Rozdział 3. Opowieść na rozdrożu. Przed Październikiem 1956 i później
p. 151-216
Texte intégral
1Pierwsza połowa lat sześćdziesiątych przynosi ożywienie zainteresowania Zagładą. Powstają filmy, takie jak Samson (1961) Andrzeja Wajdy, Ludzie z pociągu (1961) Kazimierza Kutza czy Naganiacz (1963) ewy i Czesława Petelskich. W 1965 roku ukazuje się Żydowska wojna Henryka Grynberga. Długa noc (1967), film Janusza Nasfetera, wpisujący się w ten sam nurt, zostaje zatrzymany przez cenzurę, podobnie jak wcześniej Przy torze kolejowym (1963) Andrzeja Brzozowskiego. Miejsce krytycznych analiz zajmują opowieści, których zasadniczym tematem jest polska walka o niepodległość. Żydzi w ogóle się w nich nie pojawiają lub widzimy ich na drugim bądź trzecim planie, w tle, a Polacy zachowują się względem nich bez zarzutu. Wystarczy wspomnieć Barwy walki, film zrealizowany w 1964 roku przez Jerzego Passendorfera na motywach powieści Mieczysława Moczara, w którym występuje ocalony z getta żydowski lekarz (Wojciech Rajewski). Jego obecność w oddziale, przedstawiona jako coś naturalnego, świadczy o polskiej pomocy i życzliwości dla eksterminowanych Żydów. Opowieść idealizująca Polaków i marginalizująca Zagładę będzie towarzyszyć prześladowaniom Marca '68 i stanie się obowiązującą narracją lat siedemdziesiątych.
2Żeby zrozumieć, skąd wzięła się ta zmiana, warto sięgnąć w przeszłość. Przyjęło się sądzić, że pierwsza połowa lat pięćdziesiątych przyniosła zamrożenie dyskusji o Szoah1. Rzeczywiście z czasem wygasają liczne po pogromie kieleckim głosy na temat stosunku Polaków do Żydów w czasie wojny i po jej zakończeniu. Władza jest wyraźnie pod wrażeniem siły antysemityzmu2 i boi się delegitymizującego stereotypu żydokomuny3. Nie znaczy to jednak, że sprawa wykluczenia Żydów przestaje być dla polskiej rewolucji lat pięćdziesiątych ważna4. Już w latach 1946–1949, przed premierą Ulicy Granicznej Aleksandra Forda, obawiano się wrogich reakcji. Bolesław W. Lewicki, dyrektor artystyczno-programowy działu produkcji „Filmu Polskiego”, argumentował: „Nasza wrażliwość jest obecnie uczulona i przypominanie grzechów z okresu okupacji drażni widza. (…) Pewne drażliwe zagadnienia należałoby teraz przemilczeć: dopiero za 10–15 lat będzie można do nich powrócić”5.
3Oznaczałoby to, że kwestia przemocy wobec Żydów i projekt przepracowania wzorów polskiej kultury odłożono na później. Strategiczne cele pierwszych lat rewolucji były inne. Rzut oka na literaturę i film pierwszej połowy lat pięćdziesiątych uzmysławia jednak, że sprawa nie trafiła ad acta. Z jednej strony pojawiają się liczne teksty transgresyjne wobec rozumienia historii z perspektywy narodowej, z którą wiążą się wykluczenie i wrogość wobec Żydów, z drugiej – antysemityzm jest na swój sposób analizowany oraz przedstawiany jako problem tu i teraz. W Pamiątce z celulozy Igora Newerlego6, za którą autor otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia, konflikt między pracodawcami a robotnikami podważa przekonanie o narodowej jedności. Zarówno nacjonalizm, jak i nienawiść wobec Żydów zasłaniają rzeczywiste różnice interesów. Jednocześnie stosunek do Żydów okazuje się jednym z ważnych wyznaczników rewolucyjności bohaterów. W filmie Celuloza Jerzego Kawalerowicza z 1953 roku, który zrealizowano na motywach powieści Newerlego, bohater odkrywa pokrewieństwo losu z żydowską rodziną robotniczą na przekór piętnującemu ją otoczeniu. Obraz społeczności rozdzieranej konfliktami i nierównością pokazuje ideę narodu jako fałszywy sposób kanalizowania gniewu oraz zyskiwania poczucia wspólnoty w społeczeństwie, które odmawia swoim członkom faktycznej solidarności. Obraz uznawany za jeden z przykładów socrealizmu nie zestarzał się, a z dzisiejszej perspektywy okazuje się zaskakująco bliski włoskiemu neorealizmowi.
4Powieść Newerlego i jej ekranizacja to przykłady przekazów programowych, przeznaczonych dla możliwie szerokiej publiczności. W mniejszych nakładach – choć i tak niemałych – ukazywały się teksty znacznie bardziej bezpośrednie. W 1950 roku został wydany zbiór opowiadań Widzenie Stanisława Wygodzkiego, a w nim tekst Sprzymierzeńcy, niedwuznacznie mówiący o wojennej i powojennej wrogości wobec Żydów w konwencji sprawozdania z procesu sądowego – w istocie procesu przeciw polskiej kulturze7. Wygodzki przedstawia antysemityzm jako cechę starej Polski, tradycyjnej i konserwatywnej, przeciwnej zmianom, ale jego ujęcia nie da się sprowadzić do przerzucenia odpowiedzialności na „reakcję”8. Sprawa jest bardziej skomplikowana. Nowe państwo okazuje się przesiąknięte głęboko zakorzenionymi wzorami wykluczania Żydów, a antysemityzm pozostaje wciąż problemem do rozwiązania.
5Na wydarzenia z lat 1956–1968 warto spojrzeć z perspektywy poprzedzającej je rewolucji. Stanowiłyby wówczas kontynuację transgresyjnego projektu, który daje o sobie znać w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Po odwilży rewolucja ma jeszcze impet, a wielu twórców widzi potrzebę krytycznej analizy polskiej kultury – zarówno jej romantycznych wzorów, jak i wojennej wrogości wobec Żydów. „Polska droga do socjalizmu” zwiastuje jednak koniec tego nurtu. Zmiana, która legitymizowała się – w dużej części – projektem przekształcenia społeczeństwa, coraz silniej odwołuje się do tradycyjnej koncepcji narodu, włączając w nią beneficjentów awansu9. Sprawa stosunku Polaków do ofiar Zagłady staje się niecenzuralna, przy czym cenzura PRL broni narodowej identyfikacji obywateli i związanych z nią tabu.
6Sprzeczność ta daje o sobie znać już w Październiku ’56. Powrót do tradycji oraz mitów narodowych wiąże się ze spontaniczną cenzurą obrazu Zagłady. Teksty, które przyjęło się postrzegać jako gest odzyskiwania pamięci o polskiej historii – na przykład powieść Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego – oddzielają naród uosabiany przez podziemie, Armię Krajową i pokolenie wojenne od wrogości wobec Żydów. Umacnia się idea marginesu, obraz, w którym odpowiedzialni za przemoc sytuują się poza narodem, nie reprezentują jego tradycji ani tego, co istotne dla polskości. Pamięć o polskich zachowaniach jest w efekcie systemowo i systematycznie pomijana oraz wypierana. Związany z rewolucją nurt skłonny do krytyki wpisanego w polską tradycję wykluczenia szybko wygasa, ustępując miejsca dążeniu do obrony zbiorowego autowizerunku.
7Historię przedstawień Zagłady w latach 1956–1968 należy zacząć od tekstu granicznego. Jest nim Pokolenie Andrzeja Wajdy z 1954 roku, które wyraźnie należy do etosu rewolucyjnego pierwszej połowy lat pięćdziesiątych i jednocześnie otwiera nowy okres. Film jest przy tym ekranizacją jednej z najważniejszych powieści socrealistycznych. Książka Bohdana Czeszki, która ukazała się w 1951 roku, miała do roku 1956 aż pięć wydań10.
8Początek lat sześćdziesiątych przynosi kilka filmów poświęconych Zagładzie, które staną się przedmiotem analizy w drugiej części tekstu. Najważniejszy z nich, Samson Andrzeja Wajdy – ekranizacja powieści Kazimierza Brandysa z 1948 roku – otwarcie stawia problem polskiej wrogości wobec Żydów oraz ciągłości przedwojennych i wojennych modeli zachowań. Niemal jednocześnie pojawiają się znaki nowej narracji, która z czasem zaczyna niepodzielnie dominować. Różnice między powieścią Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego (1957) a serialem powstałym na jej motywach dziesięć lat później (1970) świadczą o postępującym czyszczeniu obrazu z niewygodnych treści. Powrót do narodowej perspektywy i obrony wizerunku Polski, wyraźny już w pierwszych latach odwilży, łączy Październik ’56 z Marcem ’68 oraz z latami siedemdziesiątymi. Znikanie Zagłady, a przede wszystkim agresji wobec Żydów z obrazu wojny to temat trzeciej części tekstu.
9Materiał – powieści Brandysa, Czeszki i Bratnego oraz ich ekranizacje – pozwala uchwycić zależności, kontynuacje i zerwania między epokami przed rokiem 1956 i później. Zależności nieoczywiste z punktu widzenia ocen zakorzenionych w polskiej świadomości historycznej.
Pokolenie
10Film Andrzeja Wajdy nie wszedł do kanonu polskiego kina o Zagładzie. W Historii filmu polskiego Tadeusz Lubelski podkreśla, że nowość Pokolenia tkwi w „środkach czysto filmowych”. Fabuła jest jego zdaniem konwencjonalna i nie odbiega od socrealistycznych schematów11.
11Traktowanie socrealizmu jako niewartej uwagi oczywistości nie pozwala dostrzec faktu, że Pokolenie to film o Zagładzie i stosunku Polaków do jej ofiar. Co więcej, film dekonstruujący figurę biernego świadka i otwarcie stawiający kwestię polskiej odpowiedzialności. Z punktu widzenia czasu ekranowego Zagłada i Żydzi nie zajmują w nim dużo miejsca. A jednak w historii oddziału Gwardii Ludowej i jego młodych żołnierzy najważniejszym bodaj wydarzeniem jest powstanie w getcie warszawskim. Spotkanie z szukającym pomocy Żydem okazuje się punktem zwrotnym w przemianie Jasia Krone, postaci z całą pewnością najbardziej interesującej i przykuwającej uwagę12.
12Pokolenie – zgodnie z poetyką rewolucji – jest przede wszystkim projektem nowego społeczeństwa i nowego rodzaju więzi między jego członkami13. Odniesienie do getta i jego walki okazuje się dla młodych rewolucjonistów doświadczeniem formującym. Tak zdaniem twórców być powinno. Co zadziwiające, obraz rzeczywistości, który stanowi tło projektu, nie jest zanadto wyidealizowany, a w każdym razie nieporównanie mniej niż późniejsze teksty i filmy powstałe z intencją kultywowania pamięci o polskim ruchu oporu.
1. Dekonstrukcja figury obojętnego świadka
13Jaś Krone (Tadeusz Janczar) to postać, która przechodzi przemianę. Z początku unika zaangażowania w konspirację i walkę. „Jestem nerwowy cywil” – wyznaje. Po pierwszej akcji wycofuje się. „Ja nienawidzę tego! Niemców, całej tej wojny, was wszystkich! Ja nie chcę zabijać! Flaki się we mnie przewracają, kiedy sobie o tym pomyślę!” – krzyczy. Nie wierzy w zmianę, o którą walczą komuniści, i próbuje uzyskać, co się da, w zastanych warunkach, żeby zapewnić byt sobie i staremu ojcu. Prawa świata, w którym żyje, pozostają dla niego niepodważalne, choć widzi, że są niesprawiedliwe. Wie, że racjonalnie rzecz biorąc, powinien myśleć przede wszystkim o sobie, bo też nikt nie będzie miał dla niego współczucia. Utwierdzają go w tym przekonaniu lata terminowania w warsztacie stolarskim. Kontrast ze Stachem (Jan Łomnicki), zdecydowanym i hardym, rzuca się w oczy od pierwszej chwili. Streszcza się w reakcjach na okupacyjną rzeczywistość i w tym, co dwaj młodzi ludzie z niej wychwytują. Stach, który pracuje jako furman i przywozi drewno do warsztatu, zauważa po drodze więźniów getta prowadzonych na roboty. Radość jazdy parą koni gaśnie, jej miejsce zajmuje gniew. Jaś widzi szubienice, na których powieszono polskich zakładników, i odchodzi od nich z przerażeniem.
