Rozdział 4. Ręka w rękę. Powoływanie świadków polsko-żydowskiego braterstwa
p. 217-278
Texte intégral
1W niniejszym tekście przyglądam się lekturom, które ustanowiły porządek dyskursu o Zagładzie w trzech ostatnich dekadach PRL-u. Szczegółowo analizuję cztery teksty: Ten jest z ojczyzny mojej Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny (1966), Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego (1977), Zdążyć przez Panem Bogiem Hanny Krall (1977) oraz Początek Andrzeja Szczypiorskiego (1986). Ich recepcja oraz uznanie, jakim cieszą się do dziś, świadczą, że książki te – pisane w kontrze do faktycznych lub wyobrażonych przekonań, jakie na temat polskiego antysemityzmu panują „na Zachodzie” – dostarczyły pożądanej w Polsce narracji o Zagładzie.
2Główne węzły tej narracji, które omówię poniżej, to: bohaterska pomoc niesiona Żydom przez Polaków, wspólna walka Polaków i Żydów przeciwko niemieckiemu okupantowi, kreowanie Armii Krajowej na głównego sojusznika żydowskiej konspiracji oraz dekomunizacja polskiej pomocy Żydom i powstania w getcie warszawskim. Wspomniane teksty łączy także budowanie symetrii doświadczeń Polaków i Żydów. Są to symetrie grozy, zbrodni, zdrajców i ofiar oraz łącząca je wszystkie w spójną całość symetria nazizmu i komunizmu.
3W analizowanych przeze mnie tekstach podmiotem narracji o Zagładzie są Polacy, a jej tematem – ich bohaterska postawa. Nie ma tu – poza Zdążyć przed Panem Bogiem, którą to książkę omawiam na końcu jako przypadek szczególny – próby opowiedzenia o doświadczeniu żydowskim, a w każdym razie nie taka jest stawka tych narracji. Stawką jest obraz Polaków, a punktem dojścia – jego wyidealizowana wersja, zgodnie z którą absolutna większość społeczeństwa polskiego czy to indywidualnie, czy to przez działanie w zorganizowanej konspiracji solidaryzowała się z Żydami i robiła wszystko, co mogła, a nawet więcej, by Żydom pomagać.
4Zestawienie tych konkretnych utworów jest wreszcie podyktowane faktem, że wszystkie one powołują świadków, by dowieść wspaniałej postawy Polaków wobec Żydów. W trzech przypadkach – Ten jest z ojczyzny mojej, Zdążyć przez Panem Bogiem i Początku – na świadków zostają powołani Żydzi. W Rozmowach z katem świadkiem polskiej sprawy Moczarski czyni esesmana Jürgena Stroopa. W niniejszym tekście rozważam, czemu służy ten literacki zabieg.
Szkalowanie narodu polskiego
5W recenzjach książki Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny Ten jest z ojczyzny mojej – bez wyjątku entuzjastycznych – powtarza się motyw „oczerniania Polaków”1: „kalumnii rzucanych na Polaków”2, „szkalowania narodu polskiego”3, „oszczerstw pod adresem Polaków”4, „nasilonych ataków na Polskę”5, „fałszywych i błędnych zarzutów pod adresem Polaków”6, „nasilenia antypolskiej propagandy”7. Kalumnie, oszczerstwa, ataki i błędne zarzuty, o których mowa, dotyczą polskiego antysemityzmu8 – zwłaszcza z okresu okupacji, ale też sprzed niej i po niej – „rzekomej obojętności wobec tragedii żydowskiej”9 oraz „bierności polskiego społeczeństwa w latach realizacji przez Niemców zagłady narodu żydowskiego”10. Zdaniem recenzentów ich celem jest przeciwstawić „rzekome okrucieństwa i zwyrodnienia Polaków humanitarnej i szlachetnej postawie żołnierzy Wehrmachtu i oddziałów SS”11, przekonać, że „eksterminacja Żydów nie byłaby możliwa, gdyby Polacy nie współdziałali z Niemcami w tej sprawie”12, a w efekcie „odpowiedzialnością za hitlerowskie ludobójstwo obciążyć inny męczeński naród świata – Polaków”13, jak zgodnie ostrzegają Tadeusz Kur, Jerzy Turowicz i Wanda Leopold.
6Choć, jak pisze Wanda Leopold, jeśli chodzi o obraz sytuacji Żydów, w polskiej literaturze przedmiotu także „dominują portrety kata, szmalcownika, obojętnego świadka i wizje bezbronności, nie tylko fizycznej, ale i psychicznej”14, jednak kalumnie, oszczerstwa, ataki i fałszywe zarzuty, na które narażeni są Polacy, a o których donoszą zatroskani recenzenci, płyną przede wszystkim z zagranicy. Dokładniej z Zachodu. Daniel Passent stawia na łamach „Polityki” tezę, że ich przyczyną jest antykomunizm: chęć delegitymizacji kraju z bloku wschodniego jako kraju, w którym szerzy się antysemityzm. Tadeusz Kur ataki te przypisuje niewiedzy. „Nie wszyscy na Zachodzie zdają sobie sprawę, jak żyliśmy w Polsce w czasie okupacji, jak brutalny i bezwzględny był terror hitlerowski i jak nikłe były możliwości naszej samoobrony” – pisze na łamach czasopisma „Prawo i Życie”15. Marian Marek Drozdowski oprócz niewiedzy podejrzewa złą wolę autorów „rozpowszechnianych na Zachodzie opinii”16. Bogusław Gajdziński z kolei dowodzi, że oszczerstwa pod adresem Polaków wynikają z faktu, iż Polacy ratujący Żydów byli dotąd zbyt skromni, by mówić o swoim bohaterstwie, w efekcie czego ich dokonania nie są znane opinii publicznej, a zatem nie można przeciwstawić ich fałszywym pogłoskom, jakoby Polacy zachowywali się wobec Żydów niegodziwie. Polska skromność okazała się szkodliwa, bo umożliwiła „paszkwilantom” z Zachodu ferowanie fałszywych opinii17.
7Dobrze więc się stało, że Bartoszewski i Lewinówna tę „fałszywą skromność przemogli”, gdyż „cała opinia publiczna dość długo czekała na taką czy podobną dużą pozycję”18. „Książka ta jest odpowiedzią na szereg kłamliwych i wulgarnych wydawnictw, jakie ukazały się ostatnio na Zachodzie” – wtóruje Gajdzińskiemu Kazimierz Wojciechowski19. Ryszard Bender także uważa, że publikacja Bartoszewskiego i Lewinówny powinna trafić do „międzynarodowej opinii publicznej”, bo ma charakter świadectwa, które zadaje kłam „oszczerstwom o bierności polskiego społeczeństwa w latach realizacji przez Niemców zagłady narodu żydowskiego”20. Opinię tę podziela Wanda Leopold: „Trudno o godniejszą i bardziej przekonującą odpowiedź niż ta książka”. Odpowiedź – dodajmy – na „falę oszczerstw o gwałtownym antysemityzmie społeczeństwa polskiego w czasie okupacji, sięgającą aż do prób zrzucenia na Polaków odpowiedzialności za obozy koncentracyjne i eksterminację Żydów”21.
8Nic dziwnego, że Jerzy Turowicz w „Tygodniku Powszechnym”, Tadeusz Kur w „Prawie i Życiu”, Bogusław Gajdziński w „Kierunkach”, Janusz Berghauzen w „Tygodniku Kulturalnym”22 i Marian Marek Drozdowski w „Nowych Książkach” zgodnie apelują o prędki przekład dzieła Bartoszewskiego i Lewinówny na inne języki i natychmiastową jego dystrybucję za granicą, gdzie będzie stanowić skuteczną broń przeciwko pomówieniom o antysemityzm – opinii „boleśnie niesprawiedliwej i bezpodstawnej”23. Broni takiej Polacy wyczekiwali. Wyczekiwali tak desperacko, że – jak pisze Wanda Leopold – mimo wysokiej ceny kupują po kilka egzemplarzy książki, by wysłać je za granicę. Na dowód, że zagranica myli się w ocenie Polaków24.
„Inspirowana akcja”
9Recenzenci Ten jest z ojczyzny mojej rzadko wskazywali, jakie konkretnie teksty kultury mają na myśli, pisząc o rozpętanej na Zachodzie oszczerczej kampanii wymierzonej w Polaków. Bogusław Gajdziński wśród ich autorów wymienił: „Urisa”, czyli Leona Urisa, autora powieści Exodus (1958) i Miła 18 (1961) – obie osiągnęły status bezapelacyjnych bestsellerów w Stanach Zjednoczonych; „doktora Icerlesa”, czyli Ignacego Iserlesa, polskiego Żyda należącego do tzw. aliji gomułkowskiej (grupy osób, które wyemigrowały do Izraela po 1956 roku), członka izraelskiej komunistycznej partii Mapam i redaktora naczelnego wydawanego w Izraelu polskojęzycznego czasopisma „Od nowa”, będącego organem Mapam; „Steinera”, czyli Jeana Françoisa Steinera, autora książki non-fiction pt. Treblinka: la révolte d’un camp d’extermination, wydanej we Francji w 1966 roku; wreszcie „Kosińskiego”, czyli Jerzego Kosińskiego, autora między innymi powieści The Painted Bird, wydanej w Stanach Zjednoczonych w 1965 roku. Zaniepokojony wizerunkiem Polski za granicą Tadeusz Kur także wspomniał o Jerzym Kosińskim, a zestaw „paszkwilantów” uzupełnił o „A. Penzika”, czyli Abrahama Penzika, autora wydanej w 1944 roku w Nowym Jorku polskojęzycznej książki Antysemici i nekrofile: uwagi o kwestji żydowskiej w Polsce.
10Szczególną uwagę polskiej prasy lat sześćdziesiątych wzbudziło pisarstwo Urisa i Kosińskiego. Książki obu autorów ukazały się w Stanach Zjednoczonych i poruszały między innymi – choć nie wyłącznie, a w przypadku powieści Leona Urisa wręcz marginalnie – temat stosunku Polaków do Żydów. Sprawiły, że na kilka lat przed ukazaniem się Ten jest z ojczyzny mojej w prasie polskiej i polonijnej pojawiły się artykuły alarmujące, że na Zachodzie Polska jest szkalowana jako kraj antysemicki.
11Na łamach „Życia Literackiego” w tekście Miła 18 Leona Urisa anonimowy autor zarzucił Urisowi „nieobiektywizm, kierowany głównie przeciw Polakom”, „zaślepiony subiektywizm”, „prymitywną łatwość” i „baśniowe kreacje”25. Porównał powieść Urisa do Trędowatej, bo obie książki trafiły „do gustów niewybrednych czytelników”. „Z tym, że Trędowata nie wyrządziła nikomu większej szkody. A Miła 18 rozpowszechnia po świecie opinię o Polakach, najbardziej krwawych antysemitach, którzy razem z Niemcami wymordowali Żydów” – konkludował autor zatrwożony faktem, że książka Urisa nie schodzi z listy bestsellerów „New york Times Book Review”. O Urisie wspomina też Wiesław Górnicki, recenzujący na łamach „Polityki” Malowanego ptaka26. Twórczość obu pisarzy uznaje on za „fragmenty tej samej uporczywej kampanii antypolskiej, której fala wzniosła się od kilku lat”. Artykuł w „Polityce” ma ton zjadliwy i sarkastyczny: „Rzecz nadawałaby się na najwyżej cierpki felietonik, bośmy już nie takie historie o sobie czytywali”. Niestety, wymaga więcej, bo sugeruje, że jest autobiografią, nadając powieści Kosińskiego pozór autentyczności.
To dzikie, okrutne plemię, wśród którego Kosiński spędził pięć lat wojny, jaskiniowe w swym obyczaju, nie znające współżycia, uczuć macierzyńskich, litości ani solidarności, przeżarte nienawiścią do ostatniego włókna, prymitywne do idiotyzmu – to my. To o nas czytają teraz tysiące inteligentnych czytelników w Stanach i Europie zachodniej. I dowiadują się, jak to polscy chłopi mordowali żydowskie dzieci
12– alarmuje recenzent i określa książkę Kosińskiego pogardliwym mianem „afery”. W tonie sensacyjnym o Malowanym ptaku piszą także na łamach „Odry” Hanna Wydżga i Jan Zaborowski27, którzy przytaczają szczegóły z życia intymnego autora, insynuują, że ożenił się dla pieniędzy ze starszą od siebie bogaczką i że to ona stoi za jego nową powieścią, ponieważ jest uwikłana politycznie. Tekst uważają za pisany pod tezę o dzikich, okrutnych i ksenofobicznych Polakach, co spotkać się musiało z wielkim aplauzem w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej.
13Tezę, jakoby Kosiński pisał swoją książkę na zamówienie – tyle że Niemiec Zachodnich – powtarza na łamach „Kultury” Janusz Wilhelmi28. Jego zdaniem RFN musiał sfinansować wydanie książki Kosińskiego, „podobnie jak inne antypolskie publikacje, (…) które dowodzą, że to nie tyle Niemcy, ile raczej Polacy mordowali Żydów”. Tekst Wilhelmiego nosi znamienny tytuł Psychologia nienawiści. Zdaniem recenzenta Kosiński pała nienawiścią do Polski, co jest przejawem jego niewdzięczności, bo w końcu ktoś go w Polsce uchronił przed komorą gazową, ktoś go wykarmił i dał mu wykształcenie. Oprócz „żydowskiej niewdzięczności” pojawia się w artykule Wilhelmiego inna antysemicka konstrukcja: Żyda, który nie jest w stanie „kochać rzeczy trwalszych niż on sam”, to znaczy nie potrafi mieć ojczyzny, a zatem nie jest w stanie wypełnić wobec niej indywidualnych powinności. To rzekome „kalectwo” Kosińskiego sprawia, że Wilhelmi odmawia pisarzowi pełni człowieczeństwa. Recenzent snuje swoje rozważania, patrząc – jak sam zdradza – na zdjęcie Kosińskiego, co sugeruje rozpoznanie w pisarzu obcego, nie-Polaka, Żyda. I konkluduje, że Amerykanie nie powinni czuć się bezpiecznie, mając w kraju kogoś takiego, gdyż opluje on każdą ziemię, gdy tylko zostawi ją za sobą: „Wątpię bowiem, aby pokochał swą nową ojczyznę. Jest, jak poprzednia, ojczyzną z przypadku”.
14Wyrazy zaniepokojenia „oszczerstwami” pod adresem Polski i Polaków wyrażano także na łamach prasy Polonii w Stanach Zjednoczonych.
Polska niema [pisownia za oryginałem – A.Z.] dobrej prasy. Przeciwnie, ma raczej bardzo złą prasę, w przeciwieństwie do jeszcze niedawnych czasów z przed kilku, a nawet z przed paru lat. Można prawie iść o zakład, że nie pisze się tyle książek i artykułów o antysemityzmie w hitlerowskich Niemczech, co o antysemityzmie w Polsce. Bodajże w ostatnim tygodniu rejestrowałem ukazanie się w Stanach Zjednoczonych książki pt. The Painted Bird, która jest zwykłem paszkwilem na Polskę, a już mamy następny podobny fakt do odnotowania
15– pisze Jerzy Przyłuski na łamach „Dziennika Związkowego”, którego lokalne wydania ukazywały się w wielu stanach USA29. Następnym „faktem” jest artykuł Abrahama M. Rosenthala z „New york Timesa” o antysemityzmie w Polsce. Rosenthal nie wspomina, że Żydzi w Polsce znajdywali schronienie i że przed wojną było ich w Polsce trzy miliony (co Przyłuski uważa zapewne za liczbę przytłaczającą), nie wspomina o Polakach ratujących Żydów, pisze za to o szmalcownikach, czyniąc z „bandytyzmu” postawę reprezentatywną dla Polaków. Autor skandalicznego w oczach Przyłuskiego artykułu spędził półtora roku w Warszawie, a swoje informacje czerpał od polskich Żydów. „Otóż czy nie zastanowiło to Rosenthala, że informacje udzielone przez nich mogą być jednostronne, a sądy oparte na osobistych emocjach i może uprzedzeniach?” – komentuje dziennikarz. W przeciwieństwie do Polaków Żydzi są w jego oczach niewiarygodnym źródłem wiedzy, informatorami, którym nie wolno ufać. Posługując się tą antysemicką kliszą, Przyłuski jednocześnie konstatuje, że polski antysemityzm „nigdy nie miał aspektów nienawiści religijnej, rasowej czy narodowej. Miał on raczej swoje źródło i znajdował wyraz w płaszczyźnie gospodarczej i społecznej”. Swój artykuł kończy insynuacją, jakoby istniała „jakaś inspirowana akcja”, której efektem jest moda na pisanie źle o Polsce. „Jest to poważna sprawa, która Polsce może przynieść niepowetowane straty” – kończy swój artykuł.
16Że „brudna fala antypolskiej publikacji nie jest rzeczą przypadku, lecz jest „inspirowana, reżyserowana, finansowana”, dowodzi także Kazimierz Kąkol w obszernym artykule Mętna fala, który ukazał się na łamach czasopisma „Prawo i Życie” obok dwóch innych tekstów – fragmentu książki Leona Hirszfelda Historia jednego życia (1957) o tym, że po wojnie Niemcy będą chcieli zrzucić ciężar zbrodni, zbagatelizować ją i zapewne pomogą im w tym niemieccy Żydzi, oraz obszernego artykułu o akcjach straży pożarnej na rzecz ratowania Żydów30. Kąkol dowodzi, że w Niemczech Zachodnich kwitnie propaganda wybielająca Niemców, a RFN sponsoruje produkty tej propagandy w innych krajach: „Wysokość nakładów wydawnictw, natarczywość reklamy, agresywność załganych autorów – reklamujących się jako naoczni świadkowie, bądź ofiary prześladowań – przydają pozór prawdopodobieństwa wywodom wprost horrendalnym”. Kąkol wspomina o antysemityzmie – także tym powojennym – omawianym w powieściach Leona Urisa. Powieści te podaje jako przykład zakłamania relacji polsko-żydowskich. Na Urisie jednak nie poprzestaje:
określenie „fala publikacji” nie jest bynajmniej przesadzone. Oto tytuły książek wydanych ostatnio na Zachodzie, służących forsowaniu bezzasadnych – oszczerczych tez: Chaim Kaplan – Scroll Agony (USA 1965), Alexander Donat – The Holocaust Kingdom (USA 1965), Isaac Singer – Jakob der Knecht (NRF 1965), Georges Friedman – Fin du peuple Juif (Francja 1965), Max Dimont – Jews, God and History (USA 1962), Oskar Pinkus – The House of Ashes (USA, Kanada 1964), Irena Penzik – Ashes to the Taste (USA 1964).
