44, s. 6.
36 J. Leociak, D. Libionka, Żonglerka liczbami, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 47, s. 11.
37 T. Żukowski, Sprawiedliwi – sposób dyskryminacji Żydów, „Przekrój” 2012, nr 41, s. 20.
38 J. Żaryn, T. Sudoł, Polacy ratujący Żydów…, s. 82.
39 J. Żaryn, Kościół, naród, człowiek, czyli opowieść optymistyczna o Polakach w XX wieku, Instytut Pamięci Narodowej i Neriton, Warszawa 2012, s. 591.
40 J. Żaryn, T. Sudoł, Polacy ratujący Żydów…, s. 20.
41 http://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,19,ustanowienie-narodowego-dnia-pamieci-polakow-ratujacych-zydow-.html (dostęp 20 II 2018).
42 Polska pomoc dla Żydów…
43 W obronie dobrego imienia Polaków, z ks. Pawłem Rytlem-Andrianikiem rozmawia ks. Ireneusz Skubiś, https://opoka.org.pl/biblioteka/I/IH/niedziela201521-pomoc-holokaust.html (dostęp 27 III 2018).
44 Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej, Materiały dla nauczyciela, s. 10.
45 Zob. E. Kopówka, P. Rytel-Andrianik (ks.), Dam im imię na wieki… Krytyczna recenzja tej książki została opublikowana w dziale „Curiosa”, zob. D. Libionka, Uwagi o ratowaniu Żydów w „okolicach Treblinki”, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2013, nr 9, s. 687–696.
46 Zob. B. Szaynok, hasło: Żegota, w: Węzły pamięci niepodległej Polski, red. Z. Najder, A. Machcewicz, M. Kopczyński, R. Kuźniar, B. Sienkiewicz, J. Stępień, W. Włodarczyk, Muzeum Historii Polski i Znak, Warszawa–Kraków 2014, s. 961.
47 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 grudnia 2017 r. w 75 rocznicę utworzenia Rady pomocy Żydom „Żegota” oraz misji Jana Karskiego, https://www.senat.gov.pl/diariusz/posiedzenia-senatu/art,10335,12-15-grudnia-2017-r-.html (dostęp 20 II 2018).
48 Zob. np. A. Puławski, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), Instytut Pamięci Narodowej, Lublin 2009.
49 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 2012 r. w sprawie uczczenia 70. rocznicy powstania Rady Pomocy Żydom „Żegota”, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20120000929 (dostęp 20 II 2018).
50 A. Bikont, Sendlerowa. W ukryciu, Czarne, Wołowiec 2017.
51 Bikont o Sendlerowej: Ateistka i socjalistka stała się idolką prawicy i Kościoła, z Anną Bikont rozmawia Mike Urbaniak, http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,22557413,bikont-o-sendlerowej-to-dzisiaj-najwiekszy-paradoks-ze-ta.html (dostęp 20 II 2018).
52 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 lutego 2010 r. w sprawie uczczenia pamięci Ireny Sendlerowej w 100. rocznicę Jej urodzin, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20100100086 (dostęp 20 II 2018).
53 Zob. http://roksendlerowej.pl/uchwala/ (dostęp 20 II 2018).
54 Zob. M. Rizzo, L. Bonaccorso, Jan Karski. Człowiek, który odkrył Holokaust, przeł. A. Hołub, Wydawnictwo Alter, Kraków 2014.
55 Zob. E. T. Wood, S. M. Jankowski, Karski: How One Man Tried to Stop the Holocaust, John Wiley & Sons, New York 1994.
56 Karski i władcy ludzkości – to tytuł filmu w reżyserii Sławomira Grünberga, którego premiera odbyła się w roku 2015. Zob. http://www.filmweb.pl/film/Karski+i+w%C5%82adcy+ludzko%C5%9Bci-2015-737894 (dostęp 20 II 2018).
57 „Jan Karski. Niedokończona Misja” – to nazwa projektu prowadzonego od 2010 roku przez Muzeum Historii Polski. Zob. http://jankarski.muzhp.pl/ (dostęp 20 II 2018).
58 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 grudnia 2013 r. w sprawie ustanowienia roku 2014 Rokiem Jana Karskiego, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WMP20130001019/O/M20131019.pdf (dostęp 20 II 2018).
59 Zob. http://www.jankarski.org/ (dostęp 20 II 2018).
60 E. Wierzyńska, Bez nich nie byłoby Roku Karskiego! Podziękowania, http://www.jankarski.org/program/news/n/bez-nich-nie-byloby-roku-karskiego-podziekowania/ (dostęp 20 II 2018).
61 A. Haska, „Keep calm and” bądź jak Jan Karski, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2015, nr 11, s. 786.
62 Misja Karskiego była priorytetowa dla polskiego podziemia, z Adamem Puławskim rozmawia Waldemar Kowalski, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-adam-pulawski-misja-karskiego-byla-priorytetowa-dla-polskiego-podziemia (dostęp 20 II 2018).
63 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 2009 r. w sprawie uczczenia pamięci Polaków ratujących Żydów w czasie II wojny światowej, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20090220277 (dostęp 20 II 2018).
64 Zob. np. M. Szpytma, J. Szarek, Ofiara Sprawiedliwych, Dom Wydawniczy Rafael, Kraków 2004; M. Szpytma, J. Szarek, Rodzina Ulmów, Dom Wydawniczy Rafael, Kraków 2016; M. Szpytma, Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2015.
