WSTĘP. Płyn i wpływ. Czy możliwa jest historia magnetyzmu zwierzęcego?
p. 17-72
Texte intégral
Dlaczego „zwierzęcy”?
1Pełna nazwa zjawiska, którego teorię sformułował Franz Anton Mesmer (1734–1815), brzmiała „magnètisme animal”. Na polski przetłumaczona jako „magnetyzm zwierzęcy” może wydawać się dziś dość niejasna. Jej drugi człon jednak wywoływał nieporozumienia od samego początku. W wersji francuskiej – również, chociaż w jej przypadku ich źródłem była raczej – nieobecna w polskim odpowiedniku – dwuznaczność terminu „animal”, z której Francuzi zresztą robili sobie niekiedy żarty. Na karykaturze z końca XVIII wieku, opatrzonej podpisem „Les effets du magnètisme... animal” Mesmer i jego zwolennicy zostają przedstawieni jako psy. Wbiegając pod nogi przechodniom, uniemożliwiają im poruszanie się po ulicy. To pewnie też za ich sprawą osioł zrzucił z grzbietu mężczyznę, który leży teraz pod jego kopytami, a w ślad za jeźdźcem spada na ziemię wypełniony kosz. Rycina – obrazując chaos, jaki horda psów wprowadza w przestrzeń miasta – sugerowała, że nowa nauka propaguje barbarzyńskie praktyki. Tymczasem słowo „animal” miało w zamierzeniu Mesmera doprecyzować, że chodzi o procesy zachodzące w świecie organizmów żywych. W ten sposób chciał on jasno odgraniczyć magnetyzm zwierzęcy od magnetyzmu kruszcowego; zaznaczyć, że jego doktryna dotyczy nie metali, lecz materii ożywionej. Francuskie „animal” bowiem na ogół jest używane w dwóch znaczeniach1 i o ile pierwsze łączy się z pojęciem instynktu (przeciwstawianego intelektowi) i – jako antonim „duchowego” – wyraża czystą fizyczność, o tyle w drugim pobrzmiewa silnie etymologia związana z łacińskim terminem „anima” (dusza), od którego pochodzi francuski czasownik „animer” (ożywiać). Drugie znaczenie „animal” wyłania się więc w opozycji do roślin i minerałów. Polski wyraz „zwierzęcy”, którego etymologię Aleksander Brückner wiąże jedynie z pojęciem „dziki”, jest tej dwoistości zupełnie pozbawiony. Jego sens metaforyczny, tożsamy z bestialskim, sugeruje brak duszy. W efekcie dla polskich odbiorców karykatura magnetycznych efektów może wydawać się przygnębiająco płaska.
2Pierwszy człon nazwy „magnetyzm zwierzęcy”, stosunkowo jaśniejszy, również budził (i pewnie nadal budzi) wątpliwości. W 1815 roku autor rozprawy poświęconej teorii Mesmera przekonywał, że wszystkie jej nieszczęścia (o których potem) wynikają z niewłaściwie dobranej nazwy: „Magnes nie ma nic wspólnego z magnetyzmem [...]”2. Sąd ten – należy jednak uściślić – nie do końca jest zgodny z prawdą. Cytuję go, ponieważ w wieku XIX nie był on wcale odosobniony. Mało kto już wtedy pamiętał, że Mesmer na początku swojej praktyki korzystał z namagnesowanych metali, które przeciągał wzdłuż ciał pacjentów. Skąd zaczerpnął ten osobliwy pomysł?
3Podstawowym założeniem magnetyzmu zwierzęcego jest istnienie – pomiędzy ciałami niebieskimi i organizmami żywymi – wzajemnego wpływu. Za jego nośnik uznawał Mesmer „powszechnie rozlany fluid, nieznoszący żadnej próżni i o nadzwyczajnej przenikliwości”3. Płyn ten, przypominający nawiasem mówiąc pod wieloma względami eter Newtona, nie posiada właściwości fizykalnych, podlega jednak prawom mechaniki. Jego przypływy i odpływy można wzmagać, osłabiać, a także kierować w określoną stronę. To właśnie możliwość przyciągania bądź odpychania fluidu staje się fundamentem praktyki lekarskiej, polegającej na przywracaniu harmonii w krążeniu płynu, którego równowaga stanowi nową definicję zdrowia.
4Zarys teorii magnetyzmu zwierzęcego można znaleźć w pracy doktorskiej Mesmera. Zatytułowana De influxu planetarium in hominem i obroniona w 1766 roku na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Wiedeńskiego, traktowała o wpływie planet na funkcjonowanie organizmu ludzkiego. Choć Mesmer nie ukrywał swoich inspiracji tekstami astrologów, to jednak odcinał się od nich tam, gdzie oddziaływanie ciał niebieskich ujmował jako fizykalną siłę, dającą się opisać językiem nauk przyrodniczych. Wysuwając hipotezę, że i w atmosferze, i w ludzkim ciele istnieją prądy na wzór tych w oceanie, pisał o „powszechnej grawitacji”. W jej efekcie żywe organizmy harmonizują się z planem astralnym, „nie w sposób jednostajny i monotonny, lecz jako instrument muzyczny, wyposażony w kilka strun i ton, który jest dokładnym rezonansem danego tonu”4.
5Dlatego właśnie pierwsze sesje Mesmera z pacjentami polegały na przeciąganiu wzdłuż ich ciał namagnesowanych metali, a z czasem także innych materiałów, takich jak szkło, drewno, skóra, jedwab. W 1774 roku jednak wprowadza fundamentalną zmianę do swojego modelu terapii. Spostrzegłszy, że jego ciało może również zachowywać się jak magnes, zaczyna przywracać równowagę fluidu, dotykając bezpośrednio chorego lub zbliżając do niego ręce. Nowa metoda przynosi sukcesy i Mesmer nabiera z czasem pewności, że to ciało lekarza stanowi najlepszy magnes do nakierowywania i regulowania fluidu. Wprawdzie niekiedy korzysta on z różnych pomocy, takich jak lustra, które odbijają magnetyczny płyn, czy żelazne pręty, wzmagające jego przepływ, ale jednocześnie odnotowuje, że efekty przynosi też magnesowanie pacjentów na odległość. W 1777 roku Mesmer ma już na koncie wiele uzdrowień i w niektórych kręgach cieszy się renomą ekscentrycznego, lecz skutecznego medyka. Podejmuje się wówczas leczenia osiemnastoletniej dziewczyny, która okaże się jego najważniejszą pacjentką i zarazem poważnym zagrożeniem dla jego kariery.
Histeryczna pianistka
6Niefortunne tłumaczenie terminu „animal” nie jest jedynym przykładem trudności z zadomowianiem się magnetyzmu zwierzęcego w języku polskim. W XIX‑wiecznych rodzimych publikacjach na ten temat roi się z jednej strony od neologizmów, niektórych zresztą bardzo pomysłowych, z drugiej – od kalek z francuskiego. Jednym z kłopotliwych pojęć był na początku termin „crise”. Wydaje się, że jeszcze w latach dwudziestych XIX wieku jego polski odpowiednik, czyli „kryzys”, nie był w powszechnym użyciu5. Jan Baudouin de Courtenay, autor trzech książek poświęconych magnetyzmowi, w dwóch pierwszych tomach z reguły używa formy „crises” (wyróżniając ją – jako termin obcojęzyczny – kursywą). Konieczność posługiwania się niepolską terminologią najwyraźniej mu jednak przeszkadza, bo z czasem porzuca kursywę i eksperymenty z fleksją6 i zaczyna posługiwać się słowem „kryza”, kalką o tyle niezręczną, że w ówczesnej polszczyźnie słowo to już funkcjonuje i oznacza to samo co dziś: marszczony kołnierz.
7Baudoinowska „kryza” stanowi w teorii Mesmera jedno z podstawowych pojęć. Można je przetłumaczyć jako „kryzys”, choć użyte przeze mnie wcześniej słowo „wstrząs” w wielu kontekstach byłoby równie adekwatne. Kryzys, rozumiany jako przełomowy, najcięższy moment w chorobie, u magnetyzowanych pacjentów przejawiał się bowiem najczęściej atakiem konwulsji, spazmami lub omdleniem. Mesmer uważał tego rodzaju stany za niezbędne w leczeniu większości przypadłości, warunek skutecznej terapii. Jak wyjaśnia Baudouin de Courtenay, kryzys to „wysilenie natury, czyli żyjącego ciała, w celu uprzątnienia przyczyn każdej choroby”7. Do tego konieczne jest nadwyrężenie bolesnych części ciała, doprowadzenie do „natężenia natury”8. Baudouin tłumaczy następnie, dlaczego najlepszym sposobem na wywołanie kryzysu jest magnetyzm zwierzęcy. Przelewanie w chorych fluidu („niewidzialnego ognia”, mówiąc jego słowami) ożywia nerwy, czyniąc je drażliwymi, te zaś, jeśli są osłabione, powodują wstrząs. Oczywiście zarówno Mesmer, jak i jego uczniowie dostrzegali niebezpieczeństwa, jakie niesie ze sobą silny atak konwulsji bądź spazmów. Kryzys, przyznaje Baudouin, jeśli jest zbyt mocny, to sprawia, że w chorym utrzymuje się „wymuszona sprężystość”, która uniemożliwia włóknom oddziaływanie na siebie i skutkuje ich nieczynnością. Zarazem jednak „dobrze obliczony” wstrząs, niezbyt silny, ale też niezbyt słaby, przynosi choremu „przyjemne uczucia ulżenia, a szczególnie gdy pomierne następują wypróżnienia”9.
8Gdy w 1777 roku do Mesmera zgłaszają się rodzice osiemnastoletniej Marii Theresy Paradis, dziewczyna jest na granicy wyczerpania; przeszedłszy niedawno pierwszy atak delirium i manii, przeczuwa u siebie nadchodzące szaleństwo. Niewidoma od trzeciego roku życia, cierpi dodatkowo na ostre skurcze mięśni wokół oczu. Towarzyszą temu symptomy histeryczne, wymioty i niedrożność śledziony. Przed Mesmerem Marię Theresę leczył bez powodzenia jego kolega, doktor Anton von Störck, skierowany do niej przez samą cesarzową, która kilka lat wcześniej, będąc pod ogromnym wrażeniem koncertu, jaki jedenastoletnia wówczas dziewczynka zagrała na wiedeńskim dworze, przeznaczyła dla niej stałą pensję. Od tej pory Maria Theresa, wykształcona przez najwybitniejszych wiedeńskich muzyków, nie tylko w śpiewie, grze na pianinie i organach, ale również w dziedzinie kompozycji, zaczęła regularnie występować, zdobywając coraz większe uznanie publiczności. Mesmer, zastępując Störcka, proponuje, by chora przeprowadziła się do jego domu, w którym prowadzi od niedawna rodzaj kliniki. Oprócz Marii Theresy przebywają tam wówczas dwie inne pacjentki, również cierpiące na symptomy histerii. Rodzice wyrażają zgodę i Mesmer rozpoczyna leczenie, podczas którego oprócz normalnych zabiegów poświęca wiele czasu, wyjaśniając chorej, na czym polega terapia. Zaufanie, jakie dzięki temu zyskuje, stanowi zresztą, z dzisiejszej perspektywy, ważny moment w pradziejach psychoterapii.
9Dalszy ciąg historii leczenia Marii Theresy Paradis obejmuje przede wszystkim starcia, jakie mają miejsce między Mesmerem a ojcem dziewczyny, wspieranym przez matkę i dwóch członków Wydziału Medycznego Uniwersytetu Wiedeńskiego. A przynajmniej tylko z tych starć zachowały się jakiekolwiek świadectwa. Paradoks polega na tym, że spór wybucha w momencie, gdy stan Marii Theresy znacząco się poprawia. Nie tylko ustępują jej bolesne skurcze mięśni, ale również – czego chyba nikt się nie spodziewał – zaczyna ona stopniowo odzyskiwać wzrok. Joseph Anton Paradis najpierw składa pisemne oświadczenie, w którym na dwudziestu trzech stronach relacjonuje poprawę zdrowia u córki oraz składa Mesmerowi niezliczone wyrazy uznania i wdzięczności, potem jednak wycofuje się z tego stanowiska i dołączając do dwóch lekarzy, którzy zakwestionowali sukces terapii magnetycznej, żąda, by Maria Theresa wróciła do domu. Gdy dziewczyna odmawia, Paradis postanawia zabrać ją wbrew jej woli. W towarzystwie żony nachodzi Mesmera, a kiedy na jego wrzaski córka reaguje histerycznym atakiem, wtedy jej matka ciska nią o ścianę. Scenę tę opisuje Mesmer w swoich wspomnieniach, w których przede wszystkim broni się przed – postawionymi mu już po awanturze w klinice – zarzutami o seksualne nadużycia w relacji z pacjentką i w których owo oświadczenie Josepha Antona Paradis zamieszcza jako przypis.
10Wersja Marii Theresy nie istnieje. Jak pisze Elizabeth Bronfen, autorka zbioru błyskotliwych studiów poświęconych histerii, o położeniu dziewczyny można jedynie wnioskować, przyglądając się linii granicznej wyznaczającej spór między mężczyznami. „Rozdarta między dwoma ojcowskimi pragnieniami, niemającymi ostatecznie nic wspólnego z traumatyczną wiedzą przetwarzaną przez nią w histerycznych symptomach, Maria Theresa znalazła się w psychicznym impasie”10.
11Bronfen, konfrontując się z milczeniem młodej pianistki, śledzi mowę jej ciała. Regularne zawroty głowy, na jakie zaczyna cierpieć Maria Theresa, gdy odzykuje wzrok (dość zrozumiałe po latach spędzonych bez wizualnych bodźców), można rozumieć jako reakcję na przymus negocjowania swojej pozycji wobec męskich autorytetów. Odgrywając do tej pory przede wszystkim rolę córki, spełniając przy okazji ambicje ojca uważającego się za jej impresario, postawiona w nowej sytuacji musi zdać egzamin jako pacjentka, swoim ozdrowieniem nie tylko przynosząc osobistą satysfakcję uczonemu, ale także dostarczając dowodu na skuteczność jego kontrowersyjnej metody leczenia. Należy tu dodać, że w zabiegach ojca Marii Theresy o to, by córka przerwała terapię i wróciła do domu, można się dopatrywać cynicznych pobudek. Paradis mógł się obawiać, że po odzyskaniu wzroku dziewczyna nie będzie już budzić takiego podziwu jako pianistka i że najprawdopodobniej przestanie wówczas również napływać pensja od cesarzowej. Ale fakt, że Maria Theresa po burdzie urządzonej przez rodziców w klinice Mesmera dostaje na powrót wszystkich przypadłości i przestaje znów widzieć, można też rozpatrywać w kategoriach jej protestu, wyartykułowanego tak, jak pozwalały na to sztywne normy mieszczańskiej społeczości. Bronfen, przyznając, że histeryczne ciało Marii Theresy, będąc spektaklem dla rodziny, odgrywa przede wszystkim chorobę, na którą cierpi rodzina, nie wyklucza jednak, że pianistce mogły podczas rekonwalescencji towarzyszyć podobne obawy jak te żywione najprowdopodobniej przez ojca. Miała ona ku temu własne powody: jej gra na fortepianie zaczęła się pogarszać, gdy podczas występów musiała nagle skonfrontować się z nieoglądaną dotąd publicznością. Widok przyglądających się jej ludzi rozpraszał ją i sprawiał, że się denerwowała.
