Pogrom kielecki 4 lipca 1946 roku: czwarta faza Zagłady? 1
p. 49-77
Texte intégral
1Jechiel Alpert, matematyk, w 1946 roku miał 33 lata. Wojnę przetrwał w kilku hitlerowskich obozach pracy (Pionki, Gusen, Mauthausen). Po powrocie do rodzinnych Kielc w lecie 1945 roku został zastępcą przewodniczącego Komitetu Żydowskiego i przedstawicielem partii Ichud 2na województwo kieleckie. Zamieszkał z żoną na drugim piętrze schroniska żydowskiego przy ul. Planty 7A, gdzie przebywali też inni podobni mu rozbitkowie z Zagłady. Ranek 4 lipca 1946 roku Alpert zapamiętał następująco:
Zszedłem właśnie […] do biura, które było na pierwszym piętrze, kiedy doktor Kahane 3mi mówi, że zaaresztowali jakiegoś Żyda. Posądzają go, że złapał polskiego chłopca i zamknął go w piwnicy. […] Powiedziałem do [niego]: Słuchaj, natychmiast idź na milicję, żeby tego Żyda wypuścili, bo może być nieszczęście, może być prowokacja i bardzo przykra historia. On poszedł, po kilku minutach wraca z powrotem: Wszystko załatwione, zaraz go wypuszczą. […] Ja podchodzę do okna i widzę, że milicja otacza gmach! I okazuje się, że milicja przyszła rewizję zrobić i szukać ukrytych dzieci, względnie trupów tych dzieci, bo – podobno – nie tylko jedno dziecko zostało złapane, ale dużo dzieci… Ja dzwonię do UB i proszę, żeby przyszli. Przyszli z UB, powiedziałem im: – Słuchajcie, widzicie, co się dzieje? Musicie zareagować, może być prowokacja… I wtedy już się zaczęły zbierać tłumy ludzi…
– [pytanie spisującej zeznanie Idy Fink] Jak UB zareagowało?
– Nie mogli dać żadnego rozkazu, bo ich było czterech oficerów, nawet nie w mundurach, tylko w cywilu, i na milicję nie mogli wpłynąć. A milicja odnosiła się do nas bardzo gburowato 4.
Perspektywa milicji
2Milicjant Franciszek Furman, lat 31, przesłuchiwany pięć dni po pogromie kieleckim, był w komisariacie, gdy wpłynęło krytyczne zgłoszenie:
[4 lipca 1946] o ósmej rano przyszedł do naszej Komendy ojciec z synem [Walenty Błaszczyk z dziewięcioletnim synem, Heniem] […]. Ojciec ten oznajmił, iż syna jego Żydzi trzymali trzy dni, a czwartego dnia udało mu się uciec 5.
3W powojennej Polsce informacja o zniknięciu dziecka uruchamiała dwa rodzaje skojarzeń – z Cyganami i z Żydami. O ile ci pierwsi mieli nie czynić uprowadzanym dzieciom żadnej krzywdy, tym drugim przypisywano intencje rodem z horroru: wykrwawiania i używania ich krwi 6. Wywodząca się z ludu komunistyczna milicja najwyraźniej podzielała ten pogląd, toteż zgłoszenie Błaszczyków „potraktowano serio” 7. Oznaczało to wskazanie zasobu pojęć, procedur i obrazów, w których obrębie sprawa mogłaby zostać wyjaśniona, co w praktyce równało się uruchomieniu narracji mordu rytualnego. Kluczową rolę odgrywa w niej kategoria „piwnicy” jako miejsca, gdzie przechowuje się porwane dzieci. Słowo to powraca wielokrotnie w zeznaniu zastępcy komendanta wojewódzkiego MO w Kielcach Kazimierza Gwiazdowicza 8, który podtrzymał wydany przez komendanta komisariatu 9rozkaz wysłania patrolu na Planty.
4Plutonowy Furman, uczestnik owego patrolu, miał ustalić, kto i gdzie chłopca przetrzymywał. Po drodze na miejsce zdarzenia jako sprawcę porwania Henio Błaszczyk wskazał mężczyznę „w zielonym kapeluszu” 10, stojącego pod zamieszkanym przez Żydów domem przy ul. Planty 7A. Był to niemłody, „bardzo pobożny człowiek [Henryk Kałman] Singer, który niedawno wrócił z kacetów [obozów koncentracyjnych]” 11, podobno nie całkiem normalny 12. Milicjanci dokonali publicznego zatrzymania Singera, po czym odprowadzono go na posterunek MO, gdzie został pobity 13. Następnie „najzdolniejsi zwiadowcy” MO 14wrócili na Planty, aby kontynuować dochodzenie. Przeszukiwane były dwa domy żydowskie. Milicjanci prowadzili Henia po mieszkaniach, poszukując miejsca, gdzie go przetrzymywano. Wersja z piwnicą odpadła – okazało się, że oba zamieszkiwane przez Żydów domy na Plantach nr 7 i 7A, nie były podpiwniczone. Mówi milicjant Furman, sądzony później za wznoszenie okrzyków antyżydowskich:
Chłopak nie mógł ustalić miejsca jego przechowywania, raz mówił, że trzymywali go w psiej budzie, drugi raz, że go trzymali w chlewie […]. W tym też czasie zaczęły napływać i stawać dokoła budynku tłumy ludzi. Tłumy te wywaliły bramę i całą falą szli na podwórko, krzycząc, iż Żydzi zamordowali osiemnaścioro polskich dzieci i sami wydamy nad nimi sąd 15.
Perspektywa ofiar
5Zobaczmy, jak wyglądało to z perspektywy żydowskich mieszkańców schroniska. Zeznaje Chaim Latasz, lat 17, z zawodu malarz, który niedawno powrócił z obozu koncentracyjnego Buchenwald:
o godzinie 9-tej Furman Franciszek przyszedł wraz z kilkoma milicjantami, obstawili dom od strony podwórka. Na podwórku tym zaczęli gromadzić się ludzie cywilni, do których to Furman krzyczał, iż Żydzi zamordowali polskie dzieci! Dzieci te ukryli gdzieś w domu. Nawoływał ludzi, aby wszyscy brali udział w szukaniu tych dzieci, aby zemścić się. Ludzie, słysząc takie historie, uwierzyli i wszyscy ruszyli do przetrząsania podwórka, krzycząc i wyzywając na Żydów 16.
6Ewa Szuchman, krawcowa, lat 25, widziała opisywaną sytuację z balkonu swojego mieszkania w schronisku:
zobaczyłam tłum ludzi idących od ulicy Sienkiewicza w kierunku ulicy Planty, pod dom przy ulicy Planty 7a, w którym mieszkałam. Na czele tego tłumu szedł mężczyzna, lat około 35–40, z chłopczykiem sześcioletnim, oraz dwóch milicjantów. Milicjanci owi poczęli krzyczeć i pytać się zamieszkałych w owym domu Żydów, gdzie jest dziecko polskie, które zostało zamordowane. Lokatorzy tego domu odpowiedzieli milicjantom: szukajcie, tu przecież nikt nikogo nie zamordował. Milicjanci poczęli szukać po całym domu, lecz nikogo nie znaleźli, a zwłaszcza rzekomego dziecka, którego w ogóle nie było 17.
7Świadkiem zdarzeń była też Maria Welfman, mieszkanka drugiego piętra:
8Około godziny 10 przylecieli ludzie z miasta i mówili, że zatrzymano Żyda. W pół godziny później dom nasz otoczony był przez umundurowanych mężczyzn, tłum wołał: „Żydzi, gdzie nasze dzieci, gdzieście podzieli nasze dzieci”. Weszłam do [„kibucu”], który się mieścił na tymże piętrze, tam wśród mieszkańców panował popłoch, bali się tłumu z ulicy, który wdarł się na dziedziniec (plac szkolny, po obaleniu parkanu). Zeszłam na pierwsze piętro do sąsiadów Żydów. Na schodach widziałam umundurowanego mężczyznę, który wygrażając karabinem, wołał: „Gdzie nasze zamordowane dzieci, my wam pokażemy” 18.
9Osobnika tego Ewa Szuchman rozpoznała później w śledztwie jako milicjanta Władysława Błachuta, lat 21 19. Jego okrzyk zapamiętała nieco inaczej: „Niemcy was nie zabili, to my was dokończymy za to, żeście wymordowali nasze polskie dzieci” 20.
