„Puka problem moralny”: postawy Polaków wobec Zagłady
p. 25-48
Texte intégral
1Postawy Polaków wobec zagłady Żydów w czasie II wojny światowej to zagadnienie przedstawiane i opisywane na wiele sposobów. W niniejszym tekście chciałabym się skoncentrować na postawach jako takich, nie zaś na liczbach, szacunkach, proporcjach czy statystykach, te bowiem często sprzyjają manipulacjom i zaciemniają obraz okupacyjnej rzeczywistości. Prawda jest taka, że Polacy zachowywali się różnie – warto o tym wiedzieć, przyglądać się tym postawom, myśleć o nich i wyciągać własne wnioski. Dzieląc się własną refleksją na temat zachowań Polaków, chcę je spersonalizować; nie abstrahować i snuć ogólne rozważania, ale pokazać zachowania konkretnych osób w rzeczywistych sytuacjach, posłużyć się wyrazistymi przykładami.
2„Puka problem moralny” – stwierdził w 1968 roku Szymon Datner, opisując sytuację, gdy potrzebujący schronienia Żyd prosi Polaka o pomoc 1. Odpowiedzi na pukający problem moralny stanowią katalog postaw Polaków wobec Zagłady; przyjrzyjmy się ich rozmaitym wariantom.
31. W tym katalogu postaw pierwsze miejsce należy się bohaterom – tym, którzy udzielali pomocy. Trudno ustalić powody, dla których ludzie decydowali się ryzykować życie, by pomagać Żydom. Z pozoru wszystko ich dzieliło: światopogląd (religijny lub laicki), środowisko (inteligenci, robotnicy, chłopi), miejsce zamieszkania (wieś, miasto). Jedyne, co ich łączyło, to – jak wynika z badań psychologicznych nad osobowością altruistyczną, zainspirowanych postawami osób pomagających Żydom – zdolność do współczucia i empatii. Postawa współczucia przejawiała się na przykład w zwykłych odruchach ludzkiej solidarności, różnych formach pomagania Żydom – pomocy incydentalnej, jednorazowej, doraźnej. Polegała ona na tym, by potrzebującego nakarmić, odziać, ewentualnie umożliwić wyrobienie dokumentów, pomóc w znalezieniu pracy, wynajęciu mieszkania, pozwolić zostać przez kilka godzin lub przenocować.
4Filip Rajs wyszedł z siostrą w czerwcu 1942 roku z getta we Lwowie, ruszyli po prostu przed siebie; on niósł teczkę, a w niej maszynkę do golenia, modlitewnik i tefilin, dwie koszule. Szli polną drogą, z naprzeciwka nadszedł mężczyzna, który ich zaczepił:
Przepraszam bardzo, państwo są może Izraelitami? To niech państwo nie idą tędy drogą, Niech państwo zejdą z szosy
– i pokazał im drogę do lasu 2.
5Henrykowi Schönkerowi i jego rodzinie, którzy podczas akcji musieli opuścić kryjówkę, pomógł nieznajomy Polak. Kiedy ich zobaczył siedzących na polanie, miał powiedzieć: „Och mój Boże…, wy biedni…, ja bym wam nieba uchylił”. Po czym poszedł po jedzenie, nakarmił ich i zaprowadził na oddaloną stację, gdzie, jak wiedział, nie było Niemców. Kupił im bilety i pożegnał, dając jeszcze śniadanie na drogę. Przeprowadzając w nocy Żydów, ryzykował życiem. Autor napisał o nim:
Był to najszlachetniejszy człowiek, jakiego spotkałem w swoim życiu. Nie ulega żadnej wątpliwości, że tylko dzięki niemu zdołaliśmy się wtedy uratować. Z narażeniem życia z własnej inicjatywy i zupełnie bezinteresownie, wziął na siebie tak olbrzymie niebezpieczeństwo, by ratować obcych ludzi 3.
6Decyzja o udzieleniu Żydom pomocy długotrwałej musiała być niezwykle trudna, podjęta z rozwagą i świadomością zagrożenia dla wszystkich zaangażowanych w nią osób, a także ich rodzin. Taka decyzja przynosiła wiele dodatkowego napięcia, strachu, niepokoju, często wymagała też reorganizacji życia codziennego, niezbędnej w sytuacji wielomiesięcznego życia pod wspólnym dachem. Wspólne mieszkanie z kimś obcym przez tak długi czas mogło się okazać bardzo trudnym doświadczeniem dla obu stron. Ukrywanie się było przecież uczestnictwem (choćby biernym) w życiu innych ludzi. Było koniecznością dostosowania się do zwyczajów panujących w nowym domu. Ten specyficzny status ukrywającego się Żyda, pozbawionego własnego życia, doskonale opisała Janina Bauman:
Ukrywanie się w cudzych domach oznaczało nie tylko utratę kontaktu ze światem zewnętrznym, konieczność przestrzegania uciążliwych zakazów i wieczne niebezpieczeństwo. Zamknięte w czterech ścianach, skazane na bezczynność, byłyśmy także pozbawione własnego życia. Mężczyźni i kobiety, którzy udzielali nam schronienia, a nawet ich dzieci, mieli swoje codzienne sprawy do załatwienia, problemy do rozwiązania, drobne kłopoty i poważne zmartwienia, jakieś osiągnięcia i niepowodzenia, chwile radości bądź smutku. Nasza egzystencja była pusta. Trwałyśmy po prostu, odmierzając czas. Pozbawione własnego życia, żyłyśmy cudzym. Dzieliłyśmy cudzą radość i cudze smutki. […] Dla tych, którzy nas gościli, nasza obecność stanowiła coś więcej niż wielkie niebezpieczeństwo, codzienne niewygody oraz źródło dodatkowego zarobku. To, że żyłyśmy z nimi, wpływało także na ich nastroje i zachowanie, wzmacniało to, co w nich było szlachetne, bądź to, co było podłe. Czasami skłócało ze sobą rodzinę, a kiedy indziej ją cementowało w zgodnym wysiłku, by pomóc i przetrwać 4.
7Wśród pomagających było wielu bohaterów, wielu jak najbardziej zasłużenie dostało medale Sprawiedliwych, wielu jest powszechnie znanych, szczycimy się nimi. Dobrze jest mieć takich bohaterów, warto też pamiętać, że wielu pozostaje nieznanych, niemal anonimowych, o których zachowały się skromne wzmianki rozproszone w relacjach i wspomnieniach. Wymienię tu jednego z nich – Tadeusza Gebethnera – gdyż wyróżniał niezwykły sposób, w jaki udzielał pomocy. Był jednym z nielicznych, który traktował ukrywaną przez siebie Żydówkę jak najmilszego gościa. Uratowana przez niego Ludwika Abrahamer uciekła w czasie wysiedlenia z okolic Krakowa i przyjechała z nastoletnią córką do Warszawy. Nie znała miasta, nie miała w nim znajomych; przypomniała sobie jednak, że w firmie Gebethnera i Wolffa pracuje jej przedwojenny znajomy z Krakowa. Odnalazła go w biurze; sam nie mógł jej pomóc, ale oddał pod opiekę właściciela firmy, Tadeusza Gebethnera, który na ich widok powiedział: „ja nie wiem, czy to Paniom będzie odpowiadało, bo zostaje właściwie tylko stołowy pokój…”. Zawiózł je autem do swojego mieszkania na szóstym piętrze przy ul. Śniadeckich 28. Autorka relacji wspomina:
W każdym pokoju mieszkał ktoś z jego przyjaciół, któremu dał schronienie. I jeszcze jedno powiedział, czego nie zapomnę: „czujcie się, Panie, jak u siebie w domu”. To był człowiek nieznany nam, obcy, i od razu dał nam tyle ciepła […] 5.
