[Doktor Szaster]
p. 116-122
Texte intégral
1Jednocześnie z pobytem Szpeta1 u nas zdarzył się wypadek, który jakkolwiek należy do faktów czysto domowych, tak jest wszakże charakteryzujący pewną ówczesną kastę ludzi, że nie mogę oprzeć się pokusie zapisania go w tej księdze wspomnień moich.
2Rodzice moi, uwiadomieni sztafetą o nagłej słabości babki mojej, pani generałowej z Kromołowa2, wyjechali niebawem, zostawiwszy nas dwoje chorych na szkarlatynę i dopiero co wyszłych z niebezpieczeństwa. Biedna moja matka, w rozpaczy, że nas jeszcze mocno cierpiących odjechać przymuszoną była, powierzyła nas staraniom wiernej Józefiny, bony francuskiej, i pana Szpeta, mającego pewną pretensję do medykoznawstwa. Po kampaniach Napoleona, przetrząsaniu gabinetów europejskich i przepowiadaniu różnych z bieżących zdarzeń wynikłości politycznych, najulubieńszym przedmiotem rozmowy pana pułkownika była gawęda o różnych chorobach i defektach, udzielanie fizjologiczno‑lekarskich rad na katar, kaszel, ból głowy, oczu, reumatyzmy itp., często gęsto kursujące choroby, mające przywilej mieć tyle niezawodnych środków wyleczających, ile jest starych guwernerów, pań podżyłych3, sąsiadek wiejskich i panien rezydentek. Moja matka nie poprzestała jednakże tylko na staraniach pana Szpeta: uprosiła stryja mojego, aby nas dwa razy na dzień przynajmniej odwiedzał, łącznie z doktorem Szastrem4, zwyczajnym5 lekarzem i przyjacielem domu oraz całej rodziny. Jak Kanka w Proszówkach6, tak Szaster w Krakowie był codziennym babki mojej, a bardzo często rodziców moich gościem, lubo Szaster pod względem nauki, wziętości i szczęścia w leczeniu daleko wyżej stał od galicyjskiego swojego kolegi. Był on bratem słynnego profesora anatomii przy Uniwersytecie Jagiellońskim, Wincentego Szastra, równie biegłego w czasie swoim lekarza. Oba ci panowie, od serca Jana i Jędrzeja Śniadeckich przyjaciele, do śmierci z nimi listowne zachowali stosunki. Ważną tę korespondencję pani Szastrowa powierzyła panu Dutkiewiczowi7, znanemu w Krakowie pedagogowi, który zapewne nie omieszka publicznego z niej zrobić użytku. Wincentego Szastra, wcześniej zmarłego, niewiele pamiętam; brat jego, o którym tu mowa, był wysoki, siwy, nosił rajtfrak8 koloru oliwkowego, długą tejże barwy kamizelkę sukienną, a w niej ogromny zegarek repetier9 z łańcuchem, do którego była przyczepiona pieczątka z krwawnikiem, z różą wyrzniętą we środku, a do tego wszystkiego ogromną złotą tabakierkę i kamasze. Uchodził za nader w sztuce swojej biegłego, więcej nawet od brata, który w końcu życia swojego praktykę porzucił. Szaster był sławny jako „doktor dam”, znający się bardzo na nie zawsze odgadnąć się mogących damskich chorobach, i mimo już podeszłego wieku bardzo od pacjentek swoich lubiony: był wesoły, jowialny, mający na zawołanie wesołą dykteryjkę, świeżą nowinkę, dowcipne słówko. Przy tym był, jak to i dzisiejsi lekarze być umieją, trochę drobiazgowy, systematyczny i pedant w wykonywaniu obowiązków swojego powołania, przywiązujący życie i śmierć do filiżanki kleiku przedwcześnie lub za późno wypitej, stanowczo nielubiący, aby jego polecenia i przepisy lekceważono; do tego miał niezachwianą wiarę w swoją sztukę, co nie było wcale złą jego stroną, bo wierzyć, to jest już na połowę umieć. Otóż zwierzchniemu dozorowi doktora Szastra oddała nas