Perspektywa Urzędu Bezpieczeństwa
10Gdy tylko szef WUBP mjr Władysław Sobczyński dowiedział się o wysłaniu patrolu MO na Planty, kilkanaście minut po godzinie 9 zadzwonił do zastępcy komendanta wojewódzkiego MO do spraw politycznych mjr. Kazimierza Gwiazdowicza z prośbą o wyjaśnienia. Ten odpowiedział, że dwa dni wcześniej Błaszczykowie złożyli meldunek na MO, iż chłopiec był więziony w budynku Komitetu Żydowskiego, a co więcej, „w piwnicy tego gmachu zostały zwłoki jeszcze jednego dziecka zabitego przez Żydów” 21. Sobczyński zeznaje:
Odpowiedziałem mu, że jest to zwykła prowokacja, że należy patrol rewidujący Milicji wycofać, gdyż rewizja w takich okolicznościach, zwłaszcza przy takim zachowaniu patrolu – skierowanie broni w kierunku domu, zamiast ochraniać dom przed tłumem – może doprowadzić do niebezpiecznych ekscesów. Gwiazdowicz odpowiedział mi, że czy to jest prowokacja, to się okaże później, tymczasem on sprawę doprowadzi do końca 22.
11Na spór kompetencyjny, który się wywiązał, rzutowały fatalne stosunki pomiędzy dwiema instytucjami ochrony porządku w powojennej Polsce. Milicja Obywatelska, gromadząca dawnych partyzantów, spośród których wielu miało na koncie zabójstwa Żydów 23, cieszyła się opinią bardziej „ludowej” niż Urząd Bezpieczeństwa, bezpośrednio kojarzony z władzą komunistyczną, odczuwaną jako obca 24. Wobec eskalacji napięcia na Plantach Sobczyński jeszcze raz zadzwonił do Gwiazdowicza, tym razem żądając przysłania jak największej liczby milicjantów celem zabezpieczenia schroniska. Z podobną prośbą zwrócił się do Straży Pożarnej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego 25.
12Jego żądania spełniono, ale niezgodnie z intencjami: przysyłani na miejsce żołnierze (żandarmeria wojskowa z 2 Dywizji Wojska Polskiego, Oficerska Szkoła Milicyjna oraz grupa żołnierzy z KBW 26) nie zostali poinformowani, że powinni chronić Żydów. Przeciwnie, byli przekonani, że idą ich ukarać: „Po drodze, jak szliśmy, ludność krzyczała: «panowie oficerowie i żołnierze giną […] zabici przez żydów»” 27. Świadkowie zeznają, że „po przybyciu wojsko od razu zaczęło strzelać do gmachu” 28. Dodajmy, że w trakcie intensywnych rozmów z Warszawą Sobczyński otrzymał wyraźny zakaz użycia broni wobec tłumu, respektowany też przez dowódców wysłanych na Planty oddziałów porządkowych 29.
13Jednym z funkcjonariuszy WUBP wysłanych z samego rana na miejsce zdarzenia przez zaniepokojonego Sobczyńskiego był Edmund Kwasek. Na przesłuchaniu powiedział, że pierwszą osobą zatrzymaną przez niego po przybyciu była niejaka Zofia Prokop, która „krzyczała, że Żydzi zamordowali 17 dzieci w tym domu przy ulicy Planty” 30. Kwasek (który wraz z Tadeuszem Gajewskim uratował z budynku kolegę Żyda, por. Alberta Grynbauma, wywożąc go samochodem pożyczonym od Sobczyńskiego 31) usiłował skłonić szefa, zajętego głównie telefonowaniem po pomoc, do bardziej energicznych działań. Jeszcze bardziej zdumiała go jednak postawa wiceszefa Komendy Wojewódzkiej MO Gwiazdowicza, który podczas improwizowanego wiecu przed schroniskiem ściskał dłoń człowiekowi wznoszącemu antyżydowskie okrzyki 32. Miarą demoralizacji milicji może być to, że w trakcie rozmów telefonicznych z Sobczyńskim szef kieleckiej Komendy Wojewódzkiej MO Witold Kuźnicki twierdził, iż „pogrom jest prowokacją, której mogli dokonać sami Żydzi” 33.
14Jeszcze zanim pogrom się rozwinął, pod budynek przy Plantach podjechały dwa willysy z funkcjonariuszami Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, którzy usiłowali przeszkodzić milicji w prowadzeniu rewizji. Wspominający po latach to zdarzenie milicjant Antoni Kręglicki mówił: „Przybyli funkcjonariusze UB poczęli przemocą zatrzymywać naszych funkcjonariuszy MO. Doszło do wzajemnej szarpaniny i bijatyki” 34. O nastrojach, jakie to zdarzenie wzbudziło u gapiów, świadczą ich okrzyki: „Precz z ubowcami i rządami żydokomuny!”, „Nie ruszajcie milicjantów, którzy chcą wykryć krwiopijców naszych dzieci!” 35, „Bezpieczniacy, pachołki żydowskie, bronią Żydów!” 36.
Perspektywa pogromszczyków
15Szef szkoły milicyjnej Tadeusz Seweryński dowiedział się o pogłosce, gdy kupował gwoździe przy ul. Piotrkowskiej. W reakcji na poganianie zaaferowana sklepowa odpowiedziała mu: „Nie widzi pan, co się dzieje? Żydzi pomordowali jedenaścioro dzieci […], ja sklep muszę zamknąć” 37. Z kolei urzędnik Jan Mańturz od kobiet rozprawiających na ulicy usłyszał plotkę
że Żydzi zamieszkujący przy ul. Planty 7 mieli jakoby zamordować 13 dzieci polskich. Jako dowód tych zabójstw przytaczano fakt, że jeden mały chłopczyk polski, więziony kilka dni przez Żydów, zdołał uciec im z piwnicy i zaalarmować społeczeństwo kieleckie 38.
16Jedną z tych kobiet mogła być Antonina Biskupska, gospodyni domowa, lat 26, którą za udział w pogromie skazano na 10 lat więzienia:
Przyłączyłam się do tłumu i dowiedziałam się, że jedno dziecko uciekło od Żydów, dało znać do milicji, że tam to dziecko jest, i Milicja ma pójść sprawdzić, czy to prawda, że dzieci są pomordowane. Od ludzi […] usłyszałam, że jedno dziecko jest jeszcze ciepłe, że dzieci pomordowane są w piwnicy, później, że na placu, a później, że pozalewane wapnem, by nie było śladu. Wtedy to zaczęłam krzyczeć: „Precz z Żydami! Oni nasze dzieci mordują! Oni nam niepotrzebni!” 39.
17Drastyczny obraz własnej motywacji pogromowej przedstawił Edward Jurkowski, muzyk, lat 40. Jurkowski wybierał się do żony przebywającej w szpitalu.
W drodze [z] domu widziałem na ul. Planty duże zbiegowisko i słyszałem głośno krzyki, że Żydzi zamordowali dzieci. Poszedłem do domu i tu wypiłem ćwiartkę wódki i zakąsiłem, po czym wziąłem lemoniadę i sucharki dla żony, z tym, aby pójść do niej do szpitala. Gdy jednak wyszedłem z mieszkania, widziałem już ludzi z Ludwikowa [dzielnica Kielc, w której znajduje się huta] idących w stronę ulicy Planty, a z tłumu padały okrzyki, że trzeba lecieć bić Żydów i mordować, a wtedy jeszcze nie miałem żadnej orientacji, o co chodzi. Ja, podniecony tymi krzykami, oraz nieco podchmielony, także przyłączyłem się do tłumu i krzyczałem także, że trzeba mordować Żydów, jeśli oni naszych mordują i krzyczałem „naprzód mężczyźni” 40.
18Na wieść o mordowaniu Żydów do miasta zaczęli się zjeżdżać ludzie z okolicy. Mieczysław Krasowski, lat 17, robotnik, zeznał:
dzieci, które sprzedają na stacji [lemoniadę], zaczęli mi opowiadać, że żydzi zamordowali jedynaście dzieci, i że jeden chłopak uciekł z piwnicy od żydów, i to wszystko opowiedział. Więc ja, słysząc to, skoczyłem na przejeżdżające auto, które też jechało do miasta, aby też wziąć udział w mordowaniu żydów. Na aucie tym znajdowały się pręty żelaza, więc wybrałem sobie jeden długości około 75 cm […]41.