14Punktem zwrotnym okazuje się spotkanie z Abramem, dawnym znajomym, a może przedwojennym sąsiadem, teraz Żydem z getta. Abram przychodzi do Jasia i szuka u niego pomocy. Mówi, że spóźnił się i ktoś, kto miał go odebrać, już odszedł: „Chodzę po mieście, ludzie na mnie patrzą”. Krone się waha. „Co ja mogę?” – pyta i dodaje: „I ten twój wygląd…”. Usprawiedliwia się opieką nad ojcem, ale usprawiedliwienia te nie są przekonujące nawet dla niego samego. Dla Żyda odmowa jest aż nadto jasna. Kiedy Abram wychodzi, Jaś biegnie za nim, ale brama jest już zamknięta. Na ciemnej ulicy widać tylko niemiecki patrol. Abram znika w ciemnościach. Nie ma wątpliwości, jaki los go spotka.
15Ze słów o zwracającym uwagę wyglądzie można wnioskować, że na ulicy czekają na Abrama nie tylko Niemcy. W powieści wątek ten został rozwinięty, o czym za chwilę. W filmie znalazły się tylko echa powieściowej panoramy postaw14. Matka Stacha mówi w pewnym momencie o „szmalcowanikach, co Żydów szukają”. W lunaparku, który – jak słyszymy zza ekranu – „Niemcy ustawili opodal murów żydowskiej dzielnicy”, są ludzie. Choć na pierwszym planie huśtają się żołnierze w niemieckich mundurach, pod karuzelą widać już cywilów. Dla majstra Ziarno, który jest szarą eminencją w warsztacie, gdzie pracują Stach i Jasio, i jako członek AK może stawiać warunki nawet właścicielowi, pożary w getcie są okazją do dowcipu: „Żydki zaczęły wojować! Uś!”. Nikt się jednak nie śmieje i Ziarno musi ustąpić. Obraz robotników jest zapewne wyidealizowany, ale za ich współczuciem nie idzie działanie. Komunistów jest niewielu, a Stach wyznaje, że „długo trzeba było szukać, aż się napotkało pomocną dłoń”. Los Abrama wygląda, tak jak wygląda.
16Wajda zderza szukającego pomocy Żyda z polską społecznością na poziomie znaczących obrazów. Bronisława Stolarska zwraca uwagę na ludzi śpiewających Litanię loretańską pod podwórkową kapliczką Najświętszej Marii Panny, kiedy Abram wchodzi do kamienicy15. Słowa modlitwy zamierają na ustach Jasia Krone. Dla Stolarskiej „przestrzeń, nad którą rozpościera się (…) modlitwa, nie powinna zdradzić”16. Stosunek wspólnoty skupionej wokół kultu maryjnego, a więc jednego z ikonicznych, tradycyjnych wyobrażeń o polskości, określa jednak wymiana spojrzeń, która w kontekście okupacyjnych realiów zapowiada donos17. Jaś działa jako członek tej wspólnoty i dopowiada jej stosunek do Żydów. Ta sama wspólnota pojawia się wcześniej w scenie lekcji religii. Katecheta mówi o katolicyzmie jako ostoi Polaków – „nas”, jak to aluzyjnie ujmuje. Kiedy Jacek nie umie wyrecytować Składu apostolskiego, ksiądz pyta: „Czy w twoich papierach w rubryce wyznanie jest napisane religia rzymsko-katolicka (…) No więc?”. Słowa te brzmią groźnie i chyba nieprzypadkowo przywołują pamięć o testach, którym poddawano Żydów „na aryjskich papierach”18.
17W robotniczej kamienicy oprócz Jasia Krone Abram nie ma do kogo zwrócić się o pomoc, a i ten jedyny przyjaciel jej odmówi. Kiedy Żyd odchodzi ciemną ulicą, ludzie odwracają się i zamykają za sobą drzwi: najpierw po prawej stronie kadru – co jest dość wyraźne, ponieważ na ulicę pada snop światła z wnętrza budynku – potem w głębi.
18Zanim przejdziemy do projektu, a więc tego, jak być powinno, Wajda pokazuje zaskakująco dużo z okupacyjnej rzeczywistości. Unaocznienie zależności Żydów od polskich postaw w czasie okupacji definiuje polskie sprawstwo a wraz z nim winę19. Skoro przeżycie na ulicy graniczy z niemożliwością, los Abrama zależy od tego, co zrobi Jaś Krone – a także od tego, co myśli majster Ziarno i ludzie spod kapliczki. Niezdecydowanie, a cóż dopiero wrogość, okazuje się w tej sytuacji wyrokiem. Tak właśnie definiował sytuację Żydów Marek Edelman: „Nie pomóc i zabić to jest to samo. Ja nie mówię dziś, bo dziś można jeszcze pójść ulicą. A wtedy, jeśli ci nie pomogli, to na drugim rogu cię zabili”20.
19Jaś Krone zdaje sobie z tego sprawę. Czuje się winny i Wajda – co do dziś jest rzadkością w polskim kinie – pozwala zobaczyć, co spowodowało wyrzuty sumienia. Jaś chce pozostać na uboczu, zachować bierność, ale okazuje się to niemożliwe. Okupacyjna rzeczywistość nie pozostawia miejsca na oddzielenie od wydarzeń w getcie. Ofiary Zagłady znajdują się tuż obok, we wspólnej przestrzeni, i domagają się reakcji, od której zależy ich los. Od tego wezwania nie można uciec, a chęć zachowania dystansu i pozostania na uboczu to złudzenie. Jasio działa i wpływa na los Abrama. Nie sposób być biernym świadkiem Zagłady21.
20Po odejściu uciekiniera z getta, Jaś Krone uświadamia sobie sens tego, co zrobił. Skoro bierność nie jest możliwa, wybiera walkę. Przyłącza się do grupy, która osłania wyjście bojowców z getta na aryjską stronę. Podczas tej akcji ginie.
2. Pomoc gettu
21Wątek pomocy gettu – czy szerzej: wątek Sprawiedliwych – zostaje w Pokoleniu potraktowany w wyjątkowy sposób. Wajda nie używa go jako dowodu polskiej niewinności. Przeciwnie.
22Żeby uświadomić sobie różnicę, warto sięgnąć do wcześniejszej o kilka lat Ulicy Granicznej i dyskursu o Sprawiedliwych z drugiej połowy lat czterdziestych. U Aleksandra Forda przemiana antysemity w Sprawiedliwego służyła oddaleniu zarzutów dotyczących polskich zachowań w czasie wojny. Alina Madej opisuje historię produkcji filmu oraz liczne przeróbki przed dopuszczeniem go na ekrany22. Po kolaudacjach, a także pokazach w fabrykach, mających być testem społecznych reakcji, obraz został przemontowywany. W wyniku poprawek usunięto z niego sceny świadczące o polskiej przemocy i rozbudowano wątek pomocy.
23Jadzia – zasymilowana Żydówka, która w wyniku donosu traci mieszkanie i ostatecznie trafia do getta – w pierwszej wersji ginęła po wojnie zastrzelona przez sąsiada, sprawcę jej wojennych nieszczęść. Po przemontowaniu ratują ją koledzy z kamienicy, a polski donosiciel ginie zabity przez Niemców. Agresja wobec Żydów zostaje usunięta poza obręb polskiej wspólnoty. Uosabia ją rodzina Kuśmiraków, folksdojczów i zdrajców. Wojtanowie, inteligenci i przedwojenni antysemici, przechodzą za to przemianę – Władek Wojtan uratuje Jadzię. To, co polskie, inteligenckie i związane z narodową tradycją – ojciec Władka jest przedwojennym oficerem i żołnierzem podziemia – okaże się koniec końców przychylne eksterminowanym. Przemoc zostaje przywołana w czytelnych aluzjach i natychmiast ukryta. Władek odrzuca Jadzię, kiedy dowiaduje się, że jest zasymilowaną Żydówką, ale z czasem, pod wpływem ojca, zrozumie swój błąd. Kiedy spotykają się na ulicy, Jadzia ucieka przed nim jak przed potencjalnym donosicielem. Realia Zagłady w okupowanej Warszawie zostają przedstawione niemal dosłownie, ale po to, żeby zastąpić niewygodne wspomnienie obrazem utwierdzającym widzów w poczuciu niewinności. Za pierwszym razem Władek ściga Jadzię tylko po to, żeby powiedzieć jej: „Chcę ci pomóc!”, a za drugim obławę – przypominającą relacje zebrane przez Jana Grabowskiego23 – organizują młodzi folksdojcze z Hitlerjugend i to właśnie Władek ratuje Jadzię z opresji. Przemoc wobec Żydów to sprawa zdrajców, a nad obrazem polskiej społeczności nie ciążą żadne poważne zarzuty.
24W Pokoleniu jest inaczej. Zmiana postawy Jasia Krone, a potem pomoc bojowcom wynikają z winy – pokazanej i wywołującej wyrzuty sumienia. W rezultacie akcja pod murami getta nie tworzy obrazu Polaków, nie usprawiedliwia też samego Jasia, bo losu Abrama nic już nie zmieni. W przypadku Władka Wojtana i jego ojca jedyną winą jest przedwojenny antysemityzm, pozostający jedynie poglądem i niepociągający za sobą żadnych działań, ale i tego rodzaju cień zostaje wyretuszowany, bo przemiana oddala wszelkie podejrzenia. Jaś Krone, który nie był antysemitą, czuje się winny śmierci Abrama i wie, że przypieczętował jego los.
25Śmierć Jasia nie wpisuje się w topos Polaków oddających życie za Żydów ani nie wywołuje związanej z tym motywem presji. Po pogromie kieleckim Stefania Skwarczyńska pisała w „Tygodniku Powszechnym”:
Słowo o prawdzie staje się obowiązkiem. Ale czyim? Myślę, że nie tych, którzy wtedy w każdej sekundzie dawali swoje życie za brata swojego. Ale że jest to obowiązkiem tego brata. Wiem, że to jest trudne; (…) Powiedzcie sobie tak, jak myśmy sobie niegdyś powiedzieli wobec wam grożącego nieszczęścia: tak trzeba. Oddajcie nam w momencie odwagi cywilnej dług zaciągnięty u naszej odwagi żołnierskiej, niebacznej na ryzyko śmierci.24
26W obrazie nakreślonym przez Skwarczyńską ofiara z życia „w każdej sekundzie” charakteryzuje Polaków jako społeczność ratującą Żydów w czasie wojny. Polska postawa zobowiązuje: Żydzi mają dać świadectwo „prawdzie”, a więc opowiedzieć o polskiej ofiarności. Wezwanie to zostało sformułowane po pogromie kieleckim, w czasie, kiedy z polskich rąk zginęło około dwóch tysięcy ocalałych i kiedy pozostali przy życiu Żydzi masowo uciekali z Polski25. Oznacza ono zakaz mówienia o polskiej przemocy i związanych z nią doświadczeniach. Wcześniej – w pierwszej nocie redakcyjnej po pogromie – „Tygodnik” przestrzegał przed „pochopnym i dowolnym generalizowaniem”26, a więc wspominaniem o polskiej agresji jako problemie społecznym i wyniku działania wzorów kultury.
27Ci, którzy nie chcieliby się podporządkować, stawiali się w dwuznacznej sytuacji osób niewdzięcznych wobec narodu polskiego, niemających dość cywilnej odwagi, żeby powiedzieć głośno o polskich zasługach. Za niedopowiedzeniem – „wiem, że to jest trudne” – kryje się aluzja do szkalowania Polski przez Żydów. Mówiła o nim otwarcie Zofia Kossak-Szczucka już w 1942 roku27.
28U Wajdy motyw pomocy gettu przybiera zasadniczo inną postać. Pomoc jest próbą odpowiedzi na przemoc – własną i własnej grupy. Śmierć Jasia Krone nie zaświadcza o polskiej wielkości, chłopak stara się raczej poradzić sobie z polską i swoją małością. Wajda nie sięga po motywy winy niezawinionej, wynikającej z nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, winy nieświadomej bądź polegającej na zaniechaniu, które tak często pojawiają się w polskich narracjach o Zagładzie28. Patos i tragizm tej postaci wynikają z tego, że decyzja Jasia Krone jest nieodwracalnie spóźniona, a poświęcenie nie może już nic zmienić29. Jednocześnie przemiana bohatera wynika z refleksji nad sobą i nad tym, co zrobił, jest próbą odkupienia winy dostrzeżonej i zrozumianej, której w istocie odkupić się nie da. Pozostaje zmiana zapatrywań i postawy, która zapobiega powtórzeniu błędu w przyszłości. Śmierć tego rodzaju nie zobowiązuje Żydów, a opowieść o niej nie jest częścią szantażu. Ta śmierć może zobowiązywać tylko innych Polaków, i to przede wszystkim do przyjrzenia się samym sobie oraz do ewentualnej rewizji kulturowych norm.