moja matka, równie jak opiece stryja mojego, Ksawerego, który doszedł już blisko lat ośmdziesięciu w zdrowiu i sile, nie używając lekarza i apteki, nie doczekawszy się ani jednej ze zwyczajnych przypadłości podeszłego wieku, przy życiu zwyczajnym, najniesystematyczniejszym, w nieustannych podróżach i dobrowolnych niewygodach; krótko mówiąc, czyniąc wszystko, co każdego innego przyprawiłoby o kalectwo, chorobę i śmierć przedwczesną. Przy takim fizycznym usposobieniu łatwo się domyślić, że do wielu innych oryginalności mój stryj miał i tę, że nienawidził doktorów i lekarstw, nie wierzył w skuteczność nauki Hipokratesa, którą nazywał dość niegrzecznie kłamstwem i szarlatanerią. Z takimi dwoma sprzecznego usposobienia charakterami, sprawa naszej kuracji musiała się stać dość zawiłą. Szaster odwiedzał nas regularnie dwa razy na dzień, i za każdą wizytą jakiś inny leczący i higieniczny pozostawiał środek; trzymał nas w łóżku, karmił ziółkami, mordował nieustającą transpiracją10, podsycaną dekoktami11 i prawdziwie zwrotnikową w pokoju temperaturą. Za jedyny pokarm dwa razy na dzień po filiżance rosołu z kurczęcia, po starannym odcedzeniu mięsa, i owsiany kleik à discrétion12, zastrzegając i w tym przyzwoitą przezorność, aby żołądka nie przeładować. Za napój woda letnia z grzanką chleba gotowana. Kto z moich czytelników miał szczęście chorować około roku 1816, wie zapewne, że w powyższym opisie metody leczącej, w owej epoce praktykowanej, słowa jednego przesady nie ma. Łatwo pojąć, że przy takim utrzymaniu rekonwalescencja tępym szła krokiem. Siły i młodość, jak zwykle bywa, wszystkie poboczne względy przezwyciężyły; po trosze zaczynaliśmy przychodzić do zdrowia, a w miarę tego apetyt długo wstrzymywany, budząc się stopniowo, coraz gwałtowniej praw swoich domagać się począł. Nazajutrz po wyjeździe moich rodziców, o godzinie dziewiątej z rana, doktor Szaster odbył swą zwykłą wizytę: zapisał parę mikstur, jakieś okładanie, jakiś olejek podsycający apetyt (przy głodnej kuracji), dekokt na transpirację, krople na sen, po czym zbadawszy powtórnie pulsa, powiedziawszy kilka żarcików, surowo zaleciwszy jak najakuratniejsze wykonanie swoich przepisów, wyszedł. W parę godzin nadjeżdża mój stryj, a za nim strzelec13 jego wnosi ogromne pudło ciast, cukrów, pierników toruńskich i suchych konfitur. Znużonym długim leżeniem, a do tego zgłodzonym, można sobie wystawić, że widok tylu razem łakoci nie mógł nam być obojętnym, i że mój brat rad by się był bawić kordelasem strzelca, którym, będąc zdrów, nieraz się mustrował i wywijał. Moja guwernantka, nieodstępna łóżek naszych, zapytała:
3– Co znaczy to pudło?...
– Są tam nic nieznaczące przekąski dla dzieci, aby je rozerwać – odrzecze stryj.
– Co za przekąski? – zapytała struchlała i drżąca od strachu Szymańska... – Pan konsyliarz najmocniej zakazał...
4W trakcie tego prologu bona Józefina wnosi dwie filiżanki chudego kleiku.
5– Odnieś to panna – rzecze mój stryj – to się na licho zdało: oto tu mam dla chorych coś lepszego.
6Wtem mój stryj wobec zdumionych dwojga kobiet podaje chorym po jednym karmelku i jednym makaroniku.
7– Przez Boga żywego, co pan robisz? – wyjąknęła panna Szymańska – pan konsyliarz...
– Gadaj sobie tam pani, gadaj, a ja powiadam, że to są tylko doktorskie wymysły: powyrzucać mi te wszystkie flaszki.