19Z kolejnego zeznania wynika, że w przypadku Kielc iskra pogromowa w postaci plotki o porwaniu Henia Błaszczyka uległa zwielokrotnieniu. Zeznaje milicjant kapral Ludwik Pustuła, lat 36:
na drodze spotkała mnie moja żona, i powiedziała te słowa, że nie ma córki, więc ja, mając automat „MP”, udałem się w kierunku ulicy Planty, gdzie lecieli wszyscy ludzie. Zalatując na ul. Planty, a było to około godziny dziesiątej, zacząłem krzyczeć w tłum, że Żydzi zabili dziecko. Słysząc to, ludzie zaczęli krzyczeć: „jest ten, co mu dziecko zginęło”. […] Co do dziecka mojego, które krzyczałem, że zginęło, to wyjaśniam, że dziewczynka moja, mająca 10 lat, chodziła po mieście i sprzedawała lemoniadę […] 42.
20Pustułę widział w akcji funkcjonariusz UB Henryk Rybak, który raportował:
milicjanci z Komisariatu MO przy ulicy Sienkiewicza zachowywali się najgorzej. Chodzili pomiędzy cywilami w tłumie i mówili: „Polacy, nie bać się”. Jeden z żołnierzy krzyczał, że widział cztery trupy dzieci w wapnie, a milicjant przy drzwiach domu krzyczał, że jego dziecko zaginęło i jest w tym domu 43.
21Kolejny odprysk iskry pogromowej opisuje Antoni Frankowski, oficer 2 Dywizji Piechoty w Kielcach. Na moście na rzece Sinica widział on, jak mały chłopiec, trzymany za rękę przez pewną kobietę, opowiadał, „że był w tym budynku w piwnicy – wskazując dom gminy żydowskiej, i tam widział w piwnicy główki pomordowanych dzieci leżące na węglu” 44.
22Wieści o domniemanej krzywdzie małego Henia Błaszczyka, rozpowszechnione przez jego wuja Jana i starszego brata Andrzeja, zmobilizowały do akcji około 600 robotników Huty Ludwików (obaj pracowali w tym zakładzie) i Tartaku nr 1 w Kielcach. Jako broni przeciwko Żydom użyli oni własnych narzędzi pracy: prętów żelaznych, żeberek do kaloryferów i sztachet45. Ich przybycie na Planty o godzinie 12.30 rozpoczęło drugą, najkrwawszą fazę pogromu.
Ofiary realne
23Jechiel Alpert był w budynku przy ul. Planty przez cały okres trwania pogromu. Wielokrotnie usiłował dzwonić po pomoc – do UB, do wojewody Artura Wiślicza-Iwańczyka (był chory), do lokalnego biskupa Czesława Kaczmarka (nie było go w Kielcach), do komendanta jednostki rosyjskiej Nikołaja Szpilewoja. Od tego ostatniego usłyszał, że „nie ma [on] jednostki w mundurach polskich, ma tylko mundury rosyjskie, a potem mogliby powiedzieć, że Rosjanie mordują Polaków” 46. Gdy o godzinie 11 pojawiło się w końcu wojsko, przysłane na prośbę Sobczyńskiego z WUBP, oblężeni w budynku odetchnęli. Nie na długo. Alpert opowiada:
Ja wychodzę, a tu jakaś Polka krzyczy do mnie: „Wyście pili naszą krew! Wyście zabili Chrystusa, my wam pokażemy!”. Ja ją chcę wyprowadzić, a obok stoją dwaj żołnierze i mówią: „Uważaj pan!” 47.
24Rozpoczęła się strzelanina, wywołana być może nieostrożnym wystrzałem jednego z milicjantów prowadzących rewizję, która w zasadzie od razu zmieniła się w rabunek. Żona Alperta Hanka widziała, że kiedy milicja przekroczyła próg schroniska,
zaraz weszli do magazynu żywnościowego, odzieżowego i poczęli rabować, co się komu podobało. […] gdy żołnierze weszli, to kazali wszystkim mężczyznom wychodzić [na plac przed budynek] i każdemu przeprowadzili rewizję osobistą, zabierając od każdego zegarki, pieniądze, obrączki, pierścionki, i tym podobne rzeczy […]. Kilku zostało zabitych, kilku ciężko rannych, a reszta, mniej pobici, uciekli z powrotem do wewnątrz, przeważnie bili ich wojskowi kolbami, oraz kilku było, co bardzo bili, to mieli czerwone opaski na czapkach i naszywki na mundurach 48.
25Zeznała, iż najbardziej bała się, rozpoznawszy, że żołnierz pytający ją, dlaczego płacze, ma na sobie koszulę jej męża 49.
26Żydzi, którzy jak Alpertowie uratowali się z pogromu, zostali wywiezieni na ciężarówce przez posiłki wojskowe pod dowództwem płk. Artura Pollaka, przybyłe między godziną 13.30 a 14.30 50. Ale jeszcze w trakcie owej ewakuacji zdarzył się Jechielowi charakterystyczny incydent: „Jeden żołnierz odzywa się do mnie: «smakowała wam polska krew? Dobrze wam tak!»” 51. Także na stadionie, dokąd przewieziono ocalałych, słyszeli oni nienawistne komentarze. Ewa Szuchman zeznawała:
Na stadionie słyszałam, jak jeden z wojskowych, wskazując na nas, wyraził się: „Po coście ich przywieźli, trzeba było ich wybić”. Na wzmiankę drugiego wojskowego, że tam znajdują się dzieci, drugi wojskowy mu odpowiedział: „Nie wiecie, co z dziećmi robić? Wziąć za nogi, pociągnąć w przeciwne strony i rozerwać” 52.
27W wyniku pogromu kieleckiego śmierć poniosły 42 osoby, a około 80 zostało rannych 53; niektórzy z nich zmarli później w szpitalu. Niełatwo przebrnąć przez karty chorych i zachowane częściowo protokoły obdukcji 54. Oto fragment oględzin miejsca pogromu, dokonanych nazajutrz przez kielecką prokuraturę:
przed samą klatką schodową […] znajdują się ślady dużych plam skrzepłej krwi w ilości 19. W pewnych odstępach od siebie, na przestrzeni około 150 m2. Obok tych plam krwawych znajdują się narzędzia zbrodni pozostawione na miejscu przez sprawców, w postaci łomu żelaznego długości ok. 60 cm, jedna oddzielna część kaloryfera, całego skrwawionego, kamienie i cegły różnej wielkości oraz połamane sztachety, które zostały wyrwane z ogrodzenia i którymi to sztachetami zadawano obrażenia Żydom. Drzwi klatki schodowej Nr 2, strona lewego skrzydła przy samym dole mocno skrwawione. Na pierwszym piętrze tejże klatki znajduje się duża plama krwi i kawałek skrwawionej cegły. Na drugim piętrze znaleziono dwie łuski od KBK rosyjskiego, dwie wystrzelone łuski i jedną wystrzeloną łuskę z pepeszy, mieszkania wszystkie żydowskie opieczętowane z odciskiem pieczęci Komisariat MO w Kielcach 55.
Ofiary domniemane
28Plutonowy Jan Rogoziński, lat 31, uczestniczący w „zabezpieczaniu terenu” przy ul. Planty z samego rana, wspomina o wrogości gromadzącego się tłumu: „Ludność stojąca obok nas zarzucała nam, że my jako milicja zacieramy ślady zbrodni, i że żydzi mieli zamordować – jedni mówili że dziesięć, inni że szesnaście dzieci” 56.
29Powtarzająca się w zeznaniach liczba kilkunastu domniemanych ofiar została najprawdopodobniej spopularyzowana przez sprawozdanie Zrzeszenia „Wolność i Niepodległość” z jesieni 1945 roku, w którym przywołano okoliczności pierwszego powojennego pogromu w Rzeszowie:
Dnia 11 V [1945 roku] w piwnicy żydowskiej w Rzeszowie przy ulicy Tannenbauma przyłapano rabina w pokrwawionym kitlu przy wiszącej na dół głową nieżywej dziewczynie (Bronisława Mendoń, córka polskiego robotnika […]). Zaalarmowany przechodzący patrol MO ustalił przy tym części ciała ludzkiego należące do 16 osób. Wzięty w obroty rabin załamał się i przyznał, że są to pozostałości 16 dzieci. Twierdził jednak, że nie są to mordy rytualne, ale naród żydowski poniósł wielkie straty i wielu jego najwybitniejszych przedstawicieli musi być podtrzymywanych krwią ludzką! Krew zdobywa się właśnie tą drogą! Na wiadomość o powyższym ludność rzuciła się na Żydów, bijąc ich 57.
