1. Ścisła
p. 17-19
Texte intégral
W związku z chorobą, na którą umarła babka, przedmiot ten interesował mnie; przeczytałem niedawno w dziele wielkiego uczonego, że pocenie się działa szkodliwie na nerki, usuwając przez skórę materie, które powinny by się wydzielać inną drogą. Ubolewałem nad kanikularnym czasem, w który umarła babka, i dość byłem skłonny przypisywać mu owo nieszczęście. Nie wspomniałem o tym doktorowi E., ale on rzekł sam z siebie:
– Upały powodujące obfite poty mają tę zaletę, że pocenie się odciąża nerki.
Medycyna nie jest wiedzą ścisłą!1
1Przywołuję tu świadectwo Marcela Prousta, bo z pewnością, z racji swoich życiowych doświadczeń, z racji prawie że nieustannych kontaktów z lekarzami i sztuką lekarską, był i wciąż pozostaje w tej kwestii osobą niezwykle wiarygodną. I nawet dziś, gdy od Sodomy i Gomory dzieli nas blisko stulecie, równie apodyktyczny sąd jak ten, którym zwieńczony jest powyższy fragment, mógłby z pewnością pojawić się w przestrzeni publicznej i oczekiwać potwierdzenia i akceptacji. Nie trzeba zresztą szukać przykładów daleko – i nie ma sensu zapuszczać się w tym celu w obszary medycyny alternatywnej czy niekonwencjonalnej: medycyna naukowa, wraz ze swoimi metodami, rozpoznaniami, zalecanymi środkami i terapiami, nader często staje się przedmiotem mniej lub bardziej jawnego podejrzenia, mniej lub bardziej otwartej nieufności. Ostatnie dziesięciolecia napisały pod tym względem jeszcze jeden rozdział, który Proustowi, a tym bardziej bohaterom niniejszej książki, nie mógł nawet przyjść do głowy: opowiada on o tym, jak to medycyna, choć korzysta z zaplecza najnowocześniejszych laboratoriów, nie zawsze kieruje się naukowym ideałem poznawczym, coraz częściej realizując za to interesy potężnych i chciwych koncernów farmaceutycznych. Epilogiem tej opowieści są dzisiaj na przykład tzw.ruchy antyszczepionkowe, do których nie przemawia nawet historycznie poświadczony związek pomiędzy wprowadzeniem szczepionek a eradykacją bądź przynajmniej ograniczeniem wpływu chorób, które wcześniej drastycznie trzebiły europejskie i światowe populacje.
2O ileż bardziej konstatacja Prousta pasuje do medycyny z pierwszej połowy XiX wieku. Czytelnik dokumentów z epoki jest bez wątpienia świadkiem narodzin medycyny w jej nowożytnym wydaniu, świadkiem usilnie podejmowanych prób, by wybić się na naukowość i nowoczesność. Trudno jednak byłoby stwierdzić, że były to dążenia jednorodne i dające się sprowadzić do wspólnego mianownika; przede wszystkim samo pojęcie tego, co należy rozumieć przez „nowoczesność” było wysoce niejednoznaczne.
3Kompendia historii medycyny podkreślają często, że w drugiej połowie XViii wieku sztuka lekarska znajdowała się w wyraźnym kryzysie i impasie. Jedną z jego głównych przyczyn, szczególnie w obliczu szybkiego i dającego się eksperymentalnie potwierdzić rozwoju takich nauk, jak fizyka i chemia, był – jak w powieści Prousta – trudny do określenia status naukowy medycyny, która nie potrafiła wypracować w miarę spójnego słownika swoich podstawowych pojęć (z „chorobą” na czele), co przekładało się na rozchwianą i często opartą na przypadku praktykę lekarską. Jednocześnie ówczesna medycyna nie potrafiła zająć jednoznacznego stosunku wobec teorii medycznych odziedziczonych nie tylko po medycynie renesansowej czy średniowiecznej, ale również starożytnej: odwołania do pomysłów Hipokratesa lub Galena, do teorii humoralnej albo arystotelesowskiej kategorii celowości będą żywe jeszcze w XiX wieku. Wreszcie, mimo że rozwijać zaczęła się medycyna somatyczna, garściami czerpiąca z dorobku francuskiego racjonalizmu i próbująca stosować mechanistyczne objaśnienia sposobu funkcjonowania ludzkiego organizmu, to i w jej przypadku trudno było mówić o jakimś znaczącym postępie, co wynikało po części z narzucenia sobie zbyt sztywnego gorsetu filozoficzno‑naukowego, w kontakcie z chorobą często niezdającego egzaminu, jak i ze słabo jeszcze rozwiniętej bazy eksperymentalnej.
4W rezultacie należałoby raczej mówić nie o medycynie, lecz o medycynach – tj. różnych formach medycyny, opierających się na niekiedy przeciwstawnych założeniach teoretycznych, których mniej lub bardziej jawnym komponentem była z jednej strony tradycja i przeszłość sztuki lekarskiej, a z drugiej różnego rodzaju impulsy zaczerpnięte nie tylko z nauk ścisłych, ale również – a niekiedy przede wszystkim – z dyskursów filozoficznych, moralistycznych czy pedagogicznych. Trzeba od razu powiedzieć, że pierwsze dziesięciolecia XiX wieku nie tylko nie przyczyniły się do pomniejszenia liczby paradygmatów medycznych, ale poniekąd rozwarstwienie to pogłębiły. Dwudziestowieczny badacz określa tamtą sytuację mianem „nadmiaru systemów” i dodaje następujący komentarz: „Systemy zdawały się nie mieć końca. Lekarze nazywali siebie alopatami, homeopatami, izopatami, fizjopatami, eklektykami, botanikami i tak dalej”2. Jeżeli więc mamy rozumieć przełom XViii i XiX wieku, a zwłaszcza okolice drugiej połowy XiX stulecia, jako istotnie dojrzałą próbę przezwyciężenia kryzysu, to jej pierwszym wyróżnikiem byłaby sama umiejętność sformułowania problemów, które się do niego przyczyniły, a po drugie – próba udzielenia odpowiedzi na pytanie o pozycję medycyny wobec innych dyskursów i nauk, a także zrozumienia, dlaczego mechanistyczne objaśnienia medycyny somatycznej mogą wymagać korekty, a niekiedy wręcz odrzucenia.
Notes de bas de page
1 M. Proust, Sodoma i Gomora, przeł. T. Żeleński (Boy), Kraków 2015, s. 56.
2 I. Galdston, The Romantic Period in Medicine, „Bulletin of the New York Academy of Medicine” 1956, nr 5 (32), s. 356. B. Płonka‑Syroka zauważa, że w latach 1750–1830 dokonywała się w medycynie tak znacząca zmiana, że trudno w ogóle było weryfikować pojawiające się co i rusz nowe hipotezy i paradygmaty badawcze, w związku z czym niemal każda koncepcja miała szansę choćby chwilowego powodzenia (Medycyna kli niczna i alternatywna – próba charakterystyki porównawczej, w: Gra możliwości. Studia z historii medycyny i farmacji XIX i XX wieku, red. B. Płonka‑Syroka, Wrocław 2011, s. 32).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.