17Zestaw ten wieńczy „spec od paszkwilanckich opracowań” – Jerzy Kosiński. Zdaniem Kąkola Leon Uris kłamie, bo nie wie – nie przeżył okupacji w Polsce. Ale ci, którzy wiedzą (w domyśle: Jerzy Kosiński), dopuszczają się potwornej nikczemności: „przemilczają cierpienia zadawane narodowi polskiemu, nie dostrzegają niemal Niemców jako sprawców eksterminacji i martyrologii, eksponują ekscesy i zbrodnie ludzi z marginesu społecznego”. By zdyskredytować Kosińskiego, Kąkol powtarza plotki o intymnym życiu pisarza, a następnie sięga po antysemicki repertuar, sugerując, że Malowany ptak został napisany dla zysku, bo jego autor posiada „zmysł handlowy”, który podpowiada mu, co pisać i do jakich odbiorców trafiać, „byle interes szedł…”. Artykuł swój kończy cytatem z odezwy ZBOWiD-u: „Naród polski, skazany przez hitleryzm na zagładę, nie może zapomnieć zbrodni na nim dokonanych”, i dodaje, że naród ów powinien też wiedzieć „o zbrodniach, jakich się na nim dokonuje aktualnie, szkalując go i zohydzając”.
Miła 18
18Z braku miejsca przyjrzyjmy się bliżej tylko jednej z wymienianych „paszkwilanckich” publikacji, a mianowicie Miłej 18 Leona Urisa. Co konkretnie zirytowało polskich recenzentów, że książka zyskała sławę oszczerstwa wymierzonego przeciwko Polakom? Wydana w Stanach Zjednoczonych w 1961 roku i okrzyknięta tam wielkim wydarzeniem, doczekała się polskiego wydania dopiero w roku 199931, choć akcja tej prawie sześćsetstronicowej powieści toczy się w całości w Polsce.
19Miła 18 to syjonistyczna powieść sensacyjna osnuta na kanwie Zagłady. Jej akcja rozpoczyna się przed wojną, a kończy wraz z upadkiem powstania w getcie warszawskim. Leon Uris był ponoć w Polsce w latach pięćdziesiątych, by zebrać materiały do książki. Rzeczywiście wiele szczegółów fabularnych pokrywa się z danymi przytaczanymi przez historyków. Jednak główny wątek – żydowska konspiracja, żydowski opór i powstanie w getcie warszawskim jako dzieła niemal wyłącznie syjonistów – to fikcja. Wydaje się, że celem, który przyświecał Urisowi, było przedstawienie Żydów jako walecznych i solidarnych bojowników na przekór popularnej kliszy o tym, że „szli jak barany na rzeź”. Powieść kończy powstanie jako finałowy dowód żydowskiej dzielności bojowej, przy czym autor chciał, by chwała tego zrywu opromieniała syjonistów, toteż im właśnie przypisał inicjatywę powstańczą i dowodzenie. Co prawda wielokrotnie i z sympatią wspomina o syjonistach lewicowych oraz o komunistach żydowskich, ale, co znamienne, Bund nie pojawia się w książce w ogóle.
20Polska, Polacy, relacje polsko-żydowskie nie stanowią głównego przedmiotu książki, raczej dopełniają obraz. Na ich tle toczą się losy głównych bohaterów, więc trzeba o nich wspomnieć. Uris nie poświęca im większej uwagi, jedynie zarysowuje, by zdać sprawę, w jakich warunkach przyszło żyć i umierać jego bohaterom. Te warunki to przede wszystkim zagrożenie ze strony Polaków i polski zarobek na żydowskiej krzywdzie. „Większość Polaków wykazuje wobec nas obojętność” – notuje w dzienniku wzorowany na postaci Emanuela Ringelbluma archiwista getta Aleksander Brandel32. Za chwilę jednak dowiadujemy się, że osoby rozpoznane przez Polaków jako Żydzi muszą dawać łapówki, by ich nie zadenuncjowano, że na Żydów regularnie napadają szmalcownicy, że gdy Żydzi w transportach do obozów błagają Polaków o wodę, ci najpierw żądają kosztowności, a dopiero po ich dostaniu podają Żydom śnieg, że propaganda antysemicka skierowana do Polaków odnosi spodziewane rezultaty33, w efekcie czego Niemcom łatwo jest namawiać Polaków do ataków na Żydów:
Rudolph Schreiker, nie chcąc pozostać w tyle za Oddziałem Reinharda, rozkazał setkom bandytów z Solca oraz bandom młodocianych przestępców napadać na żydowską dzielnicę, tłuc okna wystawowe, bić na ulicach ortodoksyjnych Żydów i rabować mienie mieszkańców. Dał wyraźnie do zrozumienia, że żaden Polak nie zostanie ukarany za przestępstwa wymierzone przeciwko Żydom. Polakom, którzy zadenuncjują Żydów z „aryjskimi” kenkartami, obiecuje się specjalne nagrody.34
21Choć Uris wskazuje na Niemców jako na prowodyrów, powodów wrogiego stosunku Polaków do Żydów w Polsce upatruje przede wszystkim w przedwojennym antysemityzmie. Gdy główny bohater książki Andrzej Androwski, który przed wojną służył w wojsku polskim i miał wysoką rangę, słucha zwierzeń byłego podwładnego Styki, dowiaduje się, że jego żołnierze początkowo go nienawidzili, bo był Żydem, a potem musieli bić się z żołnierzami innych jednostek o jego honor, bo ich dowódca był regularnie obrażany. W postawie Niemców wobec Żydów Styka widzi podobieństwo do postaw polskich: „Odkąd wybuchła wojna, obserwowałem zachowanie Niemców i myślałem sobie: Matko Boska, my zachowywaliśmy się tak samo przez setki lat. Dlaczego?”35. W rozmowie z przyjacielem Andrzej, który nie potrafi wyobrazić sobie emigracji do Palestyny, bo jest zbyt mocno przywiązany do Warszawy, wyznaje: „Mój ojciec dał mi kraj, który mnie nienawidził”36. W warunkach okupacyjnych nie ma co do tego wątpliwości. Pewnego dnia, by wymusić posłuch na mężczyźnie, który może mu pomóc przedostać się do obozu na Majdanku, Andrzej blefuje, że jest to rozkaz Armii Krajowej. Mężczyzna odpowiada: „Dlaczego? Przecież tam są sami Żydzi. (…) Do cholery, nie będę nastawiać karku dla jakichś Żydów!”37.
22Mimo wysiłków, próśb, odezw i błagań o wspólne podjęcie walki opisani przez Leona Urisa konspiratorzy żydowscy zostają całkowicie zignorowani. Między „stroną aryjską” a gettem nie istnieje inny kontakt niż ten, który wymuszają zarabiający na żydowskiej zagładzie Polacy. Podczas powstania w getcie Aleksander Brandel nadaje przez radio komunikat zapoczątkowany słowami: „Bracia Polacy! Dziś, 19 kwietnia 1943, zbuntowaliśmy się jako pierwsi przeciwko hitlerowskiej tyranii i rozpoczęliśmy walkę o wolność”. Błaga Polaków o przystąpienie do walki z Niemcami i odwołuje się do wartości niepodległej Polski, ale także nagłaśnia fakt zagłady Żydów. Oto komentarz autora:
W Warszawie panował dość pogodny nastrój. Dobiegające od strony getta odgłosy strzałów i wybuchów budziły przez jakiś czas niepokój mieszkańców aryjskiej części miasta. Ale radio i gazety szybko wytłumaczyły im, że ukryły się tam bandy przestępców, a siły niemieckie rozpoczęły akcję mającą na celu ich wyparcie. Niemcy przyznali się do straty kilku ludzi, zapewniali jednak, że nie należy zwracać większej uwagi na odgłosy strzelaniny. Komunikaty nadawane przez podziemną radiostację uznano za objaw typowo żydowskiej przesady. Poza tym nikt się nimi w gruncie rzeczy nie przejął.38
23Zdaniem Urisa nie przejęła się również Armia Krajowa. W Miłej 18 żydowska konspiracja, mimo podejmowanych prób, ma ogromne trudności w nawiązaniu kontaktu z AK. Akowski dowódca Roman, z którym są zmuszeni pertraktować Żydzi, nie został opisany pochlebnie. Krytyka Urisa ma charakter socjalistyczny:
W migocącym świetle lampy [Andrzej] dojrzał twarz Romana. Widział tego rodzaju ludzi tysiące razy w tysiącu miejsc. Wysoki, szczupły, wyprostowany blondyn. Wysokie czoło, kręcone włosy. Na jego twarzy malowała się pewność siebie, typowa dla przedstawicieli polskich klas wyższych. Przypominał Andrzejowi pułkownika kawalerii: ten sam drwiący uśmiech, to samo poczucie wyższości. Mógł odgadnąć jego życiorys. Syn arystokraty, posiadającego majątek ziemski. Lubił wystawny tryb życia. Miał mentalność średniowiecznego szlachcica. Przed wojną mieszkał zapewne gdzieś na południu Francji. Polska niewiele go obchodziła, ale chętnie czerpał zyski ze swych majątków, wyzyskując niemiłosiernie chłopów. Bywał w kraju tylko z okazji ważnych wydarzeń towarzyskich. Ocena Andrzeja była zadziwiająco trafna. Roman, podobnie jak wielu innych przedstawicieli jego sfery, stał się polskim patriotą dopiero po niemieckiej inwazji. Nawiązał kontakty z londyńskim rządem emigracyjnym, ponieważ było to w tym okresie modne. W Londynie roiło się od Polaków, którzy zbierali się, by słuchać Szopena, recytować poezję i wspominać Warszawę z „dawnych dobrych czasów”.39
24W powieści Miła 18 dowódca AK jest przedwojennym antysemitą. O Andrzeju Roman myśli: „Żydek, oszust, złodziej”40. Andrzej spotyka się z Romanem trzykrotnie. Najpierw prosi go o przyjęcie w szeregi AK. Swoją odmowę Roman uzasadnia tym, że „nasi ludzie” nie słuchaliby rozkazów Andrzeja. Kiedy Andrzej pyta Romana wprost, czy w AK nie ma miejsca dla Żydów, dowódca potakuje. Za drugim razem Andrzej prosi o utworzenie żydowskiej jednostki AK w getcie. Roman znowu odmawia, tym razem wymawiając się brakiem broni. W końcu podczas kolejnego spotkania Andrzej prosi Romana, żeby dołączył do walki z Niemcami. Ten po raz trzeci odmawia. Kiedy Andrzej opowiada koledze z żydowskiej konspiracji o pierwszym spotkaniu, wywiązuje się między nimi taka rozmowa:
[Andrzej Androwski:] Oni nie chcą nikogo, kto nie jest od dziesięciu pokoleń czystej krwi Polakiem i katolikiem.
[Szymon eden:] Mogłem ci to powiedzieć. Żydzi, którzy wstąpią do partyzantki, są mordowani przez ludzi, którzy kradną im buty i broń. Mogłem ci też powiedzieć, że Armia Krajowa nie poprze koncepcji tworzenia oddziałów żydowskich.41
25Ale AK to w książce Urisa nie tylko obojętność na los żydowski, odmowa współpracy z Żydami i dowódca-antysemita. To także realne szkody wyrządzone żydowskiemu ruchowi oporu. Po pierwsze, AK kontroluje rynek broni i nie chce ani jej dać, ani sprzedać Żydom. Po drugie, AK kradnie pieniądze przeznaczone dla Żydów.
Zygielbojm i Schwartzbart donieśli nam z Londynu, że w przeznaczonym dla nas zrzucie, przejętym przez Armię Krajową, było piętnaście tysięcy dolarów. Tolek Alterman dostał od nich tylko 1650. Naszym naczelnym zadaniem jest nawiązanie bezpośredniego kontaktu z Anglią42
26– zapisuje w dzienniku getta Aleksander Brandel. Po trzecie, mimo desperackich starań żydowskich partyzantów AK nie chce przekazać rządowi londyńskiemu sporządzonego w lipcu 1942 roku przez konspirację żydowską raportu o obozach śmierci. Raport zostaje w końcu wysłany podstępem dzięki wysiłkom żydowskim. Wszystko to razem sprawia, że podczas powstania w getcie warszawskim bohaterowie Urisa wiedzą, że nie mogą liczyć na pomoc ze „strony aryjskiej”, a w krytycznym momencie sojusznicy po „aryjskiej stronie”, Gabriela i Kamek (wzorowany zapewne na postaci Kazika Symchy Rotema), decydują się nie zwracać po pomoc do AK, bo groziłoby to zdradą. W książce wielokrotnie powtarzają się wzmianki o Finlandii, Danii, Holandii, Francji i Bułgarii jako krajach, w których Żydzi mogli liczyć na wsparcie rządu i odmowę wydania Niemcom43. Bohaterowie powieści zgodnie uważają, że nawet Węgry i Rumunia stanowią dla Niemców większy problem niż Polska, jeśli chodzi o stosunek miejscowej ludności do Żydów. „Boże, Boże, co moglibyśmy zrobić, gdybyśmy mogli liczyć na ochronę ze strony Armii Krajowej, w której służy już ćwierć miliona ludzi!” – notuje w dzienniku getta erwin Rosenblum44.
Niech pan nie obciąża reszty świata odpowiedzialnością za waszą polską nikczemność. (…) Polska to jedyny zakątek świata, w którym mogły powstać obozy śmierci. Gdyby Niemcy spróbowali tak postępować w Londynie, Paryżu czy Nowym Jorku, przekonaliby się szybko, że ich armia jest zbyt mała, by ochronić ich przed ludnością. To jest możliwe tylko w waszej cholernej Warszawie!
27– mówi Andrzej Androwski Romanowi z AK, gdy ten przekonuje go, że na świecie nikt nie przejmuje się losem Żydów45. Książkę kończy obszerna notatka dziennikarza szwajcarskiej agencji prasowej, przyjaciela i sojusznika bohaterów powieści. Jest w niej i takie zdanie: „Polski rząd emigracyjny już teraz dokonuje cudów retoryki, by usprawiedliwić Polaków, którzy brali udział w zmowie milczenia”46.
Ten jest z ojczyzny mojej
28Po lekturze powieści Leona Urisa oraz artykułów publikowanych w polskiej prasie lat sześćdziesiątych, alarmujących, że Zachód przedstawia Polskę jako kraj antysemicki, trudno nie odnieść wrażenia, że książka Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945 Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny stanowi na nie odpowiedź. Bartoszewski i Lewinówna tworzą ramę narracyjną pozwalającą opowiedzieć o postawach Polaków podczas wojny w sposób, który usatysfakcjonuje Polaków, choć stoi w sprzeczności z informacjami pochodzącymi od świadków, historyków, pisarzy. Rama ta, jak za chwilę zobaczymy, zostanie przyjęta z wielkim entuzjazmem i powielona przez kolejne recenzje. Najpierw jednak przyjrzyjmy się wstępowi do książki, by zrekonstruować opowieść, której podporządkowany zostaje tom zaprojektowany jako świadectwo polskiej pomocy Żydom podczas Zagłady.
29W obszernym wprowadzeniu zatytułowanym Po obu stronach muru Bartoszewski zaczyna od ustanowienia symetrii między okupacyjną sytuacją Polaków i Żydów: symetrii grozy i symetrii zdrajców. „Ponieważ terror wobec Polaków był również straszliwy, trudno było dostrzec, że wobec Żydów [Niemcy] stosują (…) politykę szczególną” – pisze47. Twierdzi także, że „Polacy mieli być zgładzeni tak jak Żydzi”48. Dopiero na tle tej symetrii uwypuklane przez Bartoszewskiego poświęcenie Polaków w niesieniu pomocy Żydom nabiera charakteru wyjątkowego. Narracja Bartoszewskiego przebiega następująco: Polacy byli gnębieni i prześladowani bardziej niż inne narody – także za pomoc Żydom, za którą groziła kara śmierci – a mimo to nie poprzestali na pomocy indywidualnej, ale stworzyli organizację, która zajmowała się wyłącznie pomocą Żydom (mowa oczywiście o „Żegocie”).
30Co się tyczy symetrii zdrajców, autor Po obu stronach muru odnotowuje wprawdzie krzywdy wyrządzane Żydom przez Polaków, ale kwituje je stwierdzeniem, że ci, którzy za nie odpowiadają, „znaleźli się na marginesie własnej społeczności”, a ponadto krzywdzili oni w ten sposób nie tylko Żydów, lecz także chrześcijan, którzy Żydom pomagali49. Obrazu dopełnia figura żydowskich „konfidentów, sprzedawczyków i zdrajców”, którzy byli „dla ludności w gettach plagą większą niż podobne zjawisko wśród Polaków”50. Zdaniem Bartoszewskiego szmalcownictwem, rabunkiem, szantażami i zabójstwami parali się wszyscy, nie tylko Polacy, i były one wymierzone nie tylko w Żydów, ale także w Polaków. Szmalcowników opisuje Bartoszewski jako
konfidentów Kriminalpolizei – narodowości niemieckiej, ukraińskiej, litewskiej, polskiej i żydowskiej, denuncjatorów pozyskanych przez okupanta obietnicą korzyści materialnych oraz szantażystów wymuszających na własny rachunek okup od Żydów i dopomagających im Polaków pod groźbą wydania w ręce niemieckie.51
31W ujęciu Bartoszewskiego szmalcownictwo to zatem proceder ludzi wszelkich narodowości, eliminowany bezwzględnie przez AK, a także potępiany społecznie:
W świadomości ogółu społeczeństwa polskiego – nie tylko ludzi związanych z konspiracyjnym ruchem niepodległościowym – proceder szantażystów uważany był za haniebny. Walka z przestępstwami tego typu była bardzo trudna, a wykrycie winowajców – szczególnie w wielkich miastach – często wręcz niemożliwe. Prowadzono ją jednak uparcie, szczególnie w drugiej połowie 1943 r. i w 1944 r.52
32W mojej opinii głównym zadaniem wstępu Bartoszewskiego – który wprowadza do lektury obszernego zbioru dokumentów – miało być dostarczenie dowodów, że podczas okupacji cała Polska pomagała Żydom. Także antysemici – a skoro oni, to co dopiero inni Polacy:
warunki okupacji niemieckiej doprowadziły w ogóle do poważnego zmniejszenia się istniejących w Polsce przedwojennej nastrojów antysemickich. Wspólnota losu ludzi prześladowanych, cierpiących i walczących przyczyniła się do rozbudzenia poczucia solidarności i woli pomocy ginącym. I chociaż poglądy i uprzedzenia ukształtowane przed wojną nie pozostawały bez wpływu na postawy ludzkie, to jednak uległy one w sumie znacznej modyfikacji. Dużo przykładów wskazuje, że o zachowaniu się jednostek decydował wówczas przede wszystkim charakter i postawa moralna, a nie związek z określonym programem czy stronnictwem politycznym przed wojną.53
33Żydom, zdaniem Bartoszewskiego, pomagały szczególnie zgromadzenia zakonne – także te, które pozostawały wcześniej pod wpływem środowisk nacjonalistycznych54. Podczas wojny zwyciężyła bowiem postawa propagowana przez „uniwersalistyczne środowisko katolickie”, które już wcześniej „czynnie występowało przeciw wszelkim przejawom dyskryminacji Żydów w Polsce”55. Pomoc Żydom nieśli także literaci i poeci, swoją twórczością świadkując krzywdzie żydowskiej, co w opinii Bartoszewskiego dowodziło szlachetności najwyższej próby56. Nade wszystko jednak Żydom pomagało „całe polskie olbrzymie podziemie polityczne”57, w szczególności zaś Armia Krajowa.