8Pod jego opieką pani Abrahamer z córką przeżyła ponad rok; zarabiała robotami na drutach, nie miała żadnych zasobów finansowych. Komornego nie płaciła, a ponadto pan Tadeusz stale pytał, czy nie potrzebuje pieniędzy. Ściągnął do Warszawy jej męża, załatwił mu fałszywe dokumenty, sprowadził do domu lekarza, kiedy było trzeba przeprowadzić zabieg okulistyczny. Gdy pani Abrahamer z córką zostały zadenuncjowane i zatrzymane przez polską policję, Tadeusz Gebethner wykupił je za własne 20 tysięcy zł, a następnie wysłał dzięki swoim konspiracyjnym kontaktom całą rodzinę na Węgry. Tam przeżyli do końca wojny; Tadeusz Gebethner zginął w powstaniu warszawskim
92. Kolejne miejsce w katalogu postaw Polaków zajmuje udzielanie płatnej pomocy. Jeden z zasadniczych problemów związanych z pomocą stanowiły kwestie finansowe – Żydzi nie mieli kartek, żywność dla nich trzeba było kupować na czarnym rynku. Jest więc całkowicie zrozumiałe, że pokrywali oni koszty swojego utrzymania. Niektórzy pracowali (szyli, udzielali korepetycji, zajmowali się chałupniczą produkcją zabawek, skręcaniem papierosów, wypiekami, robotami na drutach itp.), inni żyli z zasobów – z oszczędności, wyprzedawania rzeczy. Ludzie, którzy ich ukrywali, robili to bezinteresownie lub dla zarobku – był to po prostu jeden z wojennych nowych zawodów.
10Kryterium oceny postaw związanych z płatną pomocą nie powinno być, moim zdaniem, wzbogacanie się na ukrywanych, ale szeroko pojęta uczciwość w wywiązywaniu się z zawartego wcześniej kontraktu. Jeżeli przechowywany i przechowujący uzgodnili wysokość opłaty (choćby bardzo wygórowaną) oraz warunki pobytu (choćby bardzo skromne) i jeżeli aryjski gospodarz nie dokonywał jednostronnej zmiany warunków kontraktu, to tego rodzaju sytuację uważano nie tylko za normalną, lecz za godną pochwały. Pozytywny przykład płatnej pomocy i dotrzymywania umowy zawiera opowieść Feli Fischbein 6, która całą historię życia w ukryciu zapisuje na bieżąco w dzienniku, skrupulatnie notując nie tylko przeżycia, ale wszystkie wydatki, koszty, sumy i prezenty ofiarowywane pomagającym. Rodzina Fischbeinów latem 1942 roku musiała się przenieść z domu w Iwoniczu do getta w Rymanowie, skąd w przeddzień wysiedlenia 10 sierpnia uciekli do majątku w Bziance, którego właściciel, dziedzic Grodzicki, zatrudniał Żydów do pracy. Razem z Felą pojechały jej teściowa i dwie szwagierki – Franka i Ewa z dziećmi. Następnego dnia jednak w majątku pojawili się Niemcy i wyłapali pracujących tam Żydów. Rodzina Fischbeinów uciekła do lasu, gdzie spędzili kilka dni, a następnie udali się do leśniczego Mietka Siwaka, który zgodził się ich umieścić w swojej leśniczówce w okolicach Zmiennicy. Za wszystko dobrze płacili, obdarowywali ludzi udzielających im pomocy („za drogę, zdaje się 100 lub 200 zł. […] Od razu zaczęliśmy dawać im prezenta. Ja dałam: koszyk pleciony, portmonetkę nową, 2 p[ary] pończoch, 2 p[ary] pończoszek dziecinnych, aparat do golenia i przybory różne galanterji, chusteczki. Teściowa: budzik, kawałek margizety 7[…]”. Po wielu perypetiach, powrocie na pewien czas do getta w Krośnie i kolejnych ucieczkach Fischbeinowie znaleźli w grudniu 1942 roku miejsce u państwa Dunajewskich w Woli Komborskiej. Umówili się, że będą im płacić 2000 zł miesięcznie. Miejsce dla dziecka, w tej samej miejscowości, kosztowało 500 zł miesięcznie (od czerwca 1944 – tysiąc). Ponadto przy każdej okazji Fischbeinowie dawali dla gospodarzy córki dodatkowe jedzenie, gdyż było tam dosyć biednie, dziecko chodziło głodne („postanowiliśmy oprócz ustalonej sumy dla dziecka coś jeszcze z prowiantu donosić, zobaczymy dalej, zresztą innej rady nie mamy niestety”), płacili także za jej naukę („mnie dziecko kosztuje zamiast zgodzone 500 zł – 700 zł, oprócz 50 zł za naukę”). Fela kupowała również dodatkową żywność dla siebie i męża – jabłka czy kiełbasę. Po zakupy chodziła Katarzyna, która – jak twierdzi Fela – „na każdym kupnie zarabia 50%–25%”. Żyjący w ukryciu Żydzi mieli wiele spraw do załatwienia – chcieli przekazywać wiadomości dziecku i ukrywającej się w pobliżu rodzinie. Musieli odzyskać zostawione w Iwoniczu rzeczy i je sprzedać. Sami wychodzili bardzo rzadko, byli więc skazani na korzystanie z usług rozmaitych osób. Każda z tych usług miała swoją cenę: pójście do dziecka to wydatek 20 zł, wędrówka do Krosna – 50 zł, wyprawa gospodyni razem z Felą do Krosna to już koszt 100 zł. Z tych niewielkich sum robią się duże wydatki. W kwietniu 1944 roku Fela zauważa: „w tym miesiącu to mnie poszło prawie 600 zł na różnych posłańców”. Mimo że realne koszty ukrywania się były wyższe, trzeba docenić to, że pani Dunajewska dotrzymała zawartej umowy – podstawowy czynsz pozostał niezmieniony.
11Trudno oszacować, jaki był rzeczywisty koszt ukrywania się, ile trzeba było mieć pieniędzy, by przeżyć w taki sposób jak cytowana Fela Fischbein – korzystając jedynie z własnych zasobów, ponosząc wiele dodatkowych kosztów. Inna z ukrywających się w podobny sposób Źydówek, Hinda Malachi, zanotowała w prowadzonym w ukryciu dzienniku, że „przeżyć można tylko w Warszawie, ale trzeba mieć przynajmniej 100 tys. złotych” 8.
