Informacja o tekstach
p. 107-111
Texte intégral
1Gabriela z Güntherów Puzynina (1815–1869), [Doktor Lejboszyc], w: taż, W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815–1843, Wilno [1928], s. 24–26. Książkę, dopiero w roku 1928, wydali Adam Czartkowski i Henryk Mościcki na podstawie pierwszej części, zachowanego jedynie w rękopisie, dziennika Moja pamięć. Druga część nigdy później się nie ukazała, zaś rękopis uległ zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. Ukazujące się pod koniec XX wieku wznowienia pamiętnika są jedynie przedrukami fotooffsetowymi wydania z roku 1928.
2Bohaterem cytowanego fragmentu jest doktor Józef Jakub Liboszyc (?–1824), nazywany przez Puzyninę Lejboszycem, znany wileński praktyk i współzałożyciel Towarzystwa Lekarskiego Wileńskiego. W niektórych kompendiach mylony ze swoim synem, Józefem Liboszycem (1783–1832); zdarza się, że publikacje syna przypisywane są ojcu. Józef Bieliński w swoim Stanie nauk lekarskich za czasów Akademii MedykoChirurgicznej Wileńskiej (Warszawa 1888, s. 133) podaje informację, że Liboszycowie pochodzili z czeskiej Pragi; zapewne za Bielińskim powtarza ją Polski Słownik Biograficzny (t. 17, s. 288). Jeżeli informacja ta jest prawdziwa, to należy przyjąć, że Liboszyc był czeskim żydem – bo nie jego domniemana czeskość, ale żydowskość właśnie odgrywa w przywołanym fragmencie istotną rolę. Niechęcią, jak się zdaje, darzył go Frank, który w pierwszym tomie swoich pamiętników nazywa go „aferzystą najczystszej wody” (s. 135).
3Sabina z Gostkowskich Grzegorzewska (1808–1872), [Doktor Szaster], w: taż, Pamiętniki, Warszawa 1888, s. 243–250. Drukowane wcześniej (jako Pamiętniki Sabiny z G. G.) w „Bibliotece Warszawskiej. Piśmie poświęconym naukom, sztukom i przemysłowi” 1856, t. 1, 3 i 4.
4Wybrany fragment ma w istocie dwóch bohaterów: stryja autorki Ksawerego Gostkowskiego oraz Antoniego Szastra (1759–1839; psB – 1837), krakowskiego lekarza i farmakologa, dyrektora Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego (od roku 1807) i członka Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego. Był, o czym zresztą Grzegorzewska wspomina, bratem Wincentego Szastra (1758–1816), który położył znaczne zasługi dla rozwoju studiów anatomicznych prowadzonych na uniwersytecie.
5Walery Wielogłowski (1805–1865), [Doktor Kanka], w: tenże, Zwiady świata i ludzi, oddział i od r. 1800 do r. 1816 (Dom mojej babki), Kraków 1856, s. 110–114. Jest to fragment rozdziału Xii, zatytułowanego Wizyta mego ojca u p. kreiskapitana w Bochni.
6Przywołany fragment można zarówno czytać jako osobny tekst, albo jako przypis do wspomnień Sabiny Grzegorzewskiej, która była cioteczną siostrą Wielogłowskiego; pisarka wspomina ich wspólne dziecinne zabawy w Proszówkach. Dziadkami obojga byli Józef Wielogłowski, poseł sejmu czteroletniego i starosta olszański, oraz Józefa z Badenich Wielogłowska. Ojciec Walerego, Ignacy Wielogłowski, po śmierci swojego ojca Franciszka (brata Józefa) wychowywał się na dworze stryja i stryjenki w Zborowie, dawnej posiadłości Zborowskich. Tuż przed śmiercią Józefa (ok. roku 1800) ożenił się z córką stryjostwa, Marią (zdaniem J. Kuzickiego, autora poświęconej Waleremu książki Orężem i pracą, Rzeszów 2005, s. 25 i dalej, miała na imię Marianna); małżeństwo takie wymagało uzyskania dyspensy z Rzymu. Po śmierci męża pani starościna podzieliła majątek między dzieci (Zborów przypadł Ignacemu i Marii), sobie zostawiając w dożywocie wieś Proszówki koło Bochni (informacje tę podaje dość ogólnie Grzegorzewska; dużo obszerniejszy opis znajduje się w Zwiadach świata i ludzi). Grzegorzewska, która była córką Teofili Wielogłowskiej (siostry Marii), w dzieciństwie, jak sama mówi, odwiedzała tę miejscowość kilka razy do roku; tam też, u babki, wychowywał się Walery, który w Proszówkach spędził prawie dziesięć pierwszych lat życia. Oboje, Wielogłowski i Grzegorzewska, mieli też możność poznać bohatera przywołanego tu fragmentu, lekarza nazwiskiem Kanka, bywalca babcinego domu. Zapewne nazywał się Mathias Kanka: w dokumentach z epoki figuruje bowiem medyk z Bochni o takim imieniu i nazwisku, prawdopodobnie absolwent uniwersytetu w Wiedniu. To jedyne zresztą informacje, jakie na jego temat udało mi się zdobyć, a które nie pojawiają się w obu tomach wspomnień (u Grzegorzewskiej na s. 18–19). Pomiędzy zapiskami obojga autorów na temat Kanki istnieją drobne rozbieżności. Przykładowo, Wielogłowski wskazuje, że Kanka mówił dość kiepską polszczyzną (widać to w przytoczonych, zapewne nieco stylizowanych dialogach), podczas gdy Grzegorzewska przywołuje jedną tylko zasłyszaną wypowiedź doktora, za to w polszczyźnie zupełnie dobrej. Niewykluczone jednak, że albo przełożyła tu zdanie niemieckie na polski, albo zwyczajnie nadała mu literacki szlif i polor. Podstawowa różnica jest wszakże następująca: Grzegorzewska pisze z pamięci (rzecz jasna, pamięć bywa zawodna), Wielogłowski opisuje zaś zdarzenia, które mógł znać tylko z rodzinnych opowieści – nie było go jeszcze bowiem na świecie.
7Uczestnikami przytoczonej przez Wielogłowskiego rozmowy są bowiem ksiądz Ambroży Żabieński, proboszcz podbocheńskich Krzyżanowic, ojciec autora Ignacy oraz, rzecz jasna, doktor Kanka. Dwaj pierwsi zjawiają się w Bochni, by powiadomić tamtejszego kreiskapitana Bauma, przedstawiciela władz cyrkularnych, o przyjeździe do Proszówki pani starościny, Józefy z Badenich, i polecić ją jego opiece; przy okazji odwiedzają też lekarza, który później stanie się jednym z częstszych gości w Proszówce. Przedstawiona scena musiała się w każdym razie odbyć w roku 1800, najpóźniej 1801.
8Innymi słowy, Kanka „wspominany” przez Wielogłowskiego to Kanka z przełomu wieków; Kanka z opowieści Grzegorzewskiej to Kanka widziany w kilkanaście lat później.
9Jan Turkułł (1800–1892), [Doktor Michałko], w: tenże, Gawędy familijne. Pamiętnik z XIX wieku, wydał L. Żychliński, Kraków 1897, s. 65–69.
10Autor wspomnień administrował pokaźnymi wołyńskimi i podolskimi dobrami, których właścicielem był wpierw m.in. generał Kajetan Bóbr‑Piotrowicki, a po jego śmierci syn Teodor z żoną, dobrze znaną historii romantyzmu Joanną Bobrową. Wymienione w tekście miejscowości to właśnie w znacznej mierze nazwy majątków zarządzanych przez Turkułła, będących również własnością Bobrowej. Ta zresztą pojawia się na krótko w pamiętniku (s. 45–46), tuż przed wyjazdem rodziny na Zachód. Zjawia się z bolącym zębem, zlecając Turkułłowi – celem wyrwania zęba – zawezwanie z Wiednia doktora Kaligi, autora jednego z pomieszczonych w tym tomie tekstów.
11Bohaterem przywołanego fragmentu jest zaś Michał (Michałko) Wojciechowski (1773–1847), mieszkający i przyjmujący pacjentów w swoim majątku koło Machnówki (nieopodal Berdyczowa), wymieniony również we wspomnieniach Teodora Tomasza Jeża (w tym tomie). Obie relacje co do jednego są zupełnie zgodne: Wojciechowski, przedstawiający się jako niewykształcony i niepiśmienny doktor Michałko, miał w istocie posiadać gruntowne wykształcenie; zdaniem Jeża pobierał nauki w Wiedniu. Istnieją jednak przekazy, wedle których Michałko był genialnym samoukiem, który w Satanowie podpatrywał metody lekarskie Stanisława Paca; Sylwester Groza (Nekrolog śp. Michała Wojciechowskiego, obywatela powiatu berdyczowskiego guberni kijowskiej i sławnego lekarza, „Athenaeum” 1848, t. 4, s. 234–243) wspomina, że Michałko odbył podróż do Wiednia jako towarzysz chorego podkomorzego żytomirskiego, gdzie miał się wsławić wyleczeniem członków rodziny cesarskiej. Z kolei chirurg Władysław Matlakowski (Wspomnienia z życia przeszłego i teraźniejszego (1850–1895), do druku przygotował, przedmową i komentarzem opatrzył J. Kapuścik, Wrocław 1991, s. 297) twierdzi, iż Michałko „brata swego wyprawił do Wilna do uniwersytetu, a po skończeniu trzymał go przy sobie i ten mu po łacinie pisał recepty wedle podawania składu ułożonego przez siebie”; znaczyłoby to, że istotnie był Michałko nieuczony. Sam Matlakowski, powołując się na źródła, które uznaje za wiarygodne, i rozpatrując od strony lekarskiej przypadki uzdrowień, jakimi wsławił się Michałko, stwierdza, iż zapewne było w nim coś z szarlatana, któremu jednak trzeba „przyznać nadzwyczajną trafność diagnozy” (s.294). Tak czy owak, trudno byłoby znaleźć relację, która pozostawiałaby jakąkolwiek wątpliwość co do wielkiej sławy Michałka na ówczesnej Rusi.
12Daty życia Wojciechowskiego podaję za: Sz. Wacek, Michał Wojciechowski – znachor „Michałko”, „Literatura Ludowa” 1977, nr 1 (XXi), s. 51–55. (W przypisach do pamiętnika Matlakowskiego jako datę śmierci podano rok 1846; data ta jest prawdopodobnie błędna). Wiadomo, że Olimpia Wojciechowska, wdowa po znachorze, gdzieś po roku 1847 poślubiła Michała Radziwiłła z Berdyczowa: zubożony książę miał po prostu chrapkę na duże sumy będące w posiadaniu pani Wojciechowskiej. I Turkułł, i Jeż (zresztą nie tylko oni) wskazują, że sława lokalnego znachora była dla Michałka źródłem pokaźnych profitów pieniężnych; miał być posiadaczem milionowej fortuny i dodatkowo dwóch wsi.
13Jak w krótkim wprowadzeniu donosi Ludwik Żychliński, pierwotnie napisany pamiętnik Turkułła spłonął w pożarze, zaś autor, będąc już w bardzo podeszłym wieku, próbował odtworzyć go z pamięci. Pozostawił jednak jedynie luźne kartki i notatki, które Żychliński ułożył w całość, niekiedy samemu uzupełniając nieuchronne luki i braki – zasadnie może być więc uznawany za współautora wspomnień.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.