30W przytoczonym fragmencie narracji mamy do czynienia z zabiegiem modernizacji klasycznej legendy o krwi (w indeksie motywów folklorystycznych Stitha Thompsona oznaczonej numerem V361 58), w której składniki zbyt archaiczne wymienia się na nowocześniejsze, bardziej wiarygodne. Elementem, który ulega tu modyfikacji, jest intencja przypisywana kidnaperom: nie porywają oni teraz „na macę”, lecz „na transfuzje” 59. Zbliżone sformułowania powracają w kontekstach poprzedzających pogrom kielecki (cytaty pochodzą z listów zatrzymanych przez cenzurę wojenną w 1945 roku):
W Krakowie są rozruchy z żydami, że żydzi łapią małe dzieci i ściągają z nich krew dla żydów, którzy powracają z obozów 60.
W powiecie opatowskim […] odmówiono wysłania dzieci na kolonie, rzekomo z obawy przed porwaniem ich na Sybir czy do transfuzji 61.
Opowieści, które krążyły po Rzeszowie […], przypominają żywo średniowieczne, i tak na przykład […] opowiadano, że w mieszkaniu rabina czy rzezaka znaleziono 30 litrów przefiltrowanej krwi ludzkiej, świeże kości dzieci, że w piwnicy ciągle odkopują inne trupy, i tym podobne 62.
Donoszę ci przygody w Krakowie, żydzi wymęczyli 17-ro polskich dzieci, to wszystko się wydało, bo dziewczynka 12-letnia uciekła z połamanymi rękami 63.
31Liczba kilkanaściorga zamordowanych dzieci powtarza się w plotkach poprzedzających pogromy 1945–1946. Zeznanie Henia Błaszczyka złożone w Kielcach 4 lipca 1946 roku przynosi kolejne powtarzające się w nich elementy: wzmiankę o paczce, którą chłopiec miał gdzieś dostarczyć, i wzmiankę o 20 zł wynagrodzenia, które mu obiecano.
doszedł do mnie jakiś pan i powiedział: „Odnieś mi, chłopczyku, pakunek, to dam ci dwadzieścia złotych”. […] poznałem od razu, że jest żydem, bo miał duży nos, czarne włosy i mówił tak, jakby miał zalepione dziurki w nosie. […] Kiedy doszliśmy do tej dużej kamienicy, powiedział do mnie: „chodź tutaj, to dam ci coś dobrego, to zjesz”. Ja poszedłem za żydem, a on wziął mnie za rękę i wepchnął do drwalki. […]
– [pytanie przesłuchującego] Czy krzyczałeś, chłopczyku, kiedy żyd wepchnął cię do drwalki? […]
– Nie krzyczałem, dlatego bo bałem się, aby mnie żydzi nie usłyszeli i nie chcieli się mną podzielić na macę.
– Skąd wiedziałeś, chłopczyku, że żydzi zabijają dzieci?
– Mówił mi o tem pan Pasowski Antoni z Podwala, sąsiad [gospodarz domu, w którym mieszkali Błaszczykowie], że żydzi mordują polskie dzieci, wsadzają je w beczkę i beczkę tę tuturykają [taczają], aż zamordują dziecko, a krew biorą na macę. […]
– Jak uważasz, chłopczyku, że co [należałoby] zrobić Żydom za to, że chcą mordować na macę?
– Wyrżnąć wszystkich żydów, żeby ich nie było, to by dzieci nie porywały więcej.
– A ty zamordowałbyś tego żyda, co złapał cię, jak ci go sprowadzimy?
– Tak, zamordowałbym 64.
32W dalszym ciągu zeznania chłopiec przyznał, że historię o schwytaniu przez Żydów wymyślił, ponieważ z powodu nieuzgodnionej z rodzicami trzydniowej nieobecności bał się powiedzieć w domu, że wybrał się do krewnych na wiśnie 65.
33Wcześniejszy o rok pogrom krakowski (14 sierpnia 1945) też rozpoczął się od incydentu z małym chłopcem, Antosiem Nijakim, który opisał go następująco:
Sprzedawałem gazety, w pewnym momencie przystąpił do mnie gość z prośbą, żebym mu zaniósł paczkę, obiecał dać mi 20 złotych. Ten gość szedł ze mną kawałek i wskazał mi drugiego, żebym z nim szedł. Ten drugi to był Żyd. Ja szedłem za nim. Przechodząc obok bóżnicy, zauważyłem dużo ludzi. Doszedłem do bóżnicy, wtedy przystąpił do mnie jeden milicjant i kazał mi wołać, że mnie chcieli mordować. Rzuciłem się do ucieczki, rzuciwszy przedtem paczkę, i biegłem, krzycząc: „Ratujcie mnie, ludzie, bo mnie chcą mordować!” 66.
34Z listów zatrzymanych przez Cenzurę Wojenną w 1946 roku wiemy, jakie rozmiary przybrała w oczach krakowian opisana przez Antosia sytuacja:
U nas w mieście są potyczki z żydami, bo wyobraź sobie, że żydzi posunęli się do tego stopnia, że zabijają dzieci polskie na krew, a brali ich podstępem, aby im odnieśli walizki do bóżnicy. Płacili im po 100 z ł, a wiesz, że dzieci są łakome na pieniądze, zwłaszcza chłopcy. Okazało się, że jeden był morowy [sprytny], dochodząc do bóżnicy, usłyszał płacz dzieci, i nie czekając na resztę z piątki, zwiał i dał znać na milicję. Milicja zastała kilka trupów w piwnicy w bóżnicy. Momentalnie rozniosło się po całym mieście i Polacy, gdzie spotkali żyda, to prali, a na tandecie [rynku] porozbijali im kramy. Nawet była straszna strzelanina i było kilka ofiar, dokładnie nie wiem kto 67.
35W Archiwum Państwowym w Kielcach znajduje się meldunek z 1946 roku z pobliskiej Częstochowy, świadczący o tym, że powyższy schemat pojawiał się też w innych miastach. Mowa jest w nim o dwóch jedenastoletnich chłopcach, którzy najpierw zniknęli z domu, co tłumaczyli „porwaniem przez Żydów”, i dopiero na posterunku policji, „wzięci w krzyżowy ogień pytań”, wyznali, że dwóch nieznanych osobników
dało im po dwadzieścia złotych i kazało udać się na ulicę Garibaldiego 28, aby tam spędzili noc, a następnego dnia powiedzieli ludziom, że Żydzi d a li im po dwadzieścia złotych, aby udali się do tych piwnic, ale uciekli 68.
36Nie wiemy, czy władze sprawdziły adres przy ul. Garibaldiego 28. Z innych świadectw wynika, że w roku 1946 także w Częstochowie kilkakrotnie były podejmowane próby wywołania pogromu 69.
Typ legendy i jej recepcja w Polsce
37Zgodnie z teorią przemocy zbiorowej Paula Brassa do wybuchu pogromu niezbędna jest koincydencja elementów, z których najważniejsze są dwa: iskra i podpałka 70. Jeśli pogłoska o porwaniu Henia Błaszczyka była iskrą (pogrom spark), można sobie wyobrazić, jak wybuchowa musiała być podpałka (tinder).
38Jak wspominałam, w katalogu motywów folklorystycznych figuruje ona jako V361, „Christian child killed to furnish blood for Jewish rite”. Wprawdzie pierwszym europejskim przejawem legendy jest narracja o ukrzyżowaniu przez Żydów chrześcijańskiego chłopca (Norwich w Anglii, 1144), ale najdawniejszej antecedencji odmiany, która odezwała się w Kielcach 1946, można doszukiwać się w niemieckiej Fuldzie w 1235 roku. Tam po raz pierwszy pojawiła się wzmianka, że Żydzi używają krwi do wypieku macy 71.
39Historia przekazana przez Henia Błaszczyka odzwierciedla bajkę o Żydzie, którą go straszono, podobnie jak Antosia Nijakiego i inne polskie dzieci 72. W Sandomierzu, odległym od Kielc o 100 km, w kościele św. Pawła do dziś można obejrzeć rozpisaną na sześć sekwencji scenę porwania dziecka przez Żyda, a w pobliskiej katedrze – scenę męczenia dziecka w beczce, ilustrującą oskarżenia Żydów o tę zbrodnię na przełomie XVII i XVIII wieku.
