Rozdział 6. Wina obojętności
p. 345-387
Texte intégral
1W latach 1986 i 1987, na chwilę przed upadkiem PRL-u, ukazały się dwa teksty mierzące się z problemem polskich postaw wobec Żydów w czasie okupacji. Pierwszy z nich zyskał rozgłos i na wiele lat określił sposób postrzegania polskiej winy. Drugi przemilczano. Pierwszym jest artykuł Biedni Polacy patrzą na getto Jana Błońskiego1, drugim – „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię Jana Tomasza Grossa2.
2Porównanie obu tekstów uzmysławia, w jakim stopniu dominujący sposób mówienia o okupacji i definiowania polskiej roli w Zagładzie jest efektem wyboru dokonanego przez uczestników kultury. Zdaniem Krzysztofa Persaka artykuł Biedni Polacy patrzą na getto odzwierciedlał „ówczesny stan wiedzy i świadomości historycznej”3. Historyk tłumaczy w ten sposób pomyłkę Błońskiego i fakt, że jego tezy się zdezaktualizowały4, choć zauważa jednocześnie, że niezbędna do postawienia właściwej diagnozy wiedza była w kulturze obecna już w chwili powstawania tekstu5.
3Zrozumienie niezwykłego sukcesu artykułu Błońskiego wymaga odwrócenia perspektywy, w której przedstawia go Persak. Wybór ujęcia zaproponowanego w Biednych Polakach… nie jest wynikiem braku wiedzy, ale odwrotnie: to brak wiedzy – pomijanie świadectw, literatury oraz istniejących już ujęć problemu – jest efektem owego wyboru. W 1987 roku polska kultura wybrała sposób selekcjonowania i prezentowania faktów, a także narrację, która pozwalała je porządkować i nadawać im sens. Zestawienie propozycji Błońskiego z artykułem Grossa pozwala dostrzec, w imię czego wybierano – jakie przekonania chronił ów wybór i co udało się dzięki niemu ukryć. Także – co może najważniejsze – jaki stosunek do własnej wspólnoty przeważył oraz jaka tożsamość i obraz tej wspólnoty stąd wynikały.
4Oba teksty ukazały się w opiniotwórczych pismach, choć kontekst ich publikacji oraz zasięg oddziaływania się różniły. „Tygodnik Powszechny”, uznawany za wyspę niezależności na objętym cenzurą rynku prasowym lat osiemdziesiątych, był pismem katolickiej inteligencji. Na ograniczenia cenzuralne, które wyznaczały ramy ówczesnych dyskusji w kraju, nakładał się więc także światopogląd redaktorów i czytelników skłonnych jedynie do ograniczonej krytyki polskiej kultury6. Błoński mówił do publiczności w Polsce po stanie wojennym, ale przed Okrągłym Stołem, a więc w okresie, kiedy romantyczny mit patriotyczny był niezwykle żywy i łączył wszystkich bodajże aktorów sceny społecznej7.
5Gross wyemigrował po Marcu ’68 i od lat pracował na Uniwersytecie Princeton, a więc w swoim myśleniu oraz studiach nad historią drugiej wojny światowej w dużej części pozostawał niezależny od polskiego kontekstu. „Aneks”, pismo redagowane przez Aleksandra Smolara i wydawane w Paryżu, było głosem marcowej emigracji. Przemycano je jako nielegalny druk do Polski, ale liczba jego czytelników była nieporównywalnie mniejsza, choć ceniono je i znano w kręgach opozycji demokratycznej. Gross – w przeciwieństwie do Błońskiego, który swój tekst kierował do opinii publicznej za pośrednictwem legalnego ogólnopolskiego tygodnika – zwracał się bardziej do opozycyjnej elity.
6Obaj autorzy patrzyli także na polską kulturę z różnych punktów widzenia. Gross miał za sobą kwerendy archiwalne, które zaowocowały książką W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali…8, w pracy z dokumentami kładł jednak nacisk na rozumienie zjawisk społecznych, mając przy tym świadomość, że ich zapis pozostaje także wypadkową dominujących narracji. Błoński – znany i uznany historyk literatury oraz krytyk literacki, wybitny znawca literatury powojennej – nie zajmował się profesjonalnie wojną ani Zagładą. Wypowiadał się jako publicysta – choć publicysta o wyjątkowym autorytecie – niejako z wnętrza polskiego sposobu myślenia o Szoah.
7O reakcjach na „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię, a jednocześnie o kontaktach „Aneksu” z krajem oraz o tym, do jakiej publiczności adresowany był artykuł Grossa, świadczą opinie na temat tekstu, o które przed publikacją poprosił Aleksander Smolar. Zwrócił się on do Władysława Bartoszewskiego, Jacka Kuronia oraz Jana Józefa Lipskiego9. Wszyscy trzej uznali tezy Grossa za – oględnie mówiąc – merytoryczne nieporozumienie, a jednocześnie za agresywny pamflet. Mimo zdecydowanie negatywnych komentarzy – i to nie tylko od trzech wymienionych wyżej osób10 – Aleksander Smolar zdecydował się na publikację.
8Wybór punktu widzenia Błońskiego i konsekwentne przemilczenie tekstu Grossa należy potraktować jako papierek lakmusowy postaw i potrzeb polskich elit, a także test granic akceptowanej przez nie krytyki kultury. Przez lata nie sięgano do wypracowanych przez Grossa narzędzi ani nie przywoływano jego refleksji. Jakim zatem kapitałem intelektualnym dysponowaliśmy u progu III Rzeczpospolitej i co byliśmy z niego skłonni wykorzystać?
Świadkowie czy uczestnicy?
9Błoński i Gross wypowiadali się w szczególnym momencie. W 1985 roku wszedł na ekrany Shoah Claude’a Lanzmanna, w którym dużo miejsca zajmują rozmowy z polskimi świadkami Zagłady. Z zarejestrowanych wypowiedzi i reakcji wyłania się obraz wsi i miasteczek, w których Polacy mieszkają w domach po zmordowanych Żydach, nie bardzo im współczują i chętnie sięgają po antysemickie stereotypy. Film wywołał w Polsce oburzenie, a jednocześnie trudno było negować zapisane przez kamerę reakcje. W dodatku od 1956 roku, czyli od czasu odwilży, polska kultura konsekwentnie idealizowała wojenną historię, tworząc obraz solidarności z ofiarami eksterminacji oraz udzielanej im pomocy. W 1986 roku ukazał się Początek Andrzeja Szczypiorskiego, który należy uznać za punkt dojścia owego procesu11. Idealizacja polskich zachowań wobec Żydów połączona z przemilczaniem, a w końcu usunięciem ze zbiorowej świadomości niewygodnych faktów, tworzyła „świadomość historyczną”, o której pisał Krzysztof Persak. W dużej mierze zmyślony obraz okupacji oraz Zagłady, z którego wynikał pochlebny wizerunek Polaków, uznawano za niekwestionowaną oczywistość. Lanzmann i światowy sukces jego dokumentu stanowiły zimny prysznic dla polskiej publiczności, przywykłej do wyidealizowanego autoportretu12.
10Gross i Błoński sięgają w tej sytuacji do zasadniczej kwestii polskiej pamięci o Szoah, a mianowicie sprawy uczestnictwa w eksterminacji. Błoński wraca do wytworzonej jeszcze w latach czterdziestych figury świadka13 i powtarza jej najważniejsze elementy: kształtujące obraz wojny przekonanie, a zarazem założenie, że polscy sąsiedzi byli oddzieleni od ofiar i samego procederu Zagłady, oraz wynikające stąd przeświadczenie o bierności Polaków. Nie dostrzega tym samym sfery wzajemnych kontaktów, decydującej o szansach przetrwania Żydów. Polska wina w tym ujęciu polegałaby na obojętności biernych świadków. Gross natomiast dekonstruuje zestaw przeświadczeń i sposobów opowiadania o historii uwierzytelniających figurę świadka.
11Wybór jednego z tych ujęć zmienia całkowicie obraz okupacji oraz polskiej wspólnoty.
1. Cenzura
12„Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię mówi o charakterystycznym dla polskiej kultury retuszu obrazu wojny. Pewne fakty – szczególnie zachowania względem Żydów – konsekwentnie się przemilcza.
Pomimo upartych wysiłków (…) odebrania rządowi monopolu na historię Polski (…) nie wrócono nigdy do zagadnienia stosunków polsko-żydowskich podczas ostatniej wojny. Jest to jedyny ważny fragment dwudziestowiecznej historii Polski, o którym nie napisano ani na emigracji, ani w wydawnictwach podziemnych żadnego bodaj tekstu, który nie mógłby zostać opublikowany w obiegu oficjalnym. Cóż może być przyczyną tej niespotykanej zaiste zgodności opinii, jeśli nie przekonanie, że sprawy te zostały już dostatecznie (i ostatecznie) – wyjaśnione?14
13Warto sięgnąć do uzupełnionej wersji artykułu z roku 1998, w której kwestia cenzury obrazu Zagłady otwiera rozumowanie Grossa. Autor przywołuje raport Jana Karskiego przygotowany w 1940 roku we Francji dla generała Sikorskiego i ówczesnego ministra spraw wewnętrznych, wybitnego historyka Stanisława Kota15. Na polecenie Sikorskiego i Kota z tekstu usunięto obszerne fragmenty mówiące o wrogości wobec Żydów, które Karski zastąpił passusami o treści przeciwnej16.
14Zdarzenie zakrawa na groteskę. Gross z całą powagą podaje motywy wprowadzenia zmian – chodziło o interesy państwa polskiego. Wrażenie zbieżności między polityką Hitlera a nastrojami polskiego społeczeństwa zaszkodziłoby Polsce na arenie międzynarodowej. Podsumowuje jednak z nutą ironii: „I zapewne w trosce o tak rozumianą dobrą opinię notatka Karskiego (…) okazała się, jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli, niecenzuralna”17.
15Argument o szarganiu polskiej opinii za granicą ma w Polsce długą historię. Sformułowała go dobitnie Zofia Kossak-Szczucka w Proteście z 1942 roku, powtarzano go po pogromie kieleckim, w latach sześćdziesiątych – i to zarówno w „Tygodniku Powszechnym” przy zbieraniu materiałów do książki Ten jest z ojczyzny mojej, jak i w czasie antysemickiej nagonki w roku 196818 – a także później, po publikacji Biednych Polaków… Błońskiego19 oraz po Sąsiadach Grossa20.
16Gross traktuje sprawę Karskiego jako pars pro toto powtarzających się działań cenzorskich. Wskazuje na model kultury, konsekwentną praktykę eliminowania niewygodnych informacji o przemocy wobec Żydów, kiedy zwracamy się do zagranicy, ale i kiedy rozmawiamy we własnym gronie:
Stanisław Kot i generał Sikorski nie przyjęli do wiadomości informacji zawartych w memoriale Karskiego z 1940 roku, polecając, aby tekst przeredagował (…). Był to, można by rzec, gest symboliczny. W polskiej bowiem historiografii, która powstała już po wojnie zarówno w kraju, jak i na emigracji, w publicystyce, w pamięci zbiorowej utrwalił się taki obraz okupacyjnych stosunków polsko-żydowskich, do jakiego relacja Karskiego nie pasuje.21
17Konsekwentne nieprzyjmowanie do wiadomości znanych skądinąd informacji tworzy zdaniem Grossa warunki rozmowy o Zagładzie w Polsce. Podejmowanie tematu relacji polsko-żydowskich wiąże się więc z koniecznością zajęcia stanowiska wobec obowiązujących we wspólnocie tabu – zerwania zmowy milczenia lub podporządkowania się normie22.