123. Inna postawa wobec „pukającego problemu moralnego” to odmowa pomocy – zrozumiała w kontekście sytuacji okupacyjnej. Polacy mieli się czego bać i nie możemy wymagać od wszystkich bohaterstwa, gotowości do ryzyka; musimy im dać prawo do strachu. Odmowa pomocy, moim zdaniem, nie może podlegać negatywnej ocenie moralnej, nie sposób przecież powiedzieć, że wszyscy mieli obowiązek pomóc. Przykłady odmowy, zrozumiałe także dla ukrywających się Żydów, są zanotowane w wielu relacjach, np. u Stefanii Staszewskiej (Szochur), która zwróciła się o pomoc do byłej dozorczyni:
Pukam, drzwi otwiera mi pani Stefanowa. Poznaje mnie, a w jej oczach taki strach, jakby to śmierć stanęła w progu. – „Nie wchodź, idź stąd”. – Pytam, czy jest pan Stefan, i chcę wejść do mieszkania. – „Nie, nie wchodź, on ma chore serce, już tu przychodzili tacy, idź, idź”. – Strach w jej oczach zamienia się w złość. Zatrzaskuje drzwi. Schodzę, nie mam do niej żalu. Każdy ma prawo do strachu, a ja przecież jestem jak wyrok śmierci. Czy mam prawo chcieć ratować swoje życie za cenę innego życia? Czy mam prawo narażać ludzi lub całe rodziny? 9
13Warto w tym kontekście zadać pytanie o to, kto poszukiwał ratunku. Przecież Żydzi doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że są „śmiercionośni”, że swoją obecnością stwarzają zagrożenie dla życia pomagających im ludzi. Wielu uważało, że nie mogą narażać drugiego człowieka na takie ryzyko, i rezygnowało z poszukiwania ratunku. Do takich osób należał np. ojciec Brachy Karwasser Eliezer Horowitz. Miał on przyjaciela z wojska, Polaka Ludwika Czuchowskiego, który wielokrotnie oferował pomoc jemu i jego rodzinie, jeszcze w okresie getta. Namawiał ich do wyjścia, zapraszał do swojego warszawskiego mieszkania przy ul. Chmielnej. Ojciec jednak nie chciał go narażać, właśnie dlatego że był jego przyjacielem. Nie był też gotów na odrzucenie religijnego stylu życia, którego przestrzegał, na ukrywanie swojej tożsamości i udawanie kogoś innego. Pan Czuchowski pomagał Brasze, kiedy zdecydowała się opuścić getto 10.
14Zwrócenie się do kogoś z prośbą, by zaryzykował dla nas swoje życie, musiało być wielkim wyzwaniem, wymagającym odwagi i determinacji. Wydaje mi się, że potrzebna była do tego silna motywacja, taka jak wola przeżycia, uczucia rodzinne czy konieczność opieki nad dziećmi. Inni rezygnowali ze starań o przetrwanie, bo byli zmęczeni i wyczerpani doświadczeniem getta, pogodzili się z myślą o własnej śmierci, nie chcieli się rozstawać z najbliższymi lub też ze względów religijnych.
154. Najpowszechniejszą reakcją na los Żydów była obojętność (w uczuciach) i bierność (w działaniach). Wydaje się, że można wyróżnić różne motywacje tej obojętności. Po pierwsze – ta wynikająca z trudności życia codziennego w okresie okupacji. Walka o byt, osobiste kłopoty i zmartwienia (często też zaangażowanie w konspirację) sprzyjały koncentrowaniu się na problemach własnych i najbliższej rodziny („amoralny familizm”), powodowały odsuwanie z pola widzenia problemów innych ludzi.
16Drugi rodzaj obojętności wynikał z postaw antysemickich, które tworzyły dystans wobec Żydów, poczucie obcości i całkowitego braku zainteresowania ich losem. Dlatego też Żydzi – stygmatyzowani, prześladowani i zamykani przez Niemców w gettach mogli zniknąć – dosłownie i w przenośni – z pola widzenia Polaków.
17Po trzecie – obojętność mogła wynikać z demoralizującego wpływu wojny, znikczemnienia ducha, zdrewnienia sumienia, wreszcie z akceptacji poczynań okupanta.
18Dla Żydów Polacy byli najbliższymi, bezpośrednimi świadkami ich tragedii i upokorzenia. Czasem byli świadkami współczującymi, czasem zaś – zwykłymi gapiami, ciekawskimi lub obojętnymi, takimi jak w relacji Miriam Eisenberg:
ulicą Żelazną prowadzono z getta powodzie ludzi. Pogody wtedy były bardzo ładne i sprzyjały temu, żeby Polacy mogli to obserwować ze swoich balkonów. Pamiętam ich miny zaciekawione lub obojętne, gdy z dołu dochodziły do nich straszne krzyki. Trwało to całymi dniami 11.
19Żydzi nie rozróżniali rozmaitych rodzajów obojętności, każda bolała. Adina Blady-Szwajger, lekarka w szpitalu dziecięcym w getcie, stała latem 1942 roku, w czasie wysiedlenia, w oknie od strony ul. Żelaznej i obserwowała tłum Żydów idący na Umschlagplatz. W swoich wspomnieniach zapisała:
stanęłyśmy w oknie, a właściwie przy framudze, bo do okien strzelali, i patrzyłyśmy, jak ich prowadzą. Więc przeszła dr Efros z tym swoim nowo narodzonym synkiem na ręku i dr Lichtenbaumowa z ustami otwartymi jako do krzyku. I szli, i szli z wózkami dziecięcymi i jakimiś dziwnymi rzeczami, jakieś kapelusze i płaszcze, i garnki czy miski, i wciąż szli… A potem nagle Renia Frydman złapała mnie za rękę i krzyknęła: Moi rodzice! – I Broneczka! – a ja powiedziałam jej: – Nie krzycz, bo żandarm spojrzał w naszą stronę…
I wciąż szli, szli, i był taki upalny dzień, 30 lipca, i była taka cisza w powietrzu, bo nie było wiatru i powietrze stało. Z Leszna, tam po drugiej stronie, wyjechała rollwaga, na koźle siedział młody mężczyzna w niebieskiej koszuli, zapalił papierosa i takim luźnym, szerokim gestem odrzucił zapałkę. W domu na Żelaznej, tam po drugiej stronie, na balkon wyszła kobieta w kwiecistym szlafroku i podlewała kwiatki w skrzynkach. I chyba widziała ten pochód, ale dalej podlewała kwiatki. A po tej stronie szli i szli, i nie było końca. I tam byli starcy z siwymi brodami i małe dzieci, i kobiety w letnich sukienkach i płaszczach, i kobiety w jesionkach, i toboły na tę daleką drogę. Tę rollwagę w słońcu i kobietę na balkonie czasem widuję we śnie 12.