3. Projekt – pokonanie dystansu
29Wajda buduje swoją opowieść z nienarodowej perspektywy. Bohaterowie pochodzą ze slumsów na robotniczej Woli. Są wykluczonymi sprzed 1939 roku. Ich okupacyjne zajęcia – okradanie wagonów kolejowych – nie różnią się zapewne zbytnio od tych przedwojennych. Matka Stacha boi się, że spotka go los innych dzieci z Bud, że stoczy się na dno. Sekuła zabiera Stachowi wódkę, bo wyraźnie nie chce, żeby poszedł zwykłą dla swojej dzielnicy drogą. Różnica między majstrami z warsztatu, jego właścicielami i pojawiającymi się tam od czasu do czasu inteligenckimi konspiratorami z AK a robotnikami rzuca się w oczy.
30Sam wybór miejsca akcji i pokazania związanej z nim różnicy klasowej jest transgresyjny wobec obowiązujących w Polsce konwencji mówienia o wojnie i historii w ogóle. Tym bardziej, że bieda i koloryt przedmieść są w ujęciu Wajdy i operatora Jerzego Lipmana niezwykle przekonujące.
31W opowieści o Zagładzie wykluczenie jest tym, co potencjalnie łączy mieszkańców slumsów na Budach z Żydami. Film zaczyna się od panoramy osiedla skleconych z dykty domków, oddzielonego od fabryki i miasta pasami nieużytków. W scenach miejskich wielokrotnie pojawia się mur getta i mury do niego podobne, znaki oddzielenia i wykluczenia. Pod takim murem rozegra się akcja odbierania wychodzących z kanałów żydowskich bojowników.
32Przestrzeń oddzielająca dwa miejsca jest ważnym motywem sceny, w której dowiadujemy się o wybuchu powstania w getcie. Sekuła przychodzi do młodych żołnierzy GL, którzy spotykają się w ruinach cegielni. Bohaterowie siedzą w zamkniętym pomieszczeniu, pod ciężkim ceglanym sklepieniem, niczym w bunkrze lub kanale. Na zewnątrz prowadzą ciasne otwory. Sekuła oznajmia, że „trzeba pomóc żydowskim towarzyszom” i wychodzi przez taki otwór. Patrzymy na niego z ciemnego wnętrza, od tyłu widać głowę jednego z młodych konspiratorów, który wydaje się ukryty jak za barykadą. W oddali – domy miasta i unoszący się nad nimi dym. Sekuła wychodzi na otwartą, pustą przestrzeń. Jest sam. Będzie musiał ją przebyć.
33Scenę tę należy potraktować jako projekt, propozycję zmiany. Dystans dzielący Polaków i Żydów, a może polski i żydowski proletariat, trzeba dopiero pokonać i Sekuła próbuje to zrobić. Inaczej niż w Wielkim Tygodniu (1995), filmie Wajdy zrealizowanym już w III R P, nie towarzyszy mu żaden zbrojny oddział. Jego samotność jest znacząca. Idzie do walki jako komunista, ale jego wybór pozostaje wyborem indywidualnym. Nie staje się przedstawicielem partii ani żadnej innej grupy.
34Gest Sekuły ma sprawić, żeby wykluczeni przestali wykluczać się nawzajem. W Pokoleniu nie mówi się o internacjonalizmie. Wtajemniczenie młodego robotnika w komunizm to przede wszystkim zrozumienie mechanizmu wyzysku. Gwardziści przysięgają walczyć o „niepodległość ojczyzny i wolność ludu”. W praktyce rewolucyjnej pomoc gettu, a więc przekroczenie granic wytworzonych przez antysemityzm, okazuje się jednak priorytetem. To ona formuje młodych. W historii ich rozwoju – film jest opowieścią o dojrzewaniu i wychowaniu, wariantem Bildungsroman – odgrywa kluczową rolę. Przez wprowadzenie postaci Jasia Krone oznacza także zerwanie z przeszłością i odpowiedź na polską winę.
35Pomoc gettu miała stanowić w tej historii mit założycielski pokolenia polskich komunistów, a przynajmniej jego niezwykle ważną, konstytutywną część. Opowieść o niej ma formować także widzów, wyznaczać punkty orientacyjne ich lewicowości. Mit ten okazuje się ważniejszy od mitu powstania warszawskiego, które w filmie nie pojawia się wcale. Było ono od początku wydarzeniem na poły mitycznym, określającym tożsamość ówczesnych młodych, a jednocześnie głęboko osadzonym w patriotycznej i romantycznej tradycji. Wajda i Czeszko decydują się sformułować i zaproponować inny mit założycielski, co jest godną uwagi zuchwałością i transgresyjnym, rewolucyjnym gestem. Nowy mit krąży wokół getta, polskiej winy i przekroczenia antysemickich uprzedzeń. Film różni się w tym punkcie od powieści, w której Czeszko stara się raczej opowiedzieć powstanie z 1944 roku z perspektywy lewicowych bojowców i w dużym stopniu ugina się pod presją zbiorowości, włączając GL w walkę o niepodległość.
36Nieobecność powstania 1944 łatwo zakwalifikować jako „służebność wobec wymogów propagandy”, o której nieustannie przypominają krytycy omawiający Pokolenie30. Jeśli jednak spojrzeć na nią jako na świadomy wybór, film okazuje się transgresją romantycznego modelu i próbą zdefiniowania więzi społecznych na nowych, nieporównanie bardziej otwartych zasadach. Dostrzeżenie tego wyboru pozwala także zrozumieć, dlaczego Wajda w Pokoleniu i nakręconym niedługo potem Samsonie pokazuje więcej z niewygodnej okupacyjnej rzeczywistości oraz formułuje znacznie głębszą i trafniejszą krytykę kultury niż w nakręconych po roku 1989 Wielkim Tygodniu czy Korczaku.
37Granice między projektem a idealizacją są tu oczywiście płynne. Polscy komuniści bywali antysemitami31, a wydarzenia po Październiku 1956 roku są tego najlepszym dowodem32. Być może jednak w kręgu „Czwartaków”, z którego wywodził się Czeszko, stosunek do Żydów był rzeczywiście taki jak bohaterów Pokolenia. W czasie powstania warszawskiego właśnie w oddziale AL szukał schronienia Marek Edelman i jego towarzysze ocalali z getta33.
4. Powieść – różnice i podobieństwa
38Powieść przedstawia znacznie szerszą panoramę społeczeństwa w czasie wojny. Czeszko pomyślał ją jako obraz pokolenia wojennego, które tworzą trzej bohaterowie: proletariusz Stacho Kościej, lewicujący inteligent Jurek Korecki i Żyd Dawid Sznajder. Stach i Jurek spotkają się i połączy ich wspólna walka oraz wspólne doświadczenie. Dawid pozostanie osobny, co Czeszko wydobywa z całą konsekwencją i świadomością. Fragmenty o Zagładzie, wplatane w opowieść o Stachu i Jurku, okazują się w coraz większym stopniu opisem losu zasadniczo różniącego się od losu polskich bohaterów.
39Wydobycie różnicy oraz izolacji sprawia, że Pokolenie jest wyjątkowym w polskiej literaturze świadectwem Zagłady34. Zniknięcie z Żydów z „aryjskiej” przestrzeni miasta, to, co dzieje się z nimi za murami getta, wreszcie eksterminacja zostały dostrzeżone i opisane nie jako osobny temat, ale jako ważna część polskiego doświadczenia. Ważna zarówno dla tych nielicznych, którzy poczuwają się do wspólnoty z ginącymi czy przynajmniej patrzą na nich ze współczuciem, jak i dla tych niechętnych. Narrator jako świadek Szoah dostrzega polską wrogość i agresję i mówi o nich wprost.
40Izolacja Żydów wynika z polskich postaw. Chodzi o zachowanie Jurka Koreckiego, postaci, która nie weszła do filmowej adaptacji. Jego historia odgrywa w powieści podobną rolę jak historia Jasia Krone w filmie Wajdy. Korzystając ze sposobności, Jurek odwiedza w getcie Dawida, dawnego przyjaciela z gimnazjum. Jak się okazuje, jest jedynym gościem zza muru. Matka Dawida mówi: „Patrz Dewi, nikt nie przyszedł stamtąd, tylko Jurek”35. Choć w getcie panuje głód, Dawid prosi przede wszystkim o broń. Na pożegnanie przypomina, żeby Jurek pamiętał o niej przy następnej wizycie:
– Pamiętaj.
– Nie zapomnę.
Nie zapomniał, ale nigdy już nie przekroczył murów getta. Okres rozluźnienia izolacji skończył się nazajutrz tak samo nagle, jak się rozpoczął. A gdyby nawet trwał nadal, to nie należy być pewnym, czy Jurek odwiedziłby przyjaciela ponownie, niosąc chleb – tylko chleb.36
41W powieści nie ma akcji ratowania bojowców. Jurek nie wspomina o Dawidzie, kiedy młodzi gwardziści zdobywają broń, a odpowiedzią na powstanie w getcie jest akcja na pierwszego maja polegająca na rozrzucaniu ulotek37. Dawid zostaje sam. We fragmentach poświęconych jego losom za murami i później w obozach nie ma ani słowa o Jurku ani nadziei na jego pomoc.
42Kiedy wybucha powstanie w getcie, Jurek jest zajęty zupełnie innymi sprawami. Poznaje Annę Marię i zakochuje się w niej. Parkowy pejzaż Wilanowa oraz początki miłości tworzą wyraźny i – jak można sądzić – zmierzony kontrast z wydarzeniami w getcie. W gronie przyjaciół Anny Marii jest Władek Milecki, zdystansowany intelektualista, poeta i członek AK. Czytając Wielką Improwizację, tak opowiada o tym, co widział po tamtej stronie muru:
Ciekawe, co by mistrz Adam powiedział na likwidację warszawskiego getta. Gdyby, jak ja, należał do Luftschutzhilisdienst i pilnował z sikawką w ręku, żeby nie spłonęło więzienie na Pawiaku, obserwując jednocześnie, jak kobiety żydowskie wyrzucają starsze dzieci przez okno płonącego domu i wyskakują same na końcu, trzymając najmłodsze dziecko, przyduszone mocno do piersi, aby nie widziało i nie krzyczało zajęczym głosem.38
43Nikt z obecnych – także Jurek – nie reaguje. Powstanie wyraźnie rozgrywa się obok i służy za pretekst do rozmowy. Nie pojawia się też wspomnienie Dawida.
44Mimo to getto i polscy Żydzi są stale obecni w świecie powieści. Żydów prowadzonych na roboty zauważa Stach39, jesteśmy świadkami śmierci człowieka zastrzelonego na balkonie przez strażnika spod muru40, powracają obrazy z getta związane z historią Dawida41.
45Czeszko odnotowuje także zniknięcie Żydów w chwili utworzenia getta. Wspomnienie o nich jest ciepłe i pełne szacunku. Fragment o żydowskiej wypożyczalni książek Wirginia, gdzie bywali Jurek i jego ojciec, mówi o ludziach, z którymi bohaterów i narratora łączyła realna więź. Postaci są zindywidualizowane, w opisie nie ma cienia stereotypu. Młode pracownice czytelni, komunistki, są traktowane z wyraźną sympatią, nie mniejszą zresztą niż stary właściciel, który utyskuje: „Nakłaniałem moje pracownice do czytania. (…) Ale niech pan sobie wyobrazi. Skoro zaczną czytać, grzęzną w komunizmie”42. Ostatnia wizyta Jurka na elektoralnej to epitafium dla wypożyczalni i związanych z nią ludzi. Książka Michał Anioł Romain Rollanda – czytamy – „nigdy nie wróciła do właściciela. Jurek zastał później drzwi księgarni zamknięte żelaznymi sztabami, tworzącymi ciemny krzyż na tle jaśniejszych desek. Pomyślał wtedy o znaku krzyża, jakim znaczono niegdyś domy dotknięte pomorem”43.