18Także Jan Błoński dostrzega to zjawisko, ale ujmuje je inaczej. Pisze o lęku, który towarzyszy pamięci o Zagładzie. Analizując wiersz Miłosza Biedny chrześcijanin patrzy na getto i rekonstruując pełną uników wymianę zdań na temat okupacji między Polakami a kimś z zewnątrz, zauważa: „W odpowiedziach mego syntetycznego Polaka rozpoznać można ten właśnie lęk, który odzywa się w Biednym chrześcijaninie… Lęk, aby nie zostać policzonym między pomocników śmierci”23.
19Zjawisko cenzury, o którym tak dobitnie mówi Gross, zostaje przywołane, ale jednocześnie zbagatelizowane. W ujęciu Błońskiego polska kultura nie stara się niczego ukryć: „i kiedy tylko dojdzie do nas zdarzenie, fakt, który nie najlepiej o nas świadczy, gorączkowo staramy się go pomniejszyć, wytłumaczyć, zbagatelizować. Nie jest nawet tak, abyśmy go chcieli ukryć, czy zaprzeczyć, że miał miejsce”24.
20Jednocześnie znika z pola widzenia cenzurowany materiał, a więc powtarza się gest cenzury:
Odsuwamy je od siebie [pytanie o współudział, a więc pytanie, czy byliśmy „pomocnikami śmierci” – A.C.P., T.Ż.] jako niemożliwe, skandaliczne. Przecieśmy nie stanęli po stronie morderców. Przecież sami byliśmy następni w kolejce do pieca. Przecież – nie najlepiej, ale jednak – jakoś z tymi Żydami współżyliśmy, oni zaś także nie byli w naszych sporach bez winy. Więc stale musimy o tym przypominać.25
21Poważne potraktowanie słów „pomocnicy śmierci” z wiersza Miłosza okazuje się niemożliwe. Na dwa dramatyczne pytania: „wyście służyli śmierci?”, „pomagaliście zabijać?”, Błoński odpowiada: zdecydowanie nie! Dopiero trzecie pytanie – „patrzyliście spokojnie na żydowską śmierć?”26 – otwiera pole możliwej rozmowy, ale ta będzie się zgadzała z charakterystyką Grossa: stworzy obraz, do którego „relacja Karskiego nie pasuje”27.
2. To się zdarzyło wśród nas
22Artykuł Grossa, który zaczyna się od rozpoznania kulturowej cenzury, kończy się wskazaniem cenzurowanych treści:
Jest niestety tragiczną prawdą okupacji, że wszechobecne niebezpieczeństwo dla ukrywających się Żydów stanowili sąsiedzi Polacy.28
23Zdanie to starczy za dekonstrukcję figury obojętnego świadka. W 1998 roku Gross dopowiadał:
Holocaust, zagłada Żydów, dokonała się wśród nas. Ściślej: wśród polskiego społeczeństwa, wśród pokolenia naszych rodziców i dziadków, przy świadkach, na oczach biorących w niej udział na różne sposoby „tłumów gawiedzi”. To nadaje Zagładzie zupełnie inne znaczenie, szczególnie dla zrozumienia stosunków polsko-żydowskich, niż gdyby masowego morderstwa na Żydach dokonano (jak się powszechnie uważa) w intymnym sekrecie komór gazowych, krytych ciężarówek i leśnych ostępów.29
24Sformułowania „wśród nas” – poparte wymownymi cytatami ze źródeł30 – mówi o świadkach, którzy są jednocześnie aktywnymi, działającymi uczestnikami zdarzeń. Patrzenie i udział są w problematyzacji Grossa nierozłączne. W komentarzu do świadectwa chłopca, któremu polscy rówieśnicy zdjęli spodnie, żeby przekonać się, czy jest Żydem, czytamy: „mimo wszystko ciarki przechodzą na myśl, że to nie żaden margines społeczny występuje w tym epizodzie, ale po prostu dzieci”31. Bliskość świadków nie jest jedynie bliskością spojrzenia, ale bliskością sprawczą. Właśnie analizie polskiej sprawczości poświęca Gross najwięcej miejsca, o czym za chwilę.
25Jednocześnie otwarcie odnosi się do wyobrażeń o zbrodni dokonanej w izolacji i pokazuje, że są one mitem. Określają jednak sens Zagłady, a przede wszystkim wytwarzają obraz polskiej społeczności. Odrzucenie mitu niemieckiej zbrodni, na którą Polacy patrzą niejako z zewnątrz i z oddali, pozostając z konieczności bierni wobec cudzych działań, otwiera pytania o to, co działo się w sferze nieustannych i stanowiących istotę Zagłady spotkań Polaków i Żydów. Polaków jako poszczególnych ludzi, ale także jako zbiorowości, której zachowania świadczą o społecznych normach32.
26Najważniejszym problemem polskiej pamięci o Zagładzie okazuje się w związku z tym działanie: „Czyż nie jest aby tak, że powinniśmy czym prędzej złapać za połę bliskich nam ludzi z pokolenia rodziców i dziadków, aby im zadać pytanie: Gdzie byłeś, co robiłeś, kiedy w twojej miejscowości mordowano Żydów?”33.
3. Współudział i współodpowiedzialność
27Oddzielenie polskiej winy od działania na szkodę Żydów wymaga retorycznego wysiłku. Tekst Biednych Polaków… nie pozostawia wątpliwości: nie chodzi o wrogość i agresję wymierzoną w ofiary Zagłady. Stawiając kwestię winy, natychmiast rozstrzyga: „Czy także współwiny za ludobójstwo? Słyszę już wołania: jak to? Przecież myśmy, na Boga, nie brali w ludobójstwie udziału! Tak, to prawda, odpowiem. Nikt rozsądny nie może powiedzieć, że Polacy – jako naród – brali w ludobójstwie udział”34.
28Polska wina ujmowana jest konsekwentnie w stronie biernej. Formuła zbrukania otwiera i zamyka esej. Polska ziemia okazuje się „obciążona, skrwawiona, zbezczeszczona”35, czytamy o „krwawym i ohydnym znaku”36. W ostatnim akapicie Biednych Polaków… pojawia się zdanie: „Skażenie, zbezczeszczenie polskiej ziemi miało miejsce i nadal ciąży nad nami obowiązek oczyszczenia”37. Historia okupacji streszcza się w stwierdzeniu ludobójstwa, „którego naród polski nie jest winien, ale które dokonało się na naszej ziemi i tę ziemię jakoś na wiek wieków naznaczyło”38. „Brudy po przypadkowych gościach”39 zostawiają ślad na społeczności gospodarzy, ale nie ma on związku z ich działaniem, bo sam obraz zbrukania – tak jak go ujmuje Błoński – wyklucza sprawczość. Naznaczyły nas czyny kogoś innego, zbrukanie przyszło z zewnątrz.
29Współudział jest w tym ujęciu czymś różnym od współwiny i jeszcze raz oddala przy tym podejrzenie o agresję. Wina polega na szeregu zaniechań, nie na sprawczości, ale na jej braku, i nie na przemocy, ale na niedostatecznym przeciwstawieniu się nazistom:
Współudział i współwina to nie jest to samo. Można być współwinnym, nie biorąc udziału w zbrodni. Najpierw przez zaniechanie czy przeciwdziałanie niedostateczne. A kto może powiedzieć, że było ono w Polsce dostateczne? (…) Chociaż dziwnie to zabrzmi, niewykluczone, że ta współwina przez zaniechanie jest mniej istotna. Gdybyśmy bowiem – w przeszłości – postępowali mądrzej, szlachetniej, bardziej po chrześcijańsku… ludobójstwo byłoby zapewne „mniej do pomyślenia”, byłoby prawdopodobnie utrudnione, a już niewątpliwie spotkałoby się ze znaczniejszym oporem. Inaczej mówiąc, nie zaraziłoby obojętnością i zdziczeniem społeczeństwa (społeczeństw), w których przytomności miało miejsce.40
30„Zdziczenie” mogłoby wskazywać na aktywność otoczenia, ale postawione obok „obojętności”, zostaje sprowadzone wyłącznie do „zdziczenia” biernych obserwatorów niepotrafiących zdobyć się na współczucie. Polska wina jest w istocie niedostatkiem szlachetności, co w świetle cytowanych przez Grossa świadectw należy uznać za istotną korektę obrazu, znów na miarę korekty raportu Karskiego.
Konkret i ucieczka od konkretu
31Idealizująca wizerunek korekta obrazu polskich zachowań wobec Żydów staje się możliwa dzięki eliminowaniu konkretu. Dlatego Gross pyta o konkret. Jednocześnie stara się wpisać dane, znane z dokumentów i świadectw, w obraz ujmujący całość okupacyjnej rzeczywistości społecznej. Działa jak socjolog i używa narzędzi socjologii. Ujęcie zaproponowane w Biednych Polakach… ucieka od konkretów i pomija pewne fakty, co można zaobserwować przy uważnej lekturze artykułu.
1. Normy, zachowania i postawy
32„Przyjęty w polskiej historiografii i publicystyce kanon interpretacyjny na temat stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej nie przystaje do «materiału faktów», o których traktuje”41 – stwierdza Gross. Fakty rozumie jednak jako zdarzenia wpisane w kontekst społeczny. Przywoływanie oderwanych danych, ludzkich historii czy zestawianie przeciwstawnych typów zachowań – jedni szantażowali, inni ratowali – uznaje za zasadniczy błąd polskich narracji o Zagładzie. Błąd powodujący fundamentalne nieporozumienie. Relacje tego typu są mylące i nie dają pojęcia o okupacyjnej rzeczywistości, zatrzymują się na zderzaniu sprzecznych obrazów, które nie przynosi wiedzy o tym, co się wydarzyło.
33Przykładem takich zabiegów jest przemówienie Jana Józefa Lipskiego w czterdziestą rocznicę powstania w getcie warszawskim. Lipski
nie formułuje (…) norm, którym jego zdaniem podlegało wówczas ludzkie zachowanie: są czasy zobowiązujące do heroizmu – twierdzi, ale również powiada, że nie możemy wymagać heroizmu od przeciętnego człowieka. (…) Nie mówi nawet jasno, co się właściwie stało: według niego Polacy byli jednocześnie zbyt pasywni i nadzwyczaj bohaterscy w stosunku do Żydów.42
34Pytanie o polskie zachowania pozostaje więc bez odpowiedzi – a raczej udziela się na nie odpowiedzi jedynie pozornej, wymijającej – dopóki nie zostanie postawiony problem postaw przeważającej części społeczeństwa, stanowiących niedający się pominąć „kontekst sytuacyjny” wszystkich poszczególnych zdarzeń, o których możemy dowiedzieć się z relacji. Zaproponowana przez Jana Józefa Lipskiego „formuła «baliśmy się Niemców, ergo…» nie tłumaczy zjawisk społecznych o zbiorowym zasięgu” – stwierdza Gross. I dopowiada z właściwym sobie dystansem wobec polskich rytuałów dyskursywnych: „w przeciwnym razie nie byłoby ani prasy konspiracyjnej, ani Powstania Warszawskiego, ani czarnego rynku, ani białego pieczywa, ani samogonu, ani najpewniej Polski niepodległej, bo wszyscy na kartkowych racjach zgodnie umarliby z głodu”43.