12Bronfen przekonuje, że to właśnie rodzaj dziwnej zależności między nerwowymi zaburzeniami zopresjonowanej córki a jej sukcesem jako artystki odróżnia pacjentkę Mesmera od histeryczek z drugiej połowy XIX wieku. Podczas gdy dla tamtych „histeria miała być językiem wybieranym, by zaświadczać o niemożności przedostania się do sfery publicznej”11, Marii Theresie niewyleczone symptomy otworzyły drzwi do najsławniejszych salonów i sal koncertowych XVIII‑wiecznej Europy. W 1784 roku przyjeżdża zresztą do Paryża, gdzie od kilku lat mieszka Mesmer, który zaraz po awanturze z Paradisami musiał, zniesławiony i upokorzony, uciekać z Wiednia. Bronfen, puentując tym spotkaniem historię ich relacji, nawiązuje do Czarodziejskiego fletu Mozarta. Marii Theresie, wystawiającej na pokaz swoją zażyłość ze światem ciemności, udaje się do uporządkowanej przestrzeni salonu wprowadzić dźwięki nocy. Tak oto histeria rozbija spójność mieszczańskiego świata. W biografii Marii Theresy Bronfen dostrzega niedający jej spokoju przekaz, że „histeryczny symptom może być bardziej uwłasnowalniający niż jego wyleczenie”12.
Niewidzialna komunikacja
13Do Paryża Mesmer przyjeżdża w 1778 roku. Szybko zyskuje dużą popularność. W jego teorii nie zachodzą żadne poważniejsze zmiany, w praktyce jednak pojawia się pewna istotna nowość. Mesmer, nie mogąc sprostać liczbie zainteresowanych pacjentów(‑ek), zaczyna organizować terapie grupowe. Umożliwia je nowy wynalazek, jakim jest baket (fr. baquet) – wanna wypełniona metalowymi opiłkami, z której wychodzą żelazne pręty. Pacjenci, usadowieni wokół naczynia, trzymają je w rękach, pobierając przez nie życiodajny fluid.
14Bakety szybko stają się ważną częścią paryskiego życia społecznego. Wiktor Feliks Szokalski korzystanie z nich porównuje do bywania w teatrze: „Zamawiano sobie naprzód wannę na oznaczoną godzinę, potem szukano znajomych, mówiąc im: »Mam dziś wannę« tak, jak się dziś mówi: »Mam lożę w teatrze, i proszę was ze sobą«”13. Choć polski okulista, który w latach 1861–1863 wyda pracę poświęconą snom i halucynacjom, pisze te słowa z niewątpliwą ironią, w jego stwierdzeniu jednak jest wiele racji. Mesmerowi po przyjeździe do Paryża udało się w niewiarygodnym tempie przekształcić swoją naukę w rodzaj mody, samemu zaś – stać się znaną osobistością. Mieszkająca wówczas w stolicy słynna portrecistka, Marie‑Louise‑Élisabeth Vigée‑Lebrun w swoich wspomnieniach zanotuje: „Ponieważ bez przerwy słyszałam o słynnym szarlatanie, zapragnęłam – by móc samej ocenić to kuglarstwo – wziąć raz udział w tym, co nazywał on swoimi »seansami«”14. Jak pisze Robert Darnton, autor znakomitej książki poświęconej radykalnym prądom w magnetyzmie oraz jego związkom z ideami rewolucji francuskiej, „o mesmeryzmie debatowano na akademiach, w salonach i kawiarniach. W jego sprawie prowadziła śledztwo policja, mecenat nad nim gotowa była objąć królowa, drwiono z niego wielokrotnie na scenie, parodiowano w popularnych piosenkach i na karykaturach. Praktykowany był on w tajnych stowarzyszeniach przypominających loże masońskie i propagowany w zalewie broszur i książek”15. Magnetyzm zwierzęcy współcześni Mesmerowi Francuzi porównywali do epidemii16. „Mężczyźni, kobiety, dzieci, wszyscy są [w niego] uwikłani, wszyscy mesmeryzują”17 – pisała jedna z najpopularniejszych wówczas gazet „Mémoires secrets”. Darnton, który swoją książkę opiera niemal wyłącznie na materiałach źródłowych, w tym w znacznej mierze na dokumentach życia codziennego, twierdzi, że nie tylko w „Mémoires secrets”, ale również w „Journal de Paris” w latach 1783–1784, czyli okresie najsilniejszej mody na obydwa czasopisma, to mesmeryzmowi właśnie poświęcano najwięcej miejsca18.
15W świetle tych faktów trudno nie postawić pytania, skąd właściwie brała się niezwykła popularność teorii Mesmera. Na błyskawiczne tempo jego kariery w Paryżu złożyło się kilka czynników. Po pierwsze, magnetyzm zwierzęcy wpisał się niewątpliwie w przednowoczesną tendencję do konstruowania prostych teorii sprowadzających skomplikowane zjawiska do jednej reguły bądź ich niewielkiego zestawu. „Do momentu, w którym Lavoisier położył fundamenty pod nowoczesną chemię, uczeni zwykle sądzili, że wszystkie procesy życiowe można wyjaśnić za pomocą kilku zasad”19. W przypadku magnetyzmu kluczem do zrozumienia wszechświata było oczywiście funkcjonowanie fluidu. Przez analogię do oceanicznych prądów zyskiwało ono walor odwiecznego i niezmiennego prawa przyrody, życie człowieka zaś – ukazane jako proste odbicie jego działania – dało się objaśnić bez odwoływania się do anatomicznych czy fizjologicznych odstępstw jednostkowego ciała. Warto tu zaznaczyć, że wiara w istnienie niewidzialnego płynu, jakkolwiek osobliwa wydawałaby się w świetle współczesnej nauki, nie była pod koniec XVIII wieku niczym nadzwyczajnym. Wielu uczonych epoki poprzedzającej Mesmera posługiwało się pojęciem fluidu, od Newtona poczynając, na Lineuszu kończąc.
16Dużą rolę w budowaniu pozycji Mesmera odegrało też bez wątpienia połączenie w jego praktyce aspektu terapeutycznego z możliwością socjalizowania się, które tak zjadliwie podsumował Szokalski. Mesmer zapewniał swoim pacjentkom i pacjentom poczucie uczestnictwa w ważnym i pełnym emocjonujących momentów wydarzeniu towarzyskim. Z licznych źródeł wiadomo, że wystrój pomieszczenia, w którym przyjmował chorych, w niczym nie przypominał wnętrz szpitalnych. Na ścianach znajdowały się tajemnicze astrologiczne dekoracje, podłogi pokryte były ciężkimi dywanami, okna zasłonięte storami nieprzepuszczającymi światła dziennego, w tle rozlegała się subtelna muzyka, wykonywana bądź na skrzypcach, bądź na szklanej harmonice, instrumencie, który we Francji rozpowszechnił właśnie Mesmer. Angielski lekarz, John Grive, opisując w liście paryski dom Mesmera, przekonywał, że podczas seansów nigdy nie było tam mniej niż dwieście osób20. Było to więc huczne przyjęcie. I na dodatek – bardzo eleganckie, bo bywalczynie i bywalcy seansów pochodzili przeważnie z arystokracji i stanowili paryską śmietankę towarzyską. W materiałach źródłowych można wprawdzie natrafić na informację o bakecie przeznaczonym dla ubogich, umieszczonym w osobnej, mniej okazałej sali, wiele jednak wskazuje na to, że był on używany niezbyt często, a powodem była zapewne troska Mesmera o komfort snobistycznych pacjentów z elity. Z czasem udało mu się pogodzić pragnienie schlebienia jej gustom z aspiracją do miana dobrodzieja ludzkości. Z myślą o ubogich chorych Mesmer namagnetyzował stojące przed jego posesją drzewo. Biedni leczyli się, trzymając w rękach poprzeciągane od jego pnia liny. W ten sposób pozostawali na zewnątrz, by nie razić oczu mesmeryzowanej arystokracji.
17Pozostaje jeszcze trzecia przyczyna, która być może nie odegrała aż tak istotnej roli za życia Mesmera, zadecydowała jednak, jak się zdaje, o popularności magnetyzmu po jego śmierci. Chodzi o, charakterystyczną dla całego wieku XIX, fascynację niewidzialną komunikacją. Odkrycie przez Alessandra Voltę elektryczności w 1800 roku, skonstruowanie magnetycznego telegrafu przez Samuela F. B. Morse’a w 1837 roku, wynalazek dagerotypu, który w 1839 roku ogłasza Louis Jacques Mandé Daguerre – to wszystko sprawiało, że ludzie niekoniecznie posiadający przyrodnicze wykształcenie czuli, że są otoczeni przez niewidzialne siły; tajemnicze, ale dające się zarazem zbadać, zmierzyć i ująć w wiele twardych praw. Nie do końca zgadzam się z Darntonem, kiedy pisze on, że „w swoich pierwszych fazach mesmeryzm wyrażał oświeceniową wiarę w rozum, doprowadzoną do skrajności; oświecenie chodzące samopas, które później miało wywołać ruch w kierunku przeciwnej skrajności, jaką okazał się romantyzm”21. Sugeruje on bowiem, że romantycy byli skłonni zainteresować się magnetyzmem dopiero wtedy, gdy ten wyzbył się swoich aspiracji do bycia nauką. Rzeczywiście magnetyzm od lat siedemdziesiątych XVIII wieku do pierwszych dekad wieku XIX przeszedł długą drogę i między innymi wyodrębniły się w nim formy okultystyczne czy mistycyzujące, z których w drugiej połowie stulecia zrodzi się spirytyzm. Jednak pomyłką byłoby widzieć w niewątpliwej fascynacji romantyków teorią Mesmera jedynie wyraz ich wiary w świat nadprzyrodzony, wymykający się tak zmysłom, jak i rozumowi; ich celebrację zjawisk, wobec których człowiek staje bezradny, zagubiony, pozbawiony jakichkolwiek drogowskazów i języka opisu. Stosunek romantyków do poznania naukowego wcale nie był tożsamy z jednoznaczną wrogością. Johann Wolfgang Goethe przecież pisał: „Nigdzie nie chciano przyznać, że nauka rozwinęła się z poezji, nie zastanawiano się, że po przemianie czasów mogłyby się one spotkać ponownie ku obustronnemu pożytkowi, na wyższym szczeblu”22. W XIX wieku poezja i nauka w pewnym sensie spotykają się, zaczyna je bowiem łączyć ta sama pasja – opisać niewidzialne. Znaleźć język, w którym będzie można przedstawić ukryte przed wzrokiem siły, czy to będzie pole magnetyczne, elektryczność, czy wola, miłość lub duchy zmarłych. Chemik Joseph Priestley, przystępując do opisu teorii elektryczności, stwierdzał: „Aby pojąć sposób, w jaki niewidzialny czynnik wytwarza niemal nieskończoną różnorodność widzialnych skutków, należy pozostawić pełną swobodę wyobraźni. Ponieważ czynnik jest niewidzialny, każdy uczony ma całkowitą wolność i może robić, co mu się tylko podoba”23. Czy zdanie to (cytowane zresztą przez Darntona) nie przypomina romantycznych haseł artystycznej wolności?
18Romantyczna fascynacja tym, co niewidzialne, wykraczała poza „sprawy ducha”. Wymownego przykładu dostarcza tu poezja Słowackiego, w której elektryczność stanowi jedno z najczęściej powracających pojęć i wcale nie sprowadza się do literackiego ozdobnika, lecz naprowadza na owe tajemne siły działające w świecie materii. Poeta wcale nie odrzuca języka nauki. Przeciwnie. I nie tyle sięga po niego w razie wyczerpania zasobów poetyckich, ile uważa po prostu za swój. W pierwszej połowie XIX wieku poznanie naukowe wcale nie było jasno odgraniczone od alternatywnych form zdobywania wiedzy o świecie. Słusznie zauważa autorka książki o związkach między literaturą romantyczną a nauką, że Mickiewiczowskie przeciwstawienie szkiełka i oka wierze i czuciu tworzy fałszywy obraz jego czasów, zupełnie nie oddając ówczesnych sposobów doświadczania rzeczywistości i modeli komunikowania tego doświadczenia24. Znakomitych przykładów bliskości myślenia magicznego i naukowego dostarczają materiały związane z dagerotypem. Kilkakrotnie wspomina o nim w swoich listach na przykład Krasiński, wyraźnie traktując go zarówno jako naukowy wynalazek, jak i rodzaj cudownego objawienia się nieodgadnionej natury25. Tego rodzaju sprzężenie epistemologii i języków obecne jest nie tylko w świadectwach amatorów, występuje ono również w artykułach popularnonaukowych oraz wypowiedziach samych ekspertów. William Henry Fox Talbot, odkrywca jednej z najstarszych metod fotograficznych – kalotypii, podsumowuje ją następująco: „Mam wrażenie, że zjawisko, które pokrótce przedstawiłem, nosi w sobie cząstkę Cudowności. [...] Ale czym jest Natura, jeśli nie wielkim obszarem cudów, które wymykają się naszemu rozumieniu?”26.
19Krasiński nie tylko w uwagach o dagerotypie dawał wyraz swojej fascynacji niewidzialnymi siłami. Stanowiły one jeden z jego ukochanych tematów, do którego powracał wielokrotnie przy różnych okazjach, przybierając najrozmaitsze tony. Z poniższego fragmentu jasno wynika, że na romantyczne zainteresowanie magnetyzmem złożyły się również pasje naukowe, wraz z ich oświeceniowym bagażem:
Myśl i materia razem połączone (a gdzież są nie razem połączone?) są duchem, w jednych istotach jedno, w drugich drugie przeważa, stąd wszystkie nieskończone kształty duchów! W ciałach np. martwych materia tylko zrazu się objawia nam, jednak w nich jest to niewidome, niedotykalne, jednak działa, a ta myśl ich zowie się ich siłą. Kto kiedy siłę widział, kto siły w naturze się dotknął? Kto okiem zmierzył, kto palce położył na atrakcji, na sile ciężkości, na elektrycznej sile, na magnetycznej itd., itd.? Tylko skutki ich widzimy, tak jak w człowieku tylko skutki woli i myśli, i żądzy jego, więc i w ciałach jest duch, złożony z siły niewidzialnej i z objawu widzialnego.27
20Dla uzupełnienia warto dodać, że podczas gdy romantyczni poeci dawali wyraz oświeceniowym ideałom, współcześni im naukowcy zdradzali się z romantycznymi ciągotami. Wybitny badacz niewidzialności, Michael Faraday, chcąc podkreślić rangę doświadczenia w nauce, konstatował: „Wszystko to jest snem. Zbadaj to jednak za pomocą kilku eksperymentów. Nic nie jest zbyt cudowne, by nie mogło być prawdą, o ile pozostaje zgodne z prawami natury. W takiej sytuacji eksperyment jest najlepszym sposobem, aby o tej zgodności się przekonać”28. Zapewne to właśnie przeświadczenie skłoniło Faradaya, by w 1853 roku przeprowadzić serię doświadczeń mających na celu znalezienie przyczyny zjawisk zachodzących podczas seansów spirytystycznych. Nie on jeden podchodził zresztą do komunikacji z duchami zmarłych w sposób racjonalny i analityczny. Trudno chyba o lepsze podsumowanie wątku przenikania się nauki i mistycyzmu niż bon mot założyciela europejskiego spirytyzmu, Allana Kardeca: „Spirytyzm albo będzie naukowy, albo nie będzie go wcale”. Hasło to, które wydaje się dziś efektownym paradoksem, stanowiło kwintesencję tendencji obecnych w epoce. Gdy Kardec je formułował, w użyciu był już przyrząd do komunikacji z powracającymi zmarłymi, którego nazwa stanowi kolejną wymowną ilustrację harmonijnego współistnienia mistycznych wierzeń i nauk ścisłych. Brzmiała ona „duchowy telegraf”.