– Ale ja jestem odpowiedzialna...
– Daj no pani pokój, ja najlepszy doktor… Mademoiselle Josephine, proszę dzieci ubierać, bo przysięgam Bogu, na tę męczarnię patrzeć nie mogę; to są rzeźniki, ci doktorowie!
8Mój stryj, lubo bardzo grzeczny i uniżony dla wszystkich, był przecież bratem pana domu, nie śmiano mu się sprzeciwić, zwłaszcza że nam, pacjentom, ten sposób kuracji bardzo przypadł do smaku. Mój stryj pochwycił lekarstwa i jedno za drugim oknem powylewał, ledwie panna Szymańska wymóc zdołała, że flaszki w całości lubo próżne pozostały, aby nie obrazić konsyliarza, który miał wrócić jak zwykle o ósmej w wieczór; mieliśmy zatem czas ubrać się, pobawić i znów położyć w łóżko dla niepoznaki. Na obiad był barszcz z uszkami i polędwica z kapustą, faworytalne mojego stryja potrawy.
9– Siadajcie dzieci do stołu! – zawołał nowego rodzaju doktor.
10Po kilkutygodniowej ścisłej diecie oczywiście w głowie nam się kołowało, nogi się pod nami chwiały, ale z pomocą stryja i milczącej już panny Szymańskiej zawlekliśmy się do jadalnego pokoju.
11– Jedzcie dzieci, co chcecie, aby tylko oględnie, ostrożnie, to wszystko można.
12To mówiąc, kładł nam na talerze ogromne zrazy polędwicy z kapustą.
– Co pan robisz? – zawołał przerażony Włoch, guwerner – śmierć tym dzieciom gotujesz?...
– Nic to, signor, można wszystko jeść, byle tylko oględnie, ostrożnie; bo jak honor kocham, żal mi tych dzieci...
13A my, niby trochę nieśmiało, wzięliśmy się do roboty i zmiatali z talerzów, jak się to robi po tygodniowym głodzie. Po obiedzie byliśmy już trochę raźniejsi, breloki od zegarka stryja Ksawerego i kordelas jego strzelca poczęły być w robocie. O ósmej przyjeżdża Szaster, zastaje nas jakby nigdy nic w naszych łóżeczkach, za pulsa kilka razy bierze, przygląda się, egzaminuje; puls raźniej bieży, jest jakaś irytacja.
– Co to jest?... Co widzę? Jest nawet nieco gorączkowej ekscytacji, jakby po dużej komocji14; podać mi papieru, muszę zapisać coś kalmującego15, jakąś prezerwatywę.16 – Ach! aspan dobrodziej tu rzekł do mojego stryja, którego zrazu był nie dostrzegł – mam honor powitać go. – Jakże szanowne zdrowie?
– Zawsze zdrów, kochany konsyliarzu.
– Wiem, wiem, aspan dobrodziej nas nigdy nie potrzebujesz: szczęśliwa natura!
14To mówiąc, konsyliarz pisał a pisał. Skończywszy, obrócił się do panny Szymańskiej:
– Miksturę – rzecze – wyżyć17 do jutra rana jak poprzedzającą; jeżeli tylko będzie w pokoju 10 stopni ciepła, łóżka szkandelą nagrzać, ziółka przez noc dawać dla utrzymania transpiracji, ciało oto tym olejkiem nacierać, dopóki nie będzie zupełnie wolne, a jeżeli dzisiejsza irytacja jutro się nie wznowi, może za cztery dni pozwolę po pół cielęcego kotlecika. – To mówiąc, uszczypnął nas po schudzonych policzkach, dorzucając: – Apetyt byłby, nieprawdaż? Co to za niepoczciwy ten Szaster, że tak głodem morzy, nieprawda?...