35Obiegowe formuły opisujące okupację wymagają więc doprecyzowania:
Co znaczyło „być obojętnym” wobec Zagłady podczas wojny? Jak wielka była ta „znaczna część społeczeństwa”, o której mówi [Lipski – A.C.P., T.Ż]? Jak przejawiał się antysemityzm podczas okupacji? Zestawiając marginesowe społecznie zjawisko szmalcownictwa z równie marginesowym społecznie bohaterstwem tych, którzy pomagali Żydom, Lipski zajmuje się problematyką nieistotną w świetle pytania, które sam postawił: omija bowiem zagadnienie postaw i zachowań całej reszty, czyli znakomitej większości polskiego społeczeństwa.44
36Dopiero rekonstrukcja społecznych norm postępowania wobec Żydów daje pojęcie o okupacyjnych realiach, pozwala także zrozumieć, „dlaczego Żydzi, którzy przeżyli, mają do Polaków tak nieusuwalny uraz”45. Gross w ten sposób określa normę oraz jej konsekwencje: „To generalnie odczuwana wrogość w stosunku do Żydów była przyczyną, dla której ukrycie się Żyda poza terenem getta (jedyny sposób ratunku przed śmiercią z ręki hitlerowców) było tak strasznie trudne”46. Stwierdza tym samym, w jaki sposób kolektywne polskie zachowania ułatwiały nazistom realizację „ostatecznego rozwiązania”. Uszczelnienie granic gett przez polską społeczność rozpoznającą, okradającą i denuncjującą Żydów po „aryjskiej stronie” uniemożliwiało ofiarom wymknięcie się z trybów Zagłady.
37To samo dotyczy polskich Sprawiedliwych. Wzmianka o strachu przed represjami okazuje się myląca, dopóki nie zrozumiemy, że postawa większości i normy zbiorowych zachowań umożliwiały Niemcom stosowanie represji. Stąd konieczność „odwrócenia zależności przyczynowej postulowanej przez obiegowy model stosunków polsko-żydowskich”47:
To dlatego, iż Polacy w zasadzie nie byli gotowi pomagać Żydom, Niemcy mogli za pomaganie Żydom skutecznie stosować brutalne represje, nie robiąc żadnych wyjątków i tropiąc Polaków, którzy łamali okupacyjne zarządzenia dotyczące Żydów.48
38W wersji z Upiornej dekady znalazło się uzupełnienie:
Innymi słowy: po to, aby właściwie zrozumieć tamtą epokę, należy oprócz zachowania i jego konsekwencji opisać również postawy polskiego społeczeństwa w stosunku do Żydów.49
39Gross stosuje wiedzę socjologiczną o zjawiskach dotyczących dużych grup społecznych i dopiero w ich kontekście interpretuje zachowania jednostek: „Gdyby jeden Polak na pięciu czy dziesięciu – nie zaś jeden na stu czy na dwustu – pomagał jakiemuś Żydowi, gestapo byłoby bezradne. Brutalne represje najłatwiej dają się zastosować przeciwko niewielkiej grupie ludzi, która jest izolowana we własnym społeczeństwie”50.
40Różnica „kontekstu sytuacyjnego” rzuca się w oczy przy porównaniu ryzyka związanego z konspiracją niepodległościową z ukrywaniem się Żydów po „aryjskiej stronie” bądź ukrywaniem ich przez Polaków.
Najważniejsza różnica (…) polegała na tym, że praca w konspiracji otoczona była powszechnym szacunkiem i że zajmowało się nią mnóstwo ludzi, w pomaganie zaś Żydom zaangażowanych było niewiele osób pozbawionych w swojej działalności, szerokiego poparcia51
– pisze Gross.
41Odniesienie do zbiorowych postaw pozwala także zrozumieć cenzurę sprawowaną nad opowieściami o Zagładzie:
Jak to się stało, że ludzie, którzy ukrywali Żydów podczas wojny, po wojnie ukrywali ten fakt… (…) Jak sądzę, bali się, bo złamali obowiązujący kanon zachowań i lokalna społeczność z tego powodu mogła się poczuć przez nich zagrożona. Byli dla otoczenia niebezpieczni, ponieważ mogli dać świadectwo o tym, jak inni zachowywali się wobec Żydów w czasie okupacji, bo ani ich czyny, ani zaniechania nie wiązały ich we wspólnotę milczenia, która o tych czasach przetrwała do dziś.52
2. Usunięcie niechcianej wiedzy
42Wywód Błońskiego – chociaż poświęcony polskiej winie – konsekwentnie ją umniejsza. Fakty pojawiają się pod postacią zarzutów formułowanych przez Żydów, których utożsamia się z głosami z zagranicy. Nie zostają one jednak poddane analizie, nie służą też rozpoznaniu zdarzeń na poziomie polskich zachowań zbiorowych. Sformułowania, takie jak „Polacy”, „większość społeczeństwa”, „naród” czy „my”, funkcjonują jako znaki wspólnoty rozumianej mitycznie, a nie socjologicznie. Są punktem wyjścia do obrony zbiorowości przed niesprawiedliwymi zarzutami, a nie badania jej rzeczywistych działań.
43Kierowane pod polskim adresem oskarżenia zostają przy tym z góry zdyskredytowane:
Jest w niej [zagranicznej literaturze o Zagładzie – A.C.P, T.Ż.] znaczny rozrzut stanowisk i wniosków. Trafiają się książki, których autorzy nie kryją, że powoduje nimi nienawiść. Jednak lekceważyć ich nie wolno. Zrodziły się przecież z osobistych przeżyć, których autentyczności nie sposób podawać w wątpliwość. A poza tym – czy w naszym piśmiennictwie nie roi się od wypowiedzi pełnych obłąkanej wręcz nienawiści do Żydów?53
44Żydowska nienawiść do Polaków zrównana z antysemityzmem pozwala oddalić niewygodne relacje bez potrzeby przywoływania ich i mierzenia się z nimi. „Autentyczne przeżycia” pozostają z założenia jednostkowe, co znaczy tyle, że można na ich podstawie orzekać o nienawiści nieszczęśników, którzy ich doświadczyli, ale nie o tych, którzy byli sprawcami ich nieszczęść. „Książki ostrożne i obiektywne – jak zapewnia Błoński – przypominają (…) starannie mentalne i materialne uwarunkowania polsko-żydowskiego współżycia”54. Jak się okaże, owe „uwarunkowania” są bardziej wykluczającymi stereotypami niż opisem rzeczywistości.
45Mimo to nawet przytoczone zarzuty z zewnątrz zostają zmodyfikowane. Kiedy Błoński przyznaje się do polskiej winy, usuwa z nich najbardziej niepokojące elementy. Dzieje się tak, gdy mowa o polskim antysemityzmie, dwudziestoleciu międzywojennym, okupacji i okresie PRL-u.
46W rozmowie streszczającej polski spór z zagranicą czytamy:
Czy Polacy są antysemitami? (…) pytam o większość społeczeństwa. Polacy zawsze uchodzili za antysemitów, nie może to być przypadek; (…) od połowy osiemnastego wieku, w nowożytnej Europie, zawsze były z polską nietolerancją kłopoty; Było (…) polskie społeczeństwo, w którym Żydzi nie mogli znaleźć sobie miejsca, dlaczego?; Dlaczego nie myśleliście o sobie razem z Żydami?; Czy Żydzi nie mogli zostać Żydami [zamiast podlegać asymilacji – A.C.P., T.Ż]? Urządzaliście pogromy, nie rozumiem dlaczego?55
47Wyznanie winy wygląda tak:
Tak, jesteśmy winni. Przyjęliśmy Żydów do naszego domu, ale kazaliśmy im mieszkać w piwnicy. Kiedy chcieli wejść na pokoje, obiecywaliśmy, że wpuścimy, jeśli przestaną być ortodoksyjnymi Żydami, jeśli się „ucywilizują”, jak mawiano w XIX wieku, nie tylko w Polsce, rzecz jasna. Tak myślały najświatlejsze umysły, Orzeszkowa, Prus… Znaleźli się wśród Żydów tacy, co gotowi byli tej rady posłuchać. Ale wtedy zaczęliśmy mówić o najeździe Żydów, o najeździe, jaki nam zagrozi, kiedy przenikną w polskie społeczeństwo!56
48Antysemityzm przestaje być jedną z istotnych cech polskiej kultury, determinującą warunki życia polskich Żydów. Znikają pogromy, a także sformułowania „społeczeństwo”, „większość społeczeństwa”, bez odpowiedzi pozostaje pytanie: „dlaczego nie myśleliście o sobie razem z Żydami?”. Kategorie, od których mogłaby wyjść poważna socjologiczna i historyczna analiza, ustępują miejsca konstrukcjom mitycznym, ahistorycznym i niemającym wiele wspólnego z obiektywizującym opisem. Obraz polskiego „domu”, do którego Polacy „przyjęli Żydów”, i motyw „przyjęcia Żydów w gościnę” nie są w stanie udźwignąć problemu koegzystencji grup społecznych. Tym bardziej że status „gościa” okazuje się najwyraźniej niezbywalny, niezależnie od tego, jak długo żyją obok siebie Polacy i Żydzi. Co gorsza, motywy „domu” i „gościny” są częścią nacjonalistycznych wyobrażeń i stoją na antypodach demokratycznego i egalitarnego imaginarium57.
49Błoński wpisuje je ponadto w konstrukcję „byliśmy dobrzy, ale…”. Czytamy o niedostatkach „gościnności”, a nie o systematycznym wykluczeniu czy przemocy. Bo przecież „przyjęliśmy”, ale „kazaliśmy im mieszkać w piwnicy”, „obiecywaliśmy, że wpuścimy”, tyle że „jeśli się ucywilizują”. Antysemicka agresja ogranicza się do „mówienia o najeździe Żydów”. Sprawczość polskiej społeczności, której można się było domyśleć w przytaczanych zarzutach, zamienia się w bierność. Działanie wyparowuje, pozostają niedoskonałości w realizacji dobrych intencji.
50Podobnie rzecz wygląda w dwudziestoleciu. Działalność Romana Dmowskiego i Narodowej Demokracji zostaje przedstawiona jako niedoskonały projekt asymilacyjny. Głos z zewnątrz przypomina: „Kiedy odzyskaliście niepodległość, los Żydów wcale się nie polepszył. Przeciwnie, antysemityzm stawał się coraz jadowitszy… (…) traktowaliście Żydów jak obywateli drugiej kategorii”58.
51Tymczasem fragment odpierający zarzuty tak streszcza dzieje dwudziestolecia:
Zaczęliśmy – jak to expressis verbis napisał Dmowski – stawiać warunki: jak choćby ten, że tylko tych Żydów uznać będzie można za Polaków, co będą współdziałać w ograniczaniu żydowskich wpływów! Mówiąc zwyczajnie: tych, co zwrócą się przeciw bliskim, przeciw rodzinom.59
52Sprowadzenie działalności polskich nacjonalistów w latach dwudziestych i trzydziestych do stawiania warunków asymilującym się Żydom zaskoczy każdego, kto bodaj pobieżnie zapoznał się z historią II Rzeczpospolitej. Wypowiedź Dmowskiego została pozbawiona kontekstu, o który dopominał się Gross.
53Usunięcie kontekstu jest zresztą dominantą całego obrazu relacji polsko-żydowskich u Błońskiego. Nie wiemy, na czym miałoby polegać „ograniczanie żydowskich wpływów” ani jak dążący do asymilacji Żydzi mieliby „współdziałać” w tym dziele. A byłoby o czym mówić: na przykład o bojkocie ekonomicznym, akcjach przeciw żydowskim sklepom, które polegały na biciu właścicieli i klientów oraz niszczeniu towarów, o dyskryminacji w życiu publicznym, zabójstwie prezydenta Narutowicza i towarzyszącej mu atmosferze, o przemocy na uczelniach, numerus clausus i getcie ławkowym60.
54Zewnętrzny obserwator formułujący zarzuty wobec Polaków tak przedstawia sytuację Żydów w okupowanej Polsce: „w czasie wojny uchroniliście bardzo niewielu; procent ocalonych Żydów był w Polsce niski, najniższy w Europie w stosunku do całej ludności kraju; Polacy rozpoznawali Żydów i wydawali ich Niemcom. Albo policji, która przecież była polska”61.