40Na następnej stronie obraz Karola de Prevot w katedrze sandomierskiej (pierwsza połowa XVIII wieku) przedstawiający wkładanie dziecka do beczki z kolcami. Scena z Żydem wabiącym dziecko znajduje się w prawym dolnym rogu obrazu.

Domena publiczna
41Jak udowodnił Arieh Kochavi, analizując watykańskie stanowisko wyrażone po pogromie kieleckim, w latach 1945–1946 wiara w prawdziwość legendy o krwi nie ograniczała się do katolicyzmu polskiego 73. W Polsce podzielała ją część inteligencji, np. niektórzy oficerowie antykomunistycznego podziemia i część duchownych Kościoła katolickiego. Działacze organizacji żydowskich bezskutecznie prosili hierarchów o wydanie odezwy zaprzeczającej plotkom o porywaniu dzieci przez Żydów. Gdy jeden z biskupów, Teodor Kubina, podobną odezwę wydał, został potępiony przez Konferencję Episkopatu Polski. Późniejszy prymas Stefan Wyszyński, proszony przez delegację żydowską o ocenę przyczyn pogromu kieleckiego, wspominał zagadkowo o „starych i nowych księgach żydowskich”, zgromadzonych jeszcze w procesie Bejlisa, „w których sprawa krwi nie jest jeszcze ostatecznie załatwiona” 74. Znany nam Jechiel Alpert wstawiał się za Żydami u biskupa Kielc Czesława Kaczmarka. Opisuje tę wizytę następująco:
Siedzieliśmy u niego godzinę. Powiedziałem, że przyszedłem prosić, żeby wpłynął na swoje duchowieństwo, i żeby duchowieństwo wpłynęło na społeczeństwo polskie, żeby zrozumieli, że ta mała garstka Żydów, która pozostała, nie powinna być dalej prześladowana. On się uśmiechnął i mówi: – Dziwne, że pan do mnie z tym przyszedł, czyta pan chyba prasę i wie, że my nie mamy żadnego wpływu. Jak ja mogę wpłynąć na moje duszyczki, kiedy ja nie mam nic do gadania… Z taką ironią to powiedział. Potem mówił: – […] Wie pan, Żydzi są zdolnymi kupcami, zdolnymi lekarzami, zdolnymi adwokatami – Polska jest zniszczona, potrzebuje sił – dlaczego Żydzi nie zajmują się tym, do czego są zdolni, dlaczego zajmują się polityką? Pan sobie wyobraża, jak to wygląda, jak jakiś ksiądz przychodzi do ministerstwa, a tam siedzi Żydówka, która nie jest nawet polską Żydówką, jest Żydówką z Bóg wie skąd, i z wyższością, z bezczelnością odnosi się do duchowieństwa naszego. Jakie to robi wrażenie? 75.
42Z niebezpieczeństwa stwarzanego przez kulty tzw. dzieci męczenników (tj. dzieci czczonych jako zamordowane przez Żydów) zdawały sobie jednak sprawę władze komunistyczne. Niekiedy zmuszały one kler do usuwania z kościołów obrazów i pamiątek po procesach o „mordy rytualne”. Wtedy właśnie z kościoła w Łęczycy zniknęły zarekwirowane przez nie osiemnastowieczny obraz i trumienka ze szkielecikiem dziecka, pozostałość po oskarżeniu Żydów o tę zbrodnię w 1639 roku 76. Wciąż eksponowano jednak obrazy w Kalwarii Zebrzydowskiej i Sandomierzu. Te ostatnie przetrwały w kościołach sandomierskich do dzisiaj.
Drogi transmisji legendy europejskiej do Polski
43W zeznaniu Henia Błaszczyka zwraca uwagę fragment o wabieniu smakołykami, charakterystyczny dla popularnej w Polsce bajki o Babie Jadze, tuczącej Jasia i Małgosię pierniczkami. Wychodząc od tego szczegółu, przypomnijmy, że wątek V361 był znany polskim katolikom przede wszystkim w wariancie trydenckim, nazwanym tak od obwinienia Żydów o mord rytualny w Trydencie w 1475 roku. Świadczą o tym obrazy rozsiane po polskich kościołach, odtwarzające układ ikonograficzny spopularyzowany przez znany drzeworyt z encyklopedii Weltchronik Hartmanna Schedla (1493), pierwszego europejskiego bestsellera po wynalezieniu druku 77. Opis zdarzenia przywiózł z Włoch do Polski jezuicki kaznodzieja Piotr Skarga (1536– 1612). Oto fragment hagiografii Szymona w jego Żywotach Świętych (1579), wprost przepisany z broszury Tabarina (1476), lekarza, który dokonał sekcji zwłok małego Szymona z Trydentu:
podał mu [Żyd Tobiasz] pieniędzy i jagód i innych dziecinnych łaskotek, iż milczało dziecię, aż przyszedł do drzwi Samuela i tam je wepchnął 78.
44Teraz porównajmy to zdanie z cytowaną wcześniej narracją Henia Błaszczyka:
Kiedy doszliśmy do tej dużej kamienicy, [Żyd] powiedział do mnie: „chodź tutaj, to dam ci coś dobrego, to zjesz”. Ja poszedłem za żydem, a on wziął mnie za rękę i wepchnął do drwalki. […]
45Czy Henio albo jego sąsiad Antoni Pasowski mogli znać dzieło księdza Skargi? Czy znali je kieleccy pogromszczycy?
46Żywoty Świętych Piotra Skargi były zasadniczym kanałem transmisji wątku V361 na ziemie polskie. Ostatni przedwojenny przedruk hagiografii Szymona z Trydentu w Żywotach ukazał się nakładem księży jezuitów w Krakowie w latach 1933–1935. Nie znalazło się tam ani jedno słowo zastrzeżenia, że być może wcale nie Żydzi zabili to dziecko.
47Wyjąwszy Biblię, zbiór Skargi był najczęściej wznawianą książką polską, pierwszym i podstawowym podręcznikiem do nauki religii, filarem pedagogiki jezuickiej, na stancjach uczniowskich czytywanym do końca XIX wieku. W okresie zaborów – Polska była krajem podzielonym między Niemcy, Rosję i Austrię przez cały XIX wiek – Skarga przeżywał kolejny renesans. W kręgu lektur domowych przetrwał do wybuchu II wojny światowej. We wspomnieniach historyka i etnografa Franciszka Bujaka znajdujemy następujący obraz czytania Żywotów Świętych:
Godzinami przesiadywałem u sąsiadki staruszki, piastując młodsze rodzeństwo i przysłuchując się żywotom świętych w opracowaniu Skargi, które na głos odczytywała. Ta lektura wywarła na mnie niesłychanie silny wpływ. Ona stała się podstawą mojej umysłowości pod względem wiary, moralności i wiedzy. Z tej podstawy dopiero wyszedł dalszy mój rozwój. Do dziś dnia dziwię się, odczytując niekiedy poszczególne żywoty, dlaczego będąc pięcioi sześcioletnim dzieckiem, wchłaniałem tę lekturę tak pożądliwie i starałem się ją zrozumieć, zwłaszcza jej treść umoralniającą. Głęboko wbiły mi się w pamięć imiona okrutnych cesarzy rzymskich, Nerona, Domicjana, Dioklecjana i innych, a kiedy w zimie zachorowałem, to majaczyłem, że mię biorą na tortury, jak owych męczenników chrześcijańskich 79.
Feeling persecuted
48Powyższy opis egzaltacji religijnej zaskakująco pasuje do ćwiczeń duchowych, które Anthony Bale opisuje w swojej książce Feeling Persecuted (2010). Zajmuje go w niej retoryka pasyjnych opisów, za pomocą których europejscy, głównie angielscy, chrześcijanie wyobrażali sobie oprawców Chrystusa. Choć w okresie po wygnaniu w roku 1290 aż do połowy XVII wieku w Anglii po Żydach nie było ani śladu, ich czyny rodem z horroru wciąż kontemplowano w psałterzach i modlitewnikach.