21Magnetyzm rozkwita więc w romantyzmie na rozmaite sposoby, których liczba i różnorodność zdecydowanie wykracza poza formułę antyracjonalistycznego zwrotu. Poza dominujące wyobrażenia na temat epoki wykracza również liczba jego wyznawców, zwolenników czy tych, których jedynie ciekawiły zjawiska, opisywane jednocześnie w coraz to nowszych pracach naukowych i popularnej prasie. Dziś mało kto, poza wąskim gronem znawców tematu, zdaje sobie sprawę, jak ogromny był zasięg epidemii magnetyzmu. Zwykle pamięta się, że jego efektami interesował się Ernst Theodor Amadeus Hoffmann i Edgar Allan Poe. Tymczasem ślady lektur poświęconych mesmeryzmowi można znaleźć u niemal wszystkich pisarzy XIX stulecia. Niektórzy piszą o nim wprost, jak Honoré de Balzac, Alexandre Dumas, Théophile Gautier, Friedrich Schiller, Achim von Arnim, Percy Bysshe Shelley, Charles Dickens czy Nathaniel Hawthorne (by wymienić jedynie garstkę nazwisk pisarzy pierwszej połowy stulecia). Inni odnoszą się do niego nie bezpośrednio, ale w sposób niepozostawiający wątpliwości co do źródła inspiracji. Zainteresowanie magnetyzmem przejawia się w – tak charakterystycznych dla literatury romantycznej – opisach stanów somnambulicznych, przebywania na pograniczu jawy i snu, umożliwiającego dotarcie do utajonych rejonów psychiki. Niebezpośrednie nawiązania do mesmeryzmu zawierają również teksty rozwijające dwa kolejne wielkie tematy epoki, jakie stanowią miłość romantyczna, porównywana do magnetycznego snu, i obcowanie ze zmarłymi, możliwe dzięki mediumicznym somnambulistkom. Z polskich romantyków magnetyzmem najbardziej chyba interesował się Zygmunt Krasiński, ale w listach wspomina o nim również Adam Mickiewicz, a Juliusz Słowacki rysuje w swoim raptularzu wykresy mające unaocznić relacje między magnetyzmem, elektrycznością, wolą i duchem. Magnetyzm praktykowali Antoni Malczewski i Tomasz Zan, od strony psychologii analizował go Ludwik Sztyrmer, kpili z niego Aleksander Fredro i Józef Ignacy Kraszewski, potępiał – między innymi Andrzej Towiański. Dalsza wyliczanka mija się chyba z celem, muszę jednak dla porządku dodać, że fascynacja magnetyzmem w równym stopniu co w literaturze zostawiła ślad w filozofii. O mesmeryzmie napomyka Georg Wilhelm Friedrich Hegel w Fenomenologii ducha; Johann Gottlieb Fichte prowadzi dziennik, w którym notuje obserwacje poczynione w klinice berlińskiego magnetysty Karla Christiana Wolfarta; Arthur Schopenhauer zaś poświęca magnetyzmowi osobną rozprawę, traktując go jako ilustrację – centralnej dla jego filozofii – teorii woli.
22To dzięki mesmeryzmowi również zostaje w wieku XIX wyartykułowany temat, który okaże się zasadniczy dla kultury europejskiej następnego stulecia. Chodzi o utajone sfery psychiki – ideę będącą pomostem między magnetyzmem a psychoanalizą.
Sen czuwający
23Henri Ellenberger „królewską drogą do nieświadomości” nazywa hipnotyzm, który można uznać za współczesną nazwę magnetyzmu zwierzęcego29. Stan półuśpienia, rodzaj transu obserwował u swoich pacjentek i pacjentów już Mesmer. Nie przywiązywał do niego jednak dużej wagi, traktując go jako jeden z wielu objawów kryzysu i kładąc największy nacisk na najgwałtowniejsze i zarazem najbardziej spektakularne reakcje, a więc konwulsje, wymioty, spazmy. Przesunięcia akcentów dokonał jego uczeń – margrabia Armand Marie Jacques Chastenet de Puységur (1751–1825). W 1784 roku, magnetyzując jednego z chłopów w swoim majątku, Victora Race, cierpiącego na zapalenie płuc i gorączkę, wywołał w nim sen, w którym jednakże chory słyszał słowa magnetyzera, odpowiadał na jego pytania, a także stawał się bardzo podatny na sugestie. Puységur, charakteryzując ten stan, używa niekiedy Mesmerowskiego pojęcia „kryzysu”, stosuje go jednak wymiennie z takimi określeniami, jak „sen magnetyczny” czy „magnetyczny somnambulizm”. To właśnie one będą stanowić podstawowe terminy przyszłego słownika magnetyzmu zwierzęcego. Wśród polskich adeptów nauki Mesmera najbardziej popularny stanie się zwrot „sen czuwający”, czasami zastępowany „sno‑czuwaniem”.
24Puységur wymienia pięć cech, jakie posiada magnetyczny somnambulizm. Wprowadzona w niego osoba po pierwsze – znajduje się w odmiennym stanie świadomości, na pograniczu jawy i snu; po drugie – nawiązuje szczególną relację z magnetyzerem (Francuzi będą używać określenia „en rapport” – znów sprawiającego kłopoty polskim tłumaczom, bo oznaczającego nie tylko związek dwóch osób, ale również rodzaj zgodności, harmonii); po trzecie – jest podatna na sugestie; po czwarte – po przebudzeniu nie pamięta niczego, co ją spotkało podczas snu. Wreszcie piąta cecha – w magnetyczny sen zapada się na skutek działania drugiej osoby, w czym różni się on od lunatyzmu. Rola magnetyzera sięga jednak dalej niż samo wywołanie u kogoś odmiennego stanu – pozostaje on jedyną osobą, na którą reaguje zamagnetyzowana osoba, głucha i ślepa na wszelkie pozostałe bodźce. Do podziału więc na somnambulików naturalnych i sztucznych Puységur dorzuca rozróżnienie na somnambulików niezależnych i podporządkowanych.
25Sno‑czuwanie jako centralny punkt magnetycznej kuracji zaczęło poważnie konkurować z Mesmerowskim kryzysem objawiającym się w drgawkach i spazmach. Cytowany już Szokalski dostrzega w dokonaniach markiza inaugurację nowej epoki w historii magnetyzmu. Wraz z nią kończy się według Szokalskiego okres mesmeryczny i zaczyna hipnotyczny. Przejście od jednego do drugiego podsumowuje on następująco:
W pierwszym mieliśmy rozdrażnienie kurczowe i z konwulsyjnymi napadami; przy nich objawiały się poty, wypróżnienia kiszek, którym przez użycie rozwalniających lekarstw dopomagano, a na ostatek sen w skutku zmordowania z marzeniami egzaltowanymi a często lubieżnymi. W drugim periodzie mieliśmy ukojenie, spokojne zaśnięcie, a następnie egzaltację umysłu i somnambulizm, a przy nim w wyższych stopniach rozwoju zjawiać się może ekstaza i ów stan dziwny, któryśmy sennym czuwaniem nazwali. Rozmaitość ta objawów była widocznie skutkiem różnicy w sposobie magnetyzowania. Rozstrajanie nerwów przez przejmującą harmoniki melodię, rozłechtanie zmysłów przez dotykanie ciała oraz wyzywającą mimikę, urozmaicone magnetyzera spojrzenie, a mianowicie podsycany popęd naśladowania konwulsji, zdarzonych przy wanience lub umyślnie udawanych, zupełnie inny wpływ wywierać musi, jak spokojne i przenikliwe wpatrywanie się w człowieka, cichość, gest mistyczny monotonny z dala pokazywany, zimna powaga magnetyzera, a na koniec skupienie wyłączne na niego całej uwagi magnetyzowanego przez narzucone mu odgraniczenie od wszelkich ubocznych wrażeń.30
26Szokalski, jeden z pionierów polskiej psychologii, niezbyt cenił, jak widać, Mesmera. Dlatego tam, gdzie tylko mógł, podkreślał kontrast między praktyką wiedeńskiego lekarza, wprost w innym miejscu nazwanego szarlatanem, a leczeniem zaproponowanym przez Puységura: „tam istne jakieś diabelskie opętanie, tu jakby niebiańskie zachwycenie, robiące z człowieka jakąś wyższą istotę, pełną wzniosłego uniesienia, przepowiadającą przyszłość, widzącą z daleka, sądzącą z niesłychaną nieraz przenikliwością o przeszłości i teraźniejszości, oraz rozwijającą niezwykłą wiedzę”31. Diabelski Mesmer wywoływał zwierzęcą egzaltację ruchów, anielski Puységur powoduje egzaltację umysłu, polegającą na „ślepym posłuszeństwie” wobec magnetyzera32.
27Wiara w „niesłychaną przenikliwość” somnambulika i jego dostęp do ukrytych prawd dziwnie nie współgra z radykalnie antymistyczną narracją Fantazji..., na przemian lekarsko zimną i bezlitośnie kpiącą, nieuznającą żadnych „tajemnic natury”. Gdy jednak Szokalski definiuje sno‑czuwanie jako stan wyższej świadomości, wskazuje on na decydujące przemieszczenie, które dokonało się za sprawą Puységura. Metodą leczenia bowiem nie stał się sam sen magnetyczny (choć o jego dobroczynnych skutkach również pisano), lecz rozmowa, którą – będąc w tym stanie – pacjent prowadzi z lekarzem. Puységur i jego uczniowie wierzyli, że sztuczny somnambulik zyskuje wgląd we własny organizm. Widząc za pomocą szóstego zmysłu swoje wewnętrzne narządy, chory jest w stanie sam postawić sobie diagnozę, a także dobrać środki lecznicze. Wraz z odkryciem Puységura wykształca się – zarówno w literaturze pięknej, jak i medycznej – nowy gatunek. To rozmowa ze śpiąco‑czuwającym. Jej celem jest nie tylko dotarcie do wiedzy o funkcjonowaniu organów wewnętrznych. Pośród tematów dialogu obok fizycznych szybko pojawiają się metafizyczne. Somanmbulicy prawią o śmierci, życiu pozagrobowym, Bogu, budowie kosmosu, duchach.
28Śpiący czuwający nie tylko nie pamiętają na jawie tego, co robili i mówili w magnetycznym śnie, ale pogrążając się w nim, zaczynają się zachowywać inaczej, jakby zyskiwali nową tożsamość. Puységur ze zdumieniem obserwuje przemianę, którą przechodzi Race. „Gdy znajduje się on w stanie magnetycznym, nie jest już prostackim wieśniakiem, [...] lecz istotą, której nie umiem nazwać”33. Śpiąco‑czuwający okazują umiejętności, o które ich nigdy nie podejrzewano: „Słyszałem gadające osoby proste we śnie magnetycznym, które odpowiadały tak rozsądnie, że nie można było znaleźć słowa próżnego, kiedy po skończonym śnie magnetycznym sposób ich tłumaczenia się był dosyć niezgrabny i niejasny”34. Joseph Philippe François Deleuze, zaliczany – wraz z Mesmerem i Puységurem – do założycielskiej trójcy nowej nauki, pisze wręcz o „dwóch oddzielnych istotach”, jakimi są śpiący czuwający i człowiek obudzony. Pomiędzy nimi, jak pokazuje Deleuze, nie tylko istnieją różnice w zachowaniu, ale często dochodzi również do konfliktu wartości.
29Wyłonienie się dwóch oddzielnych trybów istnienia wyznacza nastanie nowego paradygmatu w historii szaleństwa. W kulturze europejskiej pojęcie obłędu funkcjonowało na przestrzeni wieków bardzo różnie. Epokę przed narodzinami psychoanalizy jednak można zasadniczo podzielić na dwa okresy. Do XVI wieku zaburzenia umysłowe przypisywano działaniu sił zewnętrznych – zwykle nadnaturalnych. Rozumowanie, zgodnie z którym człowiek szalony był natchniony przez Boga lub opętany przez diabła, Adam Crabtree nazywa paradygmatem ingerencji [intrusion paradigm]35. Od XVI wieku to już nie duchy i demony postrzega się jako źródło zaburzeń świadomości, lecz nieprawidłowości w anatomii bądź fizjologii, w związku z czym egzorcystę zastępuje medyk. Tak nastaje paradygmat organiczny. Nie zakwestionuje go sam Mesmer. Crabtree przypomina w tym kontekście, jak we wczesnym okresie swojej działalności wiedeńczyk gwałtownie odcinał się od poglądów głoszonych przez Johanna Josepha Gassnera, katolickiego księdza, który w latach siedemdziesiątych XVIII wieku zdobył niemałą sławę, uzdrawiając chorych za pomocą egzorcyzmów. Mesmer miał szansę na własne oczy zobaczyć jego praktyki, a widząc, że egzorcyzmy również skutkują konwulsjami, dołożył on wielu starań, by wykazać odmienny charakter własnych metod. Crabtree więc nie bez racji nazywa Mesmera prototypowym orędownikiem organicznych teorii. Alternatywą dla nich okazał się paradygmat, który badacz określa za pomocą pojęcia odmiennej świadomości. Jego narodziny można datować właśnie od spotkania Puységura z Victorem Race. Zjawisko snu czuwającego nasunęło podejrzenie, że w człowieku istnieje druga świadomość, różna od tej, którą posługuje się on na co dzień.
Ta druga świadomość w niektórych wypadkach ujawniała cechy osobowości nietypowe dla przebudzonego „ja”; dotyczyło to gustu, sądów, zdolności umysłowych. Druga świadomość miała własny łańcuch wspomnień, w którym istniała ciągłość między jednym a drugim epizodem magnetycznego snu, ale który był oddzielony od zwyczajnej świadomości barierą pamięci, a odmienność tych dwóch świadomości bywała na tyle duża, jak gdyby, mówiąc słowami Puységura, należały do „dwóch oddzielnych istot”.36
30Tak oto magnetyzm zwierzęcy stał się podglebiem dla teorii nieświadomości37. Narzędziem jej zgłębiania pozostanie zresztą przez jakiś czas hipnoza, którą Freud posługiwał się przecież w pierwszych latach swojej praktyki, nauczywszy się tej techniki od Martina Charcota, stosującego ją podczas swoich otwartych wykładów do wywoływania u swoich pacjentek ataków histerii.