20Ikoną obojętności Polaków wobec cierpienia Żydów jest karuzela na placu Krasińskich w dniach powstania w warszawskim getcie, utrwalona w poemacie Czesława Miłosza. Ówczesne postawy Polaków wielokrotnie już opisywano, analizowano prasę podziemną z tego okresu; oceniali je także ukrywający się Żydzi. Sewek Okonowski, który nie wychodził z mieszkania, ale miał widok na płonące getto, zanotował:
A pod moim oknem rozpościera się spokojny świat ludzi wolnych, normalnych. Aryjska strona. Nie znajdzie się tu ani jedna szczera łza dla tych, co giną, ani jedno bolejące szczere serce 13.
21Podobną refleksją podzieliła się z mężem Janem Gralewskim Polka Alicja Iwańska w jednym z listów:
Pali się getto… ciągłe eksplozje. A ludzie chodzą spokojnie ulicami pełnymi słońca i zapachu fiołków. Nikt nie odwraca nawet oczu, słysząc strzały i wybuchy 14.
22Bluma Altmed poruszała się po Warszawie i tak wspominała ten czas w swojej relacji:
Dwudziestego czwartego kwietnia 1943 r. jestem na ulicy Dzikiej. Przedemną mury palącego się ghetta. Na ulicy w danej chwili echo tłukącego się szkła. Płacz dziecka. To z któregoś domu wyleciały szyby i pokaleczyły dziecko. Ktoś klnął, oby już nareszcie skończyli z Żydziskami, bo nam mury popękają, domy się nam zawalą od tych wybuchów. A to Żydziska z motyką na słońce, niemca chcą zwyciężyć. Od tych huków człowiek zwarjuje. Święta Wielkanocne, a tu człowiek jak obłąkany, ani posprzątać, ani coś zrobić. Ciągle mię głowa boli, bo wyspać się nie sposób. Karabiny maszynowe przez całą noc biją. Działa walą nieprzerwanie. Łuny ognia przez zasłony przedzierają się do mieszkań. Wybuchom i strzałom nie ma końca. Co też te Żydziska sobie myślą. I tak zginąć muszą. Niechby się poddali. Mówię pani szczerze (jedna przekupka do drugiej), żal mi każdego domu, który zostaje zniszczony 15.
23Franciszek Wyszyński, emerytowany urzędnik o endeckich przekonaniach, w swoim dzienniku okupacyjnym pod datą 25 lipca 1942 zapisał:
Likwidacja getta trwa nadal. Muszą się tam dziać straszne rzeczy […]. Niemcy biorą ciężki grzech na swoje sumienie, ale po wojnie potęga żydowska u nas w znacznym stopniu będzie złamana i życie będzie lżejsze […] 16.
24Józef Górski, ziemianin z okolic Podlasia, w pamiętniku pisanym u schyłku życia (autor zmarł w 1961 roku) relacjonuje:
Hołdując ideologii Dmowskiego, uważałem Żydów za wewnętrznego zaborcę i to zawsze wrogo do kraju diaspory nastawionego. Toteż nie mogłem nie żywić uczucia zadowolenia, że się tego okupanta pozbawiamy, i to rękami nie własnymi, ale drugiego zewnętrznego zaborcy. […] Nie mogłem ukryć odczucia zadowolenia, gdy przejeżdżałem przez odżydzone nasze miasteczka, i gdy widziałem, że ohydne, niechlujne żydowskie rudery, z nieodłączną kozą, przestały szpecić nasz krajobraz 17.
255. Przejdźmy teraz do drugiego bieguna postaw Polaków wobec Zagłady – od pomocy przez obojętność do postaw szkodzących. Szantażyści i szmalcownicy byli, niestety, elementem codzienności ukrywających się Żydów. To oni stanowili najpowszechniejsze zagrożenie po stronie aryjskiej, jak pisał Emanuel Ringelblum:
Szantażyści i szmalcownicy są wieczną zmorą Żydów po aryjskiej stronie. Nie ma dosłownie Żyda „na powierzchni” czy „pod powierzchnią”, który by nie miał z nimi do czynienia 18.
26Szmalcownicy mieli swoje specjalizacje, sposoby i obszary działania. Wielu operowało na ulicach, w pobliżu granic getta, czyhając na wychodzących nielegalnie – śledząc ich, zaczepiając i ograbiając. Ita Dimant, która opuściła getto warszawskie latem 1942 roku, opisuje swoją drogę od bramy getta na Żelaznej przy Lesznie do Dworca Głównego w Al. Jerozolimskich (około kilometra):
Gdyśmy tylko zrobili pierwsze trzy kroki z drugiej strony getta, napadła na nas cała szarańcza chłopców większych, szantażystów. O tym ja przedtem nie miałam zielonego pojęcia, że coś takiego może mnie spotkać po drugiej stronie. Zaczęli latać za nami i […] krzyczeć, żeby im dać pieniądze. Byliśmy bez opasek oczywiście. Z początku myślałam: damy temu coś, tamtemu coś i odczepią się, ale to było jak szarańcza. Jeden odchodził – przysyłał drugiego, drugi odchodził – przysyłał trzeciego. W końcu ja widziałam, że nic z tego nie wyjdzie. […] Wsiedliśmy do dorożki. Ile pieniędzy na każdą rzecz, to trudno opisać. Jedziemy dorożką i nagle – koło dorożki – jeden na rowerze i drugi i trzeci na rowerze. Każdy wyciąga rękę i każdemu trzeba dać. Oni nie odczepiają się. […] Co tu dużo opowiadać. Jak żeśmy (wsiedli do pociągu) – nie mieliśmy już ani pierścionków, ani zegarka, ani butów. Nic nie mieliśmy już 19.
27Wśród szmalcowników byli zawodowcy, dla których szantażowanie Żydów stało się sposobem zarabiania na życie, byli też „amatorzy” – szmalcownicy przypadkowi, okazjonalni. Na jednego z nich natknął się znajomy Aleksandry Sołowiejczyk-Guter, która tak ukazuje jego „przygodę” w swoim wojennym dzienniku:
Wczoraj byłam u Jerzyków. […] Tydzień temu Jerzyk, który od szeregu dni cierpiał straszliwy ból zęba, dostał wreszcie adres zaufanego dentysty i wybrał się do niego. Po drodze zaczepia go jakiś typ. „Niech no pan pozwoli ze mną do bramy”. Jerzyk jest już tak zmaltretowany, tak zrezygnowany, że odpowiedział od razu: „Tak, jestem Żydem, może mnie pan odprowadzi do gestapo”. Idą razem w kierunku Alei Szucha. I typ zaczyna: „Panie, pan taki młody człowiek, czy nie żal panu życia? niech mi pan da 2000 zł, a puszczę pana”. Jerzyk roześmiał się smutnie. „Nie mam pieniędzy, niech mnie pan prowadzi, byle prędzej, byle już z tym skończyć”. A typ idzie coraz wolniej i znowu: „Panie, przecież żona, dzieci będą po panu płakać – daj pan 1000 zł, to pana puszczę”. Kiedy wreszcie opuścił do 500 zł, Jerzyk wspomniał o jednym góralu, schowanym na czarną godzinę, i zapominając, że robi wielkie głupstwo, poszedł z typem do siebie do domu. Po załatwieniu „transakcji” (500 zł) Jerzyk pyta: „Niech mi pan powie, po czym pan poznał, że jestem Żydem”. „Panie – mówi typ – pan już szósty, którego dziś zaczepiam. Z resztą się nie udało, a mnie dziś akurat koniecznie potrzeba pieniędzy”. Kiedy indywiduum odeszło do domu – strach. Wiadomo, teraz na pewno naśle wspólników, nie ma żadnej możliwości, żeby zmienić mieszkanie. Siedzieli jak w febrze, drżący, zrezygnowani, gotowi na śmierć. Po dwóch dniach typ wraca. „Panie, jęczy żona Jerzyka, nie gub nas pan, my już zupełnie nie mamy pieniędzy”. „Co pani o pieniądzach, oburzył się typ, ja po znajomości wpadłem, widzi pani, nawet dla dziecka cukierków przyniosłem” 20.