46Także opis wielkiej akcji oraz wywózek do obozów zagłady wyraźnie różni się od polskich standardów. Nie ma w nim wywyższania się z powodu rzekomej bierności Żydów w obliczu eksterminacji. Czeszko wyraźnie krytycznie odnosi się do okupacyjnych stereotypów: „poszli krętymi ulicami, których nazwy brzmiały bezlitośnie drwiąco: ulicami Smutną i Pokorną ku rampie Gdańskiego Dworca”44. Na czym polega „bezlitosna drwina” tak charakterystyczna dla polskiego widzenia Zagłady, dowiadujemy się od jednego z robotników. Kiedy wybucha powstanie w getcie, Fijałkowski komentuje:
Żydy dzielne. No cóż, nie mają innego wyjścia. I tak idą na mydło. Ale, mój Boże, to się tak prosto mówi: nie mają innego wyjścia. Czasami tak zgniotą człowieka, że powie: «Już mi wszystko jedno, a jeśli nie będę wierzgał, to może jakoś się wywinę; może lepiej udać, że mnie nie ma». (…) „Łatwo powiedzieć: «Nie ma innej rady», ale nie każdy zaraz potem rzuci granat. Ja sam nie wiem, jak bym zrobił. Nie wiem… Dlatego zdejmuję czapkę i kłaniam się.45
47O różnicy świadczy porównanie z narracją Władysława Bartoszewskiego, człowieka bez wątpienia przychylnego Żydom i zaangażowanego w ratowanie ofiar Szoah, a jednak zanurzonego w charakterystycznych dla polskiej kultury stereotypach. We wstępie do książki Ten jest z ojczyzny mojej Bartoszewski cytował ulotkę ŻOB do mieszkańców getta ze słowami „Nie chcemy w obliczu zagłady być kupą gnoju, robactwem”46 oraz fragment z wydanej tuż po wojnie broszury Getto walczy Marka Edelmana:
Ogół uważa wystąpienie takie [powstanie – T.Ż.] za prowokacyjne, przekonuje, że jeśli Żydzi spokojnie dostarczą wymaganego kontyngentu, reszta getta pozostanie na miejscu. Instynkt samozachowawczy kieruje powoli psychikę ludzi na drogę ratowania siebie choćby za cenę innych. (…) I powoli, z czasem, Niemcy potrafią wygrać jedną część przeciwko drugiej, że dojdzie do tego, że Żydzi jedni drugich poprowadzą na śmierć, byle tylko uchronić swoje własne życie.47
48W polskiej opowieści słowa wypowiedziane przez bojowca getta nabierają innego znaczenia niż w oryginale. Edelman mówi z pozycji powstańca organizującego opór i dążącego do przełamania zrozumiałego skądinąd i oczywistego dla więźniów getta strachu oraz instynktu samozachowawczego. W polskich ustach stają się osądem zakrywającym warunki życia w getcie: fakt, że chodzi o ludność cywilną, w tym rodziny z dziećmi i ludźmi starymi, a nie o wojskowych, że ludność ta jest poddana niespotykanemu terrorowi, który uniemożliwia tworzenie struktur konspiracyjnych, że nawet konspiratorzy nie dysponują środkami pozwalającymi myśleć o jakkolwiek skutecznym oporze. Bartoszewski stwierdza przy tym, że „działalność własnych konfidentów, sprzedawczyków i zdrajców była dla ludności w gettach plagą większą niż podobne zjawisko wśród Polaków”48, czym wprowadza porównanie z postawą polskiej ludności żyjącej w nieporównywalnie lepszych – choć i tak bardzo trudnych – warunkach. elementów tych nie ma w narracji Czeszki, jest za to zrozumienie dla realiów getta.
49Szacunek dla poddanych granicznemu doświadczeniu Żydów wyraża się także w potraktowaniu postaci Dawida. Czeszko pozwala mu trzymać się na uboczu. Nie żąda od niego włączenia się w powojenne życie49. Dawid, pozostawiony swojemu losowi przez polskie otoczenie, pozostaje osobny. Okres wojny
tak dotkliwie okaleczył jego duszę, że później, kiedy przyszło mu powrócić do malowania obrazów (…), malował rzeczy widziane tak, jakby miały za chwilę sczeznąć, zniszczone nieludzkim kataklizmem. Kwitnący sad mógł namalować jedynie tak, jakby za chwilę miał runąć obalony uderzeniami wściekłych siekier.50
50Jednocześnie Pokolenie przedstawia panoramę polskiej wrogości wobec Żydów. Jest ona obecna we wszystkich warstwach społecznych. Sprzeciwiają się jej komuniści, ale i oni muszą występować przeciwko własnemu środowisku.
51Od antysemityzmu nie jest wolna inteligencka rodzina Jurka Koreckiego. Ojciec – socjalista – jest przychylny Żydom, ale już jego siostra, katoliczka i bigotka, potrafi wykrzyknąć: „Popatrz, jak Pan pokarał Żydów…”51. Polski przedsiębiorca – jak można sądzić po jego swobodnych rozmowach z pracownikami – robi interesy na pozostałym po Żydach majątku: „Lokal pożydowski dostał. Maszyny pożydowskie skombinował… Pożydowski on cały. Szakal”52 – komentuje Sekuła. Nie lepsi są robotnicy. Powieściowy Jaś Krone kradnie zrabowane Żydom rzeczy z niemieckich magazynów, gdzie pracuje i które określa słowem „Kanada”53. Czeszko wspomina o handlu z gettem i szmalcownikach54. W opisie opuszczonego domu na elektoralnej znalazł się taki szczegół: „Tapety były poszarpane, ponieważ szukano ukrytego złota”55. W warsztacie majster Słupecki drwi z powstania w getcie56. Fijałkowski tak kwituje jego poglądy: „Cały czas to bydlę gęga: «Oj, Żydzi, oj, dają się rżnąć, a niech ich licho porwie. Gdyby tak na nas przyszło! Oj, Żydzi, co to za parszywy naród, aż obrzydzenie bierze. Dobrze, że Niemcy za nas porządek z nimi zrobili». (…) teraz Żydzi powstali, a on drwi z tego, drwi”57.
52Panoramę zamyka partyzant NSZ z Kielc, przed wojną czeladnik u rzeźnika: „Człowiek, który smarował przy niedzieli włosy smalcem, modlił się w kościele, a potem bił Żydów”58.
53Znakiem proletariackiej normy, od której odróżniają się komuniści, jest Kostek, dawny przyjaciel Stacha z Bud. Czeszko nie idealizuje proletariatu. Już na początku okupacji Kostek okrada żydowski sklep:
Idzie pięciu szkopów lotników „na bańce”, pochlani, śpiewają. Stanęli przy sklepie parasolnika, weszli, każdy z bambusową lachą wyszedł. Parasolnik był Żyd. Oni mu więc w szybę laskami. Szyba poszła. Draka, myślę sobie, idę drugą stroną ulicy za nimi. (…) Znudziło im się samo rozbijanie, to teraz co zbiją szybę, to wywalają towar na ulicę. Draka… Gromada ludzi się zebrała i nie biorą. Jeden Niemiec wtyka babie pończochy – wzięła. To i inni zaczęli brać. (…) Zaczynają Żydzi zamykać sklepy. Pierwszy z brzegu był z instrumentami. Żyd dźwiga deski, chce szyby zastawiać, ale gdzie tam, dostał kopa, i ten sklep wymietli do czysta. Ja wziąłem „chromonikę”, a szkoda, można było wziąć akordeon. eh…59
54Chociaż ludzie z początku nie biorą, Czeszko pokazuje okupacyjną edukację polskiej społeczności. Kostek idzie za niemieckimi lotnikami, obserwuje i jest gotowy działać, kiedy okaże się to bezpieczne. Dobrze wie, o co chodzi, a scena przypomina to, co robili jeszcze przed wojną nacjonalistyczni bojówkarze przy okazji „bojkotu ekonomicznego”. Podobnie jak Kostek postępuje zapewne zbierający się wokoło tłumek.
55Stach spotka Kostka jeszcze raz. Znów przy powrocie ze złodziejskiej wyprawy, tym razem na żydowski cmentarz. To jedna z najbrutalniejszych scen w polskiej literaturze o Zagładzie:
– Szmuglujesz, Kostek?
– Acha, szmugluję. Właśnie głowiznę niosę.
Worek jego wydzielał dziwny, słodkawy zapach. Na powierzchni tkaniny powstały okrągłe, mokre plamy.
– Flaki chyba?
– Flaki, powiadasz? – tu roześmiał się rozgłośnie. – Nie, bracie, głowizna jak złoto. Właśnie jak złoto. Żebyś wiedział. (…)
Otworzył worek i podsunął Stachowi pod oczy. (…) Na dnie worka leżały jak kamienie głowy ludzkie.
– Niezłe, co? – zagadnął śmiejąc się Kostek. – (…) Ucinam szpadlem, bo za dużo roboty z wyrywaniem zębów na kierkucie… złotych zębów… Niemcy ganiają… Co ty? Stasiek… Tak cię wzięło?60
56Najciekawszy jest komentarz do tej sceny, świadczący o skali problemu. Stach, który chce opowiedzieć przyjaciołom, co widział, zdaje sobie sprawę, że nie ma do czynienia z czymś aż tak wyjątkowym: „Spokojnie nie mogę myśleć, że ja mógłbym, tak jak on teraz… A niewiele brakowało…”61.
57To „niewiele brakowało” pokazuje, jak wygląda świat, w którym żyje Stach i w którym toczy się akcja powieści. Tłumaczy zachowania Jurka62 i samotność Dawida. Komuniści są na tym tle wyjątkiem. Fakt, że postaci takie jak Jasio Krone, żeby przystąpić do ruchu, muszą najpierw zrozumieć, dlaczego nie wolno brać rzeczy zrabowanych Żydom, świadczy, że równościowy projekt jest dopiero zadaniem do realizacji. Dostrzeżenie polskich Żydów i polskiej przemocy wobec nich oraz próba zmiany antysemickich norm stanowi ważny element owego projektu63.
Samson
58Wykluczenie jako kulturowa norma jest tematem Samsona, powieści Kazimierza Brandysa z 1948 roku. Jerzy Ziomek trafnie wskazał na tradycję, do której odwołuje się powieść, określając jej bohatera mianem „dobrego dzikusa”64, a więc odsyłając do początków europejskiej refleksji nad nierównością i wykluczeniem, a także nad mechanizmami życia społecznego65. Skupienie na świecie społecznym i jego prawach było jednak przez większość krytyków – szczególnie po roku 1989 – uznawane za słabość Brandysa i kwalifikowane jako „ideologiczne”. „Skrajny determinizm społeczny, a co za tym idzie uproszczenie psychiki bohaterów, najwyraźniej doszedł do głosu w Samsonie” – pisała Agnieszka Czyżak, uznając powieść za „utwór schematyczny i tendencyjny” oraz łącząc go ze zbliżającym się socrealizmem66. Na początku lat sześćdziesiątych Samson stał się podstawą scenariusza filmu Andrzeja Wajdy pod tym samym tytułem. Zacznijmy od powieści, a dokładniej od tego, jak Brandys w końcu lat czterdziestych rysuje społeczne ramy, w których przyszło żyć jego bohaterowi.
1. Wykluczenie jako zjawisko społeczne
59W powieści Brandysa Jakub Gold uważał się za Polaka:
Na Łąkowej wszystko było proste: nad łóżkiem Jakuba wisiał Kościuszko i książę Józef, w czwartej klasie nosił pod koszulą miedziany medalion z Piłsudskim i od kolegów różnił się tylko tym, że w Sądny Dzień nie przychodził do szkoły. To było zrozumiałe i proste. Berek Joselewicz zginął pod Kockiem, Józef Berkowicz, jego syn, był pułkownikiem ułanów, a student Landy ze szkoły rabinów podniósł krzyż, który wypuścił z rąk ksiądz zabity przez Kozaków podczas patriotycznej manifestacji. Jakub nigdy się nie zastanawiał, czy to, co robił Samson czy Machabeusze, godziło się z czynami Sobieskiego pod Wiedniem i szwoleżerów w wąwozie Somosierry.67
60Zdarzenia, które rozgrywają się jeszcze przed wybuchem wojny, brutalnie uczą Jakuba, że jest obcy i niechciany. Miedzy pierwszą a drugą częścią powieści znalazł się wypowiadany przez narratora komentarz, który nazywa tę edukację: „Inni – był to los Jakuba Golda. Kłamstwem wzniesionym na szczątkach zabobonów (…) pobudzono ich nienawiść do jego ust, oczu, włosów. Odtąd życie Jakuba nie będzie już życiem człowieka, lecz tylko funkcją cudzej nienawiści”68.
61Antysemityzm jest powietrzem, którym oddycha bohater. Czymś, co go szczelnie otacza i determinuje jego los. Z wrogością spotyka się na przyjęciu u Tola Szarleja, pierwszej próbie wejścia w szerszy świat, przypominający świat dorosłych. Na jego widok przyjaciele Tola reagują dystansem: „kadet spojrzał mu w twarz i naraz przestał się śmiać”69. Kiedy wychodzi pijany, słyszy: „Skąd Szarlej wziął tego Żyda?”70. Słowo „Żyd” padnie jeszcze raz, kiedy wyrzucają go za drzwi71.
62Żydem i tylko Żydem będzie, kiedy policja zatrzyma go za zbezczeszczenie Grobu Nieznanego Żołnierza, później na uniwersytecie w Warszawie i w czasie procesu o zabójstwo. W końcu za okupacji.
63Przy pierwszym przesłuchaniu, jeszcze jako licealista, będzie ufnie mówił o swojej polskiej tożsamości72. Po kilku latach, w Warszawie, na pytanie o narodowość zadane przed sądem odpowie „tak cicho, że woźny podniósł się w ławce i przyłożył do ucha rękę zwiniętą w trąbkę”73. Jeszcze przed procesem „Jakub powoli zrozumiał, że nie jest tu nikomu potrzebny i że jedynym człowiekiem, który uważa, że Polska to jego ojczyzna, jest on sam”74.