31W okresie przed narodzinami psychoanalizy sen magnetyczny był przedmiotem licznych spekulacji i nie zawsze ujmowano go jako „niebiańskie zachwycenie”. W wielu pracach przypisywano mu właściwości dokładnie odwrotne. Józef Kremer, który uchodzi za jednego z pierwszych polskich myślicieli zajmujących się „bezświadomą stroną duszy”, postrzegał sen magnetyczny jako wynik „utracenia samoistności, pogrążenia się w naturze, a zatem zestąpienia w sferę instynktu zwierzęcego”38. „W lunatyzmie również jak i w jasnowidzeniu człowiek traci panowanie nad sobą i nad światem zmysłowym”39 – pisał. Bronisław Trentowski ujmował rzecz podobnie, utrzymując, że „człowiek, znajdujący się w stanie magnetycznym, ogołocon jest, przynajmniej w chwilach paroksyzmu, z rozumu, rozsądku i umysłu”40. U niego także sztuczny somnambulizm zyskiwał cechy instynktu zwierzęcego. Istoty pogrążone w tym stanie „nie kierują same sobą, lecz moc powszechnego żywota wiedzie je na swym pasku!”41 – przekonywał. Obserwacje Kremera i Trentowskiego, jakkolwiek notowane w formie przestrogi, wydają się znacznie bliższe koncepcjom sformułowanym na gruncie psychoanalizy niż opisy „niebiańskiego zachwycenia”. Utrata kontroli nad sobą, roztopienie się w naturze odpowiada Freudowskiej koncepcji nieświadomości jako sfery, w której do głosu dochodzą – uwolnione spod nadzoru superego – popędy. Ujawnia się tu więc paradoksalny zwrot, jaki dokonał się w dziejach doktryny Mesmera: im bardziej magnetyzm zbliżał się do języka współczesnej psychologii, tym bardziej stawał się zwierzęcy...
32Na marginesie wywodu Szokalskiego przywołanego w tej części wypada dla porządku uczynić jeszcze drobną uwagę. Termin „hipnotyczny” użyty na określenie działalności Puységura jest oczywiście anachronizmem. Pojęcie hipnotyzmu wprowadza James Braid w 1843 roku w swojej publikacji pt. Neurypnology, or, The rationale of nervous sleep considered in relation with animal magnetism. Illustrated by numerous cases of its successful application in the relief and cure of disease. Książka ta jest efektem badań, które Braid rozpoczął po obejrzeniu występu Charles’a Lafontaine’a, szwajcarskiego magnetyzera, słynącego z wprowadzania osób z publiczności w rodzaj transu na tyle silnego, że stawały się one zupełnie obojętne na zadawany im ból. Podczas pokazu Lafontaine’a jeden z ochotników z widowni trzymał w rękach przewody podłączone do baterii. Stałym elementem jego programu było nadpalanie zahipnotyzowanym widzom palców, wbijanie w ich ciała szpilek, dawanie im do wdychania amoniaku. Braid, absolwent medycyny na Uniwersytecie w Edynburgu, na pokaz Lafontaine’a poszedł pełen sceptycyzmu, przekonany, że popisy magnetyzerów są albo efektem zmowy, albo zręczną iluzją; występ utwierdził go w tym sądzie. Kilka dni później jednak uprzytomnił sobie pewien szczegół dotyczący zachowania mesmeryzowanych osób, na tyle intrygujący, że zdecydował się obejrzeć spektakl Lafontaine’a ponownie. Upewnił się wówczas, że tym, co łączyło wszystkich uczestników eksperymentu, była niemożność otworzenia oczu. Doszedłszy do wniosku, że efekty magnetyzmu mają związek wyłącznie z fizycznym i psychicznym stanem osoby wprowadzonej w rodzaj letargu (a nie z krążeniem fluidu czy wolą magnetyzera), przeprowadził na swoim przyjacielu, jego żonie oraz jednym ze swoich służących serię doświadczeń. Pozwoliły mu one postawić tezę, że mesmeryzm polega na „zaburzeniu funkcji ośrodków mózgowo‑rdzeniowych, a także układu oddechowego, mięśniowego i krążenia, wywołanym [...] przez unieruchomione spojrzenie, całkowite rozluźnienie ciała, skupienie uwagi i przytłumiony oddech”42. Opisując magnetyczny sen w kategoriach neurofizjologicznych, Braid odcinał się nie tylko od jego wszelkich mistycznych wykładni, ale również od wciąż żywej wiary we fluid. Aby dokonać ostatecznego zerwania z dawną tradycją, proponuje on dla określenia zjawisk wywołanych utkwionym spojrzeniem używać nazwy „hipnotyzm”, którą tworzy w nawiązaniu do greckiego hypnos oznaczającego sen. W liście opublikowanym w „Lancecie” wyjaśniał, że w nowej terminologii chodzi o to, by „pozbyć się błędnej teorii magnetycznego fluidu lub ezoterycznego wpływu ze wszystkich opisów, których przedmiotem jest sen”. I dodawał: „wyraźnie napisałem, że hipnotyzm nie rości sobie żadnych pretensji do wywoływania zjawisk, które nie byłyby w całości do pogodzenia z ugruntowanymi prawami fizjologii i psychologii”43. Egzorcyzmy Braida niewiele dały. Ledwo trzasnęło wieko trumny z magnetyzmem zwierzęcym, uśmierconym przez – zwiastujące nową epokę – pojęcie hipnozy, rozległ się chichot spirytyzmu, stojącego nad grobem nauki Mesmera ze swoją okultystyczną tradycją i wiarą w duchy, żywą jak chyba nigdy dotąd44. Psychoanaliza, trzeba pamiętać, jest tylko jednym z dalszych ciągów historii nauki Mesmera. Inny ciąg dalszy tworzą wirujące stoliki, przy których osoby obdarzone mediumicznymi zdolnościami mówią głosami zmarłych i pokrywają się ektoplazmą. Do widm i ociekającego ciała medium jeszcze powrócę.
Urzeczenie/urzeczowienie
33W Powinowactwach z wyboru Goethego jedną z epizodycznych postaci jest angielski lord, który odwiedza Szarlottę mieszkającą już wówczas tylko z Otylią. Zafascynowany związkami między zjawiskami nieorganicznymi i organicznymi, najpierw przeprowadza na Otylii serię doświadczeń, dowodząc, że jej migreny łączą się z bliskością określonych minerałów. Potem zaś deklaruje chęć uleczenia jej z uciążliwych bóli, robiąc przy tym zastrzeżenie, że chora musi zaufać jego kuracji. Otylia nie odpowiada od razu, jej niezdecydowane milczenie przerywa jednak Szarlotta: „szybko zorientowawszy się, o co idzie, odrzuciła tę życzliwą propozycję, nie chcąc dopuścić w swym otoczeniu do praktyk, których się zawsze bardzo lękała”45. Zważywszy na eksperymenty, jakie lord przeprowadza z metalami, i jego wiarę we wzajemne oddziaływanie na siebie zjawisk organicznych i nieorganicznych, można przypuszczać, że proponowaną kuracją jest magnetyzm zwierzęcy. Powstaje wówczas pytanie, czego lęka się Szarlotta.
34Najbardziej oczywiste wyjaśnienie jej obaw stanowi, rzecz jasna, erotyczna aura, jaka spowija magnetyzm od samego początku i towarzyszy mu przez długie lata. Wyraźna w opisach paryskich seansów Mesmera, które wydobywały podobieństwo między kryzysem a seksualnym aktem, nie znika wraz z tym, jak w procesie leczenia zasadniczą rolę zaczyna odgrywać magnetyczny sen. Źródłem erotycznych konotacji staje się wówczas więź między magnetyzerem a obiektem jego działań. Możliwość wystąpienia seksualnego pociągu dostrzegali zresztą również ci, którzy byli przekonani o leczniczym działaniu magnetyzmu. Dopuszczał ją już Puységur. Przekonywał on jednak, że erotyzmowi można zapobiec, przestrzegając pacjentki tak, by te mogły kontrolować swoje uczucia. Podobny sąd sformułował jego uczeń, Deleuze:
Nie ulega wątpliwości, że magnetyzm wprowadzając określonego rodzaju stosunek między magnetyzerem a magnetyzowanym albo przez częste obcowanie, albo zaufanie, albo też naturę samego medium, może spowodować różnego typu trudności podczas stosowania go zwłaszcza w odniesieniu do osób różnych płci; wystarczy jednak być uprzedzonym o takiej ewentualności, żeby do tego nie doszło. Matka nigdy nie wyraziłaby zgody na zahipnotyzowanie córki przez młodego mężczyznę, gdyby nie oceniała wysoko jego moralności i delikatności. Młoda kobieta nie zgodzi się też na magnetyzowanie przez trzydziestoletniego mężczyznę, chyba że będzie się to odbywało zawsze w obecności męża. Z drugiej strony mężczyzna, który wie, że praktykowanie magnetyzmu jest świętą służbą, będzie zawsze wystrzegał się tego wszystkiego, co może wzbudzić w nim całkiem inne uczucia niż pragnienie wyleczenia lub ulżenia istocie, która cierpi. Przedsięweźmie on wszystkie środki ostrożności, aby nigdy nie znaleźć się w sytuacji dla niego kompromitującej.46
35Jednocześnie zauważano, że dla skutecznego leczenia pewien rodzaj zażyłości między magnetyzerem a jego pacjentką(‑em) jest nie tyle wskazany, ile niezbędny. Deleuze nazywa ten afekt „czułym przywiązaniem” i stanowczo odróżnia go od namiętności, którą należy przezwyciężyć. Léon Chertok i Raymond de Saussure właśnie w spostrzeżeniach na temat emocjonalnej więzi między lekarzem a pacjentem – noszącej znamiona relacji z obiektem – widzą ważne sygnały zapowiadające narodziny psychoanalizy.
36Wśród magnetyzerów, którzy moc uzdrawiającą przypisywali wzajemnym uczuciom między terapeutą a chorym, ciekawą postacią jest Charles de Villers (1767–1815), autor dzieła mieszczącego się na pograniczu powieści i teoretycznego traktatu. Le magnétiseur amoureux (Zakochany magnetyzer)47 przedstawia losy lekarza pałającego miłością do swojej pacjentki, córki właściciela posiadłości, w której osadzona jest akcja, analizując jednocześnie problem współwystępowania dwóch afektów, które stanowią tu namiętność do kobiety i serdeczność, jaką lekarz powinien przejawiać w stosunku do chorej. Villers nie wdaje się w rozpalające wówczas wyobraźnię uczonych spory na temat magnetycznego fluidu, o którym nawet nie napomyka. Jego koncepcja magnetyzmu eksponuje pracę dokonującą się w duszy. Villers w relacji między lekarzem a chorym szczególny nacisk kładzie na dwa procesy: identyfikacji i inspiracji. W toku pierwszego rodzi się wzajemne zaufanie, istotą drugiego jest otwarcie się pacjenta(‑ki) na dobroczynny wpływ magnetyzera. Bez obustronnego zaangażowania, wzajemnej tkliwości, przywiązania, uleczenie nie jest zdaniem Villersa możliwe. Chertok i de Saussure w tym autorze, uchodzącym raczej za kontrowersyjną postać, będącą ponadto bohaterem swoistego skandalu, skłonni są widzieć poprzednika tak istotnych autorów psychoterapeutycznych teorii, jak Ambroise‑Auguste Liébeault, Pierre Janet, Josef Breuer czy Freud.
37Analizowane w naukowej literaturze poświęconej magnetyzmowi zjawisko „czułego przywiązania” już pod koniec XVIII wieku zaczyna funkcjonować w innym obiegu. Mnożą się wówczas karykatury mesmerycznych praktyk mające wyraźny seksualny podtekst; działalności wiedeńskiego lekarza nie oszczędza również bulwarowy teatr, na którego deskach rozbrzmiewają prześmiewcze piosenki, śpiewane potem na paryskich ulicach. Z upływem kolejnych dekad ów satyryczny impuls zostaje zrównoważony przez ton serio. Magnetyczne uwiedzenie stanowi częsty motyw w literaturze grozy, w której otoczony jest, właściwą powieściom gotyckim, aurą tajemniczości. Przejmują go też, rzecz jasna, romantyczne narracje miłosne. A jeśli eksponują one nie tyle miłość, ile właśnie uwiedzenie, jego ofiarą niemal z reguły padają kobiety. To w niemałej mierze za sprawą magnetyzmu XIX‑wieczna literatura europejska pełna jest bezbronnych, biernych bohaterek, jakby pozbawionych wolnej woli, sprawiających wrażenie, że za ich postępowaniem stoi zewnętrzna, nieznana siła. Już nie tylko w gabinecie lekarza pojawia się groźba uwiedzenia, czai się ona wszędzie, nawet w salonie rodzinnego domu. Fantazję o miłosnym obezwładnieniu rozwija E. T. A. Hoffmann w opowiadaniu Magnetyzer. Zdarzenie z życia rodzinnego. Jego główny bohater, Otmar, łączy rolę lekarza‑magnetyzera i mężczyzny pragnącego zdobyć miłość siostry swojego przyjaciela. Otmar najprawdopodobniej sam doprowadza Marię do choroby, którą ta w liście do przyjaciółki określi jako „niepojętą”: „Ulegałam jak gdyby przemianom, które zawiesił zły czarodziej nade mną. [...] Jaźń moją trawiła gwałtownie wewnętrzna nieznana mi siła”48. Następnie zaś, korzystając ze swojej pozycji lekarza, która umożliwia mu spędzanie długich godzin przy łóżku chorej, kieruje jej myśli na siebie, zaszczepiając w niej dziwną fascynację. Wyraża się ona przede wszystkim w – niezrozumiałej dla samej Marii – potrzebie uległości wobec swojego lekarza. Otmarowi nie udaje się jej uwieść, ale sprawia, że ta nie może żyć inaczej niż pod jego kontrolą. Gdy stojąc przed ołtarzem, Maria ma przysiąc posłuszeństwo innemu mężczyźnie, pada martwa na posadzkę. A zatem choć Olimpia z Piaskuna nie zostaje ofiarą tego rodzaju uwiedzenia, sama raczej – jako piękna lalka udająca kobietę – uwodząc Nataniela, to jednak właśnie ją należałoby uznać za bohaterkę blisko spokrewnioną z Marią. W utożsamieniu kobiety urzeczonej z kobietą urzeczowioną ma u Hoffmanna udział nie tylko technika, wytwarzająca niesamowite automaty, ale i magnetyzm. Na gruncie fantazji o magnetycznym uwiedzeniu rodzą się metafory uprzedmiotawiające kobiety: ich ciała bywają przedstawiane jako marionetki, lalki, automaty. Trzeba przyznać, że to dość ironiczny punkt dojścia dla historii pojęcia, które miało odsyłać do duszy.