28Inni szmalcownicy specjalizowali się w szantażach domowych, nachodząc swoje ofiary i je ograbiając. Zdarzało się, że do takich zorganizowanych grup szmalcowników należeli także gospodarze biorący Żydów na przechowanie – po ograbieniu ich i odesłaniu na Gestapo można było przyjąć następnych… Czasem ich nie wydawano, lecz przekazywano następnym szantażystom. W rękach takiej grupy szmalcowników znaleźli się Chanina i Hinda Malachi z Ostrowca Świętokrzyskiego, którzy uciekli do Warszawy, spodziewając się, że tam po aryjskiej stronie znajdą bezpieczne schronienie. Jednak Hindę i jej męża oraz ich znajomych szantażowali znajomi, nieznajomi, znajomi gospodarzy, gospodarze, policjanci granatowi i policjanci z Kripo oraz inni agenci. W krótkim czasie stali się ofiarami, które przestępcy podawali sobie z rąk do rąk. Małżeństwo Malachich zapisało we wspólnie prowadzonym w ukryciu dzienniku:
Byliśmy więc u Antka […]. Wieczorem tego dnia mocno nas zaniepokoiło silne dobijanie się do drzwi. Byli to „agenci”, którzy rzekomo przyszli szukać broń, bo Antek tym handlował. MÓWILI, że ich obowiązkiem jest nas zabrać, zresztą „żandarmerja już nadjeżdża”. Byliśmy pewni, że to wszystko prawda i błagaliśmy o litość. Był to pierwszy nasz szmalec i nie mieliśmy jeszcze doświadczenia, byliśmy naprawdę pewni, że już teraz idziemy na śmierć. PO PERTRAKTACJACH i otrzymaniu 20-tu tysięcy zł i pierścionek Heńka dobrowolny podarunek, poszli z rozkazem, by za pół godz. już nas tu nie było. Jeden sobie zapisał właściwy adres Heńka, żebyśmy mu się po wojnie zrewanżowali, że nas zostawił przy życiu. […] 26 maja o 11 rano, gdyśmy jeszcze leżeli w łóżkach, przyszli dwaj szmalcownicy, zabrali nam 15 tysięcy zł i złoty zegarek Heńka. Po godzinie wrócili z oznajmieniem, że jest ich pięciu, za mało dostali, bo ten, który do nas przysłał, liczy [od] nas, a szczególnie Leona, na miliony. Kazał sobie dołożyć towaru lub walutę, brylant […]. Leon zaczął z nimi pertraktować, by przychodzili co miesiąc po stałą pensję, zgodzili się, ale i teraz muszą jeszcze coś dostać. W końcu gdyśmy nie chcieli nic dać, zaczął szukać i znalazł pod (nićmi) moje 80 dol. […], 1-go twardego, mój zwykły zegarek, szpilkę tańczącą i następnie bieliznę i sukienki nasze i Leona, i to wszystko sobie zapakowali w walizki i poszli, zapewniając, że teraz możemy spokojnie siedzieć, nic nam się więcej nie stanie 21.
29Malachim udało się uciec, znaleźli mieszkanie na peryferiach miasta; oboje przeżyli wojnę.
30Szmalcownicy i szantażyści, choć z reguły sami nie zabijali swoich ofiar, to ograbiając je i pozbawiając środków do życia, bezpośrednio przyczyniali się do ich zguby.
316. Postawy wobec Żydów nie kończą się jednak na ograbieniu i szantażach – bezpośrednim zagrożeniem życia było wydawanie ukrywających się. Niemieckie działania wobec Żydów postawiły ich poza prawem i odpowiedzialnością moralną. Dla niektórych Polaków była to okazja do szybkiego wzbogacenia się. Chciwość i brak skrupułów moralnych skłaniały do żerowania na trudnym położeniu Żydów. Oszukiwanie i wyzyskiwanie ich stanowiło silną pokusę, ponieważ działania takie były praktycznie bezkarne. Nieporównanie większe zagrożenie łączyło się z pomaganiem Żydom niż z ich ograbianiem i wydawaniem. Za pomaganie można było zapłacić życiem, a za wydanie tego, który się ukrywał, można się było spodziewać nagrody – czasem kilograma cukru, metra zboża, czasem rzeczy po zamordowanym. Pokusa dla wielu okazała się zbyt silna. Skala wydawania Żydów przez Polaków była większa, niż się by mogło wydawać; w dziennikach i relacjach znajdujemy informacje o wielu takich przypadkach. Cytowana już Fela Fischbein, zapisująca na bieżąco wydarzenia w okolicach Krosna, gdzie się ukrywała odnotowuje 32 wydanych i zamordowanych w pobliżu Żydów. Spośród wszystkich tych wydanych i zamordowanych Fela najbardziej przeżyła śmierć dwojga dzieci z Korczyny – rodzeństwa Joska i Heny. Utrzymywała ich cała wieś, wszyscy o nich wiedzieli. W październiku 1943 roku dzieci zostały jednak wydane:
złapano ich we wsi, gdzie dotychczas byli, i związanych odwieźli na policję, tam z Brzozowa przyjechał jeden kat i zastrzelił ich [28 listopada 1943].
32We wsi wydarzenie to szeroko komentowano, wszyscy wiedzieli, że dzieci zdradził leśniczy Kleiner
i „dostał za to jeden metr żyta”; jego postępek spotkał się z powszechnym potępieniem. Szwagierka Feli Ewa opowiada, że „gospodyni jej przeklinała go, żeby się udusił tym” 22.
33Informacje o wydawaniu Żydów znajdujemy także w powojennych dokumentach sądowych. Po wojnie bowiem – na podstawie dekretu z 31 sierpnia 1944 roku „O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego” 23– sądzono i skazywano m.in. ludzi „działających na szkodę obywateli polskich pochodzenia żydowskiego”. Wśród kilkudziesięciu tysięcy zachowanych akt spraw sądzonych z tego dekretu, tak zwanych sierpniówek, zachowało się kilka tysięcy spraw prowadzonych przeciwko osobom podejrzanym bądź oskarżonym o działanie podczas wojny na szkodę Żydów. Do „sierpniówek” trzeba doliczyć tysiące dochodzeń prokuratorskich, które gromadziły materiał wstępny do rozpraw. Jeżeli – zdaniem prokuratury – nie było nadziei na skazanie, sprawy przerywano na wstępnym etapie dochodzenia.