2. Nagonka
64Brandys opisuje działania polskiego otoczenia, sięgając po obraz nagonki.
65Pijany Jakub, wyrzucony z domu Tola Szarleja, nie zostaje sam. Śledzi go syn kamerdynera – Zenek Kwiecień – który czeka na jego fałszywy krok i okazję, żeby mu zaszkodzić. Kiedy pijany Jakub załatwia się obok Grobu Nieznanego Żołnierza, podnosi krzyk i sprowadza policję. Potem, zeznając, zmyśla, że Jakub „krzyczał w żargonie (…) i to słowa obrażające naród polski”75. Inni świadkowie potwierdzają te zeznania, bo zapewne tylko tak umieją zrozumieć bełkot Jakuba. Historia trafia do uszu ludzi, którzy chętnie przyłączą się do chóru i dla których wina Żyda nie ulega wątpliwości. Po zatrzymaniu Jakuba piszą o nim gazety. „Trzeciego maja, kiedyś siedział – relacjonuje Tolo – przyszli pod grób z wieńcem, wstęgą i jakimś drewnianym mieczem. Żądali twojej głowy. A potem zaczęli rozwalać sklepy i bić. Musisz schować swój czarny łeb”76.
66Dla otoczenia Jakub, postrzegany przez pryzmat nienawistnych wyobrażeń, działa jako Żyd i w imieniu Żydów, toteż nienawiść skierowana najpierw przeciw niemu tak łatwo znajduje upust w rozbijaniu żydowskich sklepów.
67W Warszawie „Jakub lękał się tłumu, który ma jedną twarz – o zimnych, szklanych oczach”77. W metaforze „jednej twarzy” przechodniów zawarta jest informacja o społecznej normie. „W powietrzu wisi grad. – Wydawało mu się, że oczy ludzkie, które na niego patrzą, są ołowiane jak chmury”78 – tak narrator odtwarza myśli bohatera. Przechodnie widzą Jakuba przede wszystkim jako Żyda, wkładając w ten obraz własne wyobrażenia. „Obydwaj byli bardzo czarni”79 – komentuje narrator wygląd pary przyjaciół – Jakuba Golda i Artura Joasa – podkreślając piętno, którym naznaczają ich spojrzenia większości80. Przekładają się one na psychiczną i fizyczną przemoc. Warszawa końca lat trzydziestych jest miastem antysemickich rozruchów na uniwersytecie, gdzie bicie jest na porządku dziennym81.
68Zeznając na procesie Jakuba, woźny uniwersytecki określa panującą wtedy atmosferę mianem nagonki. Jakub, który nie ma już pieniędzy na studia ani żadnego realnego oparcia w otoczeniu, przychodzi do dziekanatu, żeby zabrać dokumenty i wrócić do rodzinnego miasta. Na dziedzińcu odbywa się nacjonalistyczny wiec. Woźny i pracownica sekretariatu, którzy dobrze wiedzą, co się dzieje, odradzają mu pokazywanie się wśród studentów. Jakub jednak nie czeka. Chce jak najszybciej mieć za sobą rozstanie z uniwersytetem i marzeniami o karierze lekarza. Woźny opisuje jego stan, odwołując się do doświadczeń z pierwszej wojny światowej: „Tacy często nie wracają, bo strach pcha ich tam, gdzie nie trzeba. (…) Tacy nie wracają, bo ręka im sama skacze po własną śmierć”82. I tak streszcza sytuację: „człowiek zawsze się boi, kiedy jest sam. Kiedy człowiek jest sam, trzeba mu pomóc. Oni chcieli mu pomóc jak zającowi w nagonce. Dlatego się bał”83.
69Jakub rzeczywiście zostaje otoczony, osaczony i pobity. Kiedy studenci krzyczą: „Żydowską kukłę pod miecz!” i jeden z nich podchodzi z „ołowianą kulką na drucie”84, Jakub na oślep rzuca kamieniem i trafia w skroń.
70Brandys wykorzystuje ten sam obraz w części poświęconej okupacji. Żyd na warszawskiej ulicy jest jak naganiane zwierzę: „ludzie obeznani z myślistwem mogliby to zrozumieć; taki sam wzrok mają zwierzęta w kotle, kiedy niezdolne do obrony wychodzą z krzaków wprost pod lufę”85 – to komentarz charakteryzujący wygląd Jakuba po wyjściu z ukrycia. Powtarza się opis przedwojennego tłumu i jego spojrzeń, tyle że teraz zamieniają się one w wyrok śmierci, który zostaje natychmiast wykonany:
Z ludzkich twarzy, kiedy go mijały, znikał uśmiech. Jedni obracali oczy, udając, że go nie widzą; inni przeciwnie: skręcali w miejscu i szli za nim, czekając, co się stanie. Kiedy zatrzymał się na rogu Nowego Światu, aby zebrać siły, otaczała go już spora grupka gapiów; cudem nie było w pobliżu Niemca.86
71Tłum zbierający się wokół żydowskiego uciekiniera otacza ofiarę, wskazuje ją i czeka na dopełnienie się jej losu. Jakuba ratuje na chwilę wypadek samochodowy, ale i tak wkrótce wpadnie w ręce szantażysty. Brandys nie pozostawia złudzeń co do okupacyjnej rzeczywistości:
Na ulicach Warszawy niełatwo było spotkać w tych czasach człowieka o twarzy żydowskiej. Jeśli się pokazał, niewiele uszedł kroków: w ostatnich latach wojny niektórzy ludzie trudnili się wydawaniem Żydów Niemcom dla zarobku. Z tych względów los Jakuba od chwili, gdy opuścił piwnicę na Kruczej, można było uważać za przesądzony na jego niekorzyść.87
72Twarz rozpoznana jako żydowska uruchamia nagonkę. Genio Apfel, blondyn o nienagannym wyglądzie, który w getcie nie radził sobie bez Jakuba, po „aryjskiej stronie” szybko uświadamia mu panujące tu prawa: „Opiekować się! Ty mną? Przecież przed chwilą patrzyłeś w lustro, więc chyba wiesz… Jesteśmy po drugiej stronie muru, Jakub. Tu Żydów łapią jak zające… Spójrz na swoją twarz”88. „Dzieci nie dałyby ci przejść ulicą”89 – dopowiada brutalnie Lucynka, u której zatrzymał się Apfel i która natychmiast wygania Jakuba.
3. Oczywistości i rzeczywistość
73Nagonka, o której opowiada Brandys, staje się dla naganiaczy czymś tak oczywistym, że przestają ją dostrzegać. Dzieje się tak jeszcze przed wojną.
74Po zbezczeszczeniu Grobu Nieznanego Żołnierza Jakub – będący wówczas w klasie maturalnej – zostaje wydalony z gimnazjum. Dyrektor i większa część nauczycieli zdają sobie sprawę, że kara zakrawa na absurd i że Jakub jest niewinny. Uginają się jednak pod presją, próbując zachować przy tym twarz:
Jakub straci wprawdzie rok nauki i nie zostanie dopuszczony do matury, lecz w roku następnym będzie mógł przystąpić do egzaminu dojrzałości tutaj, na prawach eksterna. W teorii oznacza to wydalenie, ale pani rozumie, pani Gold, dlaczego tak musimy postąpić, i pani rozumie, że w praktyce oznacza to całkiem co innego.90
75Apelując o zrozumienie do matki Jakuba i do niego samego, dyrektor wymusza zgodę na wykluczające normy, a właściwie na samą praktykę szczucia przeciw Żydom. Wyjaśnia:
Sądzę, że pani wie, jakie znaczenie posiada symbol Nieznanego Żołnierza w narodzie polskim, którego armia jest tak młoda i okryta chwałą. (…) Dlatego (…) Jakub, jeśli uda się go zwolnić z aresztu, musi być ukarany jako uczeń polskiego gimnazjum. Nawet wbrew chęci naszego serca.91
76Patos słów o „polskiej armii okrytej chwałą” ukrywa fakt, że polskiego ucznia nikt by nie śledził ani nie przypisywał jego zachowaniu szczególnej wagi. Tylko Bałturyn, nauczyciel o PPS-owskiej przeszłości, zauważa sarkastycznie: „Odbierać chłopcu rok życia za to, że się wysiusiał nie tam, gdzie inni!”92, ale jego komentarz się nie liczy. Wśród nauczycieli są nacjonalista i ksiądz – ich obecność wymusza respektowanie wykluczających norm.
77W czasie procesu o zabójstwo działa taki sam mechanizm, tyle że nie ma już nikogo, kto miałby dystans do tego, co mówi i tym samym robi większość. Brandys z ironią pisze o „faktach”, które świadczą o winie Jakuba, pokazując, w jaki sposób są społecznie konstruowane i zasłaniają wszechobecną przemoc wobec Żydów: „Prokurator panował nad rozprawą, niezmiennie wskazując fakty. Fakty były niewątpliwe i zgodne we wszystkich zeznaniach”93.
78W praktyce ustalanie „faktów” polega na przykrawaniu rzeczywistości do antysemickich przekonań sędziego oraz polskiej publiczności, z całkowitym pominięciem agresji skierowanej przeciw Żydom. W trakcie rozprawy podsądny zostaje zamknięty w większościowym wyobrażeniu Żyda jako niebezpiecznego wroga:
z kilku ludzi, jakimi mógł być Jakub Gold, zostawał tylko jeden: ten, co mimo ostrzeżeń wdarł się na dziedziniec, aby przeszkodzić w wiecu, i zabił kolegę kamieniem, celując w skroń. – Oskarżony czuje się Polakiem – ironizował prokurator – ale sam zeznał na śledztwie, że jako uczeń zbezcześcił Grób Nieznanego Żołnierza w swym rodzinnym mieście! Niechże oskarżony nam powie: czy to prawda? – Prawda – odparł Jakub wśród ogólnego poruszenia. Prokurator rozłożył otwarte dłonie, jakby chciał pokazać publiczności, że robota jest czysta.94
79Dla sądu zeznania świadków są elementami tego rodzaju oczywistości. Słowa urzędniczki uniwersyteckiej: „Kiedy przyszedł ten pan po papiery, wiedziałam od razu, że stanie się coś złego”95, świadczą na niekorzyść Jakuba i nikt nie łączy ich z wiecującymi studentami. Ci mogą za to powiedzieć, że „oskarżony nie był bardzo pobity”96, co zostaje potraktowane jako jeszcze jeden argument przeciwko Żydowi.
80Dziennikarze bezbłędnie streszczają wyniki tego procederu: „sprawa jest prosta: «morderstwo na tle nienawiści religijnej». Wystarczy spojrzeć w twarz: żydowski fanatyk”97.
81Wykluczenie jako oczywistość daje o sobie znać także w wypowiedziach ludzi przyzwoitych i życzliwych, takich jak dyrektor, który usunął Jakuba ze szkoły. Tolo Szarlej wyjaśnia:
Oni chcą uwolnić Polskę od Żydów. Jakub zdziwił się i zapytał, czy od niego, Jakuba, także chcą Polskę uwolnić. Tolo roześmiał się: wytłumaczył, że tu nie chodzi o jednostki, ale o trzy miliony ludzi, którzy stanowią obcą masę. (…) Przecież wyście opuścili swoją ziemię i czy to będzie źle, jak tam powrócicie? (…) Jakub znów się zdziwił, bo dotąd nie przyszło mu do głowy, że opuścił swoją ziemię.98
82Podczas przypadkowego spotkania Tolo jeszcze raz namawia Jakuba do wyjazdu99. Zbliża się przewrót polityczny, a po objęciu władzy „trzeba będzie rzucić ochłap młodym kłom”100: „Jestem temu przeciwny – rzekł cicho – czasem nawet tym gardzę, Jakubie, ale pora, która nadchodzi, będzie, być może, porą gestu Piłata. – I dodał (…), że powiedział to wszystko aby ostrzec Jakuba, dla jego własnego dobra”101. Brandys wydobywa zawartą we wszystkich w tych praktykach przemoc. Między Tolem a Arturem Joasem dochodzi do takiej rozmowy:
– Nich go pan ratuje. (…) co z niego zostanie po dziesięciu latach? (…)
– Przecież ja nic nie mogę tu pomóc. To był sąd. On jest winien. (…) Zabił człowieka. (…)
Joas znów zamknął oczy. – To jego zabili – powiedział cicho.102
4. Wykluczenie jako doświadczenie egzystencjalne
83Brandys dokonuje krytycznego osądu polskiej kultury. Malina – towarzysz Golda z celi – mówi: „Historia ludzkości (…) to kryminalna sprawa, która czeka na wyrok. (…) Ale póki co, siedzimy my”103. Z analizy mechanizmów społecznych wynika – podobnie jak w Pokoleniu – projekt egalitarnego społeczeństwa zarysowany przez komunistów, wyraźnie sytuujących się na marginesie polskiego życia i normy.