49Bale pisze, że teksty i obrazy średniowieczne, które określamy mianem antysemickich, są wyposażone we własną retorykę i estetykę przemocy. Mogą być czytane i mogą poruszać czytelników, pozwalając im samym przeżywać poczucie bycia prześladowanymi 80, zgodnie z 2. Listem do Tymoteusza 3:12, „Ktokolwiek będzie żył pobożnie w Chrystusie, będzie cierpiał prześladowanie” 81. Fantazji o prześladowaniu nie trzeba koniecznie redukować do sadomasochizmu. Można je także, twierdzi Bale, „odczytywać w kategoriach rozwiniętej chrześcijańskiej kultury łaskawości i delikatności [clementia et mansuetudine], aktywnie poszukującej obrazów okrucieństwa, by potwierdzały własną łagodność [podmiotu]” 82.
50Retoryka strachu, dowodzi dalej autor, nie zawsze łączy się z doświadczeniem fragmentacji jaźni, jak interpretowała to Elaine Scarry w głośnej książce o torturze, Body in Pain (2003) 83. Może ona wręcz odwracać dynamikę dominacji. Przybieranie pozycji ofiary czy też identyfikowanie się z męczennikiem stanowiło jeden z najbardziej wydajnych trybów budowania podmiotowości w kulturze średniowiecznej 84. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w użytku z blood libel w polskich pogromach 1945 i 1946 roku. Pogłoska krążyła wśród udręczonych ludzi, którzy świeżo wyszli z koszmaru okupacji hitlerowskiej i pragnęli samookreślenia. Powojenny chaos z pewnością przyczynił się do kariery plotki o porywaniu dzieci przez Żydów, ale nawet ci, którzy dawali jej wiarę, nie byli całkiem oderwani od rzeczywistości. Skoro uwierzyli, że Żydzi po obozach wymagają transfuzji, wydaje się, że zarejestrowali Zagładę. Podobnie jak średniowieczni Anglicy, nie potrafili jednak rozstać się z tym, co, „wysoko waloryzując słabość i męczeństwo”, wyobrażali sobie jako niezmienną, symboliczną dominację Żydów nad sobą 85.
51Niezależnie od tego, jakie było realne położenie Żydów, zarówno angielski średniowieczny, jak i polski powojenny wariant chrześcijaństwa, wyprowadzający infanticidum z deicidum 86, przydzielał im wyłącznie pozycję prześladowcy. Sytuacja, gdy prześladowca symboliczny, zdziesiątkowany przez Zagładę, wymagał nagle pomocy, wywoływała niedowierzanie i dezorientację. Dopiero modernizacja legendy o krwi, objaśniająca, jak osłabieni wojną wrogowie przystosowują się do nowej sytuacji (porywanie dzieci na transfuzje), przywracała zachwiany porządek symboliczny.
Organizująca funkcja zakończenia
524 lipca jest datą, która kładzie kres złudzeniom żydowskich Polaków, że Polacy nieżydowscy uznają ich prawo do ojczyzny. Nazajutrz po nim rozpoczął się największy odpływ w polskiej historii, choć wcale nie największy w historii żydowskiej. Relacje z zespołu 301 Żydowskiego Instytutu Historycznego porównują go do wygnania z Hiszpanii w 1492 roku.
53Semiotycy skupieni wokół szkoły w Tartu (np. Borys Uspienski) twierdzili, że sens opowieści pochodzi z jej zakończenia i określali to mianem „organizującej funkcji zakończenia”. Tak samo jest z datą 4 lipca 1946 w historii Europy. Retroaktywnie nadaje ona sens temu, co ponad rok wcześniej, 8 maja 1945, wydawało się definitywnie zakończone 87.
54Między 8 maja 1945 a 4 lipca 1946 w Polsce zginęło od kilkuset do kilku tysięcy Żydów. Zabito ich w pogromach i skrytobójczych mordach, a czasem zupełnie otwarcie, w blasku dnia. Nie ulega wątpliwości profilowanie etniczne tych morderstw. W związku z tym, jak pogrom kielecki zapisał się – w subiektywnym, ale dobrze uchwytnym doświadczeniu żydowskich Polaków – okres między 8 maja 1945 a 4 lipca 1946 roku można uznać za finałową, czwartą fazę Zagłady.
55Fazą pierwszą było przymusowe skupienie Żydów w gettach.
56Drugą – „wysiedlenie”, czyli wywożenie do obozów śmierci.
57Trzecią – rozproszenie się uciekinierów, gdzie kto mógł: we wsiach, w których mieszkali przed wojną, w lasach, w wykopanych schronach.
588 maja skończyła się wojna, ludzie zaczęli wracać do domów. Ich powrót wywoływał zdziwienie i niechęć, a coraz częściej – gniew, wyrażający się w pogromach. Uruchomiły one czystkę etniczną, która metodą kuli śnieżnej wygoniła z kraju niedobitki ocalałych z Zagłady, a tym, którzy pozostali, narzuciła barwy ochronne i upokarzające strategie przetrwania.
Notes de bas de page
1 Tekst oparto na kwerendzie własnej, przeprowadzonej w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej przed rokiem 2013, zanim przystąpiłam do gromadzenia materiałów do mojej książki Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, t. 1–2, Czarna Owca, Warszawa 2018. W cytatach zachowano ortografię oryginałów, uwspółcześniono jedynie interpunkcję.
2 Ichud (hebr. Zjednoczenie) – partia ogólnosyjonistyczna, działająca w Polsce w latach 1945–1949.
3 Dr Seweryn Kahane (posługiwał się też nazwiskiem Buczek), jedna z ofiar pogromu kieleckiego, był w 1946 roku przewodniczącym Komitetu Żydowskiego w Kielcach.
4 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Kielcach (dalej AIPN Ki), 53/5145, Zeznanie Jechiela Alperta, ur. 1913 w Kielcach, opracowała Ida Fink (dalej Alpert/Fink).
5 AIPN Ki, 53/5145, Protokół przesłuchania Franciszka Furmana, Kielce, 9 VII 1946, [zbiór akt bez paginacji]. Za wznoszenie okrzyków w rodzaju: „Hitler was nie wymordował, to my was wymordujemy”, Furman został w 1947 roku skazany na rok pozbawienia wolności. B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946, Bellona, Warszawa 1992, s. 85.
6 Jak udowodnił David Biale, legenda o krwi służy jako „rodzaj mostu pomiędzy średniowiecznym antysemityzmem religijnym i formami nowoczesnego antysemityzmu sekularnego”. D. Biale, Blood and Belief. The Circulation of a Symbol between Jews and Christians, University of California Press, Berkeley 2007, s. 137.
7 Krytyna Kersten we wstępie do książki Bożeny Szaynok pisała: „Zdumiewające […], jak serio milicja potraktowała informację małego Błaszczyka o przetrzymywaniu go przez Żydów i o dzieciach pomordowanych w domu na Plantach”. K. Kersten, Przedmowa, w: B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach…, s. 22. W książce Pod klątwą… (t. 1, s. 344–348) wykazałam jednak zasadniczą rolę kieleckich inteligentów w uruchomierniu narracji o mordzie rytualnym. Chodzi przede wszystkim o Stefana Sędka, cywilnego funkcjonariusza kieleckiej MO, przed wojną założyciela kieleckiego ONR, który wysłał pierwszy patrol na Planty 7.
8 Protokół przesłuchania podejrzanego Kazimierza Gwiazdowicza, 6 sierpnia 1946, za: Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty i materiały, t. 1, oprac. S. Meducki, Z. Wrona, Kielce 1992, s. 332–338: „zatrzymany w piwnicy”, stwierdzić miejsce piwnicy”, „ustalić piwnicę”, „sprawdzić piwnicę”, „odwołać ludzi z piwnic”.
9 Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Sędka, Kielce 4/7/1946, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, red. L. Bukowski, A. Jankowski, J. Żaryn, IPN, Kielce 2008, s. 363. Komendant komisariatu Zagórski zeznał, że nie przypomina sobie, czy sam wydał rozkaz wysłania patrolu, czy też zrobił to jego podwładny Sędek. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej AIPN), 0143/2/Jacket, 37, Protokół przesłuchania świadka Edmunda Zagórskiego, Kielce, 2 VIII 1946.
10 Protokół przesłuchania Antoniego Kręglickiego, Lublin, 4 X 1995, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, red. J. Żaryn, Ł. Kamiński, Kielce 2006, s. 300.