„Sierpniówki”, choć to źródło specyficzne i korzystając z nich trzeba brać pod uwagę kontekst ich powstania, w istotny sposób wzbogacają naszą wiedzę o wydawaniu i mordowaniu Żydów przez Polaków w czasie okupacji. Przytoczę dla przykładu kilka historii dotyczących wydawania Żydów, żeby zilustrować, by tak rzec, bogactwo wariantów. Wydawano więc Żydów przypadkowych, nieznanych, obcych, którzy po prostu źle trafili, szukając schronienia. Na przykład Ignacy Kwiatek, rolnik urodzony w 1897, latem 1943 roku zameldował żandarmerii niemieckiej, że w zagrodzie jego wsi Zakościele (powiat Rawa Mazowiecka) ukrywa się Lemański, zbiegły z getta w Tomaszowie Mazowieckim. Żyd został zastrzelony, Kwiatek przywłaszczył sobie rzeczy osobiste Lemańskiego. Sąd na rozprawie 1 grudnia 1945 roku skazał go na 7 lat więzienia 24.
34Wiktor Bykowski (rocznik 1914) pracował w czasie okupacji jako konduktor WKD. Latem 1942 roku, gdy w getcie warszawskim szalała akcja wysiedleńcza,
spotkanego w kolejce obywatela narodowości żydowskiej, nieustalonego nazwiska, obrabował z kosztowności i pieniędzy oraz pobił, a następnie na stacji Warszawa Most oddał w ręce żandarma niemieckiego, który ww. ob[ywatela] pozbawił życia, strzelając do niego z pistoletu.
35Sąd w 1951 roku skazał Bykowskiego na 15 lat więzienia, po rewizji w 1952 roku zmniejszono wyrok do 4 lat 25.
36Wydawano także znajomych, sąsiadów Żydów; np. kominiarz z Łukowa Antoni Śpiewak (rocznik 1894) miał na sumieniu wielu Żydów, brał udział w wyszukiwaniu ukrywających się, prześladował ich i donosił na nich. W czasie obław na ludność żydowską zajmował się wyszukiwaniem schronów. Jak zapisano w akcie oskarżenia: „Śpiewak samorzutnie brał siekierę i szukał przy pomocy jej schronów”. Wykrył co najmniej dwa: w jednym znajdowało się 5 osób, w drugim – 30. Wszyscy zginęli. Ponadto – dwa miesiące przed końcem wojny – wydał swojego sąsiada, Rybaka. W 1945 roku Śpiewak został skazany na karę śmierci, a jego prośbę o ułaskawienie odrzucono 26.
37W czerwcu 1943 we wsi Budy Podłęskie (powiat garwoliński), „idąc na rękę władzy państwa niemieckiego”, Jan Pyl wraz z sąsiadem Ukleją ujęli ukrywającego się w polu znajomego Żyda nazwiskiem Mechel, przed wojną właściciela sklepiku w sąsiedniej wsi. Postanowili zaprowadzić go na posterunek policji. Po drodze Mechel próbował uciec, ale
Ukleja i oskarżony dopędzili go i ujęli. Chcąc uniemożliwić mu ponowną ucieczkę, oskarżony założył temu żydowi na szyję lejce i w dalszym ciągu prowadził w stronę wsi Domaszew, [gdzie] oskarżony, oddając tego, zdjął z niego lejce i założył mu drut na szyję, żądając od Brojka [dowódcy straży] i innych wartowników, aby odstawili tego żyda do Policji granatowej.
38Mechel został zabity, Pyla w 1952 roku skazano na 8 lat więzienia 27.
39Do rzadkich, nietypowych spraw należą te, gdy świadkami oskarżenia byli Żydzi; z oczywistych powodów takich świadków przeżyło niewielu. Do tego rodzaju historii należy sprawa wydania Uszera Szajnberga, który w grupie kilku osób ukrywał się w lesie w pobliżu rodzinnej wsi Skarżyny w powiecie węgrowskim. Jego siostra, ukrywająca się razem z Uszerem, tak przedstawiała na rozprawie sądowej w lipcu 1949 roku przebieg wydarzeń:
11 VI [19]44 byliśmy ukryci na skarżyńskich polach, na Gajkach, w życie, które już wtedy było wysokie. W pewnej chwili nad ranem brat mój Uszer Szajnberg wyszedł z żyta, by się zobaczyć z jakimś gospodarzem. Wtedy Bolesław Zalewski i Julian Głuchowski, którzy zajmowali się wyławianiem ukrywających się żydów, zauważyli go, schwytali i zaprowadzili do sołtysa. Głuchowski był kolegą szkolnym Uszera. Uszer błagał Głuchowskiego, aby go nie wydał. Głuchowski odnosił się do Uszera b[ardzo] wrogo, mimo że przecież Uszer mu przypominał, że razem [chodzili do szkoły].
Sołtys jednakowoż nie chciał brata zatrzymywać i powiedział im: „jeśli go zatrzymaliście, to go trzymajcie”. Wtedy brat wyrwał się z ich rąk i zaczął uciekać. Zalewski podrzucił bratu marynarkę, w którą się uwikłał, i tak mu się udało brata schwytać, co uczynił wraz z Głuchowskim, i prowadząc go pod ręką, zaprowadzili go do polowej żandarmerii niemieckiej, która właśnie przejeżdżała drogą, i oddali go jako żyda w ich ręce. Żandarmi wywieźli brata do lasu w Kałuszynie i tam go zastrzelili. […] Jak słyszeliśmy od gospodarzy, Zalewski Bolesław i Głuchowski za każdego Żyda dostarczonego Niemcom otrzymywali od Niemców po kilogramie cukru. My, będąc ukryci w życie, obserwowaliśmy całe zajście 28.
40Głuchowski otrzymał wyrok 15 lat więzienia.
417. Niestety, wydawanie nie było najgorszą rzeczą, jaką Polacy robili Żydom w czasie wojny. Zdarzały się także mordy. Informacje o tym znajdujemy w relacjach powojennych tych, którzy słyszeli o takich przypadkach albo – rzadziej – byli ich świadkami. Jedną z takich historii opisuje Florian Majewski, ukrywający się w ziemiance w lasach tomaszowskich. W swoich wspomnieniach przytacza następującą historię:
szewc z Siucic ukrywał się u jednego chłopa w innej wsi wraz z żoną i dwójką dzieci. Chłop ukrył ich w piwnicy, zabrał w zamian za przysługę wszystkie ich kosztowności i pieniądze. Któregoś wieczoru powiedział, że Niemcy, będą we wsi. Wyprowadził ich na pole, kazał im tam spędzić cały dzień i noc. Kiedy tam zasnęli, chłop zabił żonę i jedno dziecko szewca siekierą. Szewcowi z drugim chłopcem udało się jakoś uciec. Szewc z rozpaczy oszalał. Razem z synem przez większość czasu ukrywał się w lesie, a wieczorami chodził od domu do domu, prosząc o jedzenie i nocleg. Któregoś ranka Niemcy przyjechali do wsi i kiedy szewc ich zobaczył, zaczął wraz z synem uciekać przez pola w kierunku lasu. Zabili i jego i dziecko 29.