84W ekranizacji Wajdy wątek krytyki kultury schodzi na drugi plan, choć pozostaje wciąż wyraźnie obecny. W filmie ważniejsze wydaje się samo doświadczenie wykluczenia, izolacji oraz ukrywania się. Samson jest pełen wizualnych metafor, które skłaniają do uniwersalizującej lektury. Katarzyna Mąka-Malatyńska uznaje go za film otwierający „linię symbolicznego podejścia do Zagłady”104. A jednak Wajda tworzy obraz w taki sposób, że los Jakuba pozostaje losem żydowskim z całą jego oddzielnością, pozwala także zobaczyć to, co go determinuje, a więc postawę polskiej większości105. Poetycki styl zostaje kilkakrotnie przełamany scenami potraktowanymi zaskakująco realistycznie. Dopiero zderzenie egzystencjalnej metafory i werystycznej notatki z rzeczywistości buduje sens filmu i pozwala zrozumieć doświadczenie Jakuba106.
85Rozbudowany obraz II Rzeczpospolitej znika z ekranizacji powieści. Oglądamy go w skrócie. Nieprawdopodobny skądinąd komentarz zza kadru o żydowskim studencie, który z nadzieją na przyjaźń i wspólnotę przychodzi na uniwersytet nieświadomy „gromadzącej się nienawiści”, służy zbudowaniu kontrastu. Jakub „czeka na pierwsze słowo, którym go powitają”. To pierwsze słowo brzmi: „Ty Żydzie!”.
86Wajda tworzy kontinuum obrazów. Przestrzeń dostępna bohaterowi konsekwentnie się kurczy. Zabawa korporantów kamieniem rzucanym tuż nad głową leżącego Żyda odbierająca mu możliwość ruchu, Jakub przyparty do muru korporanckimi sztandarami, ciasna przestrzeń celi, milczący strażnik, który bez słowa wykonuje więzienne procedury, albo filmowane z zewnątrz, od strony ścian więzienia, rozmowy więźniów przez zasłonięte deskami okna przechodzą płynnie w pejzaż getta, murów i kryjówek po „aryjskiej stronie”. Wiele sekwencji zapada w pamięć ze względu na siłę i sens obrazów. Oglądamy długą scenę budowania płotu, za którym znikają postacie naznaczone białą gwiazdą Dawida107, później żydowski cmentarz z ciałami zabitych wśród powywracanych macew.
87Akcja filmu rozgrywa się jednak w większości po „aryjskiej stronie”. Akcent pada na doświadczenia Jakuba wśród Polaków: w kryjówkach i na ulicy. Opowieść o zamknięciu w piwnicy Malinów zajmuje aż dwadzieścia pięć minut trwającego godzinę i pięćdziesiąt minut obrazu, a więc blisko jedną czwartą. Ciemne kadry, twarz milczącego Jakuba Golda zawiniętego w starą kołdrę, podglądanie ulicy przez zabite deskami piwniczne okienko stanowią wizualny przekaz wyjątkowy w polskiej kulturze.
88Zanim jednak kamera zejdzie z Jakubem pod ziemię, pojawia się postać nieobecna w powieści: Lucyna (Alina Janowska), Żydówka ukrywająca się na „aryjskich papierach”. Obraz wykluczenia zostaje w ten sposób uzupełniony. Zachowywanie pozorów i ukrywanie piętna izolują nie mniej – choć inaczej – niż w przypadku Jakuba. Lucyna prowadzi dom otwarty:
Zapraszam ich umyślnie, bo boję się być sama. Oni nie widzą, nie powinni wiedzieć… Ale kiedyś to się skończy, któregoś dnia się dowiedzą. Codziennie wpatruję się w ich twarze: czy to już dziś. Czekam na ich wyrok. Pan wie, co to znaczy uciec z getta, ale ja stamtąd uciekam codziennie. Już nie mogę… Ja się boję…108
89Lucyna szuka kogoś, z kim mogłaby być szczera i kogo nie musiałaby się bać, dlatego pojawienie się Jakuba przywraca jej nadzieję na ucieczkę od samotności. Jakub nie może się jednak uwolnić od myśli o powrocie do getta. Wajda sięga po motyw solidarności z ginącym narodem, ale jednocześnie rozpoznaje efekty wykluczenia i jego niszczące oddziaływanie. Napiętnowani pozostają zależni od tych, którzy ich stygmatyzują, i od zależności tej nie ma ucieczki. Strach, który przeżywa Lucyna, nie zniknie, a przeżywany we dwoje zniszczy bliskość. „Znienawidzisz mnie – przestrzega Jakub. – Razem możemy być tylko tam. Tu Żydzi razem giną. Ratować się możemy tyko oddzielnie”.
90Bycie razem podwaja ryzyko, a więc i strach. Lucyna na przekór prawom otaczającej ich rzeczywistości chce się ukrywać, ratując jednocześnie innego Żyda. Wajda powtarza sytuację, która rozegrała się wcześniej między Jakubem a Geniem Apflem. On i jego Polska kochanka wyganiają Jakuba zaraz po tym, jak razem z Geniem wychodzi z getta. Twarz Jakuba jest wyrokiem, z czego ten doskonale zdaje sobie sprawę i co jest oczywistością w świecie przedstawionym w Samsonie.
91Dotkliwa samotność wykluczonych to zasadniczy temat filmu. Wajda zbliża się do niej przez obrazy. Męka noszenia i ukrywania piętna daje o sobie znać w scenach na warszawskiej ulicy, kiedy Jakub, zasłaniając twarz, przemyka się pod ścianami z podniesionym kołnierzem albo gdy po wyjściu z kryjówki niemal odbija się od przystających na jego widok i oglądających się za nim przechodniów jak od studentów, którzy osaczyli go jeszcze przed wojną na uniwersyteckim dziedzińcu. Film wykorzystuje kontrast czerni i bieli. Jakub – po żydowsku czarny – jest nie tylko oszołomiony światłem po miesiącach spędzonych w piwnicy. Biel polskiego otoczenia zalewa go, zamieniając się we wrogi i obcy żywioł.
92Wcześniej kontrast ten wybrzmiewa w sekwencji pobytu u Lucyny. Jej mieszkanie jest ostentacyjnie białe, choć ona sama nosi jeszcze czarną suknię i ma krucze włosy. Goście, mieszkańcy tego białego świata, są przyjaźni, ale nie ulega wątpliwości, że należy się ich bać. Boi się ich zarówno Lucyna, jak i Jakub, który tak uzasadnia konieczność ucieczki:
Ludzie, którzy byli u ciebie, widzieli mnie. To już jest powód, żebym nie mógł tu zostać.
– To są uczciwi ludzie.
– Uczciwi ludzie rozmawiają z innymi o cudzych sprawach.
93Lucyna, chcąc ratować Jakuba, zmienia wygląd. Farbuje włosy, ubiera się na biało i wychodzi na miasto. Także Jakub próbuje przebrania. Po ucieczce z jej mieszkania trafia na niemiecki patrol. Ratuje go grupa kolędników, nakładając mu białą maskę. Obraz sugeruje jednak spotęgowanie obcości. W chwili założenia maski przestrzeń dostępna osaczonemu Żydowi kurczy się jeszcze bardziej. Jakub – choć ukryty – zdaje się krzyczeć. Podobny efekt wywołują sceny ostatnich chwil Lucyny. W białym płaszczu idzie ulicami Warszawy na Aleję Szucha, żeby tam oddać się w ręce Niemców. Kontrast kolorów wydobywa ją z tłumu, który zresztą nie zwraca na nią uwagi. Mimo przebrania różnica jest wyraźnie widoczna, tłumaczy samobójczą decyzję i wydobywa towarzyszące jej napięcie oraz jego przyczynę – wykluczenie.
5. Piwnica
94Napiętnowanie – „Ty Żydzie!” – otwierające historię Jakuba jeszcze na uniwersytecie w II R P, przechodzi w inne formy naznaczenia. Gwiazda Dawida na ubraniu jest ważnym elementem przekazu – wizualizuje piętno. Pojawia się w ujęciach Żydów prowadzonych do getta i zamykanych za murami. Rzuca się w oczy w białym mieszkaniu Lucyny i u Malinów przy wigilijnym stole.
95Wajda dodaje nieobecny w powieści epizod Kazi i jej namiętności do Jakuba. Kazia powtarza próbę Lucyny, tyle że od strony dominującej większości, a nie wykluczonych. Chce zbudować więź i ratować Jakuba na przekór społecznej normie, niejako nie biorąc jej pod uwagę. W jednej z pierwszych scen, w których się pojawia, usuwa gwiazdę Dawida z jego ubrania. Wajda kwituje jej postawę obrazem: Kazia buduje domek z kart, który się rozpada, kiedy do pokoju wchodzi prawdziwy Jakub.
96Próba Kazi okazuje się dla Jakuba unieruchamiająca. Nie wyzwala z osaczenia, ale je potęguje. Wajda podkreśla zaborczość i swoisty egoizm dziewczyny. Pokazuje ją pochyloną z pożądaniem nad nagim torsem śpiącego Jakuba, a później bez pardonu walczącą o niego z Lucyną. Kazia izoluje swego podopiecznego, nie pytając go o zdanie – kłamie, mówiąc, że wyszedł z mieszkania – i pośrednio doprowadza do samobójstwa Lucyny.
97Wątek ten – podobnie jak w przypadku Lucyny – skłania do mizoginicznych interpretacji odsyłających do mitu Samsona109. Wajda pozostaje niewątpliwie dzieckiem swojego czasu, choć jednocześnie odkrywczo modyfikuje zapożyczone z tradycji toposy. Sens obu niespełnionych romansów staje się jasny dopiero w odniesieniu do społecznych norm, wykluczenia oraz ich następstw. Kazia, usiłując ukryć Jakuba, powtarza rady Tola Szarleja z powieści. Warunki, które tworzy Jakubowi, stają się obrazem tego, co kultura dominująca może zaproponować Żydom, kiedy odmawia przekształcania samej siebie. Piwnica to obrazowa kwintesencja życzliwych uwag Tola: „Musisz schować swój czarny łeb. Musisz zapomnieć o życiu (…). Musisz zejść z drogi każdemu, kto cię zaczepi. Powiesz słowo, a Duch Święty już cię nie wybroni”110.
98Z tej perspektywy zaborczość Kazi nabiera innego znaczenia. Jest znakiem zaborczości i egoizmu, które charakteryzują większościową strategię ukrywania wykluczenia przez wyznaczanie wykluczonym granic działania i ekspresji. W tym sensie Kazia – podobnie jak Tolo – pozbawiają Jakuba sił, obezwładniają go i odbierają mu wolność111.
99Zamknięty w mieszkaniu Malinów Jakub szybko trafia do piwnicy, gdzie pogrąża się w coraz dotkliwszej samotności. Jego bezsiła jest jednocześnie ślepotą. Ciemności piwnicy pozbawiają go wzroku – nie widzi możliwości wyjścia z opresji i postrzega ją jako ostateczny wyrok. Jednocześnie oddaje się złudzeniu, że znalazł bezpieczną przystań: „Nigdy nie było mi tak dobrze. Ani w więzieniu, ani w getcie. Nie trzeba już zamykać drzwi. Ja i tak stąd nie wyjdę. Nawet jak wojna się skończy”. Słowa te oddają nie tylko rezygnację bohatera, ale przede wszystkim prawa świata, w którym przyszło mu żyć.
100Warto zatrzymać się jeszcze na chwilę przy obrazie piwnicy jako przeznaczonego Żydowi miejsca w kulturze dominującej. Ukrycie – podobnie jak maska – blokuje wypowiedzenie problemu wykluczenia, a wraz z nim narzuconej przez większość tożsamości. Wajda idzie tropem Sartre’a112. Nazwanie różnicy okazuje się warunkiem uniwersalistycznego projektu, w którym różnice będą mogły się rozpłynąć. W piwnicy Jakub marzy: „Wiesz, chciałbym chodzić ulicami. Żeby nikt nie przystawał na mój widok, żeby nikt się za mną nie oglądał. Po prostu będę szedł ulicą”. Okazuje się to jednak niemożliwe, otoczenie będzie mu przypominać o piętnie i tym samym powtórnie stygmatyzować. Ukrywanie żydostwa w niczym nie pomaga, jest uwięzieniem w stworzonej przez większość sytuacji, której znakiem pozostaje piwnica.
101Zakończenie – zarówno powieściowe, jak i filmowe – okazuje się z jednej strony pokrewne temu, co myślano o wykluczeniu na zachodzie europy, z drugiej wynika bardziej z rozpoznania mechanizmów społecznych niż z wymogów ideologii. Komuniści rzeczywiście formułują alternatywny projekt – ten sam, który Wajda podsuwał w Pokoleniu. Jakub w ich gronie może nie ukrywać twarzy, może też swobodnie powiedzieć, kim jest. To przestaje mieć znaczenie i dopiero wtedy napiętnowany włącza się do szerszej wspólnoty.