38Urzeczenie, które tożsame jest z urzeczowieniem, trzeba czytać w perspektywie genderowej. W figurze tej dochodzi do głosu wyobrażenie kobiecego ciała jako bezwładnej masy, pozostawionej do dyspozycji męskiego twórcy, wprawiającego je w ruch jak mechaniczną zabawkę. Elaine Showalter dowodzi, że obrazy magnetyzera i jego pacjentki przynależą do tej samej „ikonograficznej konwencji” co „wampir i jego ofiara, Charcot i jego histeryczka, więzienny lekarz i jego sufrażystka”49. Męska władza przejawia się tutaj w pozbawieniu kobiety możliwości działania. Zwampiryzowane, zahipnotyzowane, zagłodzone ciało, sterowane przez uczonego bądź artystę, zostaje odczłowieczone, przypominając z jednej strony bezwolne zwłoki, z drugiej – maszynę bądź kukiełkę. Ta fantazja, która kulminuje w opublikowanej w 1894 roku powieści Trilby George’a du Mauriera, opisującego kobietę‑instrument, maszynę śpiewającą, ilustruje zarazem fundamentalne dla XIX‑wiecznej kultury europejskiej przesunięcie w myśleniu o podmiocie i jego relacji ze światem wewnętrznym. O ile wcześniej władzę nad jednostką mogły przejmować jedynie nadprzyrodzone siły, na ogół czyniąc ją narzędziem bądź to w ręku Boga, bądź szatana, o tyle wraz z odkryciem hipnozy władza ta zaczyna się jawić jako dostępna również dla człowieka, lekarza, ale też wybitnej osobowości, wyposażonej w magiczne, nie do końca zbadane moce. Sylwetka demonicznego magnetyzera jest paradygmatyczną postacią tamtej epoki. Bywa wcieleniem uwodziciela, ale pojawia się także tam, gdzie celem jest „rząd dusz”50. Do magnetyzera porównywano Napoleona, Andrzeja Towiańskiego, Mickiewicza. Pisano też o magnetycznym wpływie literatury i muzyki. Przy czym warto pamiętać, że ten niemal od początku cechowała dwuznaczność, związana z napięciem między sztuką wysoką a kulturą popularną. Hipnotyczna lektura nie zawsze odnosiła się do dzieł uznawanych za kanon, jej przedmiotem bywały sprzedawane przez wędrownych handlarzy powieści grozy i romanse. Ofiarą właśnie tego rodzaju lekceważonej i poniżanej literatury padnie pani Bovary, urzeczona nie przez kochanka, lecz przez miłość jako taką, urzeczowiona w swoim pragnieniu, by stać się jej obiektem.
39Puységur, widząc łatwość, z jaką zamagnetyzowanej osobie można „zaszczepić” pewne idee, doszedł do wniosku, że staje się ona „częścią magnetyzera”51, przedłużeniem jego woli, jego drugim ciałem, nad którym panuje on w tym samym stopniu co nad własnym. Podmiot zamagnetyzowany, spełniając życzenia magnetyzera, nie wie, że wykonuje polecenia kogoś innego, jest przekonany, że działa zgodnie z własną, nieprzymuszoną wolą. Nic więc dziwnego, że koncepcja ta, tworząc jeden z bardziej sugestywnych obrazów kultury XIX wieku52, pozostaje żywa w kolejnym stuleciu, gdy z jednej strony za sprawą psychoanalizy ugruntowuje się przekonanie o niezdolności człowieka do zgłębienia rzeczywistych pobudek swojego postępowania, których część pozostanie dla niego zawsze niedostępna, niezrozumiała, niejasna, i gdy z drugiej strony, wraz z namysłem nad rolą otoczenia w kształtowaniu indywidualnych wyborów, rodzi się koncepcja człowieka tłumu. W Lunatykach Hermanna Brocha nie ma już magnetyzera, somnambuliczny stan tożsamy jest z funkcjonowaniem w rzeczywistości społecznej. Franz Kafka również swoich urzędników – błądzących po korytarzach biura, zamkniętych w świecie sztywnych procedur, gotowych formularzy, równych rubryk – przedstawia, jakby byli w hipnotycznym śnie. Miejsce hipnozy w XX‑wiecznym myśleniu o zachowaniu mas wykracza poza ramy tego studium. Warto jednak napomknąć, że XIX‑wieczne porównanie przywódcy do magnetyzera powraca w rozważaniach na temat faszyzmu. Nawiązuje do niego Thomas Mann w noweli Mario i czarodziej, w której występ demonicznego sztukmistrza stanowi zapowiedź rządów Mussoliniego. Mann jednak w swojej próbie objaśnienia faszyzmu odcina się od wizji oczarowanego tłumu, niezdolnego do racjonalnego myślenia, porwanego euforią bądź nienawiścią i ślepo wykonującego rozkazy charyzmatycznego wodza. Znamienne, że metalowa różdżka, będąca atrybutem Mesmera, zostaje u niego zastąpiona przez szpicrutę. Faszystowski wódz zna różne sztuczki przyciągające publiczność, ale ujarzmia ją nie dzięki zręczności czy urokowi, lecz wywołując w niej strach.
40„Lokalem, w którym cavalière miał się zaprezentować, była sala, która w pełnym sezonie służyła do zmieniających się co tydzień przedstawień kinowych”53. Trudno o bardziej wymowną lokalizację. Teatralny charakter sztuczek Cipolli stanowi w noweli Manna umowną ramę; z różnych opracowań bowiem wiadomo, że medium, któremu przypisywano hipnotyczny wpływ na masy, było kino. O analogii między seansem filmowym a seansem hipnotycznym pisał już Victor Klemperer. Mogła ona jego zdaniem służyć za wyjaśnienie zaskakującej popularności, jaką u wczesnych twórców filmowych cieszyły się wątki związane z hipnozą. Patrząc na nie z dzisiejszej perspektywy, można je rzeczywiście traktować w terminach metaobrazu, sposobu, w jaki kino konstruowało wypowiedź na temat własnego medium. Stefan Andriopoulos w książce poświęconej motywowi hipnotycznej zbrodni pokazuje, że jej filmowe obrazy przechowują XIX‑wieczne wyobrażenia dotyczące władzy posiadanej przez magnetyzera. Analizując między innymi Gabinet doktora Caligari, Dr Mabuse, a także powieści Franza Kafki czy Hermanna Brocha, umieszcza je w kontekście XX‑wiecznych koncepcji podmiotowości. Ujęcia magnetycznego wpływu, których przedłużeniem jest idea posthipnotycznej sugestii, łączy zdaniem badacza ten sam zespół wyobrażeń, który obecny jest w myśleniu o podmiocie powoływanym do życia w akcie interpelacji (Louis Althusser), wtórnym wobec praktyk dyskursywnych (Michel Foucault) czy widzianym jako efekt performatywnych powtórzeń (Judith Butler)54.
41W centrum XXi XXI‑wiecznych narracji o urzeczeniu/urzeczowieniu nie stoi już demoniczny magnetyzer. Jego funkcję pełni – rozsiana w tekstach kultury i stanowiąca spoiwo zasad społecznej komunikacji – mieszczańska ideologia; mit, jakby powiedział Roland Barthes, który tropieniu podstępnych sposobów oddziaływania niewinnych na pozór obrazów poświęcił osobną książkę55. Wraz z rozwojem kaptalizmu urzeczony/urzeczowiony podmiot coraz rzadziej zyskuje ponadprzeciętne zdolności; nie zastyga w kataleptycznym mostku ani nie wygina się w łuk. Nie popełnia też zbrodni i nie umiera z miłości. Jest jednym z milionów konsumentów, którzy wierzą, że nabywając kolejne towary i usługi, oznaki prestiżu i władzy, „stają się sobą”.
Rzeczpospolita duchów
42W zestawieniu metod Mesmera i Puységura uderza, jak różny był charakter ich relacji z pacjent(k)ami, jeśli je rozpatrywać klasowo. Oto syn gajowego zarobkujący leczeniem z nerwic bajecznie bogatych arystokratek(‑ów) przyjmuje do siebie na naukę pochodzącego z jednego z najstarszych francuskich rodów markiza, który, suto zapłaciwszy za lekcje, zaczyna nieść pomoc chłopom ze swego majątku, w ramach działalności dobroczynnej. Odmienne pozycje społeczne Mesmera i Puységura, których nazwiska odsyłają nie tylko do dwóch modeli terapii, ale również dwóch osobnych ciągów wyobrażeń na temat ludzkiego ciała, relacji człowieka ze światem i innymi ludźmi, znamionują punkt, gdzie zaczyna się jeszcze inna historia magnetyzmu, biegnąca tym razem równolegle do wydarzeń rewolucji francuskiej i haitańskiej oraz przemian, do jakich doprowadziły europejskie i północnoamerykańskie ruchy emancypacyjne. W poprzedniej części opisałam paradoks, jakim było to, że teoria, która wychodziła od twierdzenia o wpływie wywieranym na ludzi przez planety, minerały i inne organizmy żywe, przekształciła się w sen o potędze człowieka, apologię jego wolnej woli i fantazję o absolutnej władzy, jaką magnetyzm pozwala przejąć nie tylko nad drugą osobą, czy pewną społecznością, ale również naturą. W tej części chcę się zająć powstaniami przeciw władzy, tj. związkami magnetyzmu z radykalną filozofią społeczną i XIX‑wiecznymi ruchami lewicowymi. Na jego historię widzianą w tej perspektywie składa się rozpad feudalnej struktury społecznej, walka z niewolnictwem, ruch na rzecz praw kobiet.
43Henri Ellenberger o różnicy, jaka zachodziła w reakcjach magnetyzowanych pacjentów(‑ek) Mesmera z jednej strony i Puységura z drugiej (tej, którą Szokalski określił jako przejście od „diabelskiego opętania” do „niebiańskiego zachwycenia”), pisze przede wszystkim w kategoriach klasowych. Jego zdaniem to one dostarczają najbardziej przekonującej odpowiedzi na pytanie, dlaczego te same zabiegi skutkowały czasem gwałtownym atakiem drgawek, a kiedy indziej łagodnym letargiem: „Gdy Puységur leczył swoich poddanych, wywoływał magnetyczny sen, zjawisko wyrażające relację autorytetu i podwładnego, między arystokratycznym właścicielem majątku a chłopem‑niewolnikiem”56. Ellenberger zwraca również uwagę, że w stanie magnetycznym Victor Race zachowywał się inaczej niż na jawie. Tę odmienność sprowadza jednak do większej ogłady, bardziej wyszukanego języka, błyskotliwych odpowiedzi, interpretując ją jako „utożsamienie z wyższą klasą społeczną”57. By wzmocnić swoją tezę, cytuje zdanie Wilhelma Mühlmanna, że „duchy, które opętują jednostkę w podbitym kraju, zwykle mówią w języku opresorów”58.
44Argumentacja Ellenbergera59 nastręcza wątpliwości. Po pierwsze, niezbyt przekonująca wydaje się jego teza o identyfikacji chorego z należącym do klasy wyższej magnetyzerem. Być może trafna w stosunku do innych XVIIIi XIX‑wiecznych opisów przypadku, nie znajduje ona uzasadnienia we fragmencie opisującym sen magnetyczny Race’a. Puységur, owszem, zanotuje, że jego pacjent przestaje być „prostackim wieśniakiem”, ale opatrzy tę uwagę wyrazem bezradności: Race staje się „istotą, której nie umiem nazwać”. Po drugie, zacytowanemu zdaniu Mühlmanna, które miało do tej relacji dorzucać konkluzję w postaci pewnego uniwersalnego prawa, Ellenberger sam przeczy, gdy w poprzednim rozdziale skreśla w paru zdaniach biografię starszego brata Puységura, Antoine’a Hyacinthe de Chastenet, propagującego magnetyzm we francuskiej kolonii San Domingo60. Baketów zaczęli tam używać zarówno biali koloniści, jak i czarni niewolnicy. U tych ostatnich zaś magnetyzm połączył się z agitacją przeciw francuskiej dominacji. Podobno po tym, jak na wyspie wybuchła rewolucja i w efekcie zwycięstwa niewolników powstała republika Haiti, Mesmer nawet chełpił się, że było w tym dużo jego zasługi61.
45Jakim zatem językiem przemawiają duchy wstępujące w uciskanych i zniewolonych?
46Do pewnego stopnia próbuje na to pytanie odpowiedzieć przywoływany już Robert Darnton. Jego książka poświęcona jest niepokornym uczniom Mesmera, którzy najpierw – przekonani o konieczności szerzenia nowej nauki – nakłaniają go do założenia Towarzystw Powszechnej Harmonii, mających kształcić kolejnych magnetyzerów, a z czasem, widząc, że upór mistrza co do wysokości składki powoduje, że gromadzą one niemal wyłącznie arystokrację i bogatą burżuazję, oskarżają go o zdradę ideałów i odcinają się, tworząc tzw. grupę Kornmanna. Okres jej największej aktywności przypada na lata 1787–1789. W chwili formowania się należą zaś do niej Nicolas Bergasse, Jean‑Jacques Duval d’Eprémesnil, Marie Joseph Lafayette i Adrien Duport. W licznych broszurach zarzucają oni Mesmerowi, że – zamiast propagować swoją naukę ku pożytkowi ludzkości – zaczął z niej przede wszystkim czerpać finansowy zysk. Jednocześnie, wolni od dogmatyzmu mistrza, rozwijają społeczne i polityczne wątki magnetyzmu. W ukształtowaniu się tych przekonań zasadniczą rolę odgrywa konflikt między Mesmerem a akademią, której wieloletnie usiłowania zdeprecjonowania teorii wiedeńskiego lekarza potraktowane zostają jako przejaw despotyzmu. Z tyranią oficjalnej nauki walczy zajadle między innymi Jacques‑Pierre Brissot, który w swoich pismach rozwijał myśl, że nauka powinna być idealną republiką, „wolną od despotów, arystokratów, elektorów”62. Przekonywał również, że rządowi takiemu jak francuski akademia służy do „kontrolowania opinii publicznej, tłamszenia nowych prawd nauki, krótko mówiąc, funkcjonuje jako »nowa podpora dla jego despotyzmu«”63. Śledząc biografie członków grupy Kornmanna, ich pisma, metamorfozy języka, Darnton pokazuje, jak założenia Mesmera zostały przeniesione w obręb teorii społecznej wyrastającej z ducha kontraktu Jeana‑Jacques’a Rousseau, a sprzeciw wobec akademickiego dogmatyzmu zyskuje przełożenie na opór wobec przemocy państwa i klasowego społeczeństwa. Nic więc dziwnego, że w niektórych z analizowanych przez badacza biografii działalność niepokornego ucznia Mesmera połączy się z rolą rewolucjonisty. W Polsce debata na temat magnetyzmu również nabiera znaczenia politycznego. Tak właśnie widzieć by należało spór, jaki prowadzą zwolennicy Mesmera z lekarzami. W pismach Jana Baudoina de Courtenay czy Ignacego Lachnickiego pojawiają się te same co u Francuzów zarzuty. Akademików oskarża się o to, że chcąc utrzymać monopol na sztukę leczenia, kierują się wyłącznie myślą o własnym zysku. Polscy magnetyzerzy, krzewiąc nową naukę, angażują się jednocześnie w obronę niewykształconych uzdrowicieli – wiejskich znachorek i zielarek.