42Różnorodność przykładów mordowania Żydów możemy odnaleźć w aktach sądowych. Znajdujemy tam prawdziwe horrory – zamordowanych łopatami, siekierami, zatłuczonych kijami, kamieniami, utopionych, powieszonych, zakopanych żywcem czy rodzinę żydowską zamurowaną żywcem w jaskini w nieczynnym kamieniołomie koło Kielc.
43Niektórzy, jak Stanisław Sieszputowski, mordowali Żydów samodzielnie, w pojedynkę. We wsi Łazy Stare (powiat wołomiński) u Stanisławy Andraszek ukrywało się dwóch Żydów; jeden nazywał się Brzosko, drugi miał na imię Moniek. Mońka wziął po pewnym czasie Sieszputowski i ukrywał go u siebie. Na procesie w 1953 roku sąsiad Sieszputowskiego Franciszek Sakowicz zeznał, że
jesienią 1943 do [jego] zagrody przybył Stanisław Sieszputowski […] i w trakcie poufnej rozmowy Stanisław Sieszputowski zaproponował Franciszkowi Sakowiczowi zabicie tego Żyda, ofiarując mu w zamian za to „kożuch lub buty” do wyboru. […] Franciszek Sakowicz w końcu nie zdecydował się na zrealizowanie tego potwornego zamiaru i powrócił do swej zagrody, Stanisław Sieszputowski sam zastrzelił Mońka za szopą i pochował w ogrodzie koło mostku.
44Ekshumacja pozwoliła odnaleźć we wskazanym miejscu szkielet „człowieka w pozycji leżącej na wznak, zakopane na głębokości ok. 50 cm”. Stanisław Sieszputowski został skazany na 3 lata więzienia 30.
45Wielu mordów (być może takie sprawy częściej bywały ujawnione) dokonywano zbiorowo; jednym z nich był ten z czerwca 1944 roku. We wsi Liszki (powiat Sokołów Podlaski) kilku Polaków – Józef Łyszczewski, Stanisław Kamiński, Henryk Czapski i Piotr Wasilewski – zamordowało wtedy ukrywającego się we wsi Icka Perłę.
Łyszczewski uderzył go kamieniem w głowę, a Kamiński, Czapski i Wasilewski, zarzuciwszy temuż Perle na szyję powrósło, ciągnęli go po ziemi w kierunku rzeki.
46Gdy umarł, „wykopali dół za zagrodą Mazurczkowej” i tam go pochowali. Wyrokiem sądu z 1950 Łyszczewskiego skazano na karę śmierci, pozostałych uniewinniono; rewizja wyroku rok później zmniejszyła karę do 12 lat więzienia 31.
47Podobnie okrutnego mordu dokonali Mieczysław Zaiska i Ignacy Chabiera jesienią 1942 roku we wsi Czarnogłów (powiat Mińsk Mazowiecki). Ukrywał się tam krawiec z Kałuszyna Josek Zając, który przebywał kolejno u różnych gospodarzy, szyjąc im ubrania. W akcie oskarżenia z 1952 roku czytamy, że
jesienią 1942 roku, daty bliżej nie ustalono, porą przedwieczorową mieszkańcy tejże wsi – Mudent Mieczysław, Śmiech Władysław (nie żyją) i podejrzany Zaiska Mieczysław ze wsi Czarnogłów – ujęli obywatela narodowości żydowskiej Joska Zająca i doprowadzili go do zabudowań podejrzanego Chabiery Ignacego. Podejrzany Chabiera wyżej wymienionym oświadczył, że Joska Zająca należy zabić, by nie włóczył się po wsi.
48Zamknęli więc Joska w piwnicy, choć ten „płakał i prosił, by go puścili, to więcej nie przyjdzie. Jednak wyżej wymienieni nie uczynili tego”. Zaprowadzili go do na pole, gdzie wcześniej wykopali dół.
W czasie prowadzenia obywatel żydowski Zając Josek prosił wyżej wymienionych, by darowali mu życie, jednak sprawcy uciszali go, żeby nie płakał, to wyprowadzą go dalej za wioskę i puszczą, kiedy doszli do wykopanego już dołu, obywatel narodowości żydowskiej Zając Josek próbował wyrwać się i zbiec, jednak nie mógł wyrwać się z rąk napastników i w tym czasie drążkiem drewnianym przez Mudenta Mieczysława silnym ciosem został uderzony w głowę, w wyniku czego na miejscu został zamordowany.
49Zaiska dostał 10 lat, Chabiera – 2 lata 32.
50Podobnie jak w wypadku wydawania, tak i w sprawach dotyczących mordów do rzadkości należą relacje żydowskie, których autorzy byli świadkami zabójstw dokonywanych przez Polaków lub, jeszcze rzadziej, sami uniknęli śmierci z ich rąk. Warto przytoczyć dwa takie przykłady.
51W kolonii Seroczyn (powiat siedlecki) u Józefa Banasiuka przechowywała się od jesieni 1942 roku w kryjówce w stodole rodzina Mendelsonów – Jankiel i Ruchla z ośmioletnim synem Lejbem. 18 lipca 1943 roku sąsiedzi Banasiuka Kazimierz Maciak i Franciszek Suchodolski przyszli do niego – jak dowiadujemy się z w aktu oskarżenia
w poszukiwaniu wymienionych wyżej żydów. W tym celu udali się do stodoły, otworzyli schowek i Suchodolski wystrzelił dwukrotnie w stronę schowku, nakazując następnie przebywającym tam osobom wyjść. W tym czasie Jankiel Mendelson wykopał otwór ze schowka na zewnątrz stodoły i uciekł, Ruchla zaś i Symcha-Lejb Mendelsonowie zostali parokrotnymi strzałami przez Suchodolskiego zabici.
52Zanim umarła, ranna Żydówka została jeszcze przez obu sprawców zgwałcona. Wyrokiem sądu w 1947 roku zostali skazani na 5 (Maciak) i 7 (Suchodolski) lat więzienia. Świadkiem oskarżenia był Jankiel Mendelson, który przeżył wojnę 33.