55Kiedy przychodzi do wyznania win, obraz przedstawia się tak: „Wreszcie straciliśmy dom i w tym domu okupant zaczął Żydów zabijać. Czyśmy im solidarnie pomogli? Ilu z nas uznało, że to nie ich rzecz! Pomijam zwykłych zbójów; myślę o tych, wcale licznych, co się po cichu cieszyli, że Hitler załatwił nam «problem» żydowski…”62. W tego rodzaju opisie Zagłady zostały zastosowane wszystkie trzy sposoby modyfikowania obrazu relacji polsko-żydowskich: usunięcie sprawstwa, pominięcie kontekstu, wreszcie figura zaniechania.
56Jesteśmy właściwie o krok od postawienia rzeczywistego problemu. Rozmówca z zewnątrz łączy przedwojenny antysemityzm z działaniem przeciw Żydom, które wpisuje się w eksterminacyjne poczynania nazistów, ponadto – jak się za chwilę przekonamy – rysuje kontinuum między wojną a pogromami po wyzwoleniu i rokiem 1968. Prowadzi więc w stronę wykluczenia Żydów realizowanego przez polską społeczność i kulturę niezależnie od polityki niemieckiej, czyli od tego, co – jak to ujmuje Błoński – robili na „naszej ziemi” „przypadkowi goście”.
57Tymczasem uznanie win w miejsce „rozpoznawania” i „wydawania” wstawia polską bierność wobec hitlerowskich zbrodni. Stwierdzenie „straciliśmy dom i w tym domu okupant zaczął Żydów zabijać” oznacza, że Polacy nie mają już wpływu na losy Żydów. Kwestia współdziałania z nazistami zostaje tym samym usunięta z pola widzenia. Niemieckie sprawstwo staje się – wbrew przytaczanym wcześniej zarzutom – sprawstwem wyłącznie niemieckim.
58Wina Polaków jeszcze raz ogranicza się do zaniechania: „Czyśmy im solidarnie pomogli?”, „Ilu z nas uznało, że to nie ich rzecz!”. Artykuł pomija milczeniem kontekst odmowy solidarności, a także uznania Żydów za obcych i nie mówi, jak przejawiało się to w działaniach polskich sąsiadów. Naganne są jedynie uczucia, które nie znajdują przedłużenia w działaniu. Bierni pozostają zarówno ci wcale liczni, „co się po cichu cieszyli, że Hitler załatwił nam «problem» żydowski”, jak i ci, którzy nie wykazywali zainteresowania Zagładą.
59Podejrzenie o sprawczą agresję zostaje oddalone unikiem uprzedzającym postawienie problemu: okazuje się ona domeną marginesu. Działania „zwykłych zbirów” nie mają nic wspólnego z postawami polskiego społeczeństwa. Są do „pominięcia”. Jeszcze raz nie pada postawione przez Grossa pytanie, jak liczny był ów margines.
60Niedostatek gościnności charakteryzuje także czasy powojenne. Streszczają się one w jednym zdaniu: „Nie umieliśmy nawet powitać i uszanować niedobitków, cóż z tego, że rozgoryczonych, zbłąkanych, może i dokuczliwych”63.
61Kontrast z obrazem widzianym z zewnątrz rzuca się w oczy:
Po wojnie Żydzi nie chcieli pozostać w Polsce. (…) Trudno im było żyć wśród Polaków, którzy nie chcieli zwracać im sklepów, mieszkań, grozili, zabijali, nie słyszał pan o pogromach w Krakowie, w Kielcach? (…) Prowokacja jeśli była, to znalazła posłuch. Dziesięć tysięcy ludzi oblegało dom żydowski w Kielcach! Dziesięć tysięcy prowokatorów? (…) A w 1968 roku, czy dlatego opuszczali Polskę, że byli komunistami?64
62Tekst nie problematyzuje tego kontrastu, wskutek czego pozostaje on jedynie przeciwstawieniem niesprawiedliwych oskarżeń i faktycznej winy. Czystka etniczna dokończona po wojnie bez udziału nazistów65 zmienia się w „nieumiejętność uszanowania i powitania niedobitków”.
63Rozbieżność między zarzutami z zewnątrz a uznaniem win, na które może zgodzić się polska społeczność, daje pojęcie o rozmiarach cenzury towarzyszącej praktyce opowiadania historii okupacji. Polska wina w ujęciu Błońskiego nie zawiera całej realności i konkretności tego, co rozegrało się między Polakami i Żydami przed wojną, w czasie jej trwania i po jej zakończeniu. Jednocześnie w wygłosie polsko-żydowskiej historii pojawia się sugestia żydowskiej winy. Polscy Żydzi, powracający po wojnie do domów i w większości niemal natychmiast ratujący się ucieczką za granicę – a pamiętajmy, że przetrwało ich nie więcej niż dziesięć procent – mogą być postrzegani jako „dokuczliwi”. Tym samym słowem Błoński określił w innym miejscu polski antysemityzm66.
Oczywistości czy krytyka
64Ujęcie polskiej winy zaproponowane przez Błońskiego, a przede wszystkim to, co można przeczytać w Biednych Polakach… o polskich Żydach, niepokojąco i wbrew intencjom autora powiela wykluczające schematy. Kwestia sposobów mówienia o Zagładzie w Polsce zostaje zasygnalizowana, ale nie prowadzi do sformułowania problemu. Podobnie z pola widzenia znikają figury umożliwiające niedostrzeganie agresji i stające się jej przedłużeniem. Motywy „naszego domu”, „gościny”, żydowskich „win”, wreszcie „żydowskiej miłości do Polski” blokują refleksję i stanowią knebel dla wszystkich, którzy chcieliby opowiedzieć, co spotkało w Polsce Żydów.
65Na te mity zwraca uwagę Gross, który sygnalizuje ich obecność w dyskursie liberalnych elit i wskazuje na konsekwencje takiego stanu rzeczy.
1. Błąd wśród swoich
66Przedmiotem zainteresowania Grossa są wypowiedzi niekwestionowanych autorytetów. Fragment poświęcony wypowiedziom Jana Józefa Lipskiego zaczyna się od informacji, z kim mamy do czynienia: „Świetny historyk literatury, eseista i działacz społeczny, członek założyciel Komitetu Obrony Robotników”, ktoś, „kto nigdy nie przynależał do Ciemnogrodu i którego znaczny wkład w sprawę zrozumienia stosunku Polaków do innych narodowości jest powszechnie znany”67. Przywołany zostaje esej Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy, uznany „w prasie niezależnej, a więc przez autentyczną opinię publiczną, za błyskotliwe studium i zarazem krytykę patriotycznych uproszczeń i stereotypów”68. Jednocześnie Gross podkreśla, że Lipski jest kimś, „kto interesował się problemem od lat”69.
67Ciekawi go zatem – jak precyzował po dziesięciu latach – opowieść „najbardziej otwarta i rozumiejąca, sporządzona w duchu tolerancji i szacunku dla innowierców i inaczej myślących”, sporządzona „przez autora, który światopoglądowo przynależał do świeckiej, postępowej, liberalnej, najlepszej, jaką sobie można wyobrazić, inteligencji”70. Analiza „wersji skrajnej” – a więc możliwie najlepszej – z szerokiego wachlarza opinii została podjęta w przekonaniu, że jeśli pokaże się jej „bezradność wobec rzeczywistości okupacyjnej, to i całą resztę obiegowych interpretacji będziemy mogli uznać za niewystarczającą”71.
68Sięgając do wypowiedzi Jan Józefa Lipskiego, Gross poddaje krytyce punkt widzenia grupy, do której sam należy i z którą identyfikują się jego potencjalni czytelnicy. Jak wyznaje, bierze na warsztat ujęcie, które jest mu najbliższe „ze względu na osobę autora i Jego podejście”72. Wydobywając przemilczenia Lipskiego, a także bezrefleksyjnie powielane przez niego stereotypy, Gross stawia problem retuszu dokonywanego w samym centrum kultury przez środowisko autora i jego czytelników. Ujęcie takie jest wyraźnie polemiczne względem figury „marginesu”, który jakoby odpowiedzialny jest w Polsce za przemoc wobec Żydów.
69Z analizy tekstu Lipskiego wyłania się przede wszystkim problem udziału liberalnych elit w przemilczaniu agresji wobec Żydów. Lipski myśli w sposób, który nie jest w stanie tego problemu uchwycić ani wypowiedzieć. Bezwiednie powtarza gest cenzury dokonanej na relacji Karskiego. Niedostrzeganie normy oznacza jednak także jej powielanie i umacnianie. Gross wskazuje na obecne u Lipskiego stereotypy, które innym służą za uzasadnienie agresji.
70W ostatnich akapitach eseju w wersji z 1998 roku czytamy o lokalnych społecznościach, które czują się zagrożone przez Sprawiedliwych jako ludzi „niezwiązanych we wspólnotę milczenia, która o tych czasach przetrwała do dziś”73. Jeśli potraktować poważnie tę konstatację, należałoby zapytać, w jakim stopniu „my”, z którego wnętrza mówi Gross, jest w ten sam sposób zainteresowane konserwowaniem milczenia, a więc przemilczaniem normy, którą także wśród „nas” jest wrogość wobec Żydów.
2. Analiza dyskursu
71Grossa interesuje przede wszystkim proceder ukrywania przemocy wobec Żydów jako dominanty wojennych postaw. Dotyka przy tym także kwestii wrogości, która przejawia się w analizowanych przez niego tekstach liberalnych intelektualistów.
72Lipski stosuje strategię, którą Gross określa mianem „tłumaczenia kosztorysowego” – wyjaśnia zachowania społeczne represjami stosowanymi przez okupanta. Jak już była o tym mowa, taki sposób rozumowania pomija kontekst sytuacyjny, a także wybory i postawy zbiorowości. Wspominając o karze śmierci za ukrywanie Żydów, Gross zauważa:
Czy się więc należy dziwić, że większość Polaków zastosowała się do rozkazów niemieckich? Odpowiedź na to pytanie byłaby oczywista: nie, nic w tym nie ma dziwnego, gdyby nie fakt, że w inne rodzaje działalności, również zagrożone przez Niemców karą śmierci , Polacy angażowali się masowo. Chodzi mi o to, że jeśli przyjmiemy pewien schemat wyjaśniający zachowania ludzkie, to powinniśmy go móc zastosować do wszystkich porównywalnych wyborów w danej sytuacji.74
73Porównanie z działalnością konspiracyjną daje wyobrażenie o różnicy. Lipski pisze o niemieckich represjach, chcąc zdać sprawę z ryzyka ukrywania Żydów: „Żołnierz AK wiedział, że jeśli zostanie aresztowany, czekają go tortury, może aresztują jego żonę, zapewne wkrótce rozstrzelają go, ale mógł liczyć, że małe dzieci ocaleją. Kto ukrywał Żyda – i na to nie mógł liczyć”75. Gross z dużą dozą ironii – choć zaznacza przy tym, że „snując te rozważania na papierze (…) ocieramy się być może o granicę przyzwoitości”76 – komentuje:
Różnica zagrożenia wynikającego z udziału w konspiracji i zagrożenia będącego konsekwencją niesienia pomocy Żydom (choć oczywiście istniała) była dość subtelnej natury. Niewątpliwie dająca się odczuć osobom obarczonym dużą rodziną, zmniejszała się już wydatnie dla małżeństw bezdzietnych, zaś znikała zupełnie w sytuacji osób samotnych: ludzi młodych, nie mających jeszcze rodzinnych obciążeń a już samodzielnych, dla starych panien i emerytów. A czyż było tak w istocie, że ludzie przynależący do tych grup społecznych angażowali się w konspirację antyhitlerowską z takim samym zapałem, co w niesienie pomocy Żydom?77
74Gross podejmuje podsunięte przez Lipskiego porównanie, żeby pokazać miejsce Żydów w polskich wyobrażeniach tożsamościowych. Stąd jego ironia. Walka o wolność i istnienie narodu – a więc tych, których uznajemy za swoich – nie obejmuje Żydów78. Lipski mówi w sposób, który nie pozwala zdać sobie z tego sprawy. Jego niewątpliwa otwartość nie sięga tak daleko, żeby w jej imię najpierw zobaczyć polski patriotyzm i wzory tożsamościowe, a następnie zastanowić się nad nimi. Pozostają one chronione, bez względu na to, jakie konsekwencje wynikają stąd dla polskich Żydów.