47Epidemia magnetyzmu, dotykająca w XVIII wieku przede wszystkim arystokrację, z czasem zagarnia kolejne kręgi. Ci spośród ubogich, którym nie udało się doświadczyć jego cudów pod drzewem w Paryżu czy Buzancy, mają coraz więcej okazji, by oglądać je na prowizorycznych scenach sklecanych na użytek występów wędrownych sztukmistrzów. Tak właśnie magnetyzm dociera na drugą stronę Atlantyku, gdzie popularyzuje go Charles Poyen St. Sauveur, absolwent paryskiej medycyny. Do Stanów Zjednoczonych przybywa on w 1836 roku i niemal natychmiast rusza w trasę z wykładami, którym towarzyszą demonstracje, jak wprowadzać w sen magnetyczny. Za sprawą efektownych występów Poyena z mesmeryzmem zaczynają eksperymentować przeciętni Amerykanie. Wśród nich jest krawiec z Poughkeepsie, William Levingston, który w 1843 roku magnetyzuje Andrew Jacksona Davisa. Ten, doznawszy w somnambulicznym stanie duchowego objawienia, tworzy na gruncie medycznej doktryny, zrodzonej w klimacie oświecenia, zręby nowej religii – spirytyzmu64. Same publikacje Davisa nigdy jednak nie przyciągnęłyby tylu wyznawców, gdyby nie wydarzenia na farmie Hydesville i działalność mediumicznych sióstr Margaret i Catherine Fox. To właśnie córki prostego kowala, mieszkające z rodzicami na farmie nastolatki, są pomysłodawczyniami i organizatorkami pierwszych seansów z duchami. Ich niskie pochodzenie okaże się ważnym elementem założycielskiego mitu nowej religii, dla której charakterystycznym rysem będzie między innymi przekonanie, że do stanu kapłaństwa najbliżej jest ubogim i niewykształconym.
48W drugiej połowie XIX wieku magnetyzm w swojej nowej odsłonie, jaką jest spirytyzm, dociera do niemal wszystkich klas społecznych, włączając te najniższe. Gdy moda na wywoływanie duchów ogarnia Warszawę, wykazuje ona również demokratyczną tendencję, wkraczając zarówno do eleganckich salonów, jak i suteren zamieszkiwanych przez klasę pracującą. Jeden z obserwatorów nowych zwyczajów w stolicy nie kryje zresztą niepokoju, jaki budzi w nim zagoszczenie pod dachami robotników rozrywki należącej niegdyś wyłącznie do szlachetnie urodzonych:
Wszystkie istoty zamieszkujące w 12 cyrkułach Warszawy obdarzone rękami (warunek sine qua non) położyły je na stołach. Uczniowie rzucili kajety, szewcy kopyta, modystki nożyczki, literatki książki, pisarze pióra, zecerowie czcionki, kucharki rondle, mamki niemowlęta i pokładli ręce na stołach. Jeszcze z początku dopóki tylko stoły mahoniowe i palisandrowe miały wyłączny przywilej kręcenia się, niebezpieczeństwo było mniejsze, gdyż przy stołach tak kosztownych tylko zamożniejsi a więc mający więcej czasu do stracenia próżnować mogą; ale kiedy teraz i nasi poczciwcy z jesionu, topoli, brzozy i olchy poszły za modą i zaczęły się kręcić w najlepsze, czego sam nieraz świadkiem byłem, trudno wyrachować do czego to nas doprowadzić może.65
49Obecny w tej relacji klasistowski lęk (który podzielał, nawiasem mówiąc, Krasiński, dając temu wyraz w dołączonej do jednego z listów rozprawce o magnetyzmie) okaże się uzasadniony. Spirytyzm, który wydostał się poza mury domu państwa Fox dzięki entuzjazmowi małżeństwa abolicjonistów, Isaaca i Amy Post, docierając do najodleglejszych zakątków kraju przez siatkę ich znajomych działaczek i działaczy, nigdy nie wyrzekł się tych związków z ruchami nawołującymi do społecznych reform. Równościowe ideały towarzyszą także wkraczaniu nowej wiary na kontynent europejski. Postępowe tendencje wyraźne są w uchodzącej za katechizm spirytyzmu Księdze duchów Allana Kardeca. Nowa religia, piętnując ucisk i nierówności, odsłania tu swój potencjał do przekształcenia się w ruch społeczny.
50Ann Braude, autorka książki Radical Spirits: Spiritualism and Women’s Rights in Nineteenth‑Century America, dowodzi, że amerykański spirytyzm nie sprowadzał ludzi pochodzących z niższych warstw, niewykształconych do roli wyznawców, lecz otwierał przed nimi również furtkę do ról przywódczych i kapłańskich. Kariera sióstr Fox jest tylko jednym z licznych przykładów na to, jak nowa religia sprzyjała rozchwianiu społecznej struktury. Braude, ukazując korzenie spirytyzmu, podkreśla znaczenie doktryny wewnętrznego światła, którą spirytyści przejęli od kwakrów. Zakładała ona, że – by dociec prawdy – nie ma potrzeby odwoływania się do zewnętrznych autorytetów. Badaczka proponuje spojrzeć na wiarę w komunikację z duchami zmarłych nie tyle jako na rebelię przeciwko śmierci, ile bunt przeciw autorytetom. Przekonanie, że dostęp do prawdy wszyskie jednostki mają w tym samym stopniu, sprawiło, że spirytyzm przez cały wiek XIX przyciągał społecznych i politycznych radykałów66. Przystań znaleźli tu abolicjoniści, socjaliści, a także rzecznicy reformy małżeństwa, praw dzieci, wolności religijnej, wegetarianizmu. Spirytyzm stał się też, jak pisze Braude, najważniejszą platformą walki o prawa kobiet. Książka Radical Spirits pokazuje nie tylko, że wszyscy spirytyści popierali ruch sufrażystowski, ale że była to wówczas jedyna religia, w której kobiety miały status równy mężczyznom w obrębie ideologii, polityki i praktyki.
51Jeden z rozdziałów Radical Spirits poświęcony jest fenomenowi publicznych wykładów pogrążonych w transie kobiet mediumicznych (trance‑speakers). Opisywane przez Braude kariery spirytystek, które dzięki komunikatom otrzymywanym od duchów zdobywały prawo wstępu na mównicę, były możliwe między innymi dzięki temu, że adepci nowej wiary podzielali – tak wyraźne w podręcznikach magnetyzmu – przekonanie, że kobiety mają delikatniejsze nerwy. Właściwość ta czyniła je bardziej wyczulonymi na obecność duchów. U spirytystów jednak, inaczej niż u zwolenników magnetyzmu, pogląd o większej drażliwości kobiet nie służył umocnieniu tradycyjnych ról płciowych. Przeciwnie, kobiety pełniące funkcję pośredniczek między światem umarłych a światem żywych zyskiwały status religijnych przywódczyń. „Mediumizm pozwalał kobietom odrzucić ograniczenia dotyczące społecznej roli kobiet bez kwestionowania akceptowanych idei co do kobiecej natury”67 – zauważa Braude. Publiczne występy spirytystek, w pewnym sensie bezprecedensowe w historii zachodniej kultury ze względu na obowiązujące w chrześcijaństwie prawo zabraniające kobietom zabierać głos na zgromadzeniach wspólnot religijnych68, badaczka proponuje potraktować szerzej niż jedynie jako postępową tendencję w obrębie pojedynczego wyznania. Biografie mediumicznych oratorek umieszcza ona w kontekście postulatów formułowanych w tym samym czasie przez pierwsze pokolonie emancypantek. Spirytyzm, przekonuje Braude, miał ogromny udział w zwiększeniu widzialności zabierających publicznie głos kobiet i zachwianiu przekonaniem, że kobiety nie nadają się do pełnienia publicznych funkcji. Wkład mediumizmu w rozwój ruchu emancypacyjnego potrafiły zresztą docenić same feministki. Kiedy w 1871 roku na krajowym zjeździe Paulina Wright Davis dokonywała podsumowania kampanii na rzecz praw kobiet, pośród ważnych dla niej postaci wymieniła tylko jedno nazwisko osoby niezwiązanej formalnie z ruchem i bezpośrednio z nim niekojarzonej. Była to słynna mediumiczna oratorka, Cora Hatch, która przemawiała na dużych zgromadzeniach częściej niż jakakolwiek inna kobieta69.
52Znaczenia tej historii o związkach spirytyzmu i feminizmu nie sposób przecenić. Skreślone przez Braude sylwetki mediumicznych oratorek stanowią arcyważne uzupełnienie prac, które temat obecnych w doktrynie magnetyzmu założeń dotyczących płci rozwijają w duchu cytowanej Elaine Showalter. Bezwolnym, sterowanym męską ręką somnambuliczkom przeciwstawione zostają charyzmatyczne mówczynie i religijne mentorki70. W miejsce urzeczonych/urzeczowionych kobiet pojawiają się kobiety obdarzone darem urzekania tłumów.
Historia błędu
53We wstępie do angielskiego wydania raportu sporządzonego przez dziewięcioosobową komisję, powołaną w 1784 roku przez Ludwika XVI do zbadania magnetyzmu zwierzęcego (dokumentu, który na długie lata zamknął Mesmerowi drogę do akademii), można znaleźć prowokującą uwagę:
Być może, wziąwszy wszystko pod uwagę, historia błędów ludzkości jest bardziej wartościowa i ciekawsza niż historia jej odkryć. Prawda jest jednolita i wąska; istnieje stale i jako bierny instynkt duszy nie wydaje się wymagać tak wiele twórczej energii, by ją napotkać. Błąd natomiast jest nieskończenie zróżnicowany; nie posiada realności, lecz jest czystym wytworem umysłu, który go wynajduje. Na tym polu dusza ma wystarczająco dużo przestrzeni, by się rozwijać, by okazać wszystkie swoje nieograniczone możliwości i wszystkie swoje piękne i frapujące wybryki i niedorzeczności.71
54Błędem nazwana tu zostaje koncepcja magnetycznego fluidu, którego przypływy i odpływy podawano jako przyczyny funkcjonowania ludzkiego organizmu. Brak empirycznych dowodów na jego istnienie przesuwa go w domenę fikcji, mających jednak – tak jak odkrycia naukowe – swoją historię.
551775 – wynalezienie błędu: Mesmer publikuje swój list do Johanna Christopha Unzera d’Altona, będący dziś najstarszym pisanym źródłem, w którym pojawia się pojęcie magnetyzmu zwierzęcego.
56We współczesnych opracowaniach magnetyzm zwierzęcy często bywa określany jako pseudonauka. Termin ten, lokując system Mesmera w pobliżu magicznych wierzeń, iluzjonistycznych sztuczek, stanowi też rodzaj linii granicznej, okalającej teren „dzisiejszego stanu wiedzy”. Jego wyznaczenie ułatwia zmiana terminologii. Za przejście od pseudonauki do nauki uważa się zwykle przejście od magnetyzmu do hipnotyzmu. Czy rzeczywiście wraz z koncepcją Braida dokonuje się zmiana paradygmatu?
57Na to pytanie nie sposób odpowiedzieć twierdząco. Dzieje magnetyzmu zwierzęcego, nie dając się sprowadzić do prostej strzałki postępu, są przykładem przenikania się bardzo różnych sposobów ujmowania świata. W pewnym sensie stanowią one nienapisany rozdział Struktury rewolucji naukowych Thomasa Kuhna, który przecież we wstępie wyrażał żal, że koncentrując się na zjawisku zmiany paradygmatu naukowego, nie poświęcił wystarczająco dużo miejsca sytuacji współistnienia kilku naraz72. Warto w tym kontekście przypomnieć o wydarzeniach, jakie stały za wprowadzeniem pojęcia, które miało unaukowić magnetyzm. Trudno bowiem nie zgodzić się z autorami Hypnosis. A Brief History (Krótkiej historii hipnozy), Judith Pintar i Stevenem Jay Lynn, że „bez Charles’a Lafontaine’a James Braid mógł nigdy nie ukuć terminu »hipnoza«”73. Estradowy magnetyzer zresztą nieraz jeszcze odegra rolę akuszerki nauki. Sigmund Freud po raz pierwszy zetknął się z hipnozą podczas występu Carla Hansena. Głównym punktem jego programu był kataleptyczny mostek, czyli ułożenie ciała zahipnotyzowanej osoby między dwoma oparciami krzeseł, głową na jednym, a stopami – na drugim. Do badań nad alternatywnymi stanami umysłu Hansen zainspirował ponadto znanego seksuologa, Richarda von Krafft‑Ebinga. Słusznie puentują Pintar i Lynn, że „choć wielu XIX‑wiecznych lekarzy praktykujących hipnozę szydziło ze scenicznych pokazów hipnozy i zbywało działalność niefachowców jako kontrproduktywne wobec naukowego postępu, to w historycznej retrospektywie ich ocena wydaje się obłudna”74. W przeznaczonych dla szerokiej widowni inscenizacjach hipnozy, a także jej obrazach w literaturze popularnej Pintar i Lynn proponują zobaczyć „świadectwo złożonej, problematycznej i owocnej relacji między naukowym dociekaniem a światem społecznym, w którym nauka jest nieuchronnie osadzona”75.
581784 – Puységur magnetyzuje Victora Race’a; odbywa się premiera wodewilu Les Docteurs Modernes, będącej satyrą na Mesmera i jego uczniów; ukazują się raporty dwóch komisji powołanych przez Ludwika XVI do zbadania magnetyzmu zwierzęcego, obydwa orzekają, że fluid nie istnieje, a przyczyny zjawisk magnetycznych leżą w „dotykaniu, wyobraźni i imitacji”; skonstruowane przez Edmunda Cartwrighta parowe krosno rewolucjonizuje tkactwo; Kant ogłasza rozprawę Co to jest oświecenie?
59Historia magnetyzmu zwierzęcego nie kończy się wraz z tym, jak jego zjawiska zostają opisane w terminach neurofizjologii. Z pewnej perspektywy dokonania Braida stanowią w niej mało znaczący epizod. Fakt, że jego koncepcja posiadała już wówczas walor dowiedzionej naukowo prawdy, nie odgrywa tu żadnej roli. Magnetyzm zdążył do połowy XIX wieku zawładnąć wyobraźnią nie tylko uczonych czy artystów, ale całych społeczeństw, nie zważając na wiek, płeć i klasę. Stał się wszechobecny. Naukowe odkrycie Braida wchłonęła w siebie rozciągnięta nad światem sieć obrazów, pojęć, fabuł, metafor. Kłopoty z pisaniem historii magnetyzmu płyną przecież stąd, że z idei zrodzonej na gruncie medycyny przekształcił się on z czasem w rodzaj czytelnego i uniwersalnego kodu; stał się językiem, w którym można było adekwatnie opisać doświadczenie religijne, relacje międzyludzkie, popęd seksualny, zjawiska polityczne. W tym sensie rzeczywiście sytuował się on na przeciwległym biegunie do jednowymiarowej prawdy; był błędem nieskończenie zróżnicowanym, bo żył życiem społeczeństw, wraz z nimi wybuchał, stygł, chorował i wracał do zdrowia. Odzwierciedlał codzienny, jednostajny rytm i rejestrował wszelkie wybryki i niedorzeczności.
601790 – umiera Benjamin Franklin; Mozart komponuje Così fan tutte; ukazują się Zaślubiny nieba z piekłem Williama Blake’a i Wołanie o prawa kobiety Mary Wollstonecraft.
611791 – na San Domingo wybucha rewolucja; Aloysii Galvani publikuje rozprawę De viribus electricitatis in motu musculari, zawierającą opis elektrycznej stymulacji nerwów żaby; ukazuje się pamflet Jeana‑Paula Marata Les charlatans modernes; ou Lettres sur le charlatanisme académique, w którym w poczet szarlatanów zostaje zaliczony Mesmer.