102Ani Wajda, ani wcześniej Brandys nie pozostawiają wątpliwości, że chodzi o projekt, a nie o rzeczywistość społeczną nowego państwa. W powieści Fiałka ratuje Jakuba jako towarzysza z robotniczych brygad broniących warszawskiej Woli we wrześniu 1939 roku, a nie jako Żyda. Warszawska ulica – także proletariat – traktuje polowanie na uciekinierów z getta jako rzecz normalną i niebudzącą sprzeciwu. Kiedy Pankrat pyta Fiałkę, czy uratowałby Jakuba, gdyby nie wspólna walka na przedmieściach Warszawy, tamten odpowiada: nie. Wajda powtarza za powieścią rozmowy odpoczywających i grających w karty rykszarzy, którzy z bliska przyglądają się pobiciu i szantażowi:
– Co on chce od tego faceta?
– Łapacz. Złapał Żyda i chce z niego zedrzeć skórę.
– Gość nawet nie gdaknie.113
103Żaden nie wykonuje najmniejszego ruchu i w niczym nie zdradza chęci pomocy.
104Jakub szuka schronienia na marginesach polskiej społeczności i polskiej kultury. Trafia najpierw do ukrywającej się Żydówki, potem do towarzysza z celi więziennej, wreszcie do komunistów, z którymi także zetknął się w więzieniu. Film nie pozostawia wątpliwości, że normę wyznaczają przedwojenny uniwersytet, warszawska ulica, przyjaciółka Apfla, która natychmiast wyrzuca Jakuba z mieszkania, i szmalcownicy.
6. Społeczne tło
105Mimo onirycznej poetyki Wajda trzyma się realiów. Samotność jego bohatera pozostaje samotnością Żyda w polskim otoczeniu i zapewne z tej przyczyny film tak drażnił widzów i recenzentów114.
106Już na poziomie wizualnym obrazy ludzi z gwiazdą Dawida wskazują na konkret. Sam Jakub podkreśla wyjątkowość własnego doświadczenia i zaznacza, że nikt z zewnątrz nie może go zrozumieć. Pierwszą nieudaną próbę uniwersalistycznej mediacji podejmuje Lucyna:
– Niech pan powie, czy tam rzeczywiście jest tak strasznie?
– Nie wiem… Tu wszystko jest białe, a tam wszystko jest czarne. (…) Chciałem tam zostać i miałem rację.
– Nie rozumiem?
– Kto nie jest Żydem, nie może tego zrozumieć.
– Są wyjątki. Ludzie po tej i tamtej stronie są tacy sami. Panu wydaje się, że tutaj wszystko jest białe, ponieważ pan nas nie zna. Ten pan, który pana poił wódką, uciekł cudem z gestapo (…). A co pan tam robił?
– Zbierałem trupy z ulicy.
107Po ostatniej odpowiedzi Jakuba komunikacja się urywa. Różnica losów jest zbyt duża. Jakub ma przy tym świadomość reguł wykluczenia, od której Lucyna stara się uciec. Podobna sytuacja powtarza się u Maliny, tyle że ten – zapewne pod wpływem wiedzy wyniesionej zza krat – nie próbuje się dopytywać. Zadowala się odpowiedzią Jakuba i stwierdzeniem odrębności jego losu: „Moje sprawy to są żydowskie sprawy”115.
108Obrazu odrębności dopełniają sceny z warszawskiej ulicy. Oniryczne ujęcia Jakuba potrącanego przez oglądających się za nim przechodniów zostają uzupełnione sekwencjami utrzymanymi w poetyce werystycznej, odnotowującymi polską agresję. Grozę budzi już niewinne „do zobaczenia” rzucone przez kobietę, która przypadkiem weszła do mieszkania Malinów i natknęła się tam na Jakuba. Jej wizyta jest bezpośrednią przyczyną umieszczenia zbiega w piwnicy. Kobieta – prymitywna drobnomieszczanka, na co wskazuje jej zachowanie i wygląd – rychło powróci w towarzystwie mężczyzny. Oglądamy ich na podwórzu kamienicy przez piwniczne okienko, z perspektywy Jakuba. Wajda rozbudowuje scenę z powieści:
– No i co?
– Nie ma. Przeszukałem całe mieszkanie, ani śladu Żyda.
– Zaglądałem pod łóżko, do łóżka…
– Do łóżka! Łóżko to twoja specjalność!
– Do szafy zaglądałem.
– Nikt dziś za darmo Żydów nie trzyma.
– Dałem mu po mordzie. Co miałem zrobić?
– Dzieci! Dzieci! Gdzie tu jest piwnica pana Maliny? To ta! Zobacz!
– No nie ma… Nie ma! (…) Nie ma nikogo, koniec!
– No idiota jesteś. Nie żaden koniec, tylko za jakiś czas tu wrócimy. Nie wolno się zniechęcać. On gdzieś tu musi być!
[odchodzą]
– Proszę pani, to nie ta piwnica, tylko ta!
109Malina po wizycie mężczyzny ma podbite oko. Jasne jest, że para wróci i tym razem odnajdzie właściwą piwnicę.
110Szantażyści przychodzą w biały dzień i bez skrępowania mówią, po co przyszli. Rozpytują ludzi i wdzierają się do mieszkania ofiary. Nie wywołuje to niczyjej reakcji ani nie budzi sprzeciwu, tak jak zachowanie innego szmalcownika nie wywoła reakcji rykszarzy. Para jest agresywna i nachalna, czuje się w prawie. Wajda niedwuznacznie pokazuje podniecenie rabunkiem i wyobrażeniem żydowskiego złota.
111Podobna scena, filmowana równie brutalnie, powtarza się po ucieczce z piwnicy. Jeszcze w mieszkaniu Malina przestrzega Jakuba: „Idź! Złapią cię od razu”. Także Kazia nie pozostawia złudzeń Lucynie, a wraz z nią widzom: „A jak by tutaj doszedł? Teraz to go pani może szukać tylko na gestapo”. Po w dużym stopniu zmetaforyzowanych scenach mijania przechodniów poetyka obrazu zmienia się, choć Wajda ciągle mówi o tym samym. Jakub napotyka najpierw gromadę krzyczących dzieci, które gonią go i otaczają pod wiaduktem mostu Poniatowskiego. Odpędza je elegancko ubrany mężczyzna w sile wieku, który okazuje się szantażystą. Jest zaskakująco agresywny, grozi i bije jednocześnie:
– Zuch z pana! He! Masz forsę? Dawaj! Dawaj! Ty! Masz! Masz! No co? Wolisz Niemców? Ty trupie! Co nie chcesz? Idziemy! No zastanów się! Już Niemcy… (…) Nie udawaj świętego! Wiem, że masz kogoś w pobliżu! Co, myślisz, że mu nie zdążę…
112„Ty Żydzie” z uniwersyteckiego dziedzińca zamienia się w wojenne „Ty trupie”, bezwstydnie i brutalnie określające sytuację wykluczonych w polskim otoczeniu w czasie nazistowskiej akcji eksterminacyjnej. Jakub jest ostatecznie sam, bez prawa do solidarności, nieodwołalnie skazany116. Wyrok przedwojennego sądu zostaje tym samym dopełniony. Przedwojenne pretensje o obrazę narodu przechodzą w żądanie natychmiastowego zadośćuczynienia – Żyd ma oddać wszystko i ostatecznie zniknąć.
7. Czego nie można pokazać
113W Samsonie z 1961 roku daje o sobie znać wrażliwość na wykluczenie i jego społeczne źródła, którym tak wiele miejsca poświęcono w Pokoleniu z roku 1954. Wajda opisywał doświadczenie wojenne wbrew mitom dominującym już w czasie powstawania obydwu filmów i wbrew tym mitom ukazywał losy żydowskich bohaterów. Samson nie stawia problemu polskiej winy jako winy „jednego z nas”, a więc winy zakładanej wspólnoty odbiorców, jak niedwuznacznie sugerowała to postać Jasia Krone, jest jednak dobitniejszy i dosłowniejszy w pokazywaniu przemocy jako społecznej normy. Trudno oprzeć się wrażeniu, że oba obrazy wyrastają z podobnego sposobu patrzenia na społeczeństwo i podobnych narzędzi pozwalających analizować zjawiska społeczne. Rok 1956 nie wydaje się z tej perspektywy ważną cezurą. Wajda kontynuuje raczej transgresyjny nurt rewolucji lat pięćdziesiątych.
114U progu epoki Gomułkowskiej pewnych problemów nie można było jednak nazywać wprost. Kiedy Lucyna chce zatrzymać Jakuba, mówi: „Chcę cię uratować. (…) Przed Niemcami, przed Żydami, przed wojną, przed wszystkim”. Słowo „Polacy” lub „sąsiedzi” nie może się pojawić, choć obraz nie pozostawia wątpliwości.
115Rok 1956 przynosi zmiany we władzach partii, ale także ważne zmiany światopoglądowe. Gomułka definiuje swój komunizm inaczej niż jego poprzednicy z lat pięćdziesiątych. W Pokoleniu komunistyczny etos Sekuły wyraźnie odróżniał się od etosu narodowego. Był internacjonalistyczny, dzięki czemu powstanie w getcie mogło stać się punktem zwrotnym historii kształtowania się świadomości i tożsamości młodych bohaterów. Jednocześnie pozostawał wyraźnie w opozycji do mitów walki o niepodległość i krytycznie odnosił się do Armii Krajowej. W epoce Gomułki przeciwstawienie to ulega zatarciu. Mit narodowy zaczyna łączyć ponad podziałami politycznymi, co oznacza rezygnację z rewolucyjnego projektu117 i co za tym idzie, zmienia sens literackich i filmowych obrazów ratowania Żydów przez lewicowe podziemie.
116Wiązało się to z ograniczeniem możliwości mówienia o Zagładzie. Polska droga do socjalizmu chroniła narodowe tabu w zgodzie z oczekiwaniami publiczności. Otwarta krytyka mitów budziła opór zarówno widzów, jak i władzy. Naganiacz ewy i Czesława Petelskich, film z 1963 roku, dotykał problemu polskiej przemocy w sposób jednocześnie wierny i zakamuflowany. Obrazy polowania z polską nagonką zostały pokazane niemal dosłownie, a jednak w warstwie racjonalizującej je fabuły film opowiada historię nieudanej próby pomocy Żydom118. Recenzenci zatrzymywali się na rzekomym dramacie niewinnie oskarżonego polskiego bohatera, dystansując się jednocześnie od wszystkiego, co prowadziło w stronę problemu polskiej przemocy wobec Żydów119.
117Podejmowanie tematu stosunku Polaków do eksterminowanych Żydów szybko stało się niecenzuralne. Już w 1963 roku zatrzymano Przy torze kolejowym Andrzeja Brzozowskiego, nowelę zrealizowaną na podstawie opowiadania z Medalionów Zofii Nałkowskiej. Obraz Polaka strzelającego do rannej Żydówki okazał się niedopuszczalny, choć film jest znacznie oględniejszy niż Samson Wajdy120.
118Na ekrany nie trafiła także Długa noc (1967) Janusza Nasfetera. Akcja filmu rozgrywa się w małym miasteczku, zaś jego tematem jest konflikt między ratującym żydowskiego uciekiniera żołnierzem podziemia a jego otoczeniem. Mieszkańcy domu, gdzie mieszka Zygmunt Korsak (Józef Duriasz), boją się i chcą zadenuncjować ukrytego w jego pokoju zbiega. Z czasem okazuje się, że kierują nimi także inne motywacje: kiedy Żyd i jego opiekun uciekają do oddziału partyzanckiego, Piekarczykowa (Ryszarda Hanin) i Józef Katjan (Ludwik Pak) przeszukują opuszczony pokój w poszukiwaniu złota.
119Sugestywna postać Korsaka, zawsze opanowanego i zdecydowanego, stanowi silną przeciwwagę dla małości sąsiadów. Piękna, surowa i szlachetna twarz Józefa Duriasza, smukła sylwetka, blond włosy i biały sweter tworzą obraz rycerza polskiego podziemia. Wrażenie samotności żydowskiego zbiega i wykluczenia jako społecznej normy zacierają się na tym tle. Długa noc podsuwa widzom możliwość utożsamienia z Korsakiem, który pozostaje przedstawicielem walczącej Polski. Różnica między Długą nocą a Pokoleniem i Samsomen polega na zastąpieniu reprezentowanego przez komunistów i rewolucję projektu przekształcenia norm społecznych wyidealizowanym obrazem podziemia121. Postawy, które Wajda przedstawiał w połowie lat pięćdziesiątych i na początku sześćdziesiątych jako rewolucyjny margines, zbliżają się do obrazu centrum, co nie zakłada potrzeby radykalnej zmiany, choć pokazuje zachowania rzucające głęboki cień na zbiorowy wizerunek. W swoim filmie Nasfeter równoważy symboliczne akcenty. Korsak reprezentuje bowiem mit polski walczącej, postaw utożsamianych z istotą narodu, a więc z tym, co w jego wojennej historii najważniejsze. Nie dowiadujemy się, z jakiej jest formacji. Pijany Katjan w ataku wściekłości wykrzykuje tylko, że Korsak „trzyma z komuną”. Zapadające w pamięć sceny z Kuglawcową rozpruwającą siennik i wyjmującym cegły ze ściany Katjanem zaburzają obraz wspólnoty, ale w inny sposób niż w przypadku filmów Wajdy, nie dotykają bowiem jej symbolicznego centrum, które pozostaje pod ochroną i jest wyraźnie idealizowane. W roku 1967 nawet tego rodzaju ujęcie tematu Zagłady okazało się niecenzuralne.