65 M. Szpytma, The Risk of Survival. The Rescue of the Jews by the Poles and the Tragic Consequences for the Ulma Family from Markowa, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa–Kraków 2009.
66 Zob. Książki IPN w samolocie do Izraela, https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/48523,Ksiazki-IPN-w-samolocie-do-Izraela-12-marca-2018.html (dostęp 20 II 2008).
67 https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/ksiazki/12572,THE-RISK-OF-SURVIVAL-The-Rescue-of-the-Jews-by-the-Poles-and-the-Tragic-Conseque.print (dostęp 20 II 2018).
68 https://www.slideshare.net/RadioGdansk/muzeum-ii-wojny-wiatowej-recenzja-piotr-niwiski (dostęp 20 II 2018).
69 Zob. Odpowiedź na recenzje wystawy głównej Muzeum II Wojny Światowej, autorstwa dr. hab. Piotra Niwińskiego, prof. UG, red. Piotra Semki, prof. dr. hab. Jana Żaryna, napisane na zamówienie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, https://muzeum1939.pl/u/pdf/792652210792652210.pdf (dostęp 20 II 2018).
70 D. Walusiak, Winni…, s. 12.
71 J. Tokarska-Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2008, nr 4, s. 197.
72 A. Klugman, Encyklopedia polskich Sprawiedliwych, „Więź” 2005, nr 4, s. 52.
73 J. Żaryn, T. Sudoł, Polacy ratujący Żydów…, s. 48–49.
74 J. Hera, Polacy ratujący Żydów. Słownik, s. 118.
75 Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Materiały dla nauczyciela, s. 10.
76 Zob. M. Szpytma, J. Szarek, Ofiara Sprawiedliwych, s. 44.
77 Biedni Polacy patrzą i ratują, s. 14.
78 J. Żaryn, Kościół, naród, człowiek…, s. 540–541.
79 Zob. A. Puławski, Polskie Państwo Podziemne wobec Zagłady, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 2, s. 315–332.
80 Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Materiały dla nauczyciela, s. 10.
81 J. Żaryn, Kościół, naród, człowiek…, s. 527.
82 Zob. G. Górny, Sprawiedliwi. Jak Polacy ratowali Żydów…
83 T. M. Płużański, Ksiądz Stanisław Trzeciak – „antysemita”, który pomagał Żydom, „Fronda” 2013, nr 66, s. 197-205.
84 W. J. Muszyński, Sprawiedliwy z ONR „Falanga”, „Biuletyn IPN” 2010, nr 11, s. 97–101.
85 S. Bojemski, Sprawiedliwi wśród narodowców Polski, „Fronda” 2001, nr 25/26, s. 328–341.
86 Zob. np. S. Bojemski, Polscy narodowcy a Żydzi: praktyka dnia codziennego w czasie okupacji niemieckiej na przykładzie żołnierzy NSZ, w: Złote serca czy złote żniwa?, red. M. J. Chodakiewcz, W. J. Muszyński, The Facto, Warszawa 2011, s. 353–380.
87 Biedni Polacy patrzą i ratują, s. 5.
88 Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Materiały dla ucznia, seria „Teki Edukacyjne”, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2008, s. 6.
89 E. Kołomańska, „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat”. Polacy ratujący Żydów w czasie II wojny światowej na Kielecczyźnie, Wydawnictwo BUK, Sobolewo 2016, s. 16.
90 D. Walusiak, Winni…, s. 359–375.
91 J. Hera, Polacy ratujący Żydów. Słownik, s. 73–74.
92 Tamże, s. 91.
93 Zob. R. Renz, J. Kurtyka, Przedmowa, w: Z przeszłości Żydów polskich. Polityka, gospodarka, kultura, społeczeństwo, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Instytut Pamięci Narodowej i Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”, Kraków 2005, s. 6.
94 M. Urynowicz, Liczenie z pamięci, s. 6.
95 Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej. Materiały dla ucznia, s. 7.
96 Biedni Polacy patrzą i ratują, s. 10.
97 Wciąż dostajemy wiele świadectw, z Ireną Steinfeldt rozmawia Karolina Przewrocka-Aderet, https://www.tygodnikpowszechny.pl/wciaz-dostajemy-wiele-swiadectw-32997 (dostęp 20 II 2018).
98 Oto fragment wystąpienia, w którym premier przedstawił swój pomysł: „Jest około 20 tysięcy Sprawiedliwych Wśród Narodowych Świata, przyznanych tyle medali, wśród nich blisko 7 tysięcy dla Polaków, ale to nie oddaje prawdy, to nie oddaje rzeczywistości, jaka wtedy panowała. Bo w okupowanej Polsce za pomoc naszym braciom żydowskim groziła natychmiastowa kara śmierci i dlatego w Yad Vashem brakuje jednego drzewa, jednego najważniejszego drzewa – drzewa dla Polski. Drzewa Polski”. Cyt. za: Premier Mateusz Morawiecki, Nie ma naszego przyzwolenia na relatywizację zła, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/premier-mateusz-morawiecki-nie-ma-naszego-przyzwolenia-na-relatywizacje-zla.html (dostęp 20 II 2018).
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017