62Czy historia magnetyzmu zwierzęcego jest możliwa? Większość poświęconych mu opracowań próbuje wyznaczyć jej bieg, posuwając się wzdłuż granic wytyczonych przez określoną dyscyplinę, czyniąc ją częścią historii medycyny (Adam Crabtree76), literatury (Maria Tatar77), ruchów społecznych (Robert Darnton78), sztuk wizualnych (Stefan Andriopoulos79), praktyk scenicznych (Amy Lehman80). Tymczasem magnetyzm stawia opór takim ujęciom. To język, który się nie specjalizuje, nie wybrzydza, nie ma oporów, nie chowa uraz. Bez trudu odnajdzie się w każdym gatunku, każdym rejestrze, każdym przesłaniu. Urzeczenie/urzeczowienie jest w XIX wieku tematem zarówno traktatów medycznych, jak i dzieł literackich. Książka Villersa, łącząca cechy powieści i naukowej rozprawy, nie stanowi, wbrew pozorom, tekstu wyjątkowego. Zamieszczane w podręcznikach magnetyzowania opisy przypadków i sprawozdania z przebiegu kuracji, mając u podstaw założenie o konieczności nawiązania bliskiej relacji między chorym a lekarzem, nieuchronnie nabierają cech narracji miłosnej. W podobny sposób wędruje formuła obowiązująca w zapisach rozmów z osobami pogrążonymi w magnetycznym śnie. Publikowane przez lekarzy jako ilustracja nowego modelu diagnostyki, dostarczają formy, z którą chętnie zaczyna eksperymentować literatura. Magnetyczne tropy przemieszczają się swobodnie między medycyną, poezją, dokumentem osobistym, filozofią, publicystyką, satyrą. Garść wziętych z brzegu przykładów: sprawcza moc spojrzenia, człowiek podwójny, człowiek‑automat, martwe ciało ożywiane tajemną iskrą, przenikanie zmysłami przez powierzchnie, mechaniczne ruchy w rytm hipnotycznej muzyki, trans ukazywany jako zezwierzęcenie.
631816 – na skutek erupcji wulkanu Tambora i przedostania się do górnych warstw atmosfery ogromnych ilości popiołu wulkanicznego na półkuli północnej dochodzi do radykalnego obniżenia temperatury, rok ten przechodzi do historii jako „lato, którego nigdy nie było”; George Byron, Mary Wollstonecraft, Percy Bysshe Shelley i John Polidori spędzają je razem w Willi Diodati nad Jeziorem Genewskim, a owocem tych deszczowych dni, podczas których opowiadają sobie oni zmyślone historie, będą literackie portrety Victora Frankensteina i lorda Ruthvena, postaci spokrewnionych z demonicznymi magnetyzerami; ukazują się Opowieści nocne Hoffmanna, zawierające między innymi opowiadanie Piaskun; wychodzi pierwszy numer „Pamiętnika Magnetycznego Wileńskiego”.
641839 – Louis Jacques Daguerre ogłasza wynalazek dagerotypu; Zygmunt Krasiński pisze swój pierwszy list do Delfiny Potockiej, otwierając wieloletnią korespondencję, uznaną przez Jana Kotta za najpiękniejszą powieść miłosną polskiego romantyzmu; ukazuje się praca Johna Wilsona Trials of Animal Magnetism on the Brute Creation poświęcona magnetycznym eksperymentom na zwierzętach.
65Pojęcia płynu i wpływu wytyczają puls tej historii błędu. Tworzoną przez nie parę należy rozumieć wielorako. Nie tylko jako magnetyczny fluid, w który wierzył Mesmer, i hipnotyczną sugestię, której teorię rozwijał Braid. Płyn i wpływ wyznaczają dwa bieguny, pomiędzy którymi oscyluje magnetyzm jako antropologia i teoria społeczna. U podstaw wiary we fluid leży przekonanie, że każdy byt stanowi część większej całości, że może ją współtworzyć, lecz poddając się jej oddziaływaniu. Przesunięcie akcentów na wpływ rozumiany jako sprawdzian dla woli narzucanej otoczeniu znacząco deformuje tę relację. Człowiek staje się centrum wszechświata, który odtąd stanowi przede wszystkim teren jego podboju. Ideał harmonii, kooperacji ustępuje miejsca rywalizacji i walce o władzę. Ale historia magnetyzmu nie jest historią tej ponurej metamorfozy. Nie sprowadza się ona do triumfalnego pochodu teorii wpływu, apologii wolnej woli, podporządkowywania sobie natury i do jednoczesnego zanikania fluidycznej wizji energii, której niewyczerpywalne źródło znajduje się w przestrzeni pomiędzy oddziałującymi na siebie ciałami. Czy to w postaci ektoplazmy, czy w powszechnym prawie atrakcji, które rządzić by miało wedle Charles’a Fouriera również światem społecznym, czy w ruchach ekologicznych, przejmujących wiele założeń z romantycznej filozofii natury, wizja płynnego kosmosu jako przestrzeni bezustannego stawania się wciąż powraca.
661848 – na farmie Hydesville rozlegają się tajemnicze stuki, za pomocą których dwunastoletnia Kathie i piętnastoletnia Margaret Fox nawiązują kontakt z duchem zamordowanego domokrążcy; w Seneca Falls odbywa się Zjazd Kobiet, uważany za narodziny amerykańskiego feminizmu; Karol Marks i Fryderyk Engels publikują Manifest komunistyczny.
671857 – drukiem ukazuje się Pani Bovary Gustave’a Flauberta, Awatar Théophile’a Gautiera i Księga duchów Allana Kardeca.
681895 – odbywa się pierwsza publiczna projekcja filmu nakręconego kinematografem braci Auguste’a i Louisa Lumière; ukazują się studia nad histerią napisane wspólnie przez Sigmunda Freuda i Josefa Breuera.
69Obroty planet mogą oznaczać przewroty społeczne. Oddanie głosu duchom może wywołać widma rewolucji. Wyciek ektoplazmy może okazać się komunią. Historia magnetyzmu nie posuwała się jednym torem, lecz pączkowała, obrastając nieregularnymi bulwami, które wypuszczały kolejne; pleniła się po obcych terenach. Pozostawione przez niego ślady nie tworzą spójnej, jednolitej całości. Z niezliczonych tytułów, urywków, cytatów wyłania się często znany wzór, lecz topos udziela tu zawsze schronienia wybrykom i niedorzecznościom.
Bibliografia
70Andriopoulos Stefan, Possessed: hypnotic crimes, corporate fiction, and the invention of cinema, University of Chicago Press, Chicago 2008.
71Borowy Wacław, Dziady, magnetyzm i teozofia. Potężne oko Mickiewicza, w: idem, Kamienne rękawiczki, Instytut Literacki, Warszawa 1932.
72Braude Ann, Radical Spirits: Spiritualism and Women’s Rights in Nineteenth‑Century America, Indiana University Press, Bloomington 2001.
73Bronfen Elisabeth, The knotted subject: hysteria and its discontents, Princeton University Press, Princeton, N. J. 1998.
74Chertok Léon, Raymond de Saussure, Rewolucja psychoterapeutyczna: od Mesmera do Freuda, przeł. A. Kowaliszyn, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
75Crabtree Adam, From Mesmer to Freud: magnetic sleep and the roots of psychological healing, Yale University Press, New Haven–London 1993.
76Czeczot Katarzyna, Nieswoim głosem. Widmo spirytyzmu krąży nad feminizmem, „Teksty Drugie” 2016, nr 1.
77Darnton Robert, Mesmerism and the End of the Enlightenment in France, Harvard University Press, Cambridge–Massachusetts 1968.
78Dernałowicz Maria, Antoni Malczewski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967.
79Didi‑Huberman Georges, Invention de l’hystérie: Charcot et l’iconographie photographique de la Salpêtrière, Macula, Paris 1982. Dobroczyński Bartłomiej, Idea nieświadomości w polskiej myśli psychologicznej przed Freudem, taiWPN Universitas, Kraków 2005.
80Ellenberger Henri F., The discovery of the unconscious: the history and evolution of dynamic psychiatry, Fontana Press, London 1994.
81Faflak Joel, Romantic psychoanalysis: the burden of the mystery, State University of New York Press, Albany 2008.
82Gauld Alan, A history of hypnotism, Cambridge University Press, Cambridge–New York 1992.
83Joczowa Maria, hasło Magnetyzm, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991.
84Kaplan Fred, „The Mesmeric Mania”: The Early Victorians and Animal Magnetism, „Journal of the History of Ideas” 1974, nr 35 (4).
85Kontou Tatiana, Spiritualism and Women’s Writing From the Fin de Siècle to the Neo‑Victorian, Palgrave Macmillan, Houndmills, Basingstoke, Hampshire; New York 2009.
86Lehman Amy, Victorian Women and the Theatre of Trance: Mediums, Spiritualists and mesmerists in performance, McFarland & Co., Jefferson, N. C. 2009.
87Manson Deborah, „The Trance of the Ecstatica”: Margaret Fuller, Animal Magnetism, and the Transcendent Female Body, „Literature and Medicine” 2006, Vol. 25, No 2.
88Pintar Judith, Lynn Steven Jay, Hypnosis. A Brief History, Wiley‑Blackwell, Chichester, uk; Malden, ma 2008.
89Postlethwaite Diana, Mothering and Mesmerism in the Life of Harriet Martineau, „Signs”, Vol. 14, No. 3 (Spring, 1989), s. 583–609.
90Przybylski Ryszard, Wstęp, w: Antoni Malczewski, Maria. Powieść ukraińska, oprac. R. Przybylski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1958.
91Rymkiewicz Jarosław Marek, Baket, Aneks Publishers, Londyn 1989.
92Rzepka Charles J., Re‑collecting Spontaneous Overflows: Romantic Passions, the Sublime, and Mesmerism, https://www.rc.umd.edu/praxis/passions/rzepka/rzp.html .
93Sconce Jeffrey, Haunted media: electronic presence from telegraphy to television, Duke University Press, Durham, London 2000.
94Segel Harold B., Animal Magnetism in Polish Romantic Literature, „The Polish Review” 1962, 7 (3), s. 16–39.
95Showalter Elaine, The Female Malady: Women, Madness, and English Culture, 1830–1980, Pantheon, New York 1985.
96Płonka‑Syroka Bożena, Mesmeryzm: od astrologii do bioenergoterapii, Oficyna Wydawnicza „Arboretum”, Wrocław 1994.
97Płonka‑Syroka Bożena, Recepcja doktryn medycznych przełomu XVIII i XIX wieku w polskich ośrodkach akademickich w latach 1784–1863, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław [etc.] 1990.
98Płonka‑Syroka Bożena, Oświecenie i Romantyzm: dwie przestrzenie kultury, dwa modele medycyny, „Medycyna i Okolice” 2006, t. 1.
99Tatar Maria, Spellbound: studies on mesmerism and literature, Princeton University Press, Princeton, N. J. 1978.
100Topolewski Jarosław, Magnetyczne początki, „Res Publica Nowa” 2000, nr 3.
101Topolewski Jarosław, Skandal na rynku, „Kresy” 1998, nr 2. Weisberg Barbara, Talking to the Dead, Harper Collins, New York 2004.
102Willis Martin, Mesmerists, monsters, and machines: science fiction and the cultures of science in the nineteenth century, Kent State University Press, Kent, Ohio 2006.
103Willis Martin, Wynne Catherine, Victorian literary mesmerism, Rodopi, Amsterdam–New York 2006.
104Winn Ralph B., Dictionary of hypnosis, Philosophical Library, New York 1965.
105Winter Alison, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain, University of Chicago Press, Chicago 1998.
Przewodnik po antologii
106Fragmenty zawarte w antologii zaczerpnięte zostały z utworów literackich, rozpraw naukowych i filozoficznych, prasy, prywatnej korespondencji. Najstarszy tekst pochodzi z 1775 roku (list Mesmera do Johanna Christopha Unzera d’Altona, który ukazał się w przeglądzie wydawanym przez adresata), najmłodszy – z 1930 roku (nowela Tomasza Manna Mario i czarodziej). Zgromadzeniu w jednym miejscu wyimków z tak różnorodnych gatunkowo i odległych czasowo źródeł przyświecała idea stworzenia katalogu obrazów i tropów, charakterystycznych dla języka, w który z czasem przekształciła się doktryna Mesmera. Nie wszystkie więc z zamieszczonych tu tekstów mają za swój temat magnetyzm w znaczeniu nadanym mu przez twórcę tego pojęcia. Niektóre fragmenty zostały włączone na zasadzie powidoków, by zobrazować związki, w jakie magnetyzm wchodzi z innymi ważnymi tematami epoki, i unaocznić różnego rodzaju wpływy, jakie wywarł na kulturę europejską. Formuła katalogu czy też atlasu zadecydowała o kompozycji książki. Nie obowiązuje w niej ani klucz chronologiczny, ani gatunkowy, a niektóre źródła pojawiają się tu kilkakrotnie, tworząc różne konstelacje i pełniąc odmienne funkcje.
107Tytuły wszystkich fragmentów pochodzą ode mnie. Stanowi je zazwyczaj fraza (bądź parafraza) zaczerpnięta z tekstu. Dokładny adres bibliograficzny znajduje się na dole każdego fragmentu pod . Ponieważ taki układ nagłówków utrudnia wyszukiwanie tekstów po nazwisku autorki/autora, na końcu antologii zamieszczony został chronologiczny spis źródeł z odsyłaczami do poszczególnych wyimków figurujących w książce. Oprócz adresu bibliograficznego większości fragmentów towarzyszy krótki komentarz pod
. Nie zostały nim opatrzone krótkie urywki, które albo pochodzą z jednego źródła (Instrukcje, Skutki, Wywoływanie Delfiny, Widzenia Fryderyki Hauffe), albo tworzą pewien ciąg – anaforyczny (Przypadki, Zapytania), wariantywny (Potężne oko, Oddane ciała) bądź oparty na kontrapunkcie (Definicje, Płyn i wpływ). W przypadku tych krótkich fragmentów komentarz – pisany kursywą – znajduje się na początku rozdziału.
108Antologię można czytać po kolei. Ale na samym dole każdego fragmentu pod zamieściłam podpowiedzi dotyczące innego ciągu dalszego. Służąc nakreśleniu mapy, unaoczniają one nielinearny charakter magnetycznej narracji. Strzałki te mogą odsyłać do fragmentów tego samego źródła bądź do innych tekstów podejmujących pokrewny wątek lub posługujących się analogicznym tropem.
109Niektóre fragmenty z obcojęzycznych źródeł zostały przełożone specjanie dla tej edycji. Nazwisko tłumacza/tłumaczki w takich wypadkach umieszczam po kropce poprzedzonej numerami stron.
Notes de bas de page
1 Definicje, jakie podaje słownik francuskiego XVIII i XIX wieku, nie odbiegają zasadniczo od współczesnych. http://www.cnrtl.fr/definition/animal (data dostępu: 1.09.2016).
2 Cytuję tu anonimowy przekład dzieła hrabiego de Redera, zamieszczony w „Pamiętniku Magnetycznym Wileńskim” 1817, nr 6, s. 113.
3 Franz Anton Mesmer, Mémoire sur la découverte du magnétisme animal..., Chez P.Fr.Didot le jeune, Geneve–Paris 1779, s. 74.
4 Mesmerism: a translation of the original scientific and medical writings of F. A. Mesmer, przeł. G. Bloch, W. Kaufman, Los Altos, Calif. 1980, s. 19.