53Drugi i ostatni przykład to historia Icchaka Lernera (ur. 1915) z Komarówki (powiat Radzyń Podlaski), właściciela wytwórni wód gazowanych, żołnierza kampanii wrześniowej, który w relacji złożonej w 1947 roku w Żydowskim Instytucie Historycznym opowiedział szczegółowo swoją historię. Po ucieczce z niewoli jesienią 1939 roku wrócił do domu. Związał się z Esterą Rybak, której męża zabili Niemcy, została sama z dwuletnią córeczką. Latem 1942 roku, kiedy rozpoczęły się masowe wywózki do obozu zagłady, Icchak i Estera zaczęli szukać możliwości ratunku. Z pomocą zaoferował się Piotr Kapczuk, lokator rodziców Icchaka. Zaproponował, że zaopiekuje się dzieckiem, oni zaś powinni wyjechać do Warszawy, gdzie jego znajomy, Młynarczyk, będzie mógł im pomóc. Icchak i Estera oddali dziecko do brata Kapczuka, kościelnego w sąsiedniej wsi, zapłacili z góry za trzy miesiące 10 tysięcy zł; oddali im także na przechowanie wszystkie swoje ruchome dobra i pojechali do Warszawy. Icchak zamieszkał na Grochowie, Estera – na Puławskiej u Młynarczyka. Po kilku miesiącach postanowili sprowadzić dziecko, a ponieważ Kapczuk nie odpisywał na listy, pojechał do niego Młynarczyk i wrócił z wiadomością, że dziecko nie żyje. W relacji Lernera czytamy:
Kapczuk Piotr przyznał się Młynarczykowi, że zamordował je i zaproponował również wynagrodzenie Młynarczykowi, by zamordował mnie i Esterę Rybak, i w ten sposób, oświadczył Piotr Kapczuk Młynarczykowi, pozbawimy się kłopotu z Żydami, a posiadanym ich majątkiem podzielimy się.
54Do ukrywających się w Warszawie dochodziły wiadomości z Komarówki, „że Kapczuk stale się dopytuje, gdzie oni są, i proponuje 10.000 za zabicie ich lub wydanie w ręce gestapo”. Icchak i Estera postanowili poszukać innego miejsca zamieszkania – Młynarczyk sprowadził ich do jakiejś rudery na Grochowie, gdzie 19 lipca 1943 roku rozegrał się dramat. W nocy przyjechał Młynarczyk, zastrzelił Esterę i ranił z pistoletu Lernera. Ciężko ranny Icchak pytał Młynarczyka, dlaczego ich zabija, ten zaś wyznał, że Kapczuk zaproponował 10 tysięcy zł, a gdy Młynarczyk odmówił, tamten stwierdził, że wobec tego przyśle kogoś innego, by ich zabił. Młynarczykowi żal się zrobiło tych pieniędzy i się zgodził. Jak tłumaczył Lernerowi: „Cały żal miej do Kapczuka, a nie do mnie, bo gdyby nie ja, zabiłby Cię kto inny”. Mimo ran Icchak wyzdrowiał i przeżył wojnę. Po wojnie stoczył nieudaną batalię o postawienie morderców przed sądem. Jej efekt był taki, że sam Lerner musiał uciekać z Polski 34.
55Chcę zwrócić uwagę na to wyjaśnienie: „cały żal miej do Kapczuka…” – kryje się w nim wiele interpretacji i wyjaśnień polskich postaw wobec Zagłady. Można w nim się dopatrzeć przekonania, że Żydzi znajdują się całkowicie poza nawiasem człowieczeństwa; i tak są skazani na śmierć przez „siłę wyższą”, władze, koleje historii, których się nie kwestionuje. W tym zdaniu można też odnaleźć kwintesencję pewnych motywacji, takich jak chciwość, nieodparta pokusa, poczucie całkowitej bezkarności.
56Przyglądając się postawom Polaków wobec zagłady Żydów, ich odpowiedziom na „pukający problem moralny”, dochodzę do pesymistycznego wniosku, że skłonność do zła jest bardziej pierwotna i silniejsza niż skłonność do dobra. Pokusa chciwości i poczucie bezkarności, a także zwykła podłość stanowią potężną mieszankę, której nie daje się zrównoważyć czymś tak ulotnym jak sumienie.
Notes de bas de page
1 S. Datner, Las Sprawiedliwych, Książka i Wiedza, Warszawa 1968, s. 27.
2 Archiwum Yad Vashem (dalej AYV), O3/5754, Relacja Filipa Rajsa.
3 H. Schönker, Dotknięcie anioła, oprac. K. Madoń-Mitzner, Ośrodek Karta, Warszawa 2005, s. 140–143.
4 J. Bauman, Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta, Znak, Kraków 1989, s. 174.
5 AYV, O3/4196, Relacja Ludwiki Porańskiej z d. Abrahamer.
6 AYV, O3/3785, Fela Fischbein, Dziennik.
7 Właśc. markizeta – materiał na firany, przypominający siatkę.
8 AYV, O3/3379, Hinda i Chanina Malachi, Dziennik.
9 S. Staszewska (Szochur), Dni grozy, Montreal 2006, s. 64–65.
10 Zob. AYV, O3/3484, Relacja Brachy Karwasser.
11 AYV, O3/2196, Relacja Miriam Eisenberg.
12 A. Blady-Szwajger, I więcej nic nie pamiętam, Volumen, Warszawa 1994, s. 40.
13 AYV, O33/1092, Sewek Okonowski, Dziennik.
14 A. Iwańska, J. Gralewski, Wojenne odcinki (Warszawa 1940–1943), Oficyna Wydawnicza Interim, Warszawa 1990, s. 184.
15 Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), 301/469, Relacja Blumy Altmed. Zachowuję pisownię oryginału.
16 F. Wyszyński, Dzienniki z lat 1941–1944, oprac. J. Grabowski, Z. R. Grabowski, Warszawa 2007, s. 172.
17 Biblioteka Narodowa, Dział Rękopisów, akc.12771, Józef Górski, „Na przełomie dziejów”, t. 2, s. 73. Zob. też J. Górski, Na przełomie dziejów, [fragmenty w oprac. J. Grabowskiego], „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2006, nr 2, s. 289, 291.
18 E. Ringelblum, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. A. Eisenbach, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1988, s. 95.
19 I. Dimant, Moja cząstka życia, red. B. Engelking, Żydowski Instytut Historyczny i Twój Styl, Warszawa 2001, s. 73–76.
20 AYV, E/285, Aleksandra Sołowiejczyk-Guter, Dziennik.
21 AYV, O3/3379, Hinda i Chanina Malachi, Dziennik.
22 AYV, O3/3785, Fela Fischbein, Dziennik.
23 Dz.U. 1944, nr 4, poz. 16 z 31 VIII 1944 roku.
24 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej AIPN), zespół Sąd Wojewódzki dla Województwa Warszawskiego, 318/285, Akta w sprawie karnej Ignacego Kwiatka.
25 Tamże, 318/158, Akta w sprawie karnej Wiktora Bykowskiego.
26 Tamże, 318/7, Akta w sprawie karnej Antoniego Śpiewaka.
27 Tamże, 318/259, Akta w sprawie karnej Jana Pyla.
28 Tamże, 318/105, Akta w sprawie karnej Juliana Głuchowskiego.
29 Florian Majewski [Mosze Aron Lajbcygier], Pustelnik, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2002, s. 76.
30 AIPN, 318/383, Akta w sprawie karnej Stanisława Sieszputowskiego.
31 Tamże, 318/197, Akta w sprawie karnej Józefa Łyszczewskiego.
32 Tamże, 318/230, Akta w sprawie karnej Mieczysława Zaiski.
33 Tamże, akta 318/506, Akta w sprawie karnej Kazimierza Maciaka i Franciszka Suchodolskiego.
34 AŻIH, 301/2802, Relacja Icchaka Lernera.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017