11 Jechiel Alpert, za: B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach…, s. 35.
12 Jechiel Alpert, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 330; zob. także AIPN Ki, 53/5145, Alpert/Fink.
13 Sprawcą pobicia był milicjant Kazimierz Zając. W areszcie Singer „niemal oszalał”, za: B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach…, s. 35.
14 Edmund Zagórski z Komendy, tamże, s. 35, przyp. 27.
15 AIPN Ki, 53/5145, Protokół przesłuchania podejrzanego Franciszka Furmana, Kielce, 9 VII 1946.
16 Tamże, Protokół przesłuchania świadka Chaima Latasza, Kielce, 9 VII 1946.
17 Protokół przesłuchania świadka Ewy Szuchman, Kielce, 6 VII 1946, za: Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty…, t. 1, s. 111–112.
18 Protokół przesłuchania świadka Marii Welfman, Kielce, 6 VII 1946, Akta śledztwa, t. 8, k. 1537, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 161. Jechiel Alpert rozpoznał tego żołnierza jako Mariana Rypysta, zob. AIPN Ki, 53/4753, Sprawozdanie mjr. Czesława Szpądrowskiego z przebiegu wypadków kieleckich w piśmie do naczelnego prokuratora Wojska Polskiego płk. Henryka Holdera, 19 VII 1946. Szczegóły w: J. Tokarska-Bakir, Pod klątwą…, t. 1, s. 398–401, 515.
19 Błachut, rozpoznany przez Mojżesza Cukiera i innych świadków, został skazany na karę śmierci, zob. B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach…, s. 82.
20 AIPN Ki, 53/4753, Protokół przesłuchania świadka Ewy Szuchman, Kielce, 6 VII 1946.
21 AIPN, 0143/2/Jacket, 9, Protokół przesłuchania Władysława Sobczyńskiego, Warszawa, 11 VII 1946.
22 Tamże.
23 Na przykład Antoni Jarosz, zob. AIPN, 0143/2/Jacket, 45, Protokół przesłuchania Romana Olszańskiego-Przybyłowskiego, Kielce, 2 VIII 1946.
24 „Pomiędzy UB i MO istniały wzajemne animozje na płaszczyżnie ambicjonalno-kompetencyjnej. Na tym tle dochodziło do wymiany zdań, ale zdarzały się wypadki starć przy użyciu broni palnej”. Protokół przesłuchania Romana Przybyłowskiego [Olszańskiego], 6–22 VIII 1996, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 378.
25 AIPN, 0143/2/Jacket, 10, Protokół przesłuchania Władysława Sobczyńskiego, Warszawa, 11 VII 1946.
26 Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 156–157.
27 AIPN Ki, 53/5145, Protokół przesłuchania Władysława Chrześniaka, Kielce, 19 VII 1946.
28 AIPN, 0143/2/Jacket, 40, Protokół przesłuchania Stefana Nabiałczyka, Kielce, 2 VIII 1946.
29 Zakaz wydał m.in. gen. Marian Spychalski, zob. Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 454 (relacja mjr. Kazimierza Koniecznego).
30 AIPN, 0143/2/Jacket, 26, Protokół przesłuchania Edmunda Kwaska, Warszawa, 1 VIII 1946,
31 Tamże, 31, Protokół przesłuchania Tadeusza Gajewskiego, Warszawa, 2 VIII 1946.
32 Tamże, 29, Protokół przesłuchania Edmunda Kwaska, Warszawa, 1 VIII 1946. Nazwisko wznoszącego okrzyki: Stefan Frączak, zob. tamże, 40, Protokół przesłuchania Stefana Nabiałczyka, 2 VIII 1946.
33 Słowa te powtórzył na jesiennym procesie, zob. tamże, 126, Protokół przesłuchania Witolda Kuźnickiego, Warszawa, 18 X 1946.
34 Protokół przesłuchania Antoniego Kręglickiego, Lublin, 4 X 1995, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 301. Na procesie 23 VIII 1950 roku potwierdził to jeden z milicjantów, Jan Rogoziński, mówiąc, że funkcjonariusze WUBP zabrali ze sobą Leona Szeląga i Henia Błaszczyka. AIPN Ki, 53/4753, skan 20140313_184024.jpg.
35 Protokół przesłuchania Antoniego Kręglickiego, Lublin, 4 X 1995, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 301.
36 AIPN, 0143/2/Jacket, 55, Protokół przesłuchania Jana Muchy, Kielce, 3 VIII 1946.
37 Tamże, 99, Protokół przesłuchania Tadeusza Seweryńskiego, Kielce, 15 VIII 1946.
38 Protokół przesłuchania Jana Mańturza, Kielce, 7 VII 1946, za: Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty…, s. 115–116.
39 AIPN, 01413/1/Jacket, 57, Protokół przesłuchania Antoniny Biskupskiej, Kielce, 5 VII 1946.
40 Protokół przesłuchania Edwarda Jurkowskiego, Kielce, 5 VII 1946, za: Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty…, s. 122.
41 AIPN Ki, 53/5145, Protokół przesłuchania podejrzanego Mieczysława Krasowskiego, Kielce, 12 VII 1946, skan 20140313_181924. Krasowski został uniewinniony. Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 464.
42 AIPN Ki, 53/5145, Protokół przesłuchania Ludwika Pustuły, Kielce, 4 VII 1946. Na górze odręczna notatka: „Szuchman i Zylbersztajn twierdzą, że Pustuła bił ich razem z Błachutem”. Pustuła został uniewinniony.
43 Raport funkcjonariusza PUBP w Kielcach Henryka Rybaka do szefa PUBP, 4 VII 1946, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 151.
44 Protokół przesłuchania Antoniego Frankowskiego, Bydgoszcz, 1 VII 1997, za: tamże, s. 415.
45 AIPN Ki, 53/4753, Raport końcowy.
46 AIPN Ki, 53/5145, Alpert/Fink.
47 Inne warianty wypowiedzi: „Tam zamordowali dwanaście dzieci naszych!”, „Wy parszywe Żydy, wyście Jezusa Chrystusa na Golgotę prowadzili, teraz was nauczymy!”, za: A. Rubin, Facts and Fictions about the Rescue of the Polish Jewry During the Holocaust, t. 6: The Kielce Pogrom. Spontaneity, Provocation or a Country-Wide Scheme, Tel Aviv University Press, Tel Aviv 2004, s. 310–313.
48 Protokół przesłuchania Hanki Alpert, AIPN Kr, 0258/342, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 491–492. Zob. oskarżenia pod adresem chor. Mariana Rypysta (Repista) i por. Jędrzejczaka z 2 Dywizji Piechoty w Kielcach, tudzież mjr. Kazimierza Koniecznego w: Protokół przesłuchania Antoniego Frankowskiego, Bydgoszcz, 1 VII 1997, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 414–417. Pominięte w śledztwie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, ale niezwykle istotne wydaje się sprawozdanie mjr. Czesława Szpądrowskiego z przebiegu wypadków kieleckich w piśmie do naczelnego prokuratora Wojska Polskiego płk. Henryka Holdera z 19 VII 1946 roku. AIPN Ki, 53/4753, skan 20140311_182228 i n. Padają tam nazwiska żołnierzy KBW i 2 Dywizji Piechoty, przeciwko którym prowadzono dochodzenia, nie zawsze zakończone procesami.
49 Protokół przesłuchania Hanki Alpert, AIPN Kr, 0258/342, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 491–492.
50 Byli to słuchacze szkoły WUBP. Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 458. W trakcie akcji Pollakowi jako „obrońcy Żydów […] grożono, wymyślano i czynnie przeszkadzano, a pomocy nie miał ani od Milicji, ani od Bezpieczeństwa”, zob. AIPN Ki, 53/4753, Sprawozdanie z przebiegu wypadków kieleckich w piśmie mjr. Czesława Szpądrowskiego do naczelnego prokuratora Wojska Polskiego płk. Henryka Holdera, 19 VII 1946. O Arturze Pollaku zob. J. Tokarska-Bakir, Pod klątwą…, t. 1, s. 401–403, 540.
51 AIPN Ki, 53/5145, Alpert/Fink.
52 AIPN, 01413/1/Jacket, 246, Protokół jawnej rozprawy, Najwyższy Sąd Wojskowy, Kielce, 9 VII 1946. Gdy Szuchman zeznała powyższe na procesie, prokurator Kazimierz Golczewski oświadczył, iż „proces jest tylko fragmentem, że sprawa zostanie bezstronnie wyświetlona i żeby obrona nie ruszała spraw wojska, w której to kwestii dochodzenie nie mogło być z powodu braku czasu dotychczas ukończone”.