34Wstęp Bartoszewskiego to pean na cześć Armii Krajowej jako instytucji, która od początku drugiej wojny światowej z poświęceniem informowała o zbrodniach na Żydach, nagłaśniała je w Polsce i na Zachodzie, wspierała żydowską konspirację finansowo, militarnie, szkoleniowo i kompetencyjnie, apelowała do ludności cywilnej, żeby nie brała udziału w akcjach eksterminacyjnych i stawiała opór. Żydom zamkniętym w gettach służyła pomocą żywnościową i medyczną, umożliwiała kontakt między żydowskimi organizacjami w Polsce i za granicą58. Z opisu Bartoszewskiego wyłania się taki oto obraz: AK uznaje sprawę żydowską za równorzędną sprawie polskiej, nieugięcie niesie Żydom ratunek i hojnie dzieli się z żydowską konspiracją nader skromnymi zasobami broni.
35Szczególnie dużo miejsca Bartoszewski poświęca powstaniu w getcie warszawskim, opisując niesienie pomocy Żydom w konwencji filmu sensacyjnego59. Szczegółowo omawia próbę wysadzenia fragmentu muru getta przy ulicy Bonifraterskiej. Podaje imiona, nazwiska i pseudonimy mężczyzn, którzy wzięli w niej udział. Niepowodzenie akcji w opisie Bartoszewskiego jawi się jako wyjątkowy dramat, podczas którego śmierć poniosły „pierwsze ofiary solidarności polskiego podziemia z żydowskimi bojowcami z getta warszawskiego, walczącymi z wspólnym wrogiem”60. Analogicznego opisu doczekały się druga nieudana akcja wysadzenia muru oraz rzekome akcje osłabiające patrole krążące wokół getta. Na marginesie trzeba zauważyć, że jeśli opisywane akcje faktycznie się odbyły, wbrew intencji autora obnażają one brak po stronie AK podstawowych informacji o rutynowych czynnościach niemieckich wobec Żydów i getta. Opisy zdradzają niejako coś dokładnie przeciwnego, niż próbują udowodnić: Armia Krajowa do tego stopnia nie interesowała się sprawą żydowską, że nie miała pojęcia o funkcjonowaniu patroli wokół warszawskiego getta. Bartoszewski chce jednak dowieść, że AK walczyła o Żydów, dla Żydów i wspólnie z Żydami.
36Walka ta polegała także na alarmowaniu Zachodu: tamtejszych rządów, opinii publicznej i organizacji żydowskich. Zdaniem Bartoszewskiego to rząd polski apelował – niestety bezskutecznie – do mocarstw zachodnich, by zareagowały na zbrodnie przeciwko Żydom, to dzięki polskim władzom państwa te wydały deklarację potępiającą Zagładę. Zachód nie zdobył się jednak na nic więcej. W opowieści Bartoszewskiego Szmul Zygielbojm odebrał sobie życie w proteście przeciwko obojętności świata na raporty AK.
37Masowy ruch indywidualnej, oddolnej pomocy Żydom, zaangażowanie polskiej konspiracji, powszechne poruszenie, jakie wywołał w Warszawie zbrojny opór Żydów, wreszcie obraz dwóch flag – polskiej i żydowskiej – powiewających nad gettem warszawskim, wszystko to służy zbudowaniu wizji solidarnej walki Polaków i Żydów ze wspólnym wrogiem, prowadzonej pod opieką i z rękojmi Armii Krajowej. Bartoszewski twierdzi, że kontakt między ruchem oporu w gettach a ruchem oporu po „aryjskiej stronie” (chodzi tu zarówno o AK, jak i o PPR) przebiegał bez zakłóceń. Polacy i Żydzi ramię w ramię spiskowali przeciwko okupantowi i podejmowali wspólne akcje, zacieśniając więzy solidarności i zrozumienia.
38Bohaterami tekstu – podobnie jak całej książki – są Polacy. To nie Zagłada, lecz pełna poświęcenia postawa Polaków wobec poddanych zagładzie Żydów stanowi temat, wokół którego zaplata się opowieść. Dlatego właśnie książka Bartoszewskiego i Lewinówny wydaje się tak ważna. Stanowi solidne umocnienie dominującego do dziś dyskursu o Zagładzie. Stabilizuje jego główne motywy: symetrię polskiej i żydowskiej kaźni oraz polskich i żydowskich „zdrajców”, sytuuje polskie zbrodnie na Żydach poza polską normą, podkreśla wyjątkową sytuację Polaków na tle innych społeczeństw europejskich, zwraca uwagę na ich ogromne poświęcenie dla Żydów, zaangażowanie Armii Krajowej w niesienie pomocy Żydom, wydobywa topos polskiego „wołania na pustyni”, bezskutecznego alarmowania światowej opinii publicznej, wreszcie solidarnej walki Polaków i Żydów ze wspólnym wrogiem, którego zamiary wobec obu grup były identyczne. Motywy te stanowią lustrzane odbicie wątków podjętych przez Leona Urisa i innych autorów piszących za granicą o relacjach polsko-żydowskich. Te same tematy, ale całkowicie odmienne konkluzje. To przez ich pryzmat będzie w Polsce opowiadana Zagłada. Narracja o Szoah przestaje być próbą dania świadectwa temu, co się stało z Żydami, i zamienia się w budowanie pomnika Polakom, którzy Zagładzie świadkowali i którzy robili wszystko, by jej przeciwdziałać.
Właściwa odpowiedź
39Wstęp Bartoszewskiego okazał się poręcznym instruktażem. Jego kluczowe figury entuzjastycznie podchwycili i powielili recenzenci. Wszyscy bez wyjątku zachwycili się książką, zdawali się od dawna jej wyczekiwać, podkreślali, jak bardzo była potrzebna. W recenzjach powtarzano, że mimo polskich apeli świat milczał wobec Zagłady i nie udzielił Żydom pomocy, że udzielili jej za to Polacy, w dodatku z narażeniem życia, bo za pomoc Żydom groziła kara śmierci, że plany Niemców wobec Polaków były analogiczne do planów wobec Żydów, że ci, którzy denuncjowali Żydów, robili to wbrew społeczeństwu i należy ich traktować jak wyrzutków, że wśród tych wyrzutków znaleźli się przecież także i Żydzi, co niejako zdejmuje z Polaków odpowiedzialność za ten proceder, czyniąc go zjawiskiem uniwersalnym (a nie specyficznie polskim).
40„Tysiące, tysiące Polaków”61, „setki tysięcy Polaków”62, „wiele nie dziesiątków, lecz setek tysięcy Polaków”63, „niezliczona rzesza”64, „ogromna, przeważająca część społeczeństwa polskiego”65, „miliony”66 – recenzenci zgodnie podkreślali, że niesienie pomocy Żydom było w Polsce postawą powszechną, typową, oczywistą. Po przeczytaniu Ten jest z ojczyzny mojej mogli ogłosić, że Żydom w Polsce pomagali wszyscy: inteligencja i chłopi67, lewica i prawica68, wszystkie warstwy i klasy społeczne. Szczególnie często przywoływano motyw antysemitów, którzy w obliczu Zagłady odkładali na bok swe przesądy i spieszyli na ratunek krzywdzonym69.
41W świetle recenzji Ten jest z ojczyzny mojej powszechność i bezinteresowność pomocy Żydom staje się „próbą człowieczeństwa”, w której „naród polski nie zawiódł”70. Swoistym testem, dzięki któremu można z całą pewnością ogłosić, że „mimo znanych wad i przywar jesteśmy przecież narodem wspaniałym, w sytuacjach wyjątkowych zdolnym do rzeczy prawie nadludzkich”71. Historia Zagłady powinna wzmocnić samozadowolenie Polaków. Niejako wbrew internacjonalistycznemu przesłaniu tytułu książki, zaczerpniętemu z wiersza Antoniego Słonimskiego, na łamach „Prawa i Życia” Tadeusz Kur podsumowuje: „W zakończeniu można wyrazić dumę z faktu, iż po słowach tytułu «Ten jest z ojczyzny mojej» każdy sprawiedliwy człowiek dodaje uzupełnienie – «z POLSKI» [wyróżnienie autora]”. Nic więc dziwnego, że recenzenci wołają o więcej: więcej wspomnień Polaków o ratowaniu Żydów, więcej podobnych opracowań, większy nakład oraz większą dostępność cenową72.
42Formuła – druk wspomnień nadesłanych po apelu ogłoszonym wcześniej w „Tygodniku Powszechnym” – nadała książce walor autentyczności i pozwoliła określić ją mianem niezapośredniczonego dokumentu, który mówi sam za siebie73. Świadectwa. Świadectwo to ma charakter potrójny. Po pierwsze, świadkiem okrzyknięty zostaje sam Władysław Bartoszewski. Chwaląc na łamach „Twórczości” wstęp do książki, Wanda Leopold nazywa jego autora „naocznym świadkiem i uczestnikiem”, którego jednocześnie cechuje „rzeczowość tonu historyka” i rola „badacza-archiwisty”. Leopold uważa, że dzięki temu unikatowemu połączeniu z książki „wyeliminowane zostały wszelkie akcenty osobiste autora, jako uczestnika i świadka wielu spraw, które by mogły mącić rzeczowość informacji, wprowadzać subiektywną opinię również i o własnym społeczeństwie”74. Bartoszewski jest więc świadkiem wiarygodnym: mimo aktywnego uczestnictwa dzięki aparaturze naukowej potrafi zachować dystans do opisywanych zjawisk, a przy tym nie jest tylko badaczem-archiwistą, lecz kimś, komu osobiste zaangażowanie w opisywaną sprawę pozwala na głębszy wgląd.
43Po drugie, świadkami są autorzy nadesłanych wspomnień. To właśnie ich wkład w książkę pozwala Jerzemu Turowiczowi nazwać ją świadectwem. Świadectwem „braterstwa chrześcijańskiego, czy też po prostu ludzkiego, silniejszego niż wszystkie egoizmy jednostkowe i grupowe, niż troska o własne bezpieczeństwo i własne przetrwanie. Poczucia solidarności przezwyciężającego wszystkie narosłe w ciągu wieków niechęci i spory”75.
44Po trzecie, na świadków dobroci Polaków powołani zostają Żydzi, co chwalą recenzenci. Na łamach „Głosu Nauczycielskiego” Kazimierz Wojciechowski przedstawia książkę Bartoszewskiego i Lewinówny jako pozycję tym cenniejszą, że oprócz relacji pomagających, są w niej relacje „tych, którym pomagano, którzy wiedzą, za jaką cenę okupione zostało ich ocalenie”76. Na łamach „Więzi” Ryszard Bender powołuje Emanuela Ringelbluma na świadka, że pomoc Polaków przejawiała się w najrozmaitszych formach. Na łamach „Polish Perspectives” Stanisław Wygodzki zwraca uwagę na Zofię Lewinównę jako postać, której żydowskość zaświadcza o prawdziwości książki. Wspomina o rozmowie z Bartoszewskim, który powiedział, że chciał tę książkę stworzyć z kimś, kto był po drugiej stronie77. Z kimś uratowanym, a nie ratującym. Żydzi zostają osadzeni w roli świadków polskiej sprawy, a dokładniej: świadków polskiej dobroci wobec Żydów.
45Wszystkie trzy figury świadkowania – AK-owca, Polaka i Żyda – składają się na wystarczający tej dobroci dowód.
Dzięki zestawieniu archiwaliów z relacjami wykazane zostało dowodnie, że splotły się dwie inicjatywy: oddolna z tą odgórną, choć podziemną. Podczas lektury wniosek nasuwa się sam: spontanicznemu ruchowi społecznemu, by ratować zagrożone życie bliźniego, wyszły naprzeciw i poparły go moralnie czynniki kierownicze Polski Podziemnej. Moralnie, i co jest równie istotne, również materialnie
46– konkluduje na łamach „Kierunków” Bogusław Gajdziński78.
Polityka historyczna lat sześćdziesiątych
47Ton recenzji – pełnych ulgi i powtarzających: wreszcie! – wskazuje, że Władysław Bartoszewski i Zofia Lewinówna odpowiedzieli na jakąś palącą potrzebę. Czy potrzebę tę zrodziły wyłącznie głosy z zagranicy o polskim antysemityzmie? Z pewnością nie. W tekście Ćwiczenia praktyczne z polityki historycznej. Narracje historyczne lat sześćdziesiątych w Polsce Katarzyna Chmielewska dowodzi, że w latach sześćdziesiątych zyskuje na znaczeniu polityka historyczna, stając się „znaczącym, jeśli nie dominującym sposobem uprawiania pola społecznego”79:
polityka historyczna była w latach sześćdziesiątych kodem komunikacyjnym, którym mistrzowsko operował zarówno podmiot „społeczeństwo”, jak i podmiot „władza” – to język, którym swe aspiracje społeczne, historyczne, kulturowe i tożsamościowe wypowiadały władza, lub raczej dwuwładza [partia i kościół], i społeczeństwo.80
48Na podstawie analizy przemówień Władysława Gomułki, kina lat sześćdziesiątych oraz dokumentów kościoła katolickiego badaczka wnioskuje, że rozumiana jako „nieustająca praktyka społeczna, urządzenie dyscyplinujące i fałszujące, cenzurujące lub przerabiające to, co bolesne, nieheroiczne i prawdziwe, w bohaterską fasadę” polityka historyczna „przywróciła [w latach sześćdziesiątych – A.Z.] ład nacjonalistyczny jako prawomocny porządek kultury polskiej”81. Proces ten zbiega się w czasie ze zjawiskiem, które odnotowuje w recenzji Ten jest z ojczyzny mojej Daniel Passent: „Coraz więcej jest wśród nas tych, którzy znają okupację tylko z opowiadań. Od tego, kto i co im opowie, zależy nie tylko ich wiedza historyczna, ale i postawa moralna. Żeby wiedzieli, z kogo mogą być dumni, komu wybaczyć, a kim powinni gardzić”82. Innymi słowy przeszłość wojenna staje się coraz mniej „obciążona” pamięcią. Przechodząc w sferę postpamięci, nabiera coraz większej podatności na użycia.
49To właśnie w tamtym okresie druga wojna światowa stała się przedmiotem szczególnie intensywnych zabiegów ideologicznych. Zdaniem Aránzazu Calderón Puerty i Tomasza Żukowskiego, którzy przyglądali się filmom wojennym produkowanym w latach sześćdziesiątych, obraz wspólnoty polskiej zostaje wówczas umocowany w doświadczeniu polskiego żołnierza. Calderón Puerta i Żukowski wtórują tutaj Chmielewskiej, twierdząc, że szczególnej roli wojny w budowaniu polskiej wspólnoty towarzyszyło „przekształcanie nacjonalizmów obywatelskich w nacjonalizmy etnokulturowe”83. To dlatego wątek żydowski staje się wówczas tak bardzo drażliwy.
Problem relacji polsko-żydowskich jak nic innego psuje wyobrażenia o polskim żołnierzu, symbolu konstytuującym paradygmat narodowy, przedmiocie idealizacji i kolektywnego samouwielbienia, a także – co nie mniej ważne – pozbawia narzędzia legitymizacji powojennych zmian. Na heroiczny obraz walki z faszyzmem pada cień udziału w eksterminacji żydowskich współobywateli i wynikających stąd korzyści. Zwycięzcy tracą poczucie wyższości moralnej, a wraz z nim prawo do owoców zwycięstwa. Kruszy się także sam legitymizujący mit: zarówno w punkcie wyjątkowości polskich cierpień, jak i bezprecedensowego heroizmu oraz tragizmu polskiej walki o niepodległość
50– piszą Calderón Puerta i Żukowski84. Obawa przed rozpadem tego mitu powoduje „kreowanie Żyda na fantazmatycznego wroga, niesprawiedliwie szkalującego Polskę. (…) Tabu, jakim jest dobre imię Polski, wyznacza granicę możliwej rozmowy”85. I dalej: „Każde wyjście poza to pole, czy choćby naruszenie panującego w nim porządku, okazuje się zagrożeniem”86. W obrębie tak zarysowanego pola narracje Urisa, Kosińskiego, historyków zachodnich i izraelskich były z pewnością naruszeniem, o którym wspominają badacze. Dlatego zareagowano na nie tak gwałtownie i repulsywnie. Nic, co zostało „tam” powiedziane, nie mogło zostać „tu” zaakceptowane czy choćby poddane pod dyskusję. Nic z tego nie mogło przedostać się w obręb polskiej wspólnoty. Narracja zaproponowana przez Bartoszewskiego ustanowiła całościowy system ochronny. System blokad, który umocniły i którego skuteczność potwierdziły kolejne narracje o Zagładzie o silnej mocy kulturotwórczej. Mam na myśli Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego oraz Początek Andrzeja Szczypiorskiego.