Kolumbowie
120Osadzenie relacji o Zagładzie, Żydach i stosunku polskiego otoczenia do ofiar Szoah w ramach narodowych mitów dokonuje się zaraz po Październiku ’56. Jego modelowym przykładem jest powieść Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego, która ukazała się w 1957 roku. Jej serialowa adaptacja w reżyserii Janusza Morgensterna weszła na ekrany w roku 1970.
121Powieść – podobnie jak Pokolenie Czeszki i Samson Brandysa, będący częścią cyklu Między wojnami – jest obrazem generacji wchodzącej w życie wraz z wybuchem wojny, która staje się symbolem Polski i polskiej historii. Podobnie jak w Pokoleniu i Samsonie jednym z głównych bohaterów jest tu polski Żyd, Stanisław Skiernik, tytułowy Kolumb. Obraz jego losów zasadniczo różni się jednak od narracji z lat czterdziestych i pięćdziesiątych.
1. Polskie „ja” idealne
122Powieść Bratnego zyskała niezwykłą popularność, która trwa o dziś122. Do języka potocznego przeszło określenie „pokolenie Kolumbów”. Bratny wpisywał się w polskie mity patriotyczne, jednocześnie je współtworząc i wzmacniając123. Powieść jest hołdem dla powstania warszawskiego i młodych żołnierzy podziemia, pełną afirmacją ich postawy124. Stają się oni uosobieniem tego, co najlepsze w polskiej historii125. Ich tragiczna i w gruncie rzeczy niezawiniona klęska wynika z gry politycznej, która toczy się ponad ich głowami, i staje się znakiem tragicznej polskiej historii. Legenda Kolumbów okazuje się przy tym legendą podziemia w ogóle, choć w obrazie Bratnego nie brak cieni. Publiczność przegląda się w tej legendzie, traktując ją jak zbiorowy autoportret126.
123Młodzi żołnierze podziemia są ideowi w sposób, który zaciera różnice polityczne. Wywodzą się z różnych środowisk. Bliżej poznajemy Jerzego, syna przedwojennego endeka127, ale już w szkole osobę niezależną, anarchistycznie przeciwstawiającą się społecznym normom i z wyższością pokpiwającą ze sztandarów oraz hasła „Bóg, Honor, Ojczyzna”128. Jego wojenna droga streszcza się w zdaniu: „Upokorzenie przekształciło się w uparty fanatyzm sprawy narodu”129.
124Ważniejsze od upokorzeń wydaje się jednak doświadczenie konspiracji. Młodzi mężczyźni angażują się w ryzykowne działania, łączące ich bodaj silniej niż cele, którym służą. Braterstwo broni ludzi codziennie zagrożonych śmiercią wytwarza więź i zaufanie130. Te z kolei stają się sensem symboli, które zyskują tym samym najwyższą wartość. Młodzi żołnierze mogą być świadomi błędów dowództwa czy śmieszności patriotycznych form, ale nie ma to wpływu na świętość narodowych emblematów, które przekształciły się w znaki ich braterstwa. Jerzy, rozdając powstańcom biało-czerwone opaski, myśli: „Więc to ja pięć lat temu nie oddałem honorów sztandarowi?”131.
125Wojna jest przy tym przygodą przeżywaną z niezwykłą intensywnością i otacza bojowców erotycznym nimbem132. Daje poczucie wyjątkowości, które stawia bohaterów ponad resztą ludzi:
Jerzy czuje, jak mocno i dobrze bije w nim serce. Żyje, żyje jak człowiek. A może i jak nietzscheański nadczłowiek? Przecież inaczej żyją ludzie – ci, którzy za dwie godziny będą w okupowanym mieście wznosić toasty: „Aby do wiosny!” Wszystko to ludzie, ale jakże inni, mniejsi od tych tu, nie znających się nawet z imienia.133
126A wcześniej:
Odczuł patetycznie całą odległość, jaka dzieli ich trzech tutaj – uzbrojonych, czytających niby jawnie swoje pismo, gnających gdzieś na pohybel wrogowi – od tych ciemnych, małych, cichych i rozkrzyczanych ludzi (…). Braterstwo z tymi trzema ludźmi – i tylko jakaś litość czy politowanie dla tamtej mnożącej się masy.134
127Jerzy i jego koledzy mają poczucie, że są wysłannikami narodu. Wierność narodowi miesza się i zostaje utożsamiona z wiernością sobie nawzajem. Kolumb w pierwszych dniach powstania „z pogardliwą litością patrzy na przygiętego pod krzyżem Chrystusa: «Biedaku, mądrzysz się, że umarłeś za ludzkość, my potrafimy umierać za jednego kumpla»”135. W imię wierności trwa walka, nawet jeśli racjonalna kalkulacja nakazywałaby uznać ją za bezsensowną czy straceńczą. Wierność narodowi ratuje nawet godność wrogów. Ahlgrim – niemiecki żołnierz, z którym zaprzyjaźnia się Jerzy, wyraźnie sceptyczny wobec faszyzmu – zdecydowanie odrzuca sugestię dezercji:
– Od losu ojczyzny nie można się odłączyć – przetłumaczyła szeptem Alina, jakby zapominając, że nie ma Kolumba.
– Czy może raczej: narodu nie można zostawić samego – „poprawił” Jerzy.136
128Ahlgrim zginie w czasie powstania, zabity przez jednego z żołnierzy Jerzego137.
129Pogarda dla „cywilów”138, którą uświadamia sobie Jerzy, idąc do walki, dotyczy jednak w istocie członków narodu, którego fanatykami stali się bohaterowie, w którego imieniu walczą i którego czują się wysłannikami. Realne postawy i przekonania własnej społeczności stają się nieistotne dla wyidealizowanego obrazu siebie, który przenosi się na naród jako taki, niejako na przekór wizerunkowi wyłaniającemu się z powieści. Tekst podsuwa podobne odczucia czytelnikom. Ich empatia i utożsamienie z bohaterami wprawiają w ruch mechanizm idealizacji połączonej z pogardą. Okupacyjna rzeczywistość staje się dzięki temu nieistotna dla autowizerunku. Wedle tej logiki skonstruowane zostało zakończenie Kolumbów. Jerzy, próbujący mediować między nową władzą a dawnymi żołnierzami AK, ginie z wyroku tych, którzy pozostali w konspiracji. W zamachu uczestniczy Zygmunt, towarzysz broni z Kedywu i powstania. Zerwanie więzów lojalności staje się znakiem tragicznego losu pokolenia, konspiracji i narodu. Na scenie zostają oportuniści, tacy jak Żaboklicki – bezideowy literat – i Kosiorek – drobny kombinator – ale powieść wyraźnie sugeruje, że ich umiejętność odnalezienia się w wojennych i powojennych realiach wynika z oddzielenia od zbiorowego losu.
2. Żydzi – anulowanie problemu
130Rzeczywiste postawy wobec Żydów zostają w powieści przywołane, a jednocześnie usunięte na margines. Bledną wobec bojowego braterstwa otaczającego Kolumba i stanowiącego podstawę autoportretu pokolenia, a w dodatku okazują się należeć do świata otaczanego pogardą, drugorzędnego, bo zewnętrznego wobec walki, braterstwa i przygody.
131Zacznijmy od Kolumba. Bratny nawiązuje do autentycznej postaci139. Nie zmienia to jednak faktu, że losy Stanisława Skiernika nie są reprezentatywne dla polskich Żydów, nawet tych dobrze zasymilowanych. Koledzy ze szkoły, a później z konspiracji są dla niego środowiskiem, w którym czuje się zadomowiony. Żydowskie pochodzenie nie stanowi problemu. Jak okazuje się w toku powieści, wiedziało o nim dowództwo, ale zachowało tę informację dla siebie140. Aluzje narratora świadczą o tym, że wśród kolegów mało kto zdawał sobie sprawę, że Stanisław Skiernik jest Żydem, a dla najbliższych przyjaciół nie miało to znaczenia. Zygmunt z czułością i podziwem mówi o Kolumbie „Machabeusz”, nawiązując do heroicznej biblijnej tradycji, ale otoczenie nie rozumie aluzji141.
132Sam Kolumb nie chce mówić otwarcie, kim jest. Ukrywa pochodzenie przed przełożonymi i najbliższymi przyjaciółmi142. Jego opór wynika z uwewnętrznienia piętna143, które w powieści zostaje jednak przedstawione w sposób uwierzytelniający rasistowskie stereotypy. O stosunku Kolumba do żydostwa dowiadujemy się z relacji w mowie pozornie zależnej: „W opętanych myślach o odwadze był skrajnym rasistą. Tchórzostwo stało się dla niego synonimem t e g o ”144. I w innym miejscu:
Tak oto on, Kolumb, pokonuje przeklęte piętno rasy, tchórzliwej rasy, z której niesprawiedliwy los wywiódł jego – bojowca. Jego odwaga, która zawsze miała bolesny, polemiczny charakter, teraz triumfowała. Przeciwnikiem nie byli tamci. Przeciwnik umykał spłoszony w pierwszej parze wycofujących się konspiratorów.145
133Wydawałoby się, że Bratny pod młodzieńczą brawurą i pragnieniem przygody opisuje także sytuację, w której napiętnowany stara się udowodnić otoczeniu fałsz dyskryminacyjnych stereotypów. A jednak ojciec Kolumba, Tadeusz Skiernik, to postać, która ucieka przed strachem w śmierć. Kolumb odcina się więc od postawy ojca, co Bratny przedstawia w sposób sugerujący przezwyciężenie jakiegoś rzeczywistego dziedzictwa146.
134Rodzinę Skierników poznajemy, kiedy po denuncjacji musi uciekać z zajmowanego mieszkania. Znajduje schronienie u Jerzego i wydaje się tu bezpieczna. Ojciec porusza się swobodnie po Warszawie, prowadzi interesy z antysemitą Kosiorkiem, który nie ma wobec niego podejrzeń: „Na ogół, jak oceniał, nic nie wskazywało na zagrożenie. Zarówno żona i córka tu, na Mokotowie, jak on w Śródmieściu mieszkali dobrze i bezpiecznie”147. Fala strachu przychodzi w czasie powstania w getcie i potem. Kosiorek prowadzi handel zrabowanymi z getta przedmiotami i kiedy prosi o pomoc w wycenie, Tadeusz Skiernik nie umie ukryć uczuć, co go zdradza. Od tej chwili czuje się coraz bardziej niepewnie i prosi syna o truciznę „na wszelki wypadek”148. Zażywa ją, kiedy Kolumb chce u niego przenocować, żeby schronić się przed godziną policyjną, i niezapowiedziany puka do drzwi: „Póki żył, nie mógł zdradzić się żadnym ruchem. (…) Przez sekundę czuł się jak zwycięzca: był bezpieczny, nie bał się”149.
135W zbliżeniu śmierć Żyda nie ma związku z okupacyjnymi realiami. Jest znakiem ironii historii, ale wynika też z histerycznego, spowodowanego strachem wyolbrzymienia faktycznych zagrożeń150.
136Powieść wspomina o nich w wielu miejscach, ale pozostają one na drugim planie. Kontrast w stosunku do zdarzeń oglądanych z bliska sprawia, że wrogość polskiego otoczenia wydaje się niegroźna. Kiedy matka i siostra Kolumba uciekają z mieszkania po aresztowaniu obsługi radiostacji, nigdzie już nie mogą znaleźć schronienia: „wystarczył wyraz twarzy goszczącej ich przez dwa dni osoby, gdy otwarła im drzwi po raz trzeci”151. Nie spotyka ich jednak nic złego. Kolumb zdaje sobie sprawę, że musi ukrywać pochodzenie przed kolegami z AK: nawet „tam, gdzie ludzie szli na ryzyko, sprawa tego paragrafu osadzała ich gotowość na miejscu”152. Jego losy świadczą jednak o pełnej lojalności towarzyszy broni.
137Poza środowiskiem żołnierzy Kedywu sytuacja wygląda inaczej. W Kolumbach znalazł się taki obrazek chrakteryzujący postawy warszