3. Nowoczesna
p. 29-33
Texte intégral
1Nowoczesność medycyny przełomu XVIII i XIX wieku wyrażała się również w przekonaniu, że zadaniem medycyny nie jest jedynie wynajdowanie środków mających służyć doraźnemu leczeniu chorób, ale też sposobów na zwiększenie przeciętnej długości życia. Z pewnością przełomowa była pod tym względem Makrobiotyka, czyli sztuka przedłużania życia (1796) Christopha Wilhelma Hufelanda, jednego z najbardziej wpływowych lekarzy i autorów swoich czasów, kojarzonego skądinąd raczej z medycyną somatyczną niż romantyczną1. Dzieło to zostało zresztą dość szybko spolszczone, i to dwukrotnie, najpierw przez Jana Baudouina de Courtenay (1800–1801), a później Tomasza Krauzego (1828). Zaczyna się odtąd, w większym stopniu niż kiedykolwiek przedtem, zwracać uwagę na kwestię zdrowego trybu życia: dietę – w tym wegetariańską, warunki mieszkalne, nawyki, czystość i higienę, wietrzenie izb, a nawet na zdrowotne aspekty noszonych strojów, zwłaszcza damskich; wszystkie te zagadnienia higieniczne stały się obsesją ludzi żyjących w szczególności w drugiej połowie XIX wieku2. Coraz większą rolę odgrywa też statystyka medyczna, opisująca wskaźniki długości życia i śmiertelności; nieuchronną konsekwencją są narodziny towarzystw ubezpieczeniowych i abonowanej ochrony zdrowia, nieco przypominającej dzisiejsze konsorcja, w których za korzystanie z usług medycznych uiszcza się regularną opłatę. Celem zaznajomienia Czytelników z tego rodzaju zjawiskami zamieszczam w antologii garść przykładowych statystyk. Musimy wszelako pamiętać, że statystyki te były wysoce niedoskonałe (nawet i dzisiaj musimy być ostrożni, widząc dane statystyczne), co wynikało nie tylko z różnych metod pomiarów, ale przede wszystkich z ograniczonych danych, na których się opierano. W rezultacie wyniki dotyczące tej samej grupy ludności mogły u różnych autorów wyglądać zupełnie różnie, z czego w ówczesnej literaturze przedmiotu zdawano sobie dobrze sprawę. Mimo to warto na owe zestawienia zwracać uwagę, bo choć doskonale wiemy, że śmiertelność w XiX wieku była radykalnie wyższa od dzisiejszej, to nie zawsze uświadamiamy sobie skalę tego zjawiska. Przykładowo, przytoczone w antologii dane geografa Karla Friedricha Vollratha Hoffmanna, zastosowane do Europy Środkowej, wskazują, że z miliona urodzonych osób pierwszego roku życia nie dożywa 232 475 osób, czyli przeszło 23 procent, dwudziestki dożywa tylko połowa z miliona, z kolei przed czterdziestym rokiem życia umiera już 630 596 osób, czyli 63 procent z owego miliona.
2Medycyna w swojej nowoczesnej postaci potrzebowała również, jak to już zostało powiedziane, impulsów w postaci wynalazków i odkryć. Jednym z najważniejszych, dokonanym zresztą u progu medycyny nowożytnej, było wynalezienie szczepionki na ospę3. Wynalazek to kłopotliwy, ponieważ – jako że nie znano wirusów, te odkryto dopiero w XX wieku, a tym bardziej nie rozumiano mechanizmów immunologicznych – nie była wówczas jasna sama jego natura. Z tego powodu działanie szczepionki można było swobodnie interpretować i akceptować (niekiedy też odrzucać) w ramach najrozmaitszych teorii medycznych. Za odkrywcę szczepionki uznaje się angielskiego lekarza Edwarda Jennera, mimo że nie on pierwszy dostrzegł związek między zastosowaniem szczepionki a nabyciem odporności; już znacznie wcześniej praktykowano tzw. wariolację, której nie można jednak nazwać szczepieniem w sensie ścisłym4. Jenner postanowił doświadczalnie sprawdzić, czy jest prawdą, że osoby przechodzące ospę krowiankę, atakującą głównie krowy i świnie, uodparniają się na ospę prawdziwą, obecnie uznawaną za całkowicie zwalczoną. W 1796 roku pobrał od chorującej na krowiankę mleczarki materiał skórny, którym następnie zainfekował ośmioletniego Jamesa Phippsa, syna swojego ogrodnika. Dalsza część eksperymentu polegała na próbach zarażenia chłopca materiałem zawierającym wirus ospy prawdziwej – rzecz jasna, bezskutecznie5. Trzeba zauważyć, że odkrycie Jennera zostało odnotowane w polskiej literaturze naukowej już na samym początku XiX wieku, a zatem nieomal natychmiast, niekiedy również krytycznie (szczepienia odradzał m.in. Leopold Lafontaine w swoim „Dzienniku Zdrowia dla Wszystkich Stanów”).
***
3Wszystkie te wysiłki wprowadzenia medycyny na zupełnie nowe tory nie zmieniają faktu, że co najmniej do końca pierwszej połowy XiX wieku pozostaje ona pod wpływem zadawnionych konceptów teoretycznych. Bodaj najbardziej wyrazistym przykładem konserwatyzmu ówczesnej medycyny jest jej odniesienie do kwestii seksualnych. Jest to zapewne ten rodzaj sytuacji, które najlepiej ilustrują związek wiedzy naukowej z dyskursami społecznymi i pojęciami z porządku raczej aksjologiczno‑politycznego niż naukowego. Dobitny przykład takiego pomieszania języków stanowić może kwestia onanizmu. W pierwszej połowie XiX wieku nie tylko nie poczyniono tu żadnego postępu pod względem wiedzy, ale w znacznej mierze – głównie w związku z rolą przypisywaną męskiemu nasieniu – powtarzano idee dobrze już w tradycji przyjęte i zadomowione, zarówno w medycynie, jak i moralistyce i pedagogice, u takich m.in. autorów, jak Samuel Auguste Tissot, Léopold Deslandes, Joachim Heinrich Campe, Johann Friedrich Oest, Christian Gotthilf Salzmann czy wspomniany już Hufeland. Krytyka, jaka spływała na onanistów, miała wręcz charakter rytualny, i widać to również w kilku wybranych tekstach dotyczących seksualności.
4To natomiast, że ówczesna medycyna równie często błądziła, szukała po omacku, stawiała hipotezy, które zostały później, na drodze eksperymentalnej, uznane za fałszywe6, proponowała wielorakie, często przeciwstawne rozwiązania danego problemu, zmagała się z różnej maści samozwańczymi znachorami i fałszywymi prorokami – to nie jest oczywiście jej błędem, ale istotą każdego doświadczenia naukowego, w tym medycyny współczesnej. Pod tym względem Proust zarówno ma rację, jak i jej nie ma – medycyna, bardziej niż inne nauki, musi borykać się ze swoją ścisłością, bo jej przedmiotem jest życie, to zaś, nawet jeśli da się opisać pewne ogólne jego prawa, zawsze pozostaje nieprzewidywalne i w jakimś stopniu nieścisłe. Mówiąc to, puszczam raz jeszcze oko do medycyny romantycznej, a jednocześnie przyjmuję za prawdopodobne, iż w odniesieniu do medycyny jako takiej postulat naukowej ścisłości jest koniec końców nazbyt rygorystyczny i sztywny.
Notes de bas de page
1 Mimo to jego myślenie pełne jest problematyki moralnej, ponieważ – jak uważał – życie, będące przedmiotem medycyny, jest częścią „świata moralnego”. Por. J. Stacherzak, Człowiek i medycyna w koncepcji makrobiotyki Ch. W. Hufelanda, „Medycyna Nowożytna” 2006, t. 1, s. 100–101.
2 Nie należy też mylnie sądzić, że pojawiły się dopiero w wieku XiX: wielokrotnie wskazywano na pojawienie się tej tematyki w poprzednim stuleciu. Niekiedy, w ujęciach z ducha Foucaultowskich, rozumiano je jako przejaw społecznej kontroli i opresji (dobrym przykładem jest praca Alaina Corbina We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch: od odrazy do snu ekologicznego, przeł. A. Siemek, Warszawa 1998). Warto w tym kontekście zwrócić w antologii uwagę na kilka drobnych fragmentów, które opowiadają – jak u Wojciecha Gutkowskiego – o „niechlujstwie żydów”.
3 Właściwie aż do Pasteura terminy wakcynacja, wakcyna czy szczepienie odnosiły się tylko do tej choroby.
4 Termin wariolacja pochodzi od łac. variola – ospa. Procedura, stosowana według niektórych źródeł co najmniej od ii w. p.n.e. (pierwszeństwo przyznaje się Chińczykom), polegała na celowym kontakcie z materiałem skórnym pobranym od osób chorych na ospę prawdziwą: naskórkiem, bąblami, ropą, które po sproszkowaniu można było spożywać lub wdychać, co do pewnego stopnia, ponieważ dochodziło tu do kontaktu z żywym wirusem ospy, było grą w rosyjską ruletkę; ryzyko zmniejszano w ten sposób, że wykwity skórne pobierano od osób możliwie łagodnie przechodzących chorobę.
5 Oczywiście, wypada powtórzyć, Jenner nie miał świadomości, że materiał ów zawiera wirus. W artykule Maurycego Rohrera, oddającym stan wiedzy z połowy XiX stulecia, przyjmuje się, że w organizmach ludzi musi istnieć jakieś „usposobienie wewnętrzne” do ospy albo jej „zaród”, które zwalczane są przez szczepionkę. Choć zatem wiedziano o medycznej skuteczności szczepień, nie rozumiano ich właściwego mechanizmu, nawet jeśli mówiło się o wytwarzaniu odporności na chorobę.2
6 Przykładowo, w pochodzących z omawianego okresu tekstach medycznych i rozporządzeniach lekarskich dotyczących cholery przyjmowano zwykle, że jej przyczyna „leży w powietrzu”, czyli że w powietrzu znajduje się jakiś (różnie interpretowany) zaród choroby, który atakuje głównie osoby słabej konstytucji, nieochędożne, pijaków etc. Na podstawie obserwacji wnioskowano przy tym, zresztą słusznie, że rzadko kiedy dochodzi do zakażenia przez bezpośredni kontakt z chorymi – źródłem choroby w większości przypadków jest skażona woda i pokarm. Przecinkowca cholery wyizolował po raz pierwszy w roku 1854 włoski anatomista Filippo Pacini, nie znał jednak właściwej natury odkrytego mikroorganizmu. Największe zasługi – nie po raz pierwszy – położył tu Robert Koch, który w 1883 roku zidentyfikował pod mikroskopem Vibrio cholerae i uznał za czynnik chorobotwórczy. Sukcesy bakteriologii, w połączeniu z myśleniem pozytywistycznym, stanowiły jeden z głównych czynników, którym zawdzięczamy medycynę w dzisiejszym jej rozumieniu.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.