53 Za Jechielem Alpertem (AIPN Ki, 53/5145, Alpert/Fink); inne źródła podają odmienne szacunki, zob. np. 44 ofiary, J. Żurek, Ofiary pogromu kieleckiego, w: Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 170; zob. też B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach…, s. 60–61.
54 AIPN Ki, 53/4753.
55 AIPN Ki, 53/5145, Protokół oględzin [miejsca zbrodni], podprokurator Prokuratury Rejonowej w Kielcach Andrzej Wilkoszyński, Kielce, 6 VII 1946.
56 Tamże, Protokół przesłuchania Jana Rogozińskiego, Kielce, 12 VII 1946. Rogoziński został skazany dopiero w 1950 roku na mocy wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach za naruszenie nietykalności cielesnej Poli Gutwurzel i kradzież jej zegarka. Wokół pogromu kieleckiego, t. 1, s. 463; t. 2, s. 260, 265.
57 Za: J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Czarne, Wołowiec 2012, s. 126 przyp. 55.
58 S. Thompson, Motif-Index of Folk-Literature. A Classification of Narrative Elements in Folk-Tales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliau, Jest-Books, And Local Legends, Suomalainen tiedeakatemia, Helsinki 1932–1936 (tu „FF Communications” 1932, No. 106).
59 Tym samym sformułowanie to staje się prototypem legend miejskich o „porywaczach organów”; zob. też E. Kalmre, The Human Sausage Factory. A Study of Post-War Rumors in Tartu, Brill, Amsterdam–New York 2013.
60 List zatrzymany przez Cenzurę Wojenną, AIPN, MBP 3378, k. 87, za: M. Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Znak i ISP PAN, Kraków 2012, s. 599. Podobnie zeznawał uczestnik pogromu kieleckiego Stanisław Rurarz, lat 20: „Żydzi mieli brać krew od polskich dzieci i sobie wstrzykiwać”, AIPN, 01413/1/Jacket, 116, Protokół zeznania Stanisława Rurarza, Kielce, 5 VII 1946. Dowód tego, że podobne plotki kursowały po Polsce centralnej, znajdujemy też w zeznaniu kierownika placu w Hucie „Ludwików” Feliksa Piątkowskiego, który mówił publicznie na Plantach, że „podobny do tego incydent był w przeszłym roku w Krakowie z wymordowaniem dzieci przez Żydów, ale wobec braku dowodów sprawę umorzono”, AIPN Ki, 0/13/2534, k. 4.
61 Archiwum Państwowe w Kielcach, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy, 10, za: B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach…, s. 65.
62 Zajście w Rzeszowie. Archwium Ghetto Fighters’ House [AGFH], Holdings Registry 1990, Relacja Diany Grünbaum, Łódź, 16 VI 1945.
63 List zatrzymany przez Cenzurę Wojenną, AIPN, MBP 3378, k. 87, za: M. Zaremba, Wielka trwoga…, s. 599. O listach ze zbiorów AIPN pod sygnaturą 1572/3378. zob. też J. Tokarska-Bakir, Pod klątwą…, t. 1, m.in. s. 87, 153, 343, 397, 655, 656, 736.
64 Protokół przesłuchania Henryka Blaszczyka, Kielce, 4 VII 1946, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 490–494.
65 Protokół przesłuchania Henryka Błaszczyka, Kielce, 8 VII 1946, za: tamże, s. 495–498.
66 Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 361, wyróżnienia J.T.B.
67 List zatrzymany przez Cenzurę Wojenną, AIPN, MBP 3378, k. 87, za: M. Zaremba, Wielka trwoga…, s. 599, wyróżnienia J. T. B.
68 Archiwum Państwowe w Kielcach, KW PZPR, 36, k. 166, za: Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 365.
69 Zob. M. Zaremba, Wielka trwoga…, s. 605–606, 609–610. Zob. też wzmianka o próbach wywołania pogromu w Częstochowie 7 VII /1946 roku w: AIPN, 01413/1/Jacket, 232, Protokół jawnej rozprawy, Najwyższy Sąd Wojskowy, Kielce, 9 VII 1946.
70 Riots and Pogroms, red. P. R. Brass, New York University Press, New York 1996, s. 6.
71 „In Fulda, in 1235, the libel of ritual murder was enhanced by a further accusation: the use of Christian blood for ritual purposes, usually for the purpose of baking matzot, the unleavened bread of Passover”. O. Limor, Christians and Jews, w: The Cambridge History of Christianity, t. 4: Christianity in Western Europe c. 1100–1500, red. M. Rubin, W. Simons, Cambridge University Press, Cambridge 2014, s. 147.
72 Zob. wypowiedzi informatorów w okolicy Sandomierza w: J. Tokarska-Bakir, Légendes du sang. Pour une anthropologie de l’antisémitisme chrétien, Albin Michel, Paris 2015, s. 367–409.
73 A. Kochavi, Post-Holocaust Politics. Britain, the United States & Jewish Refugees, 1945–1948, University of North Carolina Press, Chapel Hill 2001, s. 174–182.
74 Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty i materiały, t. 2, oprac. S. Meducki, Kielce 1994, s. 116–117. Zob. też J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe…, s. 123, przyp. 37.
75 AIPN Ki, 53/5145, Alpert/Fink.
76 A. Cała, Ochrona bezpieczeństwa fizycznego Żydów w Polsce powojennej. Komisje Specjalne przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, ŻIH, Warszawa 2014, s. 196–197. Ten obraz prawdopodobnie trafił do Muzeum Okręgowego w Jarosławiu, zob. J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe…, s. 390.
77 Zob. J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe…, s. 390; taż, Légendes du sang…, s. 269.
78 P. Skarga, Żywoty Świętych Starego y Nowego Zakonu, na każdy dzień przez cały rok, Drukarnia Andrzeia Piotrowczyka, Kraków 1610, s. 262, wpis na 30 marca (24 marca): Męczeństwo pacholęcia Szymona Trydenckiego od Żydów umęczonego pisane od Doktora Jana Macieja Tybaryna do Senatu Brygji.
79 H. Barycz, Z dziejów jednej książki, w: tegoż, Z epoki renesansu, reformacji i baroku. Prądy, idee, ludzie, książki, PIW, Warszawa 1971, s. 652.
80 A. Bale, Feeling Persecuted. Christians, Jews and Images of Violence in the Middle Ages, Reaktion Books, London 2010, s. 18: „As with other text and images from the Middle Ages, these which have been described as ‘anti-Semitic’ are invested in their own ‘rhetoricity’ and violent esthetics, their capacity to be read and to move their audience, to bring the feeling of persecution onto their audiences intellectual worlds, turning the infliction of pain onto its assumption”.
81 „Whoever will live piously in Christ shall suffer persecution”, za: tamże, s. 25.
82 Tamże, s. 25: „It would be easy to see such fantasies as a consequence of a kind of sado-masochism (to use an anachronistic term), but they can also be seen in terms of a well developed Christian culture of clementa et mansuetudine (clemency and gentleness) which actively sought to confirm its own mildness”.
83 E. Scarry, Body in Pain. The Making and Unmaking of the World, Oxford University Press, New York 1985. Zob. też dyskusja z tą książką: T. Asad, Formations of the Secular. Christianity, Islam, Modernity, Stanford University Press, Stanford 2003, s. 80.
84 „[A] rhetoric and esthetic of fear not only does not necessarily connect with an experience of disempowerment, but actually reverses this power-dynamic. To adopt the pose of a victim, or to identify with a martyr was, paradoxically, one of the most empowering kinds of subjectivity available in medieval culture”. A. Bale, Feeling Persecuted…, s. 24.
85 Tamże, s. 24: „It is essential here to restate that there is a clear difference between ‘actual’ power (which medieval Christians almost universally had over Jews) and that which is imagined (in which medieval Christians valorized weakness and martyrdom and represented themselves as under attack from Jews and others)”.
86 Narracje o porywaniu dzieci na macę były zawsze wzorowane na schemacie pasyjnym, zob. J. Tokarska-Bakir, Légendes du sang…, s. 208–224.
87 Pisali o tym Dan Diner i Bill Templer w artykule European Counterimages: Problems of Periodization and Historical Memory („New German Critique”, wiosna– lato 1991, nr 53, s. 163–174).
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017