75Zwraca także uwagę agresja obecna mimo wszystko w wypowiedzi Lipskiego:
W konkluzji wywodu zostajemy przeniesieni w czasy powojenne, żeby dowiedzieć się, że Żydzi nie są bez winy wobec Polaków, albowiem te „nieodpowiedzialne uogólnienia” rozgłaszane są właśnie przez Żydów (…), zaś – jak wiadomo (…) – „antypolonizm nie jest moralnie niczym lepszym niż antysemityzm”.79
76Nawet Lipski przechodzi od problemu polskich zachowań w czasie okupacji do oskarżenia Żydów o nienawiść wobec Polski (postawę analogiczną do antysemityzmu) przy jednoczesnym uniku, pozwalającym nie mówić, co właściwie zrobiliśmy w czasie wojny. Rzekome „szkalowanie Polaków” jest powtarzającym się motywem polskiej narracji o Zagładzie, a jednocześnie jedną z agresywnych praktyk80. Choć Lipski z pewnością nie miał takich intencji, jednak tym, co powiedział, wpisuje się w owe praktyki. Przemoc okazuje się nieodłączna od języka, którym się posługuje, choć on sam nie zdaje sobie z tego sprawy. Tyle że dla Grossa owa nieświadomość nie jest usprawiedliwieniem, ale problemem.
77Figura „nieodpowiedzialnych uogólnień” czy „szkalowania Polski” przez Żydów nie ogranicza się w polskim dyskursie publicznym do stwierdzenia nielojalności. W przekonaniu jej użytkowników – czy inaczej rzecz ujmując: w obrębie polskich norm mówienia o Żydach – Żydzi wypowiadający się źle o Polsce sami wykluczają się ze wspólnoty i okazują winni wymierzonej w nich nienawiści. Użycie tej figury jest więc performatywne – oznacza wykluczenie, zwykle wszystkich Żydów, bowiem oszczercy są traktowani jako przedstawiciele Żydów jako takich. Groźba posądzenia o nielojalność zamykała usta tym, którzy chcieliby powiedzieć, co spotkało ich ze strony polskiego otoczenia, wywierając presję na ocalałych. Figura ta pojawiała się zwykle w czasie nasilenia antysemickiej przemocy – na przykład po pogromie kieleckim, a także po publikacji Sąsiadów. W Marcu ’68 jej stosowanie było jedną z form agresji.
78Wrogość wobec Żydów i wykluczenie ich ze wspólnoty jest wyraźniejsze w drugiej analizowanej przez Grossa wypowiedzi – głosie Andrzeja Szczypiorskiego z podsumowania dyskusji Polacy i Żydzi w paryskiej „Kulturze”. Jeszcze raz na warsztat trafia autor o jak najlepszej opinii i pismo uznawane za głos otwartej polskiej inteligencji.
79Szczypiorski patrzy na okupację z perspektywy moralnej, dochodząc przy tym do zadziwiającej konstatacji: „Kto dał zbiegowi z getta moralne prawo, by w obronie jednego własnego życia wystawiał na śmiertelny sztych egzystencję, już nie tylko jednego Polaka, ale całej jego rodziny?”81. Pytanie to nie wzbudziło niepokoju redaktorów pisma ani protestów ze strony czytelników.
80Gross tak je komentuje:
dopóki pozostajemy (…) w horyzoncie myślenia o kosztach, poprawna odpowiedź Żydowi stukającemu do naszych drzwi z prośbą o pomoc brzmi: „Idź sobie, boję się, nie chcę narażać życia swojego i rodziny”. Mówiąc tak, nie kwestionujemy prawa Żyda do życia. Być może nawet czujemy sympatię do Żyda i jego wysiłków. A także nie zapominamy, kto, naprawdę, winien jest temu, że za pomoc Żydowi możemy zginąć – ten oczywiście, kto Żyda ściga i chce go zabić. Natomiast kwestionując prawo Żyda do zastukania w drzwi naszego domu i mając pretensję do niego, że wystawia nas na śmiertelne niebezpieczeństwo, uznajemy, że to on właśnie jest winien zagrożenia naszego życia, podejmując usiłowania ocalenia własnego.82
81Szczypiorski – znów zapewne nieświadomie – odmawia Żydom sympatii i empatii. Gross i tym razem jest ironiczny, a ironia wskazuje na normę, którą jest wykluczenie Żydów z polskiej wspólnoty i zgoda na przemoc:
prostota tego ujęcia jest psychologicznie przekonywająca: problemem jest Żyd. Jak zwykle zresztą. Teraz jest większym problemem niż kiedyś, ale teraz wszystkie problemy są większe. Szczypiorski powiada wprost, iż wielu ludzi musiało odczuwać zniecierpliwienie w stosunku do Żydów za to, że poszukiwali pomocy.83
82Szczypiorski ze zrozumieniem traktuje tego rodzaju reakcje, bo jest zanurzony w tej samej normie co ci, którzy odczuwali zniecierpliwienie. Normie dość silnej, by nie pozwalała dostrzec sensu jego własnych słów.
3. Ślepa plamka
83Norma, o której pisze Gross, jest obecna w sformułowanej w Biednych Polakach… propozycji uznania polskich win. Błoński – podobnie jak Jan Józef Lipski czy Andrzej Szczypiorski – nie widzi jej i w związku z tym nie potrafi wyjść z kręgu jej oddziaływania. Przekonanie o Żydach jako obcych przyjętych w gościnę przez Polaków i mimo wszystko jakoś winnych wobec gospodarzy jest niedającym się pominąć elementem rozumowania.
84Polska wina wynika w Biednych Polakach… ze szczególnego zobowiązania, które Polacy mieli wobec Żydów i które odróżnia Polskę od Europy:
Ale nie sposób zaprzeczyć, że właśnie w Polsce było Żydów najwięcej (przeszło dwie trzecie Żydów na świecie to Żydzi „polscy” w tym znaczeniu, że ich przodkowie mieszkali na ziemiach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej). Z konieczności więc myśmy mieli wobec nich najwięcej moralnych zobowiązań (czy były one na nasze siły, niech rozstrzyga Pan Bóg i rozważają historycy). Więc dla nas Żydzi byli najbardziej problemem, można nawet powiedzieć, wezwaniem czy zadaniem, które postawił los…84
85Liczba Żydów zamieszkałych w Polsce przekłada się na wyjątkowość moralnego problemu, przed którym stanęli Polacy. Sposób mówienia sugeruje, że dla czytelników sprawa była zrozumiała sama przez się. Nie chodzi o zobowiązania wynikające z troski o współobywateli, ponieważ w takim wypadku byłoby ono takie same dla wszystkich społeczeństw pod okupacją niemiecką i w niczym nie wyróżniałoby naszego kraju.
86Wyjątkowość sytuacji, w jakiej znaleźli się Polacy, staje się jasna dopiero na tle potocznych przekonań, w myśl których z jednej strony Żydzi pozostawali „gośćmi” na polskiej ziemi, z drugiej – stanowili kłopot dla „gospodarzy”. Otwartość sprowadza się do przeświadczenia, że polscy „gospodarze” są w jakimś stopniu odpowiedzialni za los „gości”, ale nie sięga już tak daleko, żeby zakwestionować sam podział na „gospodarzy” i „gości” albo zweryfikować pogląd o winach tych ostatnich.
87Wydawałoby się, że mówiąc o liczbie Żydów, Błoński ma na myśli wyłącznie trudności w ich ewentualnym ukrywaniu przed okupantem. Skoro mieszkało ich tu tak wielu, pomoc z konieczności była niedostateczna, stąd wina „niedostatecznego przeciwdziałania”85 hitlerowskim zbrodniom. W innym miejscu mowa jednak o winie cichego zadowolenia z Zagłady, satysfakcji ze zniknięcia Żydów86. Powstrzymanie się od tego uczucia może być „ponad siły”, tylko jeśli Żydzi rzeczywiście dali Polakom podstawy do niechęci. A artykuł wyraźnie daje do zrozumienia, że winy są obustronne.
88Relacje polsko-żydowskie streszczają się w zdaniu: „Przecież – nie najlepiej, ale jednak – jakoś z tymi Żydami współżyliśmy, oni zaś także nie byli w naszych sporach bez winy”87. Wina zostaje w ten sposób przywołana, ale nie precyzuje się jej. Wygląda na to, że czytelnicy dobrze wiedzą, o co chodzi, i nie trzeba im tej kwestii objaśniać, co w praktyce oznacza legitymizację stereotypów. Jednocześnie wezwanie do wyznania win względem Żydów ma być przejawem „chrześcijańskiej wielkoduszności”. Za wzór ma posłużyć Polakom Kościół katolicki:
współczesne dokumenty nie zmierzają do wybielania przeszłości, nie targują się o okoliczności łagodzące. Mówią jasno o zaniedbaniu obowiązków braterstwa i miłosierdzia. Resztę pozostawiają historykom. W tym jest właśnie chrześcijańska wielkoduszność tych wypowiedzi.88
89Błoński prezentuje dwa aspekty postawy Kościoła. Po pierwsze, Kościół mówi o własnej winie i o tym, że wykluczał i krzywdził Żydów: „chrześcijanie (i Kościół) się mylili. Nie mieli prawa ani podstaw, aby uważać Żydów za naród «przeklęty», za naród winien śmierci Chrystusa. Taki naród, który powinien zostać odsunięty, odseparowany, wyłączony ze wspólnoty”89. W wypowiedziach hierarchów „Podkreśla się raczej, że kościelna praktyka podniecała niechęć do Żydów i utrzymywała ich w poniżeniu i izolacji”90. Z drugiej strony Kościół powstrzymuje się od mówienia o tym, co uzasadniało jego niechęć w stosunku do Żydów. Tekst ujmuje rzecz w taki sposób, że wydaje się, jakby chodziło raczej o rzeczywiste przyczyny niechęci, a nie o fantazje chrześcijan. Dokumenty kościelne „Nie zajmują się (…) wyważaniem win ani roztrząsaniem przyczyn (społecznych, ekonomicznych, intelektualnych czy Bóg wie jakich), które sprawiły, że chrześcijanie patrzyli na Żydów jak na wrogów, szkodników czy natrętów”91. Winy najwyraźniej można „wyważać”, tak jak w zdaniu streszczającym stosunki polsko-żydowskie: „nie mówi się zatem, myśmy «musieli» się bronić, myśmy «nie mogli» ratować czy traktować Żydów jak braci, nie przypomina się nawet danych, które mogłyby stanowić okoliczność łagodzącą. A trochę takich danych jest”92.
90Przywoływane uzasadnienia są z punktu widzenia wiedzy z połowy lat osiemdziesiątych częścią dyskryminacyjnych stereotypów. Motywy, takie jak wina Żydów za nienawiść większości, tak zwane obiektywne (na przykład ekonomiczne) przyczyny konfliktu, konieczność obrony przed Żydami, nienawiść Żydów do większości czy oczernianie większości przez Żydów, zostały opisane w monografii antysemityzmu Léona Poliakova93, której ostatni tom ukazał się we Francji w 1977 roku. W Osobowości autorytarnej, pracy wydanej w 1950 roku, Theodor W. Adorno pisał: „Uprzedzenie, jeśli idzie o jego wewnętrzną treść, jest jedynie powierzchownie – jeśli w ogóle – związane ze specyficzną naturą obiektu”94, taktując jednocześnie wyodrębnienie „problemu żydowskiego” jako jeden z głównych rysów uprzedzenia.
91Mimo to żydowska wina – choć niesprecyzowana i w warstwie deklaracji przemilczana – pozostaje zasadniczym ogniwem rozumowania polskich elit w roku 1987. Właśnie jej pominięcie – jako mimo wszystko istotnego elementu rachunku – świadczy o moralnej wielkości Polaków. Tworzy obraz, w którym przyznanie się do błędów jest jednocześnie świadectwem wyjątkowego poziomu moralnego. Tym bardziej że, jak się przekonaliśmy, polskie zaniedbania, o których mówi Błoński, sytuują się bardzo daleko od okupacyjnego i powojennego konkretu. Figura wielkoduszności pomijającej winy adwersarza wpisuje przy tym w tekst oceny. Świadomie czy nie Żydzi zostają napiętnowani.
92Obrazu „gościny” dopełnia przywołanie wypowiedzi Żyda, którego rola sprowadza się do potwierdzania większościowych przekonań95. Mówi on o zawiedzionej miłości Żydów do Polski:
Domagamy się nieraz od Żydów (albo ich przyjaciół) ostrożnej, sprawiedliwej oceny wspólnych dziejów. Powinniśmy jednak najpierw wyznać naszą winę i prosić o przebaczenie. I w gruncie rzeczy oni tylko na to czekają – jeżeli czekają. Przypominam sobie wzruszające przemówienie. Mówca zaczął od stwierdzenia, że stosunek wielu Żydów do Polski przypomina zawiedzioną miłość. Mimo cierpień i trudności – ciągnął – społeczność żydowska była istotnie przywiązana do Polski. Znalazła tam bowiem dom i schronienie, możliwość „bycia u siebie”. Świadomie czy podświadomie oczekiwała, że jej los będzie się polepszać. Że zmniejszy się ciężar poniżenia, przyszłość stanie się jaśniejsza. Stało się jednak inaczej.96
93Przyczyny rozczarowania i tu przybierają formę bezosobową. Żydzi mogli spodziewać się „jaśniejszej przyszłości”, ale „stało się inaczej”. Co konkretnie się wydarzyło, jakie i czyje działania się na to złożyły – nie wiadomo. Możemy się domyślać, że „straciliśmy dom i w tym domu okupant zaczął Żydów zabijać”97. W przekonaniu żydowskiego mówcy „gospodarze” zasługują jednak na miłość, a więc bilans wzajemnych stosunków nie mógł wyglądać aż tak źle. Wyznanie winy musi zatem dotyczyć zaledwie niedoskonałości stanowiących nieusuwalną część wszelkich relacji. Gdzie indziej czytamy: „Czujemy przecież, że nie wszystko było w porządku. Jakże zresztą mogłoby być w porządku? Współżycie społeczności – jak współżycie jednostek – nigdy nie jest bez skazy. Cóż dopiero takie burzliwe, nieszczęśliwe współżycie”98.
94Żydowski mówca zostaje przywołany, żeby wpisać go w dwuznaczny rytuał. Wyznanie win przybiera formę, która na dobrą sprawę niczego nie zmienia. Polskie zachowania zostają raczej ukryte za figurami zaniechania niż wypowiedziane w swoim brutalnym konkrecie. Przedstawiciel dyskryminowanej mniejszości ma potwierdzić cenzurę zapewnieniami o „zawiedzionej miłości” i „przywiązaniu do Polski”. echo tego, co rzeczywiście stało się w czasie wojny, pobrzmiewa jedynie w rzuconej mimochodem uwadze, że być może Żydzi w ogóle nie chcą już z nami rozmawiać. Tyle że w świetle wywodu i wypowiedzi żydowskiego mówcy postawa taka wydaje się zrozumiała wyłącznie przez odniesienie do autorów, którzy „nie kryją, że powoduje nimi nienawiść”.
95Jak na ironię w akcie, który ma prowadzić do pojednania, Żyd zostaje zlekceważony i uciszony. Jego żądania są bardzo skromne: „Powiedzcie więc tylko – wołał – że w tym, co się stało, nie było naszej winy. Niczego innego nie chcemy. Ale z takiego przyznania nie możemy zrezygnować”99. Polski dyskurs dominujący pozostaje jednak głuchy na prośbę, żeby odstąpić od dyskryminacyjnych stereotypów. Żydowskie winy pozostają osią figury „chrześcijańskiej wielkoduszności”. Oskarżenie wisi w powietrzu, kiedy się je przemilcza, widząc w tym zasługę, i kiedy się o nich mówi, zachęcając przy tym do zgody, tyle że na warunkach podyktowanych przez większość i nienaruszających jej panowania.
„Stan faktyczny” i zagadnienie moralne
96Biednych Polaków… i „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię zasadniczo różni stosunek do źródeł. Pierwszy tekst sięga po obiegowe opinie, streszcza pojawiające się w przestrzeni publicznej przekonania i argumenty, ale ich nie weryfikuje. Stąd zapewne – z polskiej atmosfery, a nie z rozpoznania realiów – sugestia „dokuczliwości” ocalałych z Zagłady Żydów albo przekonanie o „wzajemności win”. Gross powala mówić świadkom i dokumentom.
97W ujęciu Błońskiego sprawa relacji polsko-żydowskich jest przede wszystkim kwestią moralną, o czym z uznaniem mówili komentatorzy100. Problematyka moralna nie zostaje jednak poprzedzona rozpoznaniem rzeczywistości i namysłem nad przyjętymi w Polsce sposobami mówienia o Zagładzie. Powtarza w związku z tym gest cenzury.
1. Źródła i głos ofiar: naruszenie autowizerunku
98Gross używa źródeł, budując obraz rzeczywistości na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony pyta, co się wydarzyło, z drugiej – jak się o tym w Polsce mówi. Dopiero połączenie opisu zdarzeń i sposobów ich przemilczania tworzy obraz – jak to nazywa Gross – „stanu faktycznego”101, z którym mamy do czynienia, kiedy mówimy o Zagładzie. Obszerne cytaty z prasy konspiracyjnej już w „Aneksie”, a także z ocenzurowanych fragmentów raportu Karskiego, od których zaczyna się wersja tekstu z Upiornej dekady, łączą oba aspekty opisu. Dowiadujemy się, że przemilczamy i co przemilczamy.
99Współczesne wypowiedzi – Lipskiego i Szczypiorskiego – są punktem wyjścia do analizy figur, które umożliwiają usuwanie niewygodnych faktów ze społecznej świadomości. Chodzi o „jak” cenzury, a także o jej powszechność w kulturze. Gross wybiera uznane autorytety, żeby poddać krytyce przyjęty sposób myślenia, niekwestionowane prawdy wypowiadane przez ludzi obdarzonych szacunkiem, idących najdalej w tym, co w Polsce uważa się za otwartość i tolerancję. Pokazuje w ten sposób, co pozostawia w cieniu obowiązujący sposób myślenia i system wyobrażeń, a jednocześnie pyta, jakie są funkcje przemilczeń. W obu przypadkach gra toczy się o wyidealizowany obraz polskiej społeczności. Grupowy autoportret tworzy fałszywe przeciwstawienie „marginesu” i pomagających, którzy – nawet przy zastrzeżeniu, że „ocena egzaminu zdanego (…) przez Polaków podczas drugiej wojny światowej nie może być, niestety, prosta i jednoznaczna”102 – stają się w wyobrażeniu znakiem tego, co najlepsze i co świadczy o istocie narodu. Gross tak streszcza wypowiedź Lipskiego:
Niektórzy Polacy (zdemoralizowany margines) prześladowali Żydów. Wszelako ofiarą prześladowań tej grupy padali także inni Polacy. Co więcej, Lipski zwraca uwagę na to, że Polacy-ofiary denuncjacji byli z reguły ludźmi, można rzec, wyższej jakości. Znów więc uzyskujemy wrażenie swoistej równowagi: po jednej stronie olbrzymia liczba zamordowanych Żydów, po drugiej zaś (wprawdzie liczebnie mniejsza) grupa zamordowanych Polaków złożona z ludzi wyjątkowych, bojowników o wolność, generała i tysięcy żołnierzy.103
100Ratujący stanowią tę część społeczności, która decyduje o jego obrazie i z którą się utożsamiamy, skoro Lipski czuje się żywo dotknięty „niesprawiedliwymi uogólnieniami”. Oburzenie świadczy, że w powszechnym odczuciu bohaterowie nie są traktowani jak margines – inaczej niż sprawcy przemocy.
101Właśnie o zbiorowym wizerunku pisze Gross, analizując wypowiedź Szczypiorskiego:
Czy Polacy kiedykolwiek jasno powiedzieli, że nie pomagali Żydom podczas wojny, bo się bali? Szczypiorski usiłuje nas przekonać, że istotnie strach i poczucie winy leżały u podłoża zachowań polskiego społeczeństwa: „A kiedy Żyd odchodził, wówczas ów Polak przez całą noc miotał się w czterech ścianach swego domu i prowadził dialog z własnym sumieniem, z własnym narodem, ludzkością i z Bogiem, dialog tak zawiły i straszny, że trzeba Dostojewskiego aby to wyrazić”.104
102Komentarz wprowadza dystans wobec autowizerunku:
Obawiam się, że to stwierdzenie Szczypiorskiego nie znajduje potwierdzenia w świadectwach historycznych epoki. Bo gdyby rzeczywiście Polacy, którzy odmówili Żydom pomocy, toczyli ze sobą później „dostojewski” pojedynek, to po skończonej wojnie nastąpiłby okres powszechnej pokuty za zbiorowe niespełnienie chrześcijańskiego obowiązku niesienia pomocy bliźniemu w potrzebie. A jak wiadomo, nic podobnego się nie wydarzyło.105
103Wykluczenie Żydów okazuje się trwałym wzorem kultury. Nie budziło niepokoju, a dysonans poznawczy związany z głosami o polskiej przemocy – czy to z zewnątrz, czy z wnętrza polskiej kultury – wywoływał odruchy obronne, polegające na usuwaniu niechcianej wiedzy – a więc fałszowaniu obrazu przeszłości – i umacnianiu odruchów dyskryminacyjnych.
104Zaburzenie wizerunku Polaków wywołuje obronną reakcję emocjonalną. Gross zauważa:
Polacy nie umieją i nie chcą mówić o tym, co wydarzyło się między nimi a Żydami w czasie drugiej wojny. A skoro już zostaną do tego przymuszeni przez okoliczności, za ich wypowiedzią czai się zazwyczaj pytanie Szczypiorskiego (jakim prawem Żydzi oczekiwać mogli więcej niż zostało dla nich uczynione) albo urażona godność jak w tekście Lipskiego z okazji marca 1968: „za co się mnie (nas) bije po twarzy” (tymi bijącymi są oczywiście Żydzi, czyniący zarzuty Polakom z powodu ich zachowania w czasie wojny).106
105W przełamaniu impasu może pomóc jedynie rzetelny opis okupacyjnej rzeczywistości. Powrót do nieocenzurowanych źródeł. Gross podkreśla, że głos ofiar, a więc polskich Żydów, może odegrać w tym procesie niezwykle ważną rolę107. Dokumenty pozwalają uświadomić sobie postawy większości oraz udział otoczenia w realizacji ostatecznego rozwiązania. Dużą część eseju „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię zajmują obszerne cytaty. Trudno z nimi polemizować. Mamy do czynienia z relacjami podobnymi do tej, którą usunięto z raportu Karskiego.
2. „Bóg tę rękę zatrzymał”
106W Biednych Polakach… polska wina rozpływa się w ogólnikach, ale jednocześnie mówienie o niej umacnia tradycyjne struktury tożsamościowe, a wraz z nimi wyidealizowany autowizerunek. Argumentacja wychodzi od bierności jako założenia stojącego u podstaw całego wywodu i na bierności się kończy.
107Niewygoda, jaką Polacy odczuwają w związku z Zagładą, okazuje się dowodem ich niezwykłej moralnej wrażliwości. Wyrzuty sumienia nie są związane z żadnym działaniem na szkodę eksterminowanych Żydów. Metafora zmazy, „krwawego znaku” pozostawionego przez obcych bez udziału Polaków, stawia ich w pozycji ludzi ponoszących konsekwencje cudzych zbrodni. Samym sobie mogą zarzucić jedynie niedoskonałość. Problem jest konsekwentnie zamykany w formułach niedostatecznej cnoty, przy czym cnota wynika z chrześcijańskiej tożsamości narodu.
108Katolicyzm łączy się z narodową tradycją, która w tym ujęciu pozostaje poza podejrzeniem. To ona zabezpiecza przed zbrodnią, a zło wynika stąd, że Polacy się jej sprzeniewierzyli. Przykład Kościoła może być dla nich pouczający, ponieważ przywraca ich jakoby ich własnej istocie. Kiedy czytamy napomnienie: „za mało byliśmy chrześcijanami”, „my” odnosi się raz do Kościoła, raz do narodu, a różnica między nimi ulega zatarciu108. Także autorytety – „najwięksi”109 spośród Polaków – stoją po stronie dobra. Jan Paweł II, Miłosz, Mickiewicz, Norwid, Słowacki, Orzeszkowa czy Prus zostają postawieni obok siebie jako znaki jednej, katolickiej w gruncie rzeczy tradycji. Powrót do „chrześcijańskiej wielkoduszności” sprawia, że Polacy znów stają się sobą, utwierdza ową tożsamość, uzasadniając jednocześnie przekonanie, że nie w niej tkwi źródło zła.
109Dokonuje się przy tym charakterystyczne qui pro quo, na które zwracał uwagę Gross. Naród zostaje utożsamiony z osobami stanowiącymi wyjątki na tle społecznych postaw. Pada dramatyczne stwierdzenie: „Przynajmniej więc najwięksi stanęli po stronie prawdy i sprawiedliwości”110. Zaraz potem dowiemy się, że ich idee nie miały wpływu na zachowania społeczeństwa, ale mimo wszystko to oni pozostają znakiem narodu i jego istoty.
110Ostateczne oddalenie podejrzenia o współudział w ludobójstwie wpisuje historię Polski w mit: „Bóg tę rękę zatrzymał. Tak, Bóg, bo jeśli nie wzięliśmy udziału w tej zbrodni, to dlatego, że byliśmy jeszcze trochę chrześcijanami, że w ostatniej chwili pojęliśmy, jak szatańskie to było przedsięwzięcie”111.
111W rzeczywistości naród polski zostaje ocalony nie przez Boga, ale przez autora (tego konkretnego, ale i rozumianego szerzej, jako wspólnota opowiadająca o sobie). Wraca on do założeń, które sam wpisał we własny wywód. Uciekając się do deus ex machina, usuwa jednocześnie ślady tego, co jego samego niepokoi i o czym wie. Boska pomoc przychodzi bowiem w chwili, gdy do świadomości przedostają się fakty. Dwa poprzedzające cytowany fragment zdania brzmią tak: „Kiedy czyta się to, co o Żydach wypisywano przed wojną, kiedy się odkrywa, ile było w polskim społeczeństwie nienawiści – można się nieraz zdziwić, że za słowami nie poszły czyny. Ale nie poszły (albo szły rzadko)”112. Tym samym gestem usuwa się ledwie zarysowany problem wyboru społecznych postaw, ich rzeczywistego kształtu i odpowiedzialności za nie. Wcześniej czytamy: „tylko taki społeczny wybór mógł uratować (przynajmniej częściowo) Żydów od zagłady, nas zaś od moralnego upadku… Stało się jednak całkiem inaczej, bo przecież przyznać trzeba, że właśnie w Polsce antysemityzm stał się – zwłaszcza w XX wieku – szczególnie dokuczliwy i jadowity”113. Pojawienie się Boga i umocnienie chrześcijańskiej tożsamości zaciera konkret „moralnego upadku” i nie pozwala dostrzec ani zrozumieć konsekwencji antysemityzmu.
112Miłosz w tej konstelacji odgrywa rolę ostatniego z wieszczów. Pozostaje przewodnikiem wspólnoty, kimś, kto werbalizuje dręczące ją moralne rozterki. Strażnik-kret z wiersza Biedny chrześcijanin patrzy na getto okazuje się znakiem polskiego nieczystego sumienia, które odczuwa niesprecyzowany niepokój: „Własne sumienie moralne potępia (może potępić) biednego chrześcijanina. I on chciałby się przed tym kretem-sumieniem ukryć, bo nie wie, co mu powiedzieć”114. Narzucające się – szczególnie człowiekowi wprowadzającemu do polskiej kultury Bachelarda115 – skojarzenie podziemi z nieświadomością czy ukrywaną wiedzą zostaje zdecydowanie oddalone: „i kiedy tylko dojdzie do nas zdarzenie, fakt, który nie najlepiej o nas świadczy, gorączkowo staramy się go pomniejszyć, wytłumaczyć, zbagatelizować. Nie jest nawet tak, abyśmy go chcieli ukryć czy zaprzeczyć, że miał miejsce”116.
113Gorączkowe pomniejszanie i bagatelizowanie faktów, którym nikt w Polsce ponoć nie zaprzecza, wynika ze strachu przed niesprawiedliwym posądzeniem. Zapewne tym formułowanym przez autorów, którzy „nie kryją, że powoduje nimi nienawiść”117: „W odpowiedziach mego syntetycznego Polaka rozpoznać można ten właśnie lęk, który odzywa się w Biednym chrześcijaninie… Lęk, aby nie zostać policzonym między pomocników śmierci”118.
114Gross tymczasem prowadzi w stronę udziału w ludobójstwie i nazywa je. Udziału przez obecność przy masowych morderstwach, ale także przez rolę „pomocników śmierci”, o której pisał Miłosz. To problem uosabiany przez „strażnika-kreta”, wobec którego staje „biedny chrześcijanin”, tylko że przedstawiony zupełnie inaczej niż u Błońskiego.
115W wersji z Upiornej dekady Gross daje wierszowi Miłosza taki kontekst: „Ale czy zabito na miejscu połowę, czy trzecią część, czy wszystkich miejscowych Żydów, to i tak ulice i ryneczki polskich miast i miasteczek spłynęły krwią, polowanie na ludzi trwało tygodniami”119. Rozwija też pominiętą w Biednych Polakach…, a sygnalizowaną przez Miłosza kwestię znaczenia Zagłady dla polskiej pamięci zbiorowej:
Otóż myślę, że dzięki Klukowskiemu dociera do nas wiedza o rzeczywistości okupacyjnej, która umknęła uwagi historyków i publicystów. Umknęła w tym sensie, że choć w wielu pracach znajdziemy wzmianki merytorycznie zgodne z esencją relacji Klukowskiego, to jednak nie jest ona punktem wyjścia do refleksji, która pokazywałaby znaczenie Zagłady dla polskiego społeczeństwa.120
116Chodzi o wyparcie wiedzy o tym, co się zdarzyło, i o zbiorowym udziale w wydarzeniach. O zapomnienie, które stało się możliwe dzięki kolektywnemu wysiłkowi przemilczania tego, o czym skądinąd wiedzieliśmy, o czym pisano w osobistych wspomnieniach, w świadectwach ofiar i dokumentach państwa podziemnego. Usunięcie niewygodnej dla autowizerunku wiedzy musi mieć zdaniem Grossa konsekwencje dla kultury:
A przecie to musiało zostawić traumatyczny ślad na zbiorowej psychice i o ile zostało zepchnięte w „społeczną nieświadomość”, to każdy psycholog społeczny nam powie, że tak się tej sprawy nie da załatwić i że będą nas dręczyć strachy i majaki, dopóki nie podejmiemy trudu świadomej artykulacji.121
Powtórzenie
117W roku 1987 kultura polska znalazła się w sytuacji podobnej do tej z lat czterdziestych. Po pogromie kieleckim pojawiły się publikowane w „Kuźnicy” i „Odrodzeniu” analizy wzorów kultury. Zabrali także głos otwarci katolicy, zatroskani „hańbą pogromu”, potępiający przemoc, a jednocześnie oddzielający ją od chrześcijańskich wzorów tożsamości oraz stający w obronie opinii Polski na świecie122. Oba ujęcia szybko zniknęły z przestrzeni publicznej.
118Błoński sięga po sposób myślenia zaproponowany przez otwartych katolików w latach czterdziestych i odnosi sukces. Jego stanowisko przez wiele lat traktowano jako ostatnie słowo w sprawie polskiej winy.
119W 2014 roku Przemysław Czapliński wrócił do eseju Błońskiego i zinterpretował go jako propozycję zbiorowej terapii. Trudno się dziwić. Terapia taka rzeczywiście jest od dawna konieczna, a Biedni Polacy… to jeden z nielicznych uznanych i cenionych tekstów, które dokonują pewnego – niewielkiego, jak się przekonaliśmy – wyłomu w monolicie polskiej opowieści o nas samych i o Zagładzie.
120Analizując motyw zbrukania i zmazy, Czapliński stwierdza:
autor uchwycił (…) dwuznaczność Zagłady w polskim systemie symbolicznym. System ów, napotykając w Zagładzie aspekty niepozwalające na jednoznaczną klasyfikację, odrzuca ją, czyniąc z niej brudną materię. (…) Dlatego polski symboliczny system czystości ponosi każdorazowo klęskę w zetknięciu z Zagładą, ponieważ każda klasyfikacja okazuje się względem niej klasy-fikcją.123
121Rzeczywiście, jeśli spojrzeć na artykuł Błońskiego z zewnątrz, trudno odmówić Czaplińskiemu racji. Wydaje się jednak, że tekst Biednych Polaków… nie dostarcza dowodów potwierdzających świadomość tego stanu rzeczy, konserwuje za to rozpadający się system symboliczny. Mimo to Czapliński proponuje powrót do Błońskiego jako kogoś, kto po publikacjach na temat Zagłady z ostatnich dwudziestu lat ma nam wciąż coś do zaoferowania: „Konieczna byłaby analiza polskiego systemu symbolicznego. Z pewnym zdziwieniem odnajdujemy w tekście Błońskiego propedeutykę takiego postępowania”124.
122Analiza polskiego systemu symbolicznego jest konieczna, zdumiewa jednak, że Czapliński, wybitny historyk literatury, jak mało kto zorientowany w literaturze przedmiotu, nie wybrał tekstu Grossa jako punktu wyjścia do terapii polskiej społeczności. Biorąc pod uwagę spójność zastosowanych w Biednych Polakach… zabiegów obronnych, należałoby uznać ten esej raczej za symptom niż propozycję uzdrowienia. Tymczasem każda terapia wymaga rozbrojenia mechanizmów wyparcia, które zabezpieczają przed konfrontacją z dręczącymi pacjenta problemami. Gross dostarcza narzędzi, żeby to zrobić. A jednak – a może właśnie z tego powodu – wciąż wolimy Błońskiego.
Notes de bas de page
1 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 11 stycznia 1987, s. 1 i 4. Tekst został przedrukowany bez zmian w roku 1996 w: tegoż, Biedni Polacy patrzą na getto, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996; w dalszej części tekstu cytuję za tym wydaniem.
2 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię, „Aneks. Kwartalnik Polityczny”, Londyn 1986, nr 41–42, s. 13–35; w dalszej części tekstu przywołuję to wydanie zapisem: J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1986). Artykuł w rozszerzonej wersji ukazał się w 1998 roku w książce Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939–1948, Universitas, Kraków 1998; w dalszej części tekstu przywołuję to wydanie zapisem: J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1998).
3 K. Persak, Wstęp, w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011, s. 22–23.
4 Tamże, s. 23.
5 Tamże.
6 Zob. rozdział 2 niniejszej książki, podrozdział Głos katolicki. Podwójne spojrzenie, s. 135–147.
7 Zob. np. D. Dabert, Zbuntowane wiersze. O języku poezji stanu wojennego, WiS, Poznań 1998.
8 „W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali…” Polska a Rosja 1939–1942, wybór i oprac. J.T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Aneks, Londyn 1983.
9 Zob. Jan Tomasz Gross w rozmowie z Aleksandrą Pawlicką, …bardzo dawno temu, mniej więcej w zeszły piątek…, WAB, Warszawa 2018, s. 128–133.
10 Tamże, s. 133.
11 Zob. rozdziały 3 i 4 niniejszej książki.
12 Lata osiemdziesiąte to okres, kiedy „słoń w pokoju” zmienił się już w „trupa w szafie”, a więc kiedy przemilczane dzięki zbiorowemu wysiłkowi treści zostały faktycznie usunięte ze społecznej świadomości; zob. E. Zerubavel, The Elephant in the Room, Oxford University Press, Oxford 2006; J. Tokarska Bakir, Zmowa społeczna. Socjologia i antropologia zaprzeczania, w: Przebyta droga 1989–2009. Dla Aleksandra Smolara, Fundacja im. Stefana Batorego & Fundacja „Zeszytów Literackich”, Warszawa 2011.
13 Zob. rozdział 1 niniejszej książki.
14 Zob. J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 14.
15 W wersji artykułu opublikowanej w „Aneksie” sprawa raportu Karskiego pojawia się w części poświęconej okupacyjnym polskim głosom o Żydach; zob. J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 27.
16 Tekst raportu wraz z poprawkami opublikowano w „Mówią Wieki” 1992, nr 11.
17 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 26.
18 Protest Kossak-Szczuckiej, wypowiedzi z „Tygodnika Powszechnego” po pogromie kieleckim, wstęp Władysława Bartoszewskiego do książki Ten jest z ojczyny mojej oraz film Sprawiedliwi Janusza Kidawy i Jana Gontarza z 1968 roku analizuje Tomasz Żukowski w rozdziale Sprawiedliwi na straży tabu w książce Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Wielka Litera, Warszawa 2018.
19 Zob. E. Koźmińska-Frejlak, Świadkowie Zagłady – Holocaust jako zbiorowe doświadczenie Polaków, „Przegląd Socjologiczny” 2000, t. XLIX/2, s. 181–206.
20 Zob. P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 281–381.
21 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 28.
22 W pierwotnej wersji „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię kwestia cenzury zasygnalizowana została na wstępie w inny sposób. Gross pisze o historii własnego tekstu, który powstał w 1979 roku, został złożony do druku w „Res Publice”, ale ostatecznie się nie ukazał, spotkał się też z niechętnymi reakcjami polskich przyjaciół; zob. J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…” ale go nie lubię (1986), s. 14.
23 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 18. Fragmenty poświęcone Błońskiemu opierają się na analizach z tekstu Tomasz Żukowskiego Wytwarzanie „winy obojętności” oraz kategorii „obojętnego świadka” na przykładzie artykułu Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto, „Studia Literaria et Historica” 2014, nr 2, https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/issue/view/7/showToc.
24 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 18.
25 Tamże.
26 Tamże.
27 W 1998 roku Gross przywołuje artykuł Błońskiego jako tekst, który wprowadził „pewien wyłom w kanonie interpretacyjnym stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny”; J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 28. W wydanej w 2018 roku rozmowie z Aleksandrą Pawlicką mówi: „To, co Błoński napisał, było tylko nieśmiałym szeptem: zapytywał, czy w związku z tym, że ziemia w Polsce nasiąkła żydowską krwią w czasie okupacji, to może jednak Polacy nie dość zasmucili się hekatombą Żydów?”; …bardzo dawno temu…., dz. cyt., s. 133.
28 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 30 (wyróżnienie J.T. Gross).
29 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 58.
30 W 1998 Gross przywołuje także wydany w 1958 roku w Lublinie Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny Zygmunta Klukowskiego.
31 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 30.
32 Andrzej Żbikowski określił stosunek polskiego otoczenia do Żydów mianem „kolaboracji egzystencjalnej”, a Elżbieta Janicka – „obserwacji uczestniczącej wtajemniczonej”; zob. A. Żbikowski, Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006, s. 429–430; E. Janicka, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu. O książce Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, r. 52, nr 2, s. 236–238.
33 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię, (1998), s. 59.
34 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 21–22.
35 Tamże, s. 10.
36 Tamże.
37 Tamże, s. 23.
38 Tamże, s. 10.
39 Tamże, s. 11.
40 Tamże, s. 22.
41 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 28–29.
42 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 19.
43 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 37.
44 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 19 (wyróżnienie J.T. Gross).
45 Tamże, s. 24.
46 Tamże, s. 30.
47 Tamże, s. 32.
48 Tamże, s. 24 (wyróżnienie J.T. Gross).
49 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 41.
50 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 32 (wyróżnienie J.T. Gross).
51 Tamże, s. 32.
52 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 60. O Polakach ukrywających pomoc Żydom przed sąsiadami Gross pisał już w pierwszej wersji tekstu; zob. J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 30.
53 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 15.
54 Tamże.
55 Tamże, s. 13.
56 Tamże, s. 20.
57 Zob. E. Janicka, Latający Cyrk im. Kazimierza Wielkiego przedstawia: „Najwęższy dom świata – wydarzenie na skalę globu”. Rekonstrukcja historyczna w 70. rocznicę Akcji Reinhardt, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2, s. 76–129, https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/article/view/slh (dostęp: maj 2018).
58 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 14.
59 Tamże, s. 20–21.
60 Zob. A. Cała, Żyd – wróg odwieczny. Antysemityzm w Polsce i jego źródła, ŻIH, Warszawa 2012, par. 7.2 i 7.4.
61 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 14.
62 Tamże, s. 21.
63 Tamże, s. 21.
64 Tamże, s. 14.
65 „Planowane od końca lat trzydziestych przez środowiska nacjonalistyczne «oczyszczenie» Polski z Żydów przez przymusową emigrację, zredefiniowane pod koniec okupacji jako projekt czystki etnicznej, zostało zrealizowane niemal w pełni”; A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie, w: Następstwa Zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych i M. Adamczyk-Garbowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Lublin–Warszawa 2011, s. 93.
66 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 23.
67 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 17.
68 Tamże.
69 Tamże.
70 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 29.
71 Tamże.
72 Tamże.
73 Tamże, s. 60.
74 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 20 (wyróżnienie J.T. Gross).
75 Tamże, s. 20; cyt. za J.J. Lipski, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy, w: Dwie ojczyzny i inne szkice, Myśl, Warszawa 1985, s. 36.
76 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 20.
77 Tamże, s. 21.
78 Stąd niemożność zintegrowania wojennej historii z obrazem, w którym Polacy walczą „za wolność waszą i naszą”; zob. tamże, s. 33.
79 Tamże, s. 18–19; cyt. wewnętrzne za J.J. Lipski, W rocznicę powstania w getcie. Tekst wygłoszony podczas mszy św. w intencji poległych i zamordowanych mieszkańców getta w Warszawie w kościele dolnym św. Stanisława na Żoliborzu 16 kwietnia 1983 roku, w: tegoż, Dwie ojczyzny i inne szkice, dz. cyt., s. 114.
80 Zob. T. Żukowski, Sprawiedliwi – sposób dyskryminacji Żydów?, „Przekrój” 8 października 2012, s. 20–22.
81 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 21–22; cyt. za: A. Szczypiorski, głos w: Polacy i Żydzi – podsumowanie dyskusji, „Kultura” 1979, nr 11, s. 124.
82 Tamże, s. 22.
83 Tamże, s. 22.
84 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 22.
85 Zob. tamże.
86 Zob. tamże, s. 21.
87 Tamże, s. 18. Motyw równowagi cierpień i podobieństwa losu pojawia się też w wariancie: „dyskusje – przyjacielskie na ogół – łączyły się dla wszystkich z przykrością i cierpieniem” (tamże, s. 15; wyróżnienie A.C.P, T.Ż.).
88 Tamże, s. 20.
89 Tamże, s. 19.
90 Tamże, s. 20.
91 Tamże, s. 19.
92 Tamże, s. 20.
93 Zob. L. Poliakov, Historia antysemityzmu. Epoka wiary, przeł. A Rosińska-Bóbr, O. Hedemann, Universitas, Kraków 2008; tegoż, Historia antysemityzmu. Epoka nauki, przeł. A Rosińska-Bóbr, O. Hedemann, Universitas, Kraków 2008; Historia antysemityzmu 1945–1993, red. L. Poliakov, przeł. A Rasińska-Bóbr, O. Hedemann, Universitas, Kraków 2010.
94 T.W. Adorno, Osobowość autorytarna, przeł. M. Pańków, PWN, Warszawa 2010, s. 128.
95 Zjawisko potwierdzania wyobrażeń większości przez nosicieli piętna opisuje erving Goffman: „Skoro wytyczne dobrego przystosowania są przedstawiane przez osoby przyjmujące punkt widzenia ogółu społeczeństwa, należałoby zapytać, co dla normalsów oznacza przestrzeganie tych zasad przez napiętnowanych. Oznacza to mianowicie, że normalsi nigdy nie zauważą niesprawiedliwości i cierpienia wynikających z konieczności dźwigania piętna. Oznacza także, że normalsi nie będą musieli przyznać przed sobą, jak ograniczona jest ich taktowność i tolerancja. Oznacza również, że mogą pozostać względnie nieskażeni przez intymne kontakty z nosicielem piętna, względnie niezagrożeni w swoich przekonaniach tożsamościowych”; E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przeł. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, wstęp do wyd. pol. J. Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 164.
96 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 21.
97 Tamże.
98 Tamże, s. 18.
99 Tamże, s. 21.
100 Zob. M. Głowiński, Esej Błońskiego po latach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, nr 2, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2006.
101 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 33.
102 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 19; Gross cytuje wypowiedź Jana Józefa Lipskiego; zob. J.J. Lipski, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy, dz. cyt., s. 34.
103 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 18.
104 Tamże, s. 22–23; Gross cytuje głos Andrzeja Szczypiorskiego z paryskiej „Kultury”, dz. cyt., s. 124.
105 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1986), s. 23.
106 Tamże.
107 Zob. tamże, s. 29.
108 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 19–20, 22–23.
109 Zob. tamże, s. 23.
110 Tamże.
111 Tamże.
112 Tamże.
113 Tamże.
114 Tamże, s. 17.
115 G. Bachelard, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, wyb. H. Chudak, tłum. H. Chudak, A. Tatarkiewicz; przedmowa J. Błoński, PIW, Warszawa 1975.
116 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 18.
117 Tamże, s. 15.
118 Tamże, s. 18.
119 J.T. Gross, „Ten jest z ojczyny mojej…”, ale go nie lubię (1998), s. 58.
120 Tamże, s. 59.
121 Tamże.
122 Pisze o tym Katarzyna Chmielewska, zob. rozdział 2 niniejszej książki, paragraf Głos katolicki. Podwójne spojrzenie.
123 P. Czapliński, Zagłada jako nieczystość, „Wielogłos. Pismo Wydziału Polonistyki UJ” 2014, nr 4, Czytania Błońskiego, s. 39.
124 Tamże, s. 40.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017