5 Nie zawiera go słownik Lindego z 1808 roku. Jest on już jednak obecny w Słowniku Wileńskim z 1861.
6 Polegają one na mieszaniu języków i końcówek tak, by zgrać je z polskim zdaniem. „Crises”, które Baudouin de Courtenay używa jako mianownika (albo biernika) liczby mnogiej, w pojedyńczej przybiera u niego formę (wziętą już z łaciny) „crisis”. „Wpaść w kryzys” z kolei to u niego „wpaść w cresim”. W jego trzeciej książce pojawia się już dzisiejsze słowo „kryzys”, któremu towarzyszy, zgodnie z ówczesną gramatyką, przymiotnik w rodzaju żeńskim („magnetyczna”). Jan Baudouin de Courtenay, Dokończenie mesmeryzmu, czyli cała tajemnica magnetyzmu zwierzęcego odkryta..., N. Glücksberg, Warszawa 1821, s. 18.
7 Jan Baudouin de Courtenay, Rzut oka na mesmeryzm czyli systemat wzajemnych wpływów i skutków: objaśniający teorię, praktykę magnetyzmu zwierzęcego..., Druk. S. Dąbrowskiego, Warszawa 1820, s. 18.
8 Jan Baudouin de Courtenay, Głębsze uważanie mesmeryzmu, czyli część teorii praktycznej magnetyzmu zwierzęcego, opartej na fizyce Mesmerowskiej czyli systemacie wzajemnych wpływów ciał świat składających: z krótkim rysem sztuki lekarskiej i jej zawodności, oraz z odpowiedzią na zarzuty przeciwko magnetyzmowi, nakładem autora, Warszawa 1821, s. 74.
9 Ibidem, s. 70.
10 Elisabeth Bronfen, The knotted subject: hysteria and its discontents, Princeton University Press, Princeton, N. J. 1998, s. 134.
11 Ibidem, s. 138.
12 Ibidem, s. 137.
13 Wiktor Feliks Szokalski, Fantazyjne objawy zmysłowe, t. 2, Senne marzenia, Księgarnia D. E. Friedleina, Kraków 1863, s. 412.
14 Louise‑Elisabeth Vigée‑Lebrun, Souvenirs de Madame Vigée Le Brun, Libraire de H. Fournier, Paris 1835, s. 312.
15 Robert Darnton, Mesmerism and the End of the Enlightenment in France, Harvard University Press, Cambridge–Massachusetts 1968, s. 40–41.
16 Ibidem, s. 40.
17 Ibidem, s. 40.
18 Ibidem, s. 40.
19 Ibidem, s. 12.
20 Henri F. Ellenberger, The discovery of the unconscious: the history and evolution of dynamic psychiatry, Fontana Press, London 1994, s. 63.
21 Robert Darnton, Mesmerism and the End of the Enlightenment in France, op. cit., s. 39.
22 Johann Wolfgang Goethe, Schriften zur Morphologie. Schicksal der Druckschrift; cyt. za: Ewa Kochanowska, Romantyczna literatura wobec nauki. „Henryk Ofterdingen” Novalisa i „Genezis z Ducha” Słowackiego, Oficyna Wydawnicza atut – Wrocławskie Wyd. Oświatowe, Wrocław 2002, s. 12.
23 Joseph Priestley, The History and Present State of Electricity with Original Experiments, Printed for C. Bathurst, T. Lowndes, J. Rivington, J. Johnson, S. Crowder, G. Robinson i in., London 1775, t. 2, s. 16.
24 Ewa Kochanowska, Romantyczna literatura wobec nauki. „Henryk Ofterdingen” Novalisa i „Genezis z Ducha” Słowackiego, op. cit. Na temat złożonych i nieuwzględnianych na ogół w polskiej literaturze przedmiotu związków między kulturą romantyczną a nauką i techniką zob.również: Małgorzata Litwinowicz‑Droździel, Indukcje i przepływy. Michael Faraday: mikrostudium o romantycznej nauce, „Wiek XIX. Rocznik im. Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2015, r. 8.
25 Modele XIX‑wiecznej recepcji fotografii, funkcjonującej na pograniczu magii i nauki rekonstruuje Małgorzata Maria Grąbczewska w artykule Miscellanea photographica. Narodziny języka fotografii, „Teksty Drugie” 2013, nr 4. To przenikanie się dwóch języków w najwcześniejszej fazie dyskursu fotografii zyskuje przewrotne dopowiedzenie w zjawisku fotografii spirytystycznej, która staje się popularną praktyką w Stanach w latach sześćdziesiątych XIX wieku, a w Europie mniej więcej dekadę później. Utrwalone na metalowej płytce zjawy będące po prostu pozostałością po poprzednim naświetleniu (powtarzano je czasem wielokrotnie, aż do uzyskania zadowalającego rezultatu, myjąc oczywiście płytki między kolejnymi ekspozycjami, ale nie zawsze udawało się to zrobić dokładnie) odnowiły fascynacje procesem fotograficznym rozumianym jako tworzenie przestrzeni, w której przemówić może sama natura, zostawiając swój świetlisty, tajemniczy ślad. Obecne w idei fotografii spirytystycznej sprzeczności i napięcia rekonstruuję w artykule, w którym omawiam również listy Krasińskiego do Delfiny Potockiej, starając się uchwycić zarys innego projektu romantycznej podmiotowości. Katarzyna Czeczot, Światło i czułość. Jak się kocha w epoce dagerotypu?, „Widok. Teorie i praktyki kultury wizualnej” 2015, nr 10, http://pismowidok.org/index.php/one/article/view/277/566 (data dostępu: 6.11.2016).
26 Cyt. za: Małgorzata Maria Grąbczewska, Miscellanea photographica..., op. cit., s. 13–14.
27 Zygmunt Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej, oprac. i wstępem poprzedził Z. Sudolski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975, t. 2, s. 339–340.
28 The Philosopher’s Tree. Michael Faraday’s Life and Work in His Own Words, red. P. Day, Institute of Physics Publishing, London 1999, s. 126.
29 Henri F. Ellenberger, The discovery of the unconscious: the history and evolution of dynamic psychiatry, op. cit., s. 112.
30 Wiktor Feliks Szokalski, Fantazyjne objawy zmysłowe, t. 2, Senne marzenia, op. cit., s. 425.
31 Ibidem, s. 421.
32 Ibidem, s. 420.
33 Armand Marie Jacques Chastenet de Puységur, Mémoires pour servir à l'histoire et à l'établissement du magnétisme animal, 1784 [b.m.], s. 25 (podkreślenia – K. Cz.).
34 L. C., Do wydawców Pamiętnika Magnetycznego, „Pamiętnik Magnetyczny Wileński” 1816, s. 23.
35 Adam Crabtree, From Mesmer to Freud: magnetic sleep and the roots of psychological healing, Yale University Press, New Haven–London 1993, s. 86–87.
36 Ibidem, s. 87–88.
37 Prefreudowskim koncepcjom nieświadomości poświęcona jest książka Lancelota Law Whyte, The Unconscious before Freud, Basic Books, New York 1960. Polskie prace z tego zakresu omawia Bartłomiej Dobroczyński, Idea nieświadomości w polskiej myśli psychologicznej przed Freudem, taiWPN Universitas, Kraków 2005.
38 Józef Kremer, Wykład systematyczny filozofii obejmujący wszystkie jej części w zarysie, t. II: Rzecz o naturze i o duchu ludzkim, J. Zawadzki, Wilno 1852, s. 393.
39 Ibidem, s. 389.
40 Bronisław Trentowski, Demonomania czyli Nauka nadziemskiej mądrości w najnowszej postaci, Drukarnia i Księgarnia Nowa, Poznań 1844, s. 232.
41 Ibidem, s. 230.
42 James Braid, Neurypnology, or, The rationale of nervous sleep, considered in relation with animal magnetism: illustrated by numerous cases of its successful application in the relief and cure of disease, John Churchill; Edinburgh: Adam & Charles Black, London 1843, s. 19.
43 James Braid, Mr. Braid on Hypnotism: To the Editor of The Lancet, „Lancet”, May 1845. Aby zachować ścisłość, należy tu dodać, że wiele lat przed Braidem pojawiały się próby wprowadzenia nowego nazewnictwa. Jedną z nich podjął między innymi Hénin de Cuvillers, któremu zależało na bogatej terminologii umożliwiającej wyodrębnienie różnych rodzajów magnetycznego stanu. Pośród 654 wyrazów zaproponowanych przez Cuvillersa znajduje się oddzielna i bardzo liczna grupa słów zaczynających się od przedrostka „hypn‑”. Zob. Adam Crabtree, From Mesmer to Freud: magnetic sleep and the roots of psychological healing, op. cit., s. 158.
44 Otwarcie bram akademii dla nauki Mesmera i jej zagnieżdżenie się w dyskursie medycznym jest niemal jednoczesne z początkiem mody na wywoływanie duchów: Neurypnology... Braida ukazuje się w 1843 roku, za datę narodzin spirytyzmu zaś uchodzi 1848 rok. To wówczas na farmie Hydesville siostry Fox nawiązują kontakt z duchem zamordowanego i pochowanego w piwnicy wędrownego handlarza.
45 Johann Wolfgang Goethe, Powinowactwa z wyboru, przeł. W. Markowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 255.
46 Joseph Philippe François Deleuze, Histoire critique du magnétisme animal, t. 1, Mame, Paris 1813, s. 203–204. Cytuję tłumaczenie Artura Kowaliszyna za: Léon Chertok, Raymond de Saussure, Rewolucja psychoterapeutyczna: od Mesmera do Freuda, przeł. A. Kowaliszyn, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 37–38.
47 Charles de Villers, Le magnétiseur amoureux, par un membre de la société harmonique du régiment de Metz, [b.w.], Geneva (Besançon) 1787.
48 E. T. A. Hoffmann, Magnetyzer. Zdarzenie z życia rodzinnego, przeł. J. Ficowski, w: idem, Opowieści fantastyczne, wyboru dokonał W. Kopaliński, Czytelnik, Warszawa 1959, s. 74.
49 Elaine Showalter, The Female Malady: Women, Madness, and English Culture, 1830–1980, Pantheon–New York 1985, s. 207.
50 Na temat figury „potężnego oka” w twórczości Mickiewicza zob. Wacław Borowy, Potężne oko Mickiewicza, w: idem, Kamienne rękawiczki, Instytut Literacki, Warszawa 1932.
51 Armand Marie Jacques Chastenet de Puységur, Suite des Mémoires pour servir à l'histoire et l'établissement du magnétisme animal, [b.w.], London 1785, s. 17.
52 Motyw ten pojawia się na kartach prozy Hoffmanna, Hawthorne’a i Henry’ego Jamesa, dla których temat zjawisk nadprzyrodzonych umożliwiał ponowne obmapowanie formalnych granic prozy i zachęcał do eksperymentów z ich przesuwaniem. Urzeczenie/ urzeczowienie oraz hipnotyczna zbrodnia były jednak w tym czasie ważnym wątkiem w niezliczonych i zapomnianych dziś raczej powieściach, będących poprzedniczkami współczesnych narracji sensacyjnych. Wybrane z nich, stanowiące zapewne garstkę tej literatury, omawia Henri Ellenberger, The discovery of the unconscious: the history and evolution of dynamic psychiatry, op. cit., s. 158–170.
53 Tomasz Mann, Mario i czarodziej, przeł. L. Staff, w: idem, Wybór nowel i esejów, oprac. N. Honsza, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk 1975, s. 290.
54 Stefan Andriopoulos, Possessed: hypnotic crimes, corporate fiction, and the invention of cinema, University of Chicago Press, Chicago 2008.
55 Roland Barthes, Mitologie, przeł. A. Dziadek, wstęp K. Kłosiński, Wydawnictwo kr, Warszawa 2000.
56 Henri Ellenberger, The discovery of the unconscious: the history and evolution of dynamic psychiatry, Fontana Press, London 1994, s. 245.
57 Ibidem, s. 190.
58 Ibidem.
59 Jest ona – nawiasem mówiąc – trochę niekonsekwentna, bo charakteryzując stosunek Victora Race’a do Puységura jako „połączenie szacunku i poufałości”, autor dostrzega w leczeniu wieśniaka aspekt „terapii kierowanej przez pacjenta” (s.189). O zażyłej relacji między markizem a wieśniakiem przekonuje Ellenbergera nie tyle sporządzony przez magnetyzera opis przypadku, ile fakt, że rodzina Race’ów służyła w majątku Buzancy przez wiele wieków. By swoją tezę uwiarygodnić, Ellenberger obudowuje ją sielankową niemal wizją harmonii, w jakiej miałaby żyć przed rewolucją francuską arystokracja z chłopstwem.
60 Najmłodszy – Jacques Maxime de Chastenet Puységur (1755–1848) był również oficerem w wojsku i posługiwał się magnetyzmem, by leczyć swoich żołnierzy.
61 Zob. Karol K. Weaver, Medical Revolutionaries: The Enslaved Healers of Eighteenth‑Century Saint‑Domingue, University of Illinois Press, Urbana and Chicago 2006.
62 Cyt. za: Robert Darnton, Mesmerism and the End of the Enlightenment in France, op. cit., s. 91.
63 Ibidem, s. 92.
64 Zob. Adam Crabtree, From Mesmer to Freud: magnetic sleep and the roots of psychological healing, Yale University Press, New Haven–London 1993, s. 218–232.
65 F. Horain, Stoły wędrujące: szkic pół‑naukowy i pół‑humorystyczny, A. Nowolecki, Warszawa 1853, s. 29–31.
66 Ann Braude, Radical Spirits, op. cit., s. 57.
67 Ibidem, s. 83.
68 Wywodzono je z listu do Koryntian („Niech niewiasty na zgromadzeniach milczą, bo nie pozwala się im mówić”, 1 Kor 15, 34–36).
69 Ann Braude, Radical Spirits, op. cit., s. 96.
70 Napięcie między somnambuliczką, będącą narzędziem w rękach magnetyzera, a feministką, posługującą się magnetyzmem do swoich celów, określa losy jednej z głównych bohaterek Bostończyków Henry’ego Jamesa.
71 Report of Dr. Benjamin Franklin, and other commissioners, charged by the King of France, with the examination of the animal magnetism, as now practised at Paris, 1785, J. Johnson, London 1785, s. XVII.
72 Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostromęcka, posł. przeł. J. Nowotniak, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009, s. 13.
73 Judith Pintar, Steven Jay Lynn, Hypnosis. A Brief History, Wiley‑Blackwell, Chichester, uk; Malden, ma 2008.
74 Ibidem, s. 180.
75 Ibidem.
76 Adam Crabtree, From Mesmer to Freud: magnetic sleep and the roots of psychological healing, op. cit. W tym i kolejnych nawiasach podaję przykładowe prace. Ich liczba jest znacznie większa. Wybrane tytuły zamieszczam w bibliografii.
77 Maria Tatar, Spellbound: studies on mesmerism and literature, Princeton University Press, Princeton, N. J. 1978.
78 Robert Darnton, Mesmerism and the End of the Enlightenment in France, op. cit.
79 Stefan Andriopoulos, Possessed: hypnotic crimes, corporate fiction, and the invention of Cinema, op. cit.
80 Amy Lehman, Victorian Women and the Theatre of Trance: Mediums, Spiritualists and Mesmerists in Performance, McFarland & Co., Jefferson, N. C. 2009.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.