15Po tym monologu śpiesznie odszedł do licznych swoich pacjentów, zostawiwszy mojego stryja, który się kładł, trzymając za boki, ze śmiechu. Tak tydzień minął szczęśliwie; wszystko tym nowym szło trybem, to jest recepty do apteki, mikstury za okno, a metoda wyleczająca mojego stryja jak najpunktualniej wykonywana. Szaster dziwił się nagłemu postępowi rekonwalescencji, wcześniej, bo trzeciego dnia, pozwolił zjeść pół kotleta; po razu już tylko bywał. Gdy moja babka wyszła z niebezpieczeństwa, a rodzice wrócili do Krakowa, zastali nas prawie zdrowych; ze łzami radości dziękowali mojemu stryjowi, domownikom i konsyliarzowi za dozór nad nami i pewne w skutkach recepty.
16Wieść naszego prędkiego wyleczenia ze szkarlatyny rozeszła się po mieście; rodzice, których dzieci na tę epidemiczną w tym czasie chorobę leżały, porzucili swych lekarzy, a rady Szastra zasięgnąć zapragnęli. Wszyscy młodzi pacjenci wyszli ze szkarlatyny, bo w owym roku nie była zabójczą; ale się dziwiono, że rekonwalescencja nie tak szybkim, jak u nas, postąpiła krokiem. Co wiele także przyczyniło się do tryumfu mojego stryja, to nieobecność babki mojej, starościny olszańskiej, mieszkającej jeszcze w Proszówkach, gdyż jej obecność byłaby mu trochę szyki sparaliżowała.
17Starościna, z natury delikatna i słabowita, miała niezachwianą wiarę w doktorów i lubiła się nimi otaczać. Od tej szkarlatyny, tak szczęśliwie wyleczonej, bardzośmy pokochali naszego stryja; często do niego spacerem chodziliśmy na Piaski, do willi, którą posiadał za rogatką od strony obserwatorium astronomicznego, gdzie zwykł był lato przepędzać. Tam mieliśmy wolność nieograniczoną.
18– Dzieci! – wołał stryj – bawcie się, biegajcie, koziołki przewracajcie; bo to, jak honor kocham, te biedaczki cały dzień męczone przy nauce; trzeba im dać trochę wolności.
19I nuż nas paść wiejskimi specjałami, śmietaną, chlebem razowym, owocami, które dziś należą do modnej kuracji, ale w owym czasie były uważane za truciznę w dziecinnym higienicznym kodeksie.
Notes de bas de page
1 Tj. guwernera, Włocha, „mieniącego się być baronem państwa francuskiego i pułkownikiem” (s. 242), bonapartysty, ale pozbawionego środków do życia po klęsce Napoleona.
2 Kromołów, jeszcze w drugiej połowie XiX wieku posiadający prawa miejskie, jest obecnie dzielnicą Zawiercia.
3 Tj. podstarzałych.
4 Zob. wstęp do tekstu.
5 Tj. doświadczonym, kompetentnym, zawołanym.
6 Doktor Kanka jest bohaterem kolejnego z pomieszczonych tu tekstów, zaś Proszówki to wieś w pobliżu Bochni.
7 Zapewne Szymonowi Dutkiewiczowi (1802–1877), znanemu krakowskiemu kolekcjonerowi dokumentów i rękopisów; znana jest jego praca dokumentująca zabytki w kościołach krakowskich. Pani Szastrowa to żona Antoniego, Anna, córka jego stryjecznego brata, Jana Andrzeja Szastra. Wiadomo, że przekazała ona rodzinny księgozbiór (w tym autografy prac Antoniego i Wincentego) Bibliotece Jagiellońskiej.
8 Tj. frak do konnej jazdy.
9 Tj. typ zegarka, który po naciśnięciu guzika lub przesunięciu suwaka wybija za pomocą dźwięków aktualną godzinę, kwadranse bądź minuty.
10 Tj. poceniem się, wywoływaniem potów.
11 Tj. wywarami.
12 Tj. według uznania, tyle, ile się chce.
13 Tj. służący osobisty, lokaj.
14 Tj. poruszeniu, wstrząsie, podnieceniu (z łac. commotio).
15 Tj. uspokajającego.
16 Tj. środek zapobiegawczy.
17 Tj. zużyć.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.