Rozmowy z katem
51W rozdziale pierwszym Oko w oko ze Stroopem Kazimierz Moczarski podkreśla, że jego książka ma charakter relacji. „Powtarzam: relacji, gdyż literaturyzowanie wydaje się być, w przypadku takiej książki, niewłaściwe”87. Na dokumentacyjny, sprawozdawczy charakter kładzie też nacisk we wstępie do tekstu Moczarskiego Andrzej Szczypiorski88. Rozdział o powstaniu w getcie Moczarski rozpoczyna zapewnieniem:
Nie uroniłem żadnego ze słów i podtekstów Jürgena Stroopa. W wyobraźni towarzyszyłem wszystkim sytuacjom, nawet je widziałem; moje wędrówki w ubiegły czas przebiegały tym łatwiej, że b. SS-Gruppenführer używał języka meldunków policyjnych, a ja dobrze pamiętałem realia wiosny 1943 roku, obserwowane z „aryjskiej strony” getta.89
52Gettu warszawskiemu, a szczególnie powstaniu w getcie, poświęcona jest duża część książki: sześć środkowych rozdziałów. Czytane dzisiaj, rażą łopatologicznym wykładaniem racji, szkolnym stylem nieprzystającym do spontanicznej rozmowy, której zapis rzekomo stanowią. Sprawiają wrażenie tekstu dalekiego od relacji czy sprawozdania, za to pisanego pod kilka tez, które chce udowodnić Moczarski, powołując na świadka Stroopa. Przyjrzyjmy się, jakie to tezy.
53Polacy i Żydzi walczyli ramię w ramię. Nawet granatowi policjanci brali udział w tej walce, działając na korzyść Polaków i Żydów. W trakcie powstania w getcie „ramię w ramię” sprowadzało się do systematycznej i szeroko zakrojonej pomocy polskiego podziemia spod znaku Armii Krajowej. „[Polacy] Szli, według [Ludwiga] Hahna, ręka w rękę z Żydami. Stąd większość naszych zamierzeń wobec getta była natychmiast sygnalizowana Żydom przez wojskowy i cywilny wywiad polski” – miał powiedzieć Stroop90. Podczas powstania do getta przedostało się wielu Polaków, by wspierać Żydów w walkach. Ten motyw przewija się nieustannie przez rzekomą narrację Stroopa. „Żydzi i «aryjczycy» opierali się aktywnie, w sposób zorganizowany. Właściwie to atakowali . Mówię Żydzi i Polacy, gdyż stwierdziliśmy, że byli tam polscy franc-tireurs”, „nasza bezradność wobec Żydów i Polaków, którzy opanowali kanały pod gettem”, „zabiliśmy i rozstrzelaliśmy, z konieczności, kilkuset powstańców żydowskich i wielu «aryjczyków»”, „twarde i zażarte walki prowadziliśmy 3 maja. Przez pełne dwanaście godzin biliśmy się. A przeciwnik dysponował coraz sprawniejszymi bojowcami. Pojawili się znów «aryjczycy»”, „izolacyjny pierścień nie dał oczekiwanych rezultatów. ŻOB-owcy i Polacy przenikali do getta”, „14 maja (…) ujęliśmy dużą liczbę żydowskich powstańców i «aryjczyków»” – to tylko niektóre przykłady z opowieści Stroopa, podkreślające, że w walkach powstańczych w getcie cały czas brali udział Polacy91.
54O ile Bartoszewski na świadka polskiego bohaterstwa w niesieniu pomocy powołał Żydów, o tyle Moczarski czyni świadkiem polsko-żydowskiego braterstwa niemieckiego zbrodniarza:
– Sądzę, Herr General, że (…) ważną kwestią dla pana i dla Hahna oraz Krügera był udział „aryjczyków” w walkach przeciwko wam.
– Oczywiście! – szybko podchwycił Stroop. – Już pierwszego i drugiego dnia Wielkiej Akcji główna grupa bojowa Żydów przemieszana była z polskimi franc-tireurami. Wycofywała się w kierunku placu Muranowskiego, gdzie zasiliła ją większa liczba „aryjczyków”. Utrzymywali oni stałą łączność z AK, myślę, że przez kanały i specjalne podkopy przy murach getta. (…) Polacy nie tylko walczyli w getcie, ale zaczepiali nas zbrojnie na terenach zewnętrznych. Już 19 kwietnia w godzinach przedwieczornych AK-owcy usiłowali wysadzić mur getta przy ul. Bonifraterskiej. (…) W ciągu następnych dni Polacy również mieszali się do akcji. Przyznam, że bardzo mnie to niepokoiło. Nie udawała nam się propaganda, mająca na celu wbicie klina między Żydów i „aryjczyków”!92
55Osadzenie Stroopa w roli świadka zostaje przez Moczarskiego przeprowadzone z dużą precyzją. Szczególnie przydatna okazuje się tu pewna specyficzna scena. Otóż Stroop miał w celi głośno myśleć, snując strategiczne rozważania na temat czekającego go procesu:
Zastanawiam się, jaką postawę zająć na procesie. Jeśli mam ujawnić prawdę o powstaniu w getcie, to powiem, że Żydzi i pomagający im Polacy byli bohaterami. Ale za publiczne stwierdzenie tej prawdy muszę dostać zapłatę w postaci dożywotniego więzienia, a nie szubienicy. Jeżeli zaś wyczuję, że muszę stracić głowę – niezależnie od tego, co powiem – to nie wykluczam, że zastosuję metodę kłamstwa. I zeznam, że cały ten żydowski opór był gównem i zabawką, że dziewczyny z Haluzzenbewegung to tchórzliwe histeryczki i że Polacy patrzyli obojętnie, a nawet aprobująco na likwidację Żydów…93
56W ten sposób Moczarski falsyfikuje tezę, że Polacy byli obojętni na zagładę Żydów. Zostaje ona zdyskwalifikowana jako hitlerowskie kłamstwo, element niemieckiej propagandy.
57Kolejna teza, którą Moczarski powtarza za Bartoszewskim, głosi, że polska pomoc Żydom była powszechna i znacznie utrudniała Niemcom realizację Zagłady. „Inteligencja polska i mieszczaństwo oraz kler katolicki dawali Żydom efektywne poparcie. Chłopi także użyczali szop, piwnic i stogów” – miał powiedzieć Stroop94. „Heinrich Himmler (…) słuchając moich relacji, doszedł do wniosku, że Żydzi są zdeterminowani, zorganizowani i wyposażeni oraz mają poparcie społeczeństwa polskiego i polskiej konspiracji wojskowej”95. Moczarski podkreśla także, że Polacy likwidowali żydowskich konfidentów gestapo96.
58Dalej Moczarski próbuje udowodnić, że walka z gettem budziła w Polakach najwyższe oburzenie i stwarzała niebezpieczeństwo, że w geście solidarności z Żydami Polacy sami stawią zbrojny opór. „Hahn obawiał się Polaków. Co będzie, gdy ruszą na pomoc Żydom? Nie dysponują co prawda dostatecznym uzbrojeniem, ale mogą nas zaatakować. Czy wtedy zniszczyć całą Warszawę? (…) sytuacyjne sprowokowanie Polaków byłoby wówczas głupstwem” – miał wyznać Moczarskiemu Stroop97. Dlatego „Doktor Hahn zaleca raczej dyskretne działanie: przeciągnąć [walki] do nocy, obstawić kordonami – byle nie rozdrażnić Polaków, byle ich nie zmusić do aktów rozpaczy, bo «pożar wypłynie z getta na całą Warszawę, a wtedy mogą być szalone kłopoty»”98.
59W obszernym fragmencie poświęconym prewencji Moczarski ustami Stroopa odpowiada na niewypowiedziane pytanie, dlaczego Polacy nie zareagowali masowo na powstanie w getcie, dlaczego się do niego nie przyłączyli. Odpowiedź brzmi: nie byli w stanie, gdyż Niemcy przewidzieli taką możliwość i im to uniemożliwili:
Na moją uwagę, że lękamy się (ja i doktor Hahn) o nastroje Polaków, którzy mogą ruszyć, Krüger powiedział: „Wszystkie siły SS rzuć pan przeciwko gettu! Aby zaszachować Polaków, zarządzajcie natychmiast stan alarmowy dla wszystkich formacji niemieckich: wehrmachtowskich, partyjnych, kolejowych, pocztowych, wartowniczych”. (…) Heinrich Himmler uzupełnił też rozkazy Krügera. Nakazał postawić w stan alarmu wszystkich Niemców w Warszawie. Polecił nie zaczepiać Polaków. Mówił, że czuje, iż AK może uruchomić przeciwko nam tylko kilka oddziałów dywersyjnych i bojowych, bo nie jest w stanie zrobić nic więcej. Wobec Polaków należy prowadzić dzisiaj politykę „ugodową”. Nie prowokować. Ale na wszelki wypadek Reichsführer zarządził pogotowie dla wszystkich jednostek SS i policji w dystrykcie warszawskim (…).99
60W narracji Moczarskiego powstanie w getcie warszawskim zostaje „spolszczone”. Kiedy Stroop wyraża swoisty podziw dla walczących w nim kobiet, bo wówczas pierwszy raz zetknął się z „wojskową emancypacją kobiet”, komentuje: „Ale wy tu, w Polsce, macie kobiety!”100. W ten sposób Żydówki, odseparowane w getcie ze względu na to, że nie były „czystej krwi” Polkami, zostają pośmiertnie włączone w obręb polskości. Stroop uważał ponoć także, że „żydowska organizacja wojskowa w getcie była w rzeczywistości częścią Armii Krajowej”101. Żydów w getcie Moczarski przedstawia jako polskich patriotów i przekonuje, że ich postawa bojowa wynikała z przyswojonego przez nich polskiego etosu walki niepodległościowej. Stroop miał ponoć wspominać, że ginąc, niektórzy Żydzi śpiewali polski hymn narodowy, że w gabinecie prezesa Judenratu wisiał portret Piłsudskiego i że Czerniaków przyjaźnił się ze Starzyńskim102. Przytaczanie tego typu szczegółów miało zapewne uszlachetnić Żydów polskością i tym samym zmniejszyć niechęć do nich wśród czytelników, zbudować poczucie jeśli nie wspólnoty, to chociaż bliskości. Przede wszystkim jednak powstanie w getcie było polskie, twierdzi Moczarski, ponieważ Polacy od początku do tego powstania Żydów przygotowywali, a potem wspierali ich w walce. To była wspólna, polsko-żydowska walka z Niemcami, czego „widomym objawem i potwierdzeniem” miały być – jak u Bartoszewskiego – dwie flagi (polska i żydowska) nad gettem, o których istnieniu zaświadcza Stroop103.
61Szczególnie wysublimowanym zabiegiem Moczarskiego jest dekomunizacja powstania w getcie warszawskim. Moczarski reaguje gniewem, gdy Stroop nazywa bunkier z ulicy Miłej „partyjnym”. Wygłasza wówczas tyradę, że ŻOB nie był związany z żadną partią szczególnie, „utrzymywał ścisłe więzy z AK, z Delegaturą, z Socjalistyczną Organizacją Bojową oraz z Gwardią Ludową”104. Znowu występując w roli świadka, Stroop przyznaje Moczarskiemu rację. Tłumaczy, że Niemcy rozgłaszali, jakoby powstanie w getcie zrobili komuniści dla celów propagandowych, mieli jednak świadomość, że to nieprawda. Wiedzieli, że w istocie „popierały je aktywnie wszystkie organizacje podziemia polskiego z wyjątkiem grup skrajnie nacjonalistycznych. Pasywnie zaś – całe społeczeństwo Generalnej Guberni z wyjątkiem skrajnych nacjonalistów ukraińskich”105. Tak jak w przypadku polskiego antysemityzmu Moczarski przedstawia udział komunistów w powstaniu w getcie jako kłamliwą tezę hitlerowskiej propagandy. Z opowieści Stroopa ma wynikać, że całe powstanie zostało przygotowane dzięki współpracy ŻOB-u z AK i że ta współpraca trwała aż do jego zakończenia. Stroop jakoby z pamięci szczegółowo wylicza, jaką broń, jakie materiały i jakie instrukcje bojowe przekazała ŻOB-owi Armia Krajowa. Jest to laurka wystawiona AK ustami Stroopa na żądanie Moczarskiego. Na końcu tej zgodnej wymiany zdań między Stroopem i Moczarskim o AK jako cichym, ale potężnym zapleczu powstania w getcie, Moczarski wylicza odznaczenia, jakie Armia Krajowa zaraz po powstaniu nadała kilku tamtejszym bojownikom. Polska podziemna przyznaje tym samym rangę walce Żydów.
62W ujęciu Moczarskiego getto było piekłem nie tylko dla Żydów. Po pierwsze, dlatego że walczyć tam mieli również Polacy pomagający Żydom i solidarnie ginący razem z nimi. Po drugie zaś, getto w czasie powstania i po jego upadku stało się „przedpolem Pawiaka, pustynią ceglano-kamienną”, „bazą egzekucji na więźniach”106. Moczarski maluje obraz, na którym „trupy Żydów w getcie z ostatnich dni Grossaktion są pomieszane z trupami Polaków, więźniów Pawiaka, rozstrzelanych masowo”, i robi następujący przypis:
Według moich szacunków ogólna liczba Żydów zamordowanych od 19 kwietnia 1943 bezpośrednio na terenie getta warszawskiego wyniosła 20 tysięcy. Zaś liczba Polaków zamordowanych na tym samym terenie od maja 1943 do października 1944 była analogiczna – również ok. 20 tysięcy.107
63Do symetrii zbudowanych przez Władysława Bartoszewskiego – symetrii terroru i symetrii zdrajców – dołącza więc symetria ofiar. Nie ofiar w ogóle, lecz osób zamordowanych na terenie getta warszawskiego podczas powstania i po nim. Zgodnie z tym, co pisze Moczarski, ofiar polskich było tyle samo, co żydowskich.
Nazizm i komunizm: zrównanie
64Katalog wymienionych wyżej symetrii zostaje znacząco uzupełniony przez Andrzeja Szczypiorskiego. W jego wstępie do Rozmów z katem znajdziemy symetrię, która stworzy potem ramę narracyjną Początku: symetrię nazizmu i komunizmu.
Los tego człowieka [Kazimierza Moczarskiego – A.Z.] dowodzi, że nie ma różnic między totalizmami. (…) Oto we wspólnej celi snuje się wątła nić egzystencji dwóch skazańców. Jeden jest hitlerowskim oprawcą, mordercą setek tysięcy ludzi, klinicznym przykładem par excellence faszystowskiej postawy wobec życia. Drugi jest ofiarą oprawców, którzy właśnie swobodnie przechadzają się po więziennych korytarzach, naznaczeni piętnem innej ideowej barwy. Stroop jest przykładem mentalności, która się ukształtowała w służbie hitlerowskiego terroru, Moczarski jest dręczony przez funkcjonariuszy terroru stalinowskiego. Znamiona ideologiczne nie grają tu jednak roli, okazuje się bowiem, że zarówno metody, jak i sposób myślenia są podobne
65– pisze Szczypiorski108. W jego ujęciu naziści i komuniści byli „przedstawicielami tego samego plemienia”, „bo przecież nie różnili się między sobą!”109.
66Tytułowym „początkiem” jest w opowieści Szczypiorskiego druga wojna światowa, a w szczególności Zagłada. To koniec świata harmonii. Początek nowej, strasznej epoki, która trwać będzie nie tylko przez okres wojny, ale także, za sprawą komunizmu, przez kolejne dziesięciolecia. W odróżnieniu od Artura Sandauera i Adolfa Rudnickiego110 dla Andrzeja Szczypiorskiego wojna to nie koniec iluzji klasycyzmu, lecz koniec świata klasycznych wartości, a wraz z nim – koniec dobrego życia w Polsce. Zdaniem Szczypiorskiego nie ma związku między okresem przedwojennym a wojną i tym, co po niej. Wszelka ciągłość zostaje tutaj retorycznie zerwana.
67Początek jest opowieścią wypełnioną nostalgią za dwudziestoleciem międzywojennym jako światem pełni. Światem skończonym i kompletnym. Światem ładu ucieleśnionego w hierarchii między klasami i w relacjach między Polakami a mniejszościami narodowymi. emanacją umiłowanego przez Szczypiorskiego porządku dwudziestolecia były jego zdaniem relacje polsko-żydowskie, które odzwierciedlała przestrzeń miejska:
Ogród Saski, przyległe do niego ulice, z jednej strony piękne, jasne i wytworne, z drugiej napiętnowane hałaśliwym niepokojem, pełne brzydoty i biedy. Nie istniała granica oddzielająca dwa światy. W cieniu kasztanów Ogrodu Saskiego damy w spacerowych kostiumach, kapeluszach z woalkami, pantofelkach na wysokich obcasach, panowie w trenczach, melonikach, płaszczach z futrzanym kołnierzem ocierali się o ciemnych przechodniów w zrudziałych chałatach i cholewach, krzykliwe przekupki w perukach na głowach, pejsatych chłopców w krymkach i flegmatycznych starców, kroczących o lasce (…).111
68Znajdziemy w Początku opisy wytwornych pałaców i budynków rządowych skontrastowanych z hałasem żydowskiej dzielnicy i jej nędzą przedstawianą przez Szczypiorskiego jako uroczy koloryt lokalny, znajdziemy także romantyczną wzmiankę o „proletariackiej udręce i buntowniczych marzeniach ludu”. Z tego wszystkiego autor buduje obraz świata harmonii, gdzie każdy zajmował przypisane mu miejsce. „To był cały świat Pawła, który zapadał się pod ziemię w ciągu kilku lat, na jego oczach, w jego bezsilnej, osłupiałej obecności. Zapadał się dosłownie, walił w gruzy, grzebiąc w ruinach ludzi i polski pomysł na istnienie” – konstatuje112. Szczypiorski przechwytuje narrację o Zagładzie i przepisuje ją na polską modłę. To nie Żydzi zostali zgładzeni, lecz Polska, „polski pomysł na istnienie”. Obraz II Rzeczpospolitej autor Początku zamienia przy tym w nostalgiczną pocztówkę, na której nie ma miejsca na rzeczywistość sfaszyzowaną i pełną przemocy wobec Żydów.
69W kontekście antysemityzmu dwudziestolecia międzywojennego powołanie Żydówki na świadka przedwojennego raju jest wysublimowaną formą przemocy symbolicznej. Irma Seidenman, bohaterka Początku, wspomina:
Pogodna i życzliwa Polska to był widok z okien salonu na ruchliwą ulicę, po której jękliwie sunęły tramwaje, konie ze śladami potu na zadach ciągnęły platformy (…). Był to smak ciastek z firmy Lardelli, czekoladek z firm Wedel i Fuchs, witryna sklepu „Old england”, futra u Apfelbauma, zapach dobrych kosmetyków elisabeth Arden w perfumerii na Krakowskim Przedmieściu, a także zapach książek w czytelni Kozłowskiego nieopodal, kawiarnie, dorożki, ładne kobiety, mili mężczyźni, grzeczne dzieci. (…) Tylko tamta Polska była dla niej życzliwa, tylko tamta wyglądała pogodnie i pięknie. To była moja młodość, mówiła sobie u schyłku życia, drepcąc po paryskich ulicach, stukając laseczką po paryskim bruku, to była moja młodość i jedyna Polska, jaką posiadałam naprawdę. (…) A Polska późniejsza, w której spędziła większą część życia, była po prostu obca.113
70Opisy cudowności świata, który przeminął, służą podkreśleniu tego, że wojna, a wraz z nią Zagłada, spadają na bohaterkę jak grom z jasnego nieba. Biorą się znikąd. Nie mają nic wspólnego z tym, co je poprzedza. Tamten świat kończy się definitywnie, bo od tej pory rzeczywistość zostaje zatruta „totalizmami”.
71Szczypiorski przedstawia nazizm i komunizm jako dwie strony tego samego medalu – jako tyranie, które „tropiły za pochodzenie, jeśli nie rasowe, to klasowe bez wątpienia”114, przy czym komunizm był bardziej perfidny, wysublimowany i „finezyjny”, bo uczył się na błędach nazizmu115. O prawdziwości tej tezy znowu ma zaświadczyć postać Irmy Seidenman. Ujęta po „aryjskiej stronie” i przetrzymywana przez gestapo w Alei Szucha czeka na przesłuchanie. Potem, za PRL-u, przepracuje w tym samym budynku dwadzieścia pięć lat, aż w 1968 roku – także jako Żydówka – zostanie wyrzucona z pracy. W jej wykreowanych przez Szczypiorskiego wspomnieniach to pierwsze było zaledwie incydentem, drugie – „życiem spełnionym do końca, a przecież przeciętym gwałtownie, w ciągu jednej chwili, brutalnie i niegodziwie”116. Jeśli Irma Seidenman wspomina gestapo także jak koszmar, narrator ją za to obsztorcowuje, bo wie lepiej, co bardziej upokarza Żydówkę:
[Gdyby Irma Seidenman] pamiętała o dniu wielkiego lęku, nazajutrz po wyjściu z klatki Stucklera [tj. z gestapo – A.Z.] (…) zrozumiałaby banalną prawdę, że Stuckler wcale jej nie upokorzył, ani przez chwilę nie czuła się wtedy upokorzona, poniżona, odarta ze swej godności, zhańbiona, bo Stuckler chciał ją tylko zabić, gdy tamci, którzy po latach [w 1968 roku – A.Z.] przyszli do gabinetu i nie pozwolili jej zabrać teczki z dokumentami, odebrali jej coś więcej niż życie, bo prawo bycia sobą, prawo samookreślenia.117
72Symetrię nazizmu i komunizmu buduje Szczypiorski, zestawiając także losy dwóch przedwojennych przyjaciół: Henryka i Pawła. Henryk jest Żydem. Prześladowany po ucieczce z getta, wraca tam i tam ginie. Paweł jest Polakiem. Przeżywa wojnę, angażuje się w opozycję antykomunistyczną, działa w niej aktywnie na początku lat osiemdziesiątych. „Obaj zostali okradzeni w jednakowym stopniu” – podsumowuje ich losy Szczypiorski. Dodaje jednak:
Henryk był w lepszym położeniu, bo o tym nie wiedział. Umierając mógł sądzić, że kiedyś będzie inaczej. (…) Bądź co bądź Paweł żył, a Henryk był martwy. (…) Jak długo można świętować fakt, że człowiek nie został zabity? – zadawał sobie pytanie. (…) Świat nie był już na szczęście okrutny jak niegdyś, za młodych lat Pawła, lecz stawał się nieznośnie trywialny. Był to świat niedostatku, pozornego ładu i bezpieczeństwa publicznego.118
73Pokój okazuje się więc równie straszny i bezsensowny jak wojna, bo jest to pokój w kraju komunistycznym. Komunizm pozbawia życie wartości, wiec można je przyrównać do śmierci w getcie.
74Zrównanie nazizmu i komunizmu pozwala wreszcie na mitologizację Polski i przypisanie jej misji dziejowej:
Rubież wolnego świata, wciśnięta między tyranie. Wąskie pasemko nadziei, oddzielające pruską pychę od ruskiej ciemnoty. Rzeczka odrębna pomiędzy okrucieństwem i obłudą, bestialstwem i podstępem, pogardą i zazdrością, butą i pochlebstwem, wrzaskiem i pomrukiem. Miedza graniczna, oddzielająca bezwstyd jawnej zbrodni od cynizmu zbrodni utajonej.119
75Narracje Bartoszewskiego i Moczarskiego – obie ukazały się w pierwszym obiegu i wywołały niekwestionowany zachwyt – rehabilitują Armię Krajową i wprowadzają ją do panteonu polskich świętych. Czynią to jednak w dopuszczalnej przez dominujący dyskurs ramie. Rama ta ma charakter wyraźnie nacjonalistyczny, nie podważa jednak ustroju. Narracja Szczypiorskiego jest otwarcie antykomunistyczna. Opiniotwórczy recenzenci przyjęli ją z takim entuzjazmem, że wydania w pierwszym obiegu doczekała się natychmiast po transformacji.
Metafizyka polskości
76Początek – książka wydana najpierw w drugim obiegu (1986), a kilka lat później już oficjalnie (1989, 1990) – to opowieść o charakterze totalnym: prezentując całą gamę postaci, ma obrazować wszystkie zachowania Polaków wobec Żydów i Żydów wobec Polaków, a także wszystkie typy polskie i żydowskie z okresu wojennego przełomu. Przyjrzyjmy się zatem, co to za indywidua i jakie postawy egzemplifikują.
77Zacznijmy od Polaków. Sędzia Romnicki to człowiek z klasą. Mądry i uroczy starszy pan ze słabością do cygar. W jego domu „unosił się zapach starych przedmiotów i pyłu z wielu książek”120. Posiadający „inteligencję uczuć” mężczyzna, który nigdy nie wyrzekł się godności i honoru, kultywował pamięć o przedwojniu i z odpowiedzialnością sprawował funkcję sędziego. Z racji płci i klasy namaszczony został przez Szczypiorskiego na najbardziej wiarygodnego świadka. Zwolennik klasycyzmu, nazywany „naszym Markiem Aureliuszem z ulicy Miodowej”, „obywatel o prawdziwie rzymskich cnotach”121. Sędzia ratuje żydowską dziewczynkę, Joasię Fichtelbaum, a następnie płaci siostrom zakonnym, u których ją ukrywa.
78Krawiec Apolinary Kujawski był co prawda uprzedzony do Żydów, bo Żydzi zabili Chrystusa, ale jego antysemityzm okazał się niegroźny i nie przeszkodził mu pracować dla Żyda – Mitelmana. Kujawski stał się jego najbardziej zaufanym pracownikiem – Mitelman posyłał go do najlepszych klientów, by nie razić ich swoim żydowskim wyglądem, bo „w najlepszych domach, nawet w bardzo liberalnych, postępowych i wykwintnych, chrześcijański rzemieślnik nie zakłócał pewnego odwiecznego porządku moralnego”122. Idąc do getta, Mitelman namaścił Kujawskiego na swojego następcę i oddał mu cały majątek. Przekazanie żydowskiego mienia w polskie ręce odbyło się więc nie tylko dobrowolnie, ale i oznaczało obopólny w gruncie rzeczy interes, bo Kujawski odtąd troszczył się o „swojego Żyda” w getcie. Krawiec współczuł Mitelmanowi, widząc, że Żydom dzieje się krzywda. Jako nowy szef zakładu krawieckiego co prawda szył dla Niemców, bo musiał, ale wspierał finansowo ruch oporu. Był także kustoszem sztuki. Skupował dzieła sztuki, chcąc po wojnie ofiarować swoje zbiory polskiemu muzeum.
79Antysemitką jest również siostra Weronika, która z oddaniem pomaga Żydom, bo gdy miała siedem lat, Bóg w bezpośrednim widzeniu nakazał jej „poświęcić całe życie nawracaniu Murzynów”123. Początkowo Weronika myślała, że chodzi o wyjazd „na misję”, ale z czasem okazało się, że jej misją było uczyć katolicyzmu dzieci żydowskie i w ten sposób ratować je od Zagłady. Siostra Weronika była antysemitką, bo Żydzi zabili Chrystusa, a najpierw go umęczyli. Nie byli „niewinni” jak „Murzynki”124. Ale choć nie czuła sympatii do Żydów, wiedziała, że to niedobrze, i modliła się, by antysemityzm jej przeszedł. Tak też się stało, gdy pojawiła się możliwość nawracania żydowskich dzieci na katolicyzm. Siostra reprezentuje w powieści kościół otwarty, szlachetny, łagodny i tolerancyjny. Jego przeciwieństwo – kościół zamknięty, ksenofobiczny – uosabia Gruszecki, czyli Żyd udający Polaka. O Gruszeckim za chwilę.
80Kolejnym polskim bohaterem powieści jest Adam Korda – filolog klasyczny, odludek, myślami w innej epoce, zakochany w klasycyzmie, o kompletnie nieprawdopodobnej biografii „syna parobków bez ziemi”, który przed wojną zdołał zostać doktorem filozofii, a także sąsiad Żydówki, bardzo przejęty jej losem i zaangażowany w niesienie jej pomocy. Dalej mamy Kazika Filipka, przedwojennego pepeesowca, kolejarza marzącego o Polsce socjalistycznej, zagorzałego antykomunistę, który „siedział po uszy w konspiracji, [a] wieczorami pracował w tajnej drukarni”125. Pomaga Irmie Seidenman wydostać się z gestapo. Następni są ojciec Pawła, polski oficer uwięziony przez Niemców w oflagu, i matka, która pomaga żydowskiej dziewczynce, bo tak przystoi żonie polskiego oficera, mimo że ten oficer „miał dość niechętny stosunek do Żydów, daleki rzecz jasna od wszelkich metod gwałtownych, miał przecież za sobą przeszłość niepodległościową i europejskie wykształcenie”126. Wreszcie sam Paweł Kryński – alter ego autora, najlepszy przyjaciel żydowskiego chłopca, beznadziejnie zakochany w Żydówce i gotów z wielkim poświęceniem ruszyć obojgu na ratunek.
81Zbioru dopełnia dwóch zbirów: Wiktor Suchowiak – „człowiek smagły, ciemnowłosy, o urodzie przepitego Cygana”127. To dobry drań, poczciwy opryszek, pierwowzór głównego bohatera W ciemności Agnieszki Holland (2011). Ratuje żydowską dziewczynkę, przy okazji spuszczając manto szmalcownikowi. Odejmuje sobie od ust, by dać jedzenie Żydówce. Drugim zbirem jest Piękny Lolo – jedyna negatywna polska postać. Szmalcownik, pobity przez Suchowiaka. Odpowiednik Bronka Blutmana – żydowskiego kapusia, którego również spotkamy na kartach Początku. Lolo boi się polskiego podziemia, bo jego członkowie zabijają tych, którzy krzywdzą Żydów. Potem zły bandyta robi karierę w PRL-u, bo PRL to kraj, w którym wszystko stoi na głowie.
82Na zakończenie wspomnijmy o profesorze Winiarze – to matematyk, „liberał, chrześcijanin, niepodległościowiec oraz filosemita”128, który umiera na zawał serca, gdy widzi karuzelę kręcącą się pod murami getta. Wykreowany na typ idealny polskiego świadka129:
Otóż matematyk cierpiał. Kiedy utworzono dzielnicę żydowską, opuścił był swe mieszkanie i przeniósł się blisko, ku południowej stronie placu Krasińskich, do domu przy ulicy Długiej. (…) Pozostał więc. Stąd jego cierpienie. Dniem i nocą był świadkiem triumfu zła. Niemal przez ścianę mordowano sąsiadów.130
83Profesor do tego stopnia jest przepełniony współczuciem dla Żydów, że aż go ono zabija. Na widok ludzi bawiących się pod murami getta wyszeptał: „O, Polsko” lub „Oj, Polacy!” i „padł bez życia na chodnik”. Pełna współczucia jest także polska „prostytutka”, która pomogła Henrykowi. Patrząc na chłopca, którego gości, z przerażeniem i współczuciem przypomina sobie widok zastrzelonych Żydów w jej rodzinnej wiosce i „modli się szeptem do Matki Boskiej o ocalenie tego młodego Żyda”131. Wizja, w której cała Polska ratuje Żydów, zasadza się na kontrastach klasowych. Szczypiorski wprowadza postaci z jednej strony nobliwe i elitarne, z drugiej – z klas zdominowanych i przestępczego półświatka. Wszyscy na swój sposób są przejęci i zatroskani żydowskim losem.
84Policzmy: na dwunastu Polaków dziewięciu pomaga Żydom. Dziesiąty umiera (dosłownie) ze współczucia dla nich. Jedenasty nie pomaga, bo siedzi zamknięty w oflagu. Tylko jeden Żydom szkodzi i spotyka go za to kara ze strony polskiego podziemia.
85Jeśli chodzi o postaci żydowskie najważniejsza w Początku jest wspomniana już Irma Seidenman – „żydowska wdowa z nordycką twarzą, pełna determinacji”132, nieco obojętna na sprawę Zagłady, bo zasymilowana. Zawieszona w próżni: niezwiązana z żydowskością, ale przez swoją żydowskość niebędąca do końca Polką. Opisana wedle egzotyzującej kliszy „pięknej Żydówki” – napiętnowana przez Szczypiorskiego specyficzną urodą jako cechą żydowskich kobiet133. Właśnie ta uroda zdaje się sprawiać, że Irmie Seidenman pomaga cały sznur polskich mężczyzn, a nawet Niemiec. Wagę tej postaci docenili wydawcy niemieckojęzycznej wersji, nadając książce Szczypiorskiego tytuł Piękna pani Seidenman.
86„Ładny, ciemny, skupiony (…), nieduży, wstrętny, z tornistrem na plecach (…)”, „kapryśny młokos żydowski o czerwonych, łakomych ustach” – to Henryk Fichtelbaum, szkolny przyjaciel Pawła134. Podczas wojny Paweł z narażeniem życia pomaga Heniowi się ukrywać, ale Henio przez swoją próżność naraża i siebie, i jego. Wychodzi z kryjówki, bo nudzi mu się samemu, a poza tym chce iść do fryzjera i na ciastko. Jest lekkomyślny i buńczuczny. Kiedy ucieka z miasta, chłopi karmią go, poją, przechowują i ubierają. Gdy wraca do miasta – pomaga mu „prostytutka”. Ponieważ książka ma charakter opowieści totalnej, mikrohistorie pomocy Henrykowi jawią się jako reprezentatywne dla „polskiego ludu”.
87Ojcem Henryka jest Jerzy Fichtelbaum: „Niewysoki brunet o ciemnym, gęstym zaroście, cera oliwkowa, nos klasycznie żydowski, wargi pełne, w oczach sentyment pasterza trzód z ziemi Kanaan”135. Szczypiorski opisuje go z przekąsem jako komunizującego mecenasa, który „chciał być bardziej europejski i libertyński od największych Europejczyków i libertynów w Paryżu, co jest zrozumiałe, zważywszy że pochodził z zapadłego kąta galicyjskiego”136. Z kolei wspomniany już Bronek Blutman to szmalcownik, „żydowski fordanser z przedwojennych lokali dancingowych”137. I wreszcie mamy Artura Hirschfelda, potem Władysława Gruszeckiego – to „chłopiec o dobrym wyglądzie, ale niedobrym spojrzeniu, zdradzającym utajony głęboko sentyment wyklętej rasy (…). Uśmiechał się szyderczo. Wzruszał ramionami. Spojrzenie miał wyzywające”138. Żyd, który został antysemitą. Najpierw nie chciał wyrzec się swojej żydowskości. Potem „zasmakował w tym procederze [tj. w udawaniu Polaka – A.Z.]. Nie potrafił się rozstać z wielością swych istnień”139. Postać antypatyczna, bo nieautentyczna: i jako katolik, i jako Polak, i jako dżentelmen. W powieści jego nieautentyczność narodowa idzie w parze z nieautentycznością klasową:
Ale nie tylko w swej polskości był nieautentyczny. Ubierał się z wyszukaną elegancją, dbał o krój granatowych marynarek ze złotymi guziczkami i popielatych, flanelowych spodni, które czyniły z tego potomka stolników koronnych i podczaszych litewskich bywalca angielskich yacht-clubów. Palił fajkę. Nie pił alkoholu. Nie jadał ryby po żydowsku. Nie opuszczał mszy świętej. (…) Chciał uchodzić za intelektualistę.140
88Gruszecki byłby więc sublokatorem, kimś, kto aby dominująca wspólnota warunkowo go zaakceptowała, wciela najbardziej ksenofobiczne jej cechy i w geście autoprzemocy powiela stereotypy, których sam jest ofiarą. Przez Szczypiorskiego nie zostaje jednak opisany jak nosiciel piętna poddany symbolicznej przemocy, lecz z powodu wrodzonych cech staje się wcieleniem jedynego wariantu polskości, który Szczypiorski potępia.
89Na pięć postaci żydowskich mamy więc dwóch antysemitów, piękną Żydówkę, komunizującego prawnika i kapryśnego chłopca. Przy najszczerszych chęciach trudno nie nazwać tego zestawem antysemickich stereotypów. Szmalcownikiem okazuje się Żyd, przedstawicielem najbardziej zaściankowego odłamu kościoła katolickiego okazuje się Żyd, z powodu własnej próżności Żyd naraża siebie i ratujących go Polaków na śmierć, Żyd wygłasza antysemickie uwagi, za co zostaje zrugany przez siostrę zakonną. Czytając książkę Szczypiorskiego, trudno także nie odnieść wrażenia, że antysemityzm to coś, co Żydzi robią sobie sami, przyczyniając się do własnej zguby. Polacy temu tylko świadkują, czasem interweniując, by uratować Żydów z rąk innych Żydów. Polscy przechodnie przyglądają się, jak żydowski szmalcownik szantażuje Żydówkę. Kobiecie pomaga polski rikszarz, ratując ją z rąk Żyda141.
90Na przykładzie przytoczonych fragmentów widać, że Szczypiorski opisuje Żydów zupełnie inaczej niż Polaków – w sposób, w jaki w tradycji patriarchalnej opisywane są kobiety142: przez pryzmat cech fizycznych, wyglądu i urody. Żydowska fizjonomia zdaje się fascynować autora Początku niczym biologa, który przygląda się odbiegającym od normy okazom143. Jego spojrzenie na Żydów ukształtował dyskurs rasistowski, dlatego ma ono moc urasowiania. To spojrzenie szmalcownicze, szukające odmienności i ją uwypuklające144. Kiedy Paweł – przypomnijmy: alter ego autora – wspomina Henryka, zastanawia się, „jaki nos miał Henio? Jaki kształt podbródka?”145. Odmienne ciało i odmienna religia sprawiają, że żydowskość jest w ujęciu Szczypiorskiego immanentną cechą jednostki, silniejszą niż socjalizacja, wychowanie czy wybrana tożsamość. Polak to katolicyzm, Żyd to judaizm, taki jest zamysł boski i nie można go zepsuć – mówi z zapałem sędzia Romnicki w obronie żydowskości Joasi Fichtelbaum, z której siostra Weronika chce zrobić katoliczkę. W całej powieści Żydzi okazują się raczej pewnym typem ludzi „ciemnych, wszędobylskich, którzy przekraczali cudzą miedzę nieproszeni”146.
91I właśnie tych ludzi, mimo ich odmienności oraz irytującego charakteru, cała Polska w Początku ratuje. Ratuje nawet wbrew samym Żydom, myśląc za nich i starając się za nich. Historie ratowanych to płytkie, kiczowate przypowieści pisane przez kogoś, kto albo nie ma pojęcia o warunkach życia Żydów w Polsce, albo nie ma zamiaru o nich mówić i wybiera fikcję odwiecznej harmonii. Podobnie jak u Bartoszewskiego tematem książki Szczypiorskiego tylko pozornie są Żydzi i Zagłada. W istocie liczą się ratujący, a w centrum zainteresowania pozostaje polska szlachetność. Przy czym w ratowaniu także nie chodzi o Żydów, ale raczej o polskie sumienie. O duszę katolika. Pomaganie Żydom jest przedstawione jako dar od Boga, test człowieczeństwa i test polskości. Sędzia Romnicki czuje, że żyje naprawdę, dopiero w momencie, gdy może uratować Joasię Fichtelbaum. Kiedy Henryk Fichtelbaum mówi, że wraca do getta, Paweł jest na niego wściekły, bo ma wrażenie, że w ten sposób „Henryk coś mu zabiera”147. Istotnie, Henryk zabiera Pawłowi Pawełka , który przyjaźnił się z Heniem – tę tożsamość, ten obraz własny. Opis powrotu Henryka do getta jest podporządkowany żałobie Pawła, uczuciom Pawła, Pawła na ten temat przemyśleniom. Obraz Henia jest funkcją świata wewnętrznego polskiego bohatera. Gdy Paweł żegna Henia, zostaje opisany jako święty Krzysztof, który odtąd nieustannie dźwigać będzie to „brzemię milczącego, żydowskiego wyrostka”148. Historia Żydów służy u Szczypiorskiego prezentowaniu polskiej szlachetności. W jego narracji to nie Żydzi zostali naznaczeni piętnem przez antysemitów, ale odwrotnie: to niesprawiedliwe jakoby posądzenie o antysemityzm okazuje się piętnem Polaków. Żydowscy bohaterowie zostają tym samym ostatecznie uprzedmiotowieni. Ich rola – wbrew doświadczeniu realnych Żydów – ma sprowadzać się do świadczenia o polskiej niewinności. Gdy Paweł spotyka Irmę Seidenman w Paryżu, bije się w piersi, cierpiąc podczas rozmowy katusze: „Pani dobrze wie, że nie jestem odpowiedzialny, sto tysięcy ludzi także to wie. A pozostali? Ci wszyscy tutaj? Jestem stamtąd. Jestem jednym z nich. Niechże pani o tym pamięta. To jest piętno, którym zostałem naznaczony”149.
92Naznaczenie polskością – tak jak i sama polskość – ma u Szczypiorskiego charakter metafizyczny. Polskość to immanentna jakość dana od Boga, która generuje „polski pomysł na istnienie”:
tu się spełniały wspólne losy najdalszych sobie ludów, w tych żarnach nadwiślańskich Bóg polską mąkę robił dla polskich głodnych, polską mąkę, mannę niebieską, mojżeszową i chrystusową, Starego i Nowego Przymierza dla wszystkich męczenników i łotrów, świętych i szubrawców tej ziemi.150
93Szczypiorski odhistorycznia i Polskę, i wojnę, i Zagładę, wprowadzając do Początku wątki winy, kary, losu i boskiego wyroku. Winę miałyby ponosić całe narody, które następnie Bóg karze tak, jak ukarał Żydów Zagładą, a Polaków wojną i komunizmem. Boga wszyscy bohaterowie Początku co i rusz spotykają. Inni rozmawiają z diabłem. Dzieje ludzkości są przedstawione jako realizacja większego planu, na który ani pojedynczy człowiek, ani całe społeczeństwa nie mają wpływu. W tym planie Polska jawi się jako „ofiara szyderczej anegdoty, opowiadanej światu przez Boga”151, a Zagłada jako zjawisko nadprzyrodzone, podobne do innych, równie straszliwych. Szczypiorski wymienia Wietnam, Indonezję i Biafrę konkludując, że mylili się ci, którzy w zagładzie Żydów upatrywali czegoś wyjątkowego, bo rzezie tego typu są wpisane w nowy porządek świata.
94Unieważnienie historii przez wpisanie jej w metafizyczną ramę boskiego planu pozwala tak opisać śmierć w getcie:
Lecz oto nagle okazało się, że kiedy rozległy się hałasy na dole, zwiastujące bez wątpienia zbliżanie się tego ciemnego wszechświata na drugie piętro kamienicy, gdzie w pustym pokoju czekał mecenas Fichtelbaum, to on sam przyjął wszystko bardzo naturalnie i spokojnie. Nie odczuwał żadnej udręki, stało się z nim coś tak osobliwego, że niechybnie musiało przenikać z zewnątrz, nie pochodziło od niego, lecz raczej właśnie od tego hałasu, który z wolna przesuwał się schodami ku górze, nie pochodziło od niego, lecz od tego z wolna stąpającego po schodach wszechświata, który głośno otwierał i zamykał drzwi opustoszałych mieszkań, przewracał krzesła, przetrząsał szafy, przesuwał stołki. Mecenas słuchał uważnie i odnajdywał w tym jakiś rytm, cykanie ogromnego zegara, który odmierzał jego własny czas, jak nigdy dotąd żaden inny zegar.152
95Jest to zbawcza narracja o mordowaniu Żydów: to nie ludzie, nie mechanizmy społeczne, nie historycznie rozpisane okoliczności, nie polityczne uwarunkowania, lecz „odgłos ociężałego wszechświata” spełnia się w Zagładzie. Zagłada zostaje tym samym wpisana w plan świata, odwieczny porządek zaprojektowany przez Boga. Czytelnik może odetchnąć z ulgą. Ten sam zabieg, co wobec mecenasa Fichtelbauma – zabieg pozbawienia tła, umieszczenia poza historią – Szczypiorski stosuje wobec powstańców z getta, pisząc, że w ich oczach
odbijały się wszystkie dalekie i bliskie losy świata, całe zło świata i okruch jego dobra, a także twarz Stwórcy, zasępiona i gniewna, smutna i cokolwiek upokorzona, bo Stwórca odwracał oczy ku innym galaktykom, aby nie patrzeć na to, co zgotował nie tylko umiłowanemu ludowi, ale wszystkim ludziom ziemi, zhańbionym, współwinnym, podłym, bezradnym, zawstydzonym.153
Żydowska niewdzięczność
96Odhistorycznienie generuje kolejne symetrie. Oto ludzie, nie wiedząc o tym, uczestniczą w ciągłym powtarzaniu mechanizmów, w które ręką Boga zostali wplątani. Zaklęte koło krzywdy, winy i kary każe im powielać schematy kata i ofiary. Żydzi, najpierw zabijani, potem sami będą zabijać – to symetria wieńcząca książkę. Niegdyś uratowana przez Polaków z Zagłady młoda Żydówka odczuwa wzruszenie, radość i dumę na widok upokarzanych Palestyńczyków. „Nie była na tyle wykształcona, aby w owej chwili pomyśleć, że uczestniczy w odwiecznym naśladownictwie i że ci izraelscy żołnierze nawet swego władczego rozkroku nie wymyślili, bo tak zawsze stawał człowiek uzbrojony i świadomy swojej siły. Tak stawał (…) Stroop na ulicy płonącego getta” – pisze Szczypiorski154. Motyw władczego rozkroku powielą z symptomatycznym entuzjazmem niemal wszyscy recenzenci powieści.
97„Władczy rozkrok” Żydów to także stalinizm. W książce klisza „żydokomuny” pojawia się niejako mimochodem. Na przykład Jerzy Fichtelbaum „trochę komunizował, jak wielu innych inteligentów żydowskich tamtego czasu, którzy upatrywali w komunizmie remedium na wszelkie uprzedzenia rasowe, zapominając całkiem głupio, że komunizm rozwinął się w Rosji”155, a Władysław Gruszecki – układny Żyd, tchórz, Polak „nieautentyczny” – w dyskusjach staje po stronie Związku Radzieckiego i okazuje się rusofilem, optując za radzieckim „parasolem”, a także upierając się, że „Bóg nigdy Rosji nie porzucił”. Swój pogląd na temat odpowiedzialności Żydów za komunizm Szczypiorski wyraził jednak dosadniej na łamach miesięcznika „Literatura” w wywiadzie z Heleną Zaworską156. Zaworska określa tam Początek mianem powieści konsolacyjnej, gdyż zamiast zmierzyć się z „brzydotą pewnych faktów”, Szczypiorski te fakty omija. Za fakt „najbrzydszy” rozmówczyni pisarza uważa żydowski komunizm, a brak rozmowy o nim przypisuje politycznej poprawności:
Niechęć do Żydów, rozlana w społeczeństwie dość szeroko, wypływała między innymi z niechęci do komunizmu. My o tym milczymy, bo jesteśmy w obcęgach dwóch obowiązujących obecnie postaw, które przeradzają się w sztampy rozliczania się ze stalinizmem i oddawania hołdu martyrologii narodu żydowskiego. W rezultacie nie rozliczamy się do końca ani ze stalinizmem, ani z antysemityzmem.
98Zaworska usprawiedliwia antysemityzm powojenny, twierdząc, że był zrozumiałą reakcją na fakt, że Żydzi, którzy wrócili ze wschodu, realizowali wrogą Polakom politykę. Szczypiorski odpowiada:
Tak jest, niestety, ma Pani rację. (…) istnieją rachunki niewyrównanych krzywd Polaków i Żydów, te rachunki są do dzisiejszego dnia nie zamknięte. Albowiem w tej chwili – i moja książka też spełnia tę rolę – my, Polacy, bijemy się w piersi za to, że nie uczyniliśmy być może wszystkiego, żeby naród żydowski chronić przed spaleniem w czasie drugiej wojny światowej. Początek jest jednym z elementów tego poczucia winy. Ale, oczywiście, istnieje druga strona medalu i Pani o niej tu mówiła.
99Szczypiorski, podobnie jak Zaworska, wyraża pogląd, że powojenny antysemityzm był uzasadniony, gdyż „Żydzi-komuniści wzięli w swoje ręce wielki kawał władzy – tego nie ma co ukrywać. (…) Nie ulega dla mnie wątpliwości, że istnieją dla polskiego antysemityzmu pewne uzasadnienia polityczne”157. Co więcej, zdaniem Szczypiorskiego to właśnie żydowscy komuniści odpowiadają za szerzenie za granicą kłamliwych opinii, jakoby Polska była krajem antysemickim. „Znam Żydów, którzy tu siedzieli, robili różne polityczne draństwa, a dzisiaj są na Zachodzie wielkimi liberałami, demokratami i mówią, że Polacy są narodem potwornych antysemitów i że oni tu nie mogli wytrzymać. A tym Polakom – bywało – dawali w kość” – mówi Zaworskiej Szczypiorski.
100Ponieważ w planie boskim komunizm jest antytezą polskości, a ta sama polskość – jako moralna jakość, którą Bóg naznaczył Polaków – nakazywała Polakom ratować Żydów, przystąpienie do komunistów to wyraz wyjątkowej żydowskiej niewdzięczności. Niestety, nie jedynej. Z Początku dowiadujemy się, że Żydzi w ogóle nie potrafią Polaków docenić. Na przykład Irma Seidenman, będąc na emigracji w Paryżu i tam dożywając swych dni, bardziej pamięta krzywdę ze strony Polaków w 1968 niż ich pomoc podczas okupacji. Albo Henryk Fichtelbaum: wychodzi z kryjówki, narażając Pawła, który mu ją zorganizował, i zegarmistrza, u którego się chowa. Tymczasem Żydzi powinni zrozumieć to, co przez krótką chwilę rozumiała Irma Seidenman:
zrozumiała po raz pierwszy w życiu, (…) że tutaj jest jej kraj, ludzie bliscy i kochani, którym winna nie tylko wdzięczność za ocalenie życia, lecz całą swoją przyszłość. Nigdy jeszcze nie czuła tak głęboko i boleśnie przynależności do Polski, nigdy z taką gorzką radością i oddaniem nie myślała o swojej polskości. Polska, myślała, moja Polska. Ci ludzie [ratujący Żydów – A.Z.] to właśnie Polska. (…) Wezbrała w jej sercu wdzięczność dla losu za to, że uczynił ją Polką, że właśnie tutaj, w tym mieście, pośród tych ludzi przyszło jej cierpieć i trwać.158
101Na emigracji Seidenman będzie jednak wspominać Polskę niesprawiedliwie, bo źle. Źle, ponieważ została z niej wygnana przez komunistów. Antysemityzm spada więc na ich barki, a wraz z nim odpowiedzialność za szkalowanie Polski za granicą. Kazimierz Moczarski zdekomunizował powstanie w getcie warszawskim, ale dekomunizacja, której dokonuje Szczypiorski, ma dużo większy zasięg: dotyczy nie tylko pomocy Żydom, lecz także anty-antysemityzmu w ogóle. Zgodnie z tym, co pisze Szczypiorski, ratując Żydów, Polacy dawali wyraz wartościom zaszczepionym przed wojną, jak najdalszym od komunizmu. Komuniści zaś to w Początku wyłącznie „pyskacze i demagodzy”, a „jedynym obszarem ich zainteresowania była świadomość ludzka, ludzkie gniewy, iluzje i strachy. To nie byli robotnicy, ale zaklinacze duchów, bez reszty oddani magii słów, gestów, okrzyków”159. Celem Szczypiorskiego jest podwójna delegitymizacja komunizmu jako idei, którą przynieśli podszywający się pod robotników politykierzy i która zaszczepiła w Polsce antysemityzm, w okresie przedwojennym zupełnie jego zdaniem niegroźny.
Zdążyć przed Panem Bogiem
102W kontekście omawianych przeze mnie tekstów Zdążyć przed Panem Bogiem ma charakter szczególny. Wydaje się, że Hannę Krall interesuje raczej dekonstrukcja polskich mitów na temat Zagłady niż ich produkcja i powielanie. Jej rozmówca, Marek Edelman, raz ze zjadliwą ironią, innym razem otwarcie zirytowany polemizuje z ideałem „godnej śmierci” na barykadzie, w literaturze przedmiotu przeciwstawianej śmierci „baranów idących na rzeź”:
ci ludzie szli spokojnie i godnie. To jest straszna rzecz, kiedy się idzie tak spokojnie na śmierć. To jest znacznie trudniejsze od strzelania. Przecież o wiele łatwiej się umiera strzelając – o wiele łatwiej było umierać nam niż człowiekowi, który idzie do wagonu, a potem jedzie wagonem, a potem kopie sobie dół, a potem rozbiera się do naga…160
103Polemika ta ma charakter podwójny. Z jednej strony Edelman sprzeciwia się negatywnej ocenie tych, którzy nie zginęli w walce zbrojnej, obnażając, że ten „estetyczny” werdykt kryje w sobie ładunek rasistowski. Wynika z odmowy zrozumienia, na czym polegała specyfika przemocy wymierzonej w Żydów, i w efekcie ma charakter wywyższania się nad ofiarami. „Cóż to za piękne życie i piękna śmierć” – mówi o zabitych w powstaniu warszawskim Edelman. „Prawdziwie estetyczna śmierć. Tylko tak należy umierać. Ale tak żyją i umierają piękni i jaśni ludzie. Czarni i brzydcy żyją i umierają nieefektownie: w strachu i ciemności”161. Z drugiej strony rozbraja polską bohaterszczyznę, wskazując, że to przez jej pryzmat patrzą ci, którzy wytykają Żydom bierność. „Ludzie zawsze uważali, że strzelanie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy strzelali” – ironizuje na temat przyczyn wybuchu powstania w getcie warszawskim162. Kiedy po powstaniu Edelman idzie na spotkanie z przedstawicielami AK i opowiada o wydarzeniach w getcie chłodno, analitycznie – o błędach taktycznych, o brakach w wyszkoleniu itd. – słuchacze patrzą na niego jak na szaleńca, bo „należy mówić z nienawiścią, patosem, krzycząc (…). Więc on się od razu nie nadawał do mówienia, bo nie umiał krzyczeć. Nie nadawał się też na bohatera, bo nie było w nim patosu. Cóż to za prawdziwy pech. Ten jedyny, który przeżył, nie nadaje się na bohatera”163.
104W świetle twierdzeń Bartoszewskiego i Moczarskiego o rozlicznych inicjatywach Armii Krajowej na rzecz wspierania walki zbrojnej Żydów Edelman to świadek niewygodny. Wspomniani autorzy rysują obraz nieustannego podejmowania przez AK działań, by wesprzeć powstanie w getcie warszawskim. Tymczasem uczestnik tego powstania wypunktowuje, że akcja taka, zakończona zresztą niepowodzeniem, była tylko jedna164. Podobnie rzecz ma się z bronią. Bartoszewski i Moczarski twierdzą, że płynęła ona do getta wartkim strumieniem ze „strony aryjskiej”. Edelman prostuje, że broń trzeba było do getta szmuglować, a wcześniej kupić ją za pieniądze siłą zabierane instytucjom lub osobom prywatnym, że część pistoletów dostarczyła ŻOB-owi Armia Ludowa, że AK zabierała pieniądze zrzucane dla Żydów, co znacznie uszczupliło możliwości zakupu broni do getta.
105Ale Edelman świadkuje nie tylko postawie Armii Krajowej. Oddając mu głos, Krall pozwala wybrzmieć żydowskiej opowieści nie tylko o żydowskim powstaniu, lecz także o „stronie aryjskiej” widzianej przez tych, którzy nie mieli tam wstępu. Opowieść ta idzie w poprzek narracji Bartoszewskiego i Moczarskiego o braterskiej walce Polaków i Żydów, o powszechnym wśród Polaków poparciu dla żydowskich powstańców, o wszechobecnej pomocy Żydom. „Czy zza muru widać było coś po aryjskiej stronie?” – pyta Edelmana Krall. Ten odpowiada:
Tak. Mur sięgał tylko pierwszego piętra. Już z drugiego widziało się TAMTĄ ulicę. Widzieliśmy karuzelę, ludzi, słyszeliśmy muzykę i strasznie żeśmy się bali, że ta muzyka zagłuszy nas i ci ludzie niczego nie zauważą, że w ogóle nikt na świecie nie zauważy – nas, walki, poległych… Że ten mur jest tak wielki – i nic, żadna wieść nigdy się o nas nie przedostanie.165
106Edelman opowiada także o wyobcowaniu między Polakami podczas okupacji. Jadąc tramwajem,
poczuł, że ma odrażającą, czarną twarz. Twarz z plakatu ŻYDZI – WSZY – TYFUS PLAMISTY. A tu wszyscy stoją dookoła i mają jasne twarze. Są ładni, spokojni, mogą być spokojni, bo są świadomi swojej jasności i urody. (…) starał się tak iść, żeby go prawie nie było, żeby jak najmniej miejsca zająć w tej słonecznej przestrzeni.166
107Podobne poczucie obcości towarzyszy powstańcom wychodzącym z kanałów po „aryjskiej stronie”: „dookoła stał tłum, ludzie patrzyli na nas w przerażeniu, byliśmy czarni, brudni, z bronią – panowało zupełne milczenie i wychodziliśmy w takie oślepiające, majowe światło” – relacjonuje Edelman167. Te fragmenty Zdążyć przed Panem Bogiem mocno kontrastują z wizją polsko-żydowskiej solidarności, jaką proponują czytelnikom autorzy Ten jest z ojczyzny mojej i Rozmów z katem.
108A jednak Zdążyć przed Panem Bogiem to opowieść pęknięta. Próbując zmieścić się w roli obiektywnej dziennikarki, a jednocześnie przemycić aprobatę dla słów Edelmana, Hanna Krall ucieka się do swoistego pisarskiego szyfru. Jej styl nie pozwala jednoznaczne stwierdzić, kiedy autorka mówi poważnie, a kiedy posługuje się ironią. Z jednej strony Krall optuje za inną narracją, proponuje nowy sposób opowiadania o historii. Zaznacza tę inność, gdy pisze: „Czy nie najwyższy już czas na odrobinę porządku? Ludzie przecież będą oczekiwać od nas jakichś liczb, dat, danych o ilości wojsk i stanie uzbrojenia. Ludzie są bardzo przywiązani do powagi faktów historycznych i do chronologii”168. Potem następuje opis, który ma zadowolić historyków, a Krall go podsumowuje:
No i to jest właśnie chronologia wydarzeń. Porządek historyczny okazuje się być tylko porządkiem umierania. Historia powstaje po drugiej stronie murów, tam gdzie pisze się raporty, wysyła w świat meldunki radiowe i żąda się od świata pomocy. Każdy specjalista zna dzisiaj teksty depesz i noty rządów.169
109Tu ujawnia się cała niejednoznaczność stylu autorki. Bo czy to jest przytyk do narracji o powstaniu stworzonej przez Bartoszewskiego i Moczarskiego? Oni z uporem trzymają się owych depesz i not. Ale za chwilę Krall sama te noty przywołuje. Próbuje poprowadzić inną narrację, która byłaby blisko żydowskiego doświadczenia, oddaje jednak cesarzowi co cesarskie: cytuje wszystko, co trzeba zacytować, bo, jak sama ironizuje, jest „w każdej książce, w każdym opracowaniu naukowym”170. W efekcie jej „inną narrację” da się sprowadzić do subiektywności, a Edelmana – do pojedynczego głosu. Głosu nie o historii i nie o faktach, lecz o żydowskich przeżyciach z okresu okupacji. Głosu pełnego emocji, takich jak gniew, żal i złość, co łatwo zdyskredytować z pozycji chłodnego tonu tradycyjnie uprawianej historiografii.
110Od tego momentu narracja jest już inna. Ton nadaje jej „druga strona murów”. Przytoczone zostają opowieści o bohaterskiej pomocy Żydom, o informowaniu świata o Zagładzie oraz wspólnej walce zbrojnej. Pojawiają się motywy forsowania muru getta z dwóch stron, wspólnoty polskiego i żydowskiego losu, polsko-żydowskich przyjaźni, polskiego współczucia i troski wobec Żydów, polskości powstańców żydowskich. Krall przesłania opowieść Edelmana narracją dominującą. Pewnych tematów, które tę ostatnią mogłyby podać w wątpliwość, w ogóle nie podejmuje. Na przykład nie wykorzystuje okazji, by dopytać Edelmana, jakie były szanse przetrwania po „stronie aryjskiej”. Losy Żydów, którzy wyszli z getta, nie znajdują się w polu jej dociekań. Podobnie nie pyta o politykę, o możliwe i niemożliwe sojusze. Wzmianki rozmówcy na ten temat pozostawia bez komentarza. Nie drąży. W efekcie zawisają one w próżni, a o ich odbiorze zdecyduje status, jaki przypadnie w udziale samemu Edelmanowi.
111Jego pozycję wiarygodnego świadka Krall sama i buduje, i niszczy. Kiedy na kolejną wzmiankę o bohaterstwie walczących Edelman odpowiada, że legenda o śmierci na barykadach to potrzeba żywych, stworzony po fakcie mit krzywdzący ludzi, którzy umierali „brzydko”, Krall odnotowuje, że Edelman wszystko to wykrzykuje. Sprowadza go do roli kogoś, „komu trzeba wybaczyć” niepanowanie nad emocjami171. W efekcie nie zostaje odnotowane, co krzyczy Edelman, a jedynie fakt, że krzyczy.
112Swoiste „tak i nie, nie i tak” narracji stworzonej przez Krall wymownie oddaje poruszony przez nią wątek dwóch flag nad gettem. O ich istnieniu zaświadczają, jak pamiętamy, i Bartoszewski, i Moczarski. Tymczasem Edelman mówi, że w ogóle ich nie pamięta i że „jego ludzie nie wieszali sztandarów”, tymczasem tylko oni mogli je powiesić. Zaprzecza więc, jakoby w ogóle jakieś flagi nad gettem zawisły. I konkluduje: „No, skoro wszyscy ludzie widzieli, to na pewno były sztandary. A zresztą – mówi – jakie to ma znaczenie. Ważne jest, że ludzie widzieli”172. Pozostawione bez komentarza, te słowa z dekonstruujących mit zamieniają się w ogłoszenie kapitulacji przed mitotwórstwem. Kontekst, w jakim zostają umieszczone – narracja autorki – sprawia, że historia, którą Edelman wypowiada (nie mogło być flag) upada pod ciężarem mitu (nad gettem powiewały dwie flagi: polska i żydowska). Rola Krall jest tutaj co najmniej dwuznaczna: narratorka przytacza i mit, i reakcję Edelmana na mit, i wreszcie jego kapitulację wobec narracji dominującej. Słowa Edelmana o tym, jak było, wybrzmiewają zbyt słabo, by postawić tamę przesłaniającym je legendom, ponieważ przez samą Krall zostaje on sprowadzony do świadka „zaledwie” żydowskiego: straumatyzowanego i na skutek swojej traumy stronniczego. Mit porasta historię i nic się z tym nie da zrobić – to wniosek, jaki płynie z książki.
Cena, którą płaci świadek
113Książka Hanny Krall została potraktowana jako memento przygotowane na trzydziestą piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim. Niektóre jej tezy zdołały się przebić przez umocnione narracjami Bartoszewskiego i Moczarskiego kategorie postrzegania Zagłady. Odmowa bycia pomnikiem173, problematyka pamięci174, antyheroizm175, wymykanie się dotychczasowym klasyfikacjom176 zostały odnotowane przez recenzentów. Stanowcza większość omówień była entuzjastyczna. Tylko dwa krytykowały książkę – właśnie za odstępstwa od dominującej w Polsce wizji polsko-żydowskiej wspólnoty losów. Wiesławowi Saniewskiemu nie podobało się, że Edelman zakwestionował obecność dwóch flag nad gettem. Na łamach „Odry” recenzent przywołał Rozmowy z katem, by wspomnieniami Stroopa i Moczarskiego polemizować z żydowskim powstańcem. Natomiast na łamach „Kultury” Tomasz Łubieński bronił symetrii powstań (w getcie i warszawskiego), którą Edelman wyraźnie naruszył, nazywając powstanie z 1944 roku „walką wspaniałą i komfortową”177 w świetle tego, co się działo w getcie. Tymczasem zdaniem Łubieńskiego
sytuacje mocno się powtarzały. Proporcja sił też została plus minus zachowana. Można chyba zaryzykować twierdzenie, że ŻOB tak się miała do oddziałów Stroopa jak powstańcy 1944 roku do wojsk frontowych i specjalnych, które ich rozgromiły. Zapewne w 1944 roku zadano Niemcom nieporównanie większe straty, ale i tak militarnie oba powstania nie miały znaczenia. Samotność bojowników getta zaczynała się od słynnej karuzeli kręconej w wielkanocnym wesołym miasteczku tuż za murem. I powstańcy warszawscy pomocy się nie doczekali. To prawda, byli szczęśliwsi o złudzenie, nadzieję, ale też naprawdę sporo za to zapłacili i samą klęską, i późniejszymi problemami.178
114Teza, która najmocniej wybrzmiewa w książce Hanny Krall – odmowa podziału na śmierć godną i niegodną – przebiła się słabo. Jakby na przekór Edelmanowi w najbardziej entuzjastycznych omówieniach książki mowa jest o nadzwyczajności powstańców, o wielkości ich decyzji, by umierać z honorem. W tekście o znamiennym tytule Wybór sposobu umierania Tadeusz Łepkowski pisze, że w styczniu 1943 roku Żydzi po raz pierwszy nie poszli „dobrowolnie [wyróżnienie A.Z.] na śmierć”179. Tomasz Łubieński nazywa Edelmana „jednym z kilkuset zdeterminowanych wobec kilkuset tysięcy porażonych rezygnacją i paniką”180. Małgorzata Szpakowska dowodzi, że powstańcy z getta podjęli walkę zbrojną, by sprostać normie kulturowej, jaką jest śmierć z bronią w ręku. Stąd jej wniosek, że
powstanie w getcie było aktem solidarności ze światem za murami. (…) To chyba nawet nie było wołanie o pomoc ani o pomstę w przyszłości, nie chodziło o to, by w świecie za murem wywołać wyrzuty sumienia – a w każdym razie nie o to przede wszystkim. Powstanie znaczyło co innego: jesteśmy tacy sami. Jesteśmy ludźmi. (…) Żydzi z warszawskiego getta powstaniem manifestowali swą przynależność do ludzkiej wspólnoty.
115Szpakowska odnotowuje, że Edelman odmawia podporządkowania się logice, zgodnie z którą status przynależnego do wspólnoty ludzi trzeba dopiero zdobyć, następnie jednak za pomocą tej właśnie logiki interpretuje jego opowieść181.
116Wątki narracji Edelmana, które nie idą w parze z dyskursem dominującym – żydowskie wyobcowanie wśród Polaków, co najmniej ambiwalentne działania Armii Krajowej w odniesieniu do żydowskiej akcji zbrojnej, nieprzystawalność polskich i żydowskich realiów wojennych – zostają w recepcji książki Krall spacyfikowane, a ich potencjał subwersywny – wytracony. Dzieje się to na kilka różnych sposobów.
117Pierwszym jest odczytanie Zdążyć przed Panem Bogiem z pomocą kategorii niewyrażalności. „W gruncie rzeczy jest to książka właśnie o niemożności nazywania , o lichocie słowa wietrzejącego od nadmiernego użycia. I o tym, że wszystko utraciło swoje znaczenie, odpłynęła z tego krew, jak z chorego serca, i nie ma już lekarstwa, by ożyło” – pisze Zbigniew Bauer na łamach „Życia Literackiego”182. Wtóruje mu Marek Jaworski, odnotowując w „Kontrastach”, że książka Krall to „reportaż o nieporadności naszych słów, naszych wyobrażeń, naszych narzędzi poznania – wobec wydarzeń i przeżyć, które nie mieszczą się w zwyczajnym ludzkim doświadczeniu”183. Tymczasem wiele ekstremalnych doświadczeń i porażających mikrohistorii zostaje przez Edelmana dosadnie wypowiedzianych. Jeśli bohater Krall czegoś nie mówi, to wyraźnie zaznacza, że z obawy przed nieusłyszeniem i niezrozumieniem, a nie dlatego, że ma kłopoty z ujęciem pewnych spraw w słowa.
118Drugi zabieg pacyfikujący subwersywną moc Zdążyć przed Panem Bogiem to fałszywa uniwersalizacja. Za jej sprawą uwypuklona przez Edelmana różnica między polskim i żydowskim doświadczeniem wojennym znika z pola widzenia. Na jej miejscu pojawia się „my”, którego nigdy nie było. I tak na przykład na łamach „Literatury” recenzent ukrywający się pod pseudonimem Kallimach pisze, że książka Krall jest
wielką polemiką, przeciwstawieniem się, walką. Walką z czym i o co? Z tym, co tkwi w każdym z nas (tzn. w człowieku po prostu), jeśli idzie o stosunek do spraw i doświadczeń danych tylko pośrednio. A więc z jednostronnością, uproszczeniem, niezrozumieniem, mitologizacją, z całą specyficzną adaptacją i przystosowaniem do sensu i treści znanych już sobie i danych bezpośrednio doświadczeń. (…) Istnieje pewien poziom wzniosłości, który unicestwia sens przesłania i moc przykładu, czyniąc nas zamkniętymi na obraz doświadczeń, przed którymi skądinąd chylimy głowę.184
119Czy na wszystkie doświadczenia jesteśmy równie „zamknięci”? Sens jakich wydarzeń został „unicestwiony”? Co podległo „jednostronności, uproszczeniu, niezrozumieniu, mitologizacji”? Tego już recenzent nie dopowiada, wypłukując z książki Krall historię, a wraz z nią konkretne zagadnienia, takie jak zagłada Żydów i polski do niej stosunek.
120Figurą, która szczególnie nadaje się do uniwersalizacji, jest Żyd wypchnięty przemocą na beczkę, by stać się pośmiewiskiem przechodniów. Edelman wspomina taką scenę widzianą za okupacji i komentuje, że wszystko, co odtąd robił, robił z myślą, by nie znaleźć się w podobnej sytuacji. Zapominając, że na beczki wpychano Żydów, by obcinać im brody i kazać powtarzać upokarzające czynności, Kazimierz Koźniewski pisze: „ani on [Edelman], ani oni wszyscy, ci młodzi Żydzi, młodzi Polacy, nie chcieli umrzeć na beczce, w potwornym upokorzeniu”185. Wtóruje mu Zygmunt Bauer: „Wtedy, gdy świat odczuliśmy jako nieuchronny porządek, kiedy odczuliśmy go jako nieodwracalny ład – że tak być musi, kiedy sadzano nas na beczkach – ktoś jeden upomniał się o siebie. O prawo umierania i życia inaczej. Ktoś zburzył to, co uznaliśmy za oczywiste” – pisze recenzent, powołując do życia abstrakcyjne „my”, poza społecznym podziałem na polskość i żydowskość, który za czasów beczek decydował o jednostkowym i grupowym być albo nie być186.
121Narzędzi do pacyfikacji typu trzeciego dostarczyła recenzentom sama Hanna Krall, nadając książce tytuł Zdążyć przed Panem Bogiem. Autorka zestawia wojenne wspomnienia Edelmana z jego późniejszą pracą lekarską. Uzasadnieniem dla tego zestawienia jest rama egzystencjalna, którą recenzenci bezrefleksyjnie podchwycili. „Nie jest to książka ani o powstaniu w getcie, ani o operacjach w szpitalu. Jest to książka – może reportaż, może esej – o stosunku współczesnego człowieka do śmierci. Stosunkiem do śmierci zawsze jednak wyraża również stosunek do życia” – pisze Kazimierz Koźniewski187. „Krall dociera do głębszych wartości, do filozofii życia i umierania” – to z kolei Tadeusz Drewnowski188. Zdaniem Bauera Zdążyć przed Panem Bogiem to dzieło o tym, „jak żyć, by zachować w sobie poczucie człowieczeństwa”, a zdaniem Anny Pawełczyńskiej – „o prawdzie utkanej z wątków zwykłego życia i z osnowy śmierci”. Jedynym recenzentem, który zwrócił uwagę na nieprzystawalność wątków getta i medycyny w zwykłych warunkach szpitalnych, był Tomasz Łubieński. Pozostali komentatorzy entuzjastycznie to zestawienie przyjęli, w motywie wyprzedzania Boga w walce ze śmiercią upatrując szansy na spójną interpretację dzieła. Za sprawą tej interpretacji specyficznie żydowska historia w specyficznie polskich warunkach została wpisana w ramę uniwersalizującej przypowieści o człowieku i jego zmaganiach z losem, śmiercią i Bogiem.
122I chyba tylko pod takim warunkiem – pod warunkiem pozbawienia jego słów potencjału zmiany narracji dominującej – Edelman mógł zostać zaaprobowany przez polską opinię publiczną jako świadek. Na prawach partykularnego eksponatu o wysokim walorze autentyczności, którego świadectwo uległo zmasowanej dezinterpretacji, Edelman – jako figura, symbol, instytucja – mógł stać się elementem kultury polskiej. O tym, co zginęło gdzieś między książką Hanny Krall a jej recepcją, niech świadczy fakt, że żadna z recenzji pierwszego wydania Zdążyć przed Panem Bogiem nie porusza tematu antysemityzmu – czy to polskiego, czy niemieckiego. To jest cena, jaką u progu lat osiemdziesiątych w polskim dyskursie dominującym trzeba było zapłacić za status świadka Zagłady.
Notes de bas de page
1 B. Gajdziński, Kara była jedna, kara śmierci, „Kierunki” 21 maja 1967, s. 8.
2 R. Bender, Polacy Żydom, „Więź” 1967, nr 7/8, s. 178–183.
3 K. Wojciechowski, Gdy milczał świat…, „Głos Nauczycielski” 14 maja 1967, s. 3.
4 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, „Tygodnik Powszechny” 18 czerwca 1967, s. 1.
5 D. Passent, Duma, litość, pogarda, „Polityka” 29 kwietnia 1967, s. 11.
6 S. Wygodzki, Fellow Countrymen, „Polish Perspectives” 1967, no 7, s. 90–92.
7 W. Leopold, O czytaniu dokumentów, „Twórczość” 1967, nr 8, s. 116–120.
8 D. Passent, Duma, litość, pogarda, dz. cyt.
9 K. Wojciechowski, Gdy milczał świat…, dz. cyt.
10 R. Bender, Polacy Żydom, dz. cyt.
11 K. Wojciechowski, Gdy milczał świat…, dz. cyt.
12 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
13 T. Kur, Ten jest z ojczyzny mojej, „Prawo i Życie” 23 kwietnia 1967, s. 8.
14 W. Leopold, O czytaniu dokumentów, dz. cyt.
15 T. Kur, Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt.
16 M.M. Drozdowski, Z pomocą Żydom, „Nowe Książki” 1967, nr 12, s. 713–715.
17 B. Gajdziński, Kara była jedna…, dz. cyt.
18 Tamże.
19 K. Wojciechowski, Gdy milczał świat…, dz. cyt.
20 R. Bender, Polacy Żydom, dz. cyt.
21 W. Leopold, O czytaniu dokumentów, dz. cyt.
22 J. Berghauzen, Ten jest z ojczyzny mojej, „Tygodnik Kulturalny” 2 lipca 1967, s. 4.
23 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
24 W. Leopold, O czytaniu dokumentów, dz. cyt.
25 Miła 18 Leona Urisa, „Życie Literackie” 29 października 1961, s. 15 (brak podpisu pod tekstem).
26 W. Górnicki, Laur malowany, „Polityka” 19 marca 1966, s. 10.
27 H. Wydżga, J. Zaborowski, Gry i zabawy ludu polskiego podczas drugiej wojny światowej, „Odra” 1966, nr 6, s. 15–22.
28 J. Wilhelmi, Psychologia nienawiści, „Kultura” 5 czerwca 1966, s. 3.
29 J. Przyłuski, Światła i cienie, „Dziennik Związkowy (Polish Daily Zgoda)” 30 października 1965, s. 8.
30 K. Kąkol, Mętna fala, „Prawo i Życie” 10 kwietnia 1966, s. 1 i 4.
31 L. Uris, Miła 18, tłum. A. Szydłowski, Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 1999.
32 Tamże, s. 177.
33 Tamże, s. 178, 230–231, 256, 387.
34 Tamże, s. 171.
35 Tamże, s. 292.
36 Tamże, s. 363.
37 Tamże, s. 293.
38 Tamże, s. 421.
39 Tamże, s. 236.
40 Tamże.
41 Tamże, s. 239.
42 Tamże, s. 263.
43 Tamże, s. 267, 386.
44 Tamże, s. 337.
45 Tamże, s. 323.
46 Tamże, s. 469.
47 Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Wydawnictwo Znak, Kraków 1966, s. 9–10.
48 Tamże, s. 68.
49 Tamże, s. 69.
50 Tamże, s. 11.
51 Tamże, s. 54.
52 Tamże.
53 Tamże, s. 67.
54 Leon Uris częściowo zgodziłby się z takim ujęciem sprawy. Pozytywnie przedstawia on siostry urszulanki, niepokalanki i szarytki. W Miłej 18 pojawia się także dobry ksiądz Korneli. Wszyscy oni udzielają schronienia Żydom. Jednak już „arcybiskup Klondoński” (wzorowany zapewne na postaci Augusta Hlonda), z którym spotyka się Gabriela, ukochana Andrzeja, by prosić go o pomoc dla Żydów, odmawia, bagatelizując Zagładę i narzekając, że Żydzi nie chcą się nawrócić. Zdaniem Urisa katolicyzm przyczynił się do obojętności Polaków na żydowską krzywdę. Kiedy w powieści płonie getto, Polacy modlą się w kościołach i nie zwracają uwagi ani na żar, ani na spadające z nieba popiół i sadzę. Ich obojętność jest tak powalająca, że siedząca w kościele Gabriela płacze z wściekłości; zob. L. Uris, Miła 18, dz. cyt., s. 265–266, 435.
55 Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt., s. 66.
56 Autor wymienia Antoniego Szymanowskiego i Marię Kann.
57 Tamże, s. 68.
58 Tamże, s. 11, 15, 21–22, 29–34.
59 Tamże, s. 36–37.
60 Tamże, s. 45.
61 T. Kur, Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt.
62 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
63 M. Horoszewicz, Brewiarz poświęcenia, „Argumenty” 4 czerwca 1967, s. 10–11.
64 R. Bender, Polacy Żydom, dz. cyt.
65 Tamże.
66 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
67 S. Wygodzki, Fellow Countrymen, dz. cyt.; M.M. Drozdowski, Z pomocą Żydom, dz. cyt.
68 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
69 R. Bender, Polacy Żydom, dz. cyt.; M.M. Drozdowski, Z pomocą Żydom, dz. cyt.; D. Passent, Duma, litość, pogarda, dz. cyt.
70 T. Kur, Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt.
71 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
72 T. Kur, Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt.; B. Gajdziński, Kara była jedna…, dz. cyt.; M.M. Drozdowski, Z pomocą Żydom, dz. cyt.; R. Bender, Polacy Żydom, dz. cyt.; J. Berghauzen, Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt.
73 B. Gajdziński, Kara była jedna…, dz. cyt.
74 W. Leopold, O czytaniu dokumentów, dz. cyt.
75 J. Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, dz. cyt.
76 K. Wojciechowski, Gdy milczał świat…, dz. cyt.
77 S. Wygodzki, Fellow Countrymen, dz. cyt.
78 B. Gajdziński, Kara była jedna …, dz. cyt.
79 K. Chmielewska, Ćwiczenia praktyczne z polityki historycznej. Narracje historyczne lat sześćdziesiątych w Polsce, w: Rok 1966. PRL na zakręcie, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2014, s. 206.
80 Tamże, s. 210.
81 Tamże, s. 217–219.
82 D. Passent, Duma, litość, pogarda, dz. cyt.
83 A. Calderón Puerta, T. Żukowski, Narracja narodowo-kombatancka versus wątek żydowski w kinie polskim lat sześćdziesiątych, w: Rok 1966. PRL na zakręcie, dz. cyt, s. 223.
84 Tamże, s. 236.
85 Tamże, s. 237.
86 Tamże, s. 254.
87 K. Moczarski, Rozmowy z katem, PIW, Warszawa 1977; wszystkie wyróżnienia w cytatach podaję za oryginałem.
88 Przedmowa do wydania niemieckiego wydrukowana w czasopiśmie „Puls” 1979, nr 6, s. 6–15. W 1972 roku cenzura nie dopuściła do przedrukowania w tym wstępie (wówczas opublikowanym w „Odrze”) uzasadnienia wyroku z 11 grudnia 1956 r., rehabilitującego Kazimierza Moczarskiego.
89 K. Moczarski, Rozmowy z katem, dz. cyt., s. 217.
90 K. Moczarski, Rozmowy z katem, dz. cyt., s. 201.
91 Tamże, s. 207, 224, 230, 254, 261, 270.
92 Tamże, s. 227. I jeszcze jeden fragment, w którym Stroop świadkuje ofiarnej postawie AK wobec Żydów: „Abwehra – relacjonował [Stroop – A.Z.] – donosiła już od dawna, że AK od dnia założenia getta montowała tam swoje placówki pod rozmaitymi nazwami, dostarczała broni i prasy oraz instruowała w zakresie walk ulicznych, robót saperskich, fabrykacji butelek zapalających, granatów itp.” (s. 228).
93 Tamże, s. 278.
94 Tamże, s. 194–195.
95 Tamże, s. 214.
96 Tamże, s. 263.
97 Tamże, s. 203.
98 Tamże, s. 244.
99 Tamże, s. 209 (wyróżnienie K. Moczarskiego).
100 Tamże, s. 225.
101 Tamże, s. 227.
102 Tamże, s. 243 i 281.
103 Tamże, s. 228
104 Tamże, s. 265.
105 Tamże.
106 Tamże, s. 294–295.
107 Tamże, s. 297.
108 O Kazimierzu Moczarskim, wstęp A. Szczypiorskiego do Rozmów z katem, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 426.
109 Tamże.
110 Zob. rozdział 5: Świadkowanie świadkowaniu. Żydowskie narracje o polskich „świadkach” Zagłady w niniejszym tomie.
111 A. Szczypiorski, Początek, Wydawnictwo SAWW, Poznań 1990, s. 17. Analogiczny opis znajduje się na s. 62–63.
112 Tamże, s. 18.
113 Tamże, s. 177.
114 Tamże, s. 93.
115 Tamże, s. 73, 104–105.
116 Tamże, s. 100.
117 Tamże, s. 181.
118 Tamże, s. 145.
119 Tamże, s. 126.
120 Tamże, s. 10.
121 Tamże, s. 10, 60–62, 63, 64, 113.
122 Tamże, s. 86.
123 Tamże, s. 49.
124 Tamże, s. 50.
125 Tamże, s. 124.
126 Tamże, s. 112.
127 Tamże, s. 78.
128 Tamże, s. 158.
129 Nie przypadkiem typ idealny polskiego świadka Zagłady reprezentuje inteligent. W oczach Szczypiorskiego inteligencja to potomkowie arystokracji, którzy budzą pochwalany przez autora respekt klas niższych i stanowią emanację polskości. „Ci wszyscy ludzie byli elitą narodu, byli wykształceni, oczytani, swobodni, dumni, uprzejmi, nade wszystko bardzo delikatni, mądrzy i piękni, nawet w swym przykrym ubóstwie, nawet gdy sprzedawali ostatni bibelot, srebrną paterę albo starą książkę”; tamże, s. 89–90.
130 Tamże, s. 159.
131 Tamże, s. 38.
132 Tamże, s. 12.
133 Paweł Kryński kocha się w Irmie Seidenman, a ona prowokuje go i czerpie z tego „radosną satysfakcję” – „piękna Żydówka” to wedle stereotypu także uwodzicielka, kobieta, która gra swoimi wdziękami na zgubę mężczyzn.
134 Tamże, s. 15, 142.
135 Tamże, s. 75.
136 Tamże, s. 28.
137 Tamże, s. 23.
138 Tamże, s. 53.
139 Tamże.
140 Tamże, s. 55–56.
141 Tamże, s. 23–24.
142 Stary świat, za którym tęskni narrator powieści, to świat męskiej dominacji, tradycyjnych ról genderowych, wiary w esencję płci i nieusuwalną różnicę między nimi. Wiarę tę narrator podziela z całą mocą. W jego ujęciu „męski” znaczy szlachetny, godny, wart podziwu. Męskość wiąże się także z posiadaniem kobiet. Spojrzenie Szczypiorskiego na postaci kobiece ma niemal zawsze charakter seksualny i rozbierający. Na przykład: „Poznał Monikę. Miała osiemnaście lat, włosy krucze, cerę srebrzystą, profil kamei, wdzięk leniwego drapieżnika” (tamże, s. 14). Albo: „miała na twarzy wesoły, szelmowski uśmiech, uśmiech kokoci, pewny siebie, zwodniczy, kurewski i ładny” (s. 36). Połączenie egzotyzacji żydowskości i seksualizacji kobiet sprawia, że szczególnie naerotyzowanym opisom Szczypiorskiego podlegają Żydówki. „Zagubiona na obczyźnie, cokolwiek śmieszna, jak większość starych i samotnych kobiet (…) już nie oglądała w lustrze swoich smukłych stóp. Były zniekształcone i napawały ją obrzydzeniem, podobnie jak skóra rąk, pokryta ciemnymi plamami, fałdy tłuszczu na szczupłym niegdyś karku, nade wszystko zaś zapach ciała, mdły i przenikliwy zarazem, obcy zapach starości, z którą nie chciała się pogodzić” (s. 176) – opisuje Szczypiorski Irmę Seidenman. Żaden z nieżydowskich bohaterów powieści nie doczekał się tego typu opisu.
143 W podobny sposób Szczypiorski przygląda się przedstawicielom klas innych niż własna: „zwaliści, prości w obejściu mężczyźni, którzy zachowywali się z pewnością siebie, wynikającą z siły fizycznej, wpływów, sprytu albo najbanalniejszej głupoty, (…) plebejusze, którzy okazywali obojętną wyższość. (…) oni szli środkiem, w tych swoich płaszczach ceratowych, skórzanych, ortalionowych, w czapkach z daszkiem, w kapeluszach albo z gołą głową, ich twarze sękate jakieś, źle ociosane, palili papierosy, trzymając je pomiędzy kciukiem i palcem wskazującym, z ognikiem obróconym ku wnętrzu dłoni, ich kroki rozkołysane ciężarem dużych ciał, zapach ich skóry, przenikliwy i ostry, ten zapach potu, tytoniu i nieprawości” (tamże, s. 120)” – tak Szczypiorski opisuje przedstawicieli klas niższych, którzy doczekali się awansu w PRL-u, co w oczach autora Początku jest widomym znakiem, że PRL postawił świat na głowie, napawając Szczypiorskiego nie tylko lękiem, ale i obrzydzeniem. Klasizm i seksizm Szczypiorskiego łączą się w scenie pożądania, które mama Pawła – kobieta z wyższych sfer, żona oficera – odczuwa wobec Suchowiaka, mężczyzny z plebsu. Przeżywa je wbrew sobie, ale nie potrafi nad nim zapanować. Po wyjściu „dobrego zbója” kobieta czuje się upokorzona, a wspomnienie to będzie do niej wracać „gorzko i obrzydliwie” (s. 120). Poczucie upokorzenia bierze się stąd, że jej odruchy cielesne okazały się silniejsze niż kultura, w której została wychowana. Szczypiorski daje tu wyraz przekonaniu, że w przypadku kobiet ich lubieżna natura zawsze weźmie górę nad kulturową warstwą osobowości, bo tylko mężczyźni są w stanie zapanować nad popędami rozumem.
144 Zob. S. Gilman, The Jew’s Body, Routledge, New york and London 1991.
145 A. Szczypiorski, Początek, dz. cyt., s. 152.
146 Tamże, s. 57.
147 Tamże, s. 141.
148 Tamże, s. 142.
149 Tamże, s. 180.
150 Tamże, s. 39.
151 Tamże, s. 130.
152 Tamże, s. 132.
153 Tamże, s. 162.
154 Tamże, s. 187.
155 Tamże, s. 28.
156 H. Zaworska, Psychoterapia dla wszystkich. Rozmowa z Andrzejem Szczypiorskim, „Literatura” 1989, nr 8, s. 24–27.
157 Tamże.
158 A. Szczypiorski, Początek, dz. cyt., s. 174.
159 Tamże, s. 128.
160 H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977, s. 39.
161 Tamże, s. 19.
162 Tamże, s. 7.
163 Tamże, s. 18.
164 Tamże, s. 8.
165 Tamże, s. 10.
166 Tamże, s. 18
167 Tamże, s. 70.
168 Tamże, s. 84.
169 Tamże, s. 88.
170 Tamże, s. 89.
171 Tamże, s. 38.
172 Tamże, s. 103.
173 A. Pawełczyńska, Wątek życia i osnowa śmierci, „Kultura” 5 lutego 1978, s. 3.
174 M. Woźniak, Zapisy wojny, „Czas” 29 lutego 1978, s. 26.
175 A. Tatarkiewicz, Biologicznie bohaterscy?, „Kultura” 12 marca 1978, s. 15.
176 W. Saniewski, Bez znieczulenia, „Odra” 1978, nr 4, s. 94–95.
177 H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, dz. cyt., s. 69.
178 T. Łubieński, Bohater przemawia ostatni, „Kultura” 5 lutego 1978, s. 3.
179 T. Łepkowski, Wybór sposobu umierania, „Tygodnik Kulturalny” 23 kwietnia 1978, s. 11.
180 T. Łubieński, Bohater przemawia ostatni, dz. cyt.
181 M. Szpakowska, Wbrew wyrokowi, „Twórczość” 1978, nr 3, s. 98–103.
182 Z. Bauer, Bohater, którego nie ma, „Życie Literackie” 19 lutego 1978, s. 12.
183 M. Jaworski, Reportaż o pamiętaniu, „Kontrasty” 1978, nr 4, s. 34–35.
184 Kallimach, Świadectwo, „Literatura” 13 kwietnia 1978, s. 13.
185 K. Koźniewski, Byle nie na beczce…, „Literatura” 2 lutego 1978, s. 13.
186 Z. Bauer, Bohater, którego…, dz. cyt.
187 K. Koźniewski, Byle nie na beczce, dz. cyt.
188 T. Drewnowski, Którędykolwiek biegnie, „Polityka” 10 grudnia 1977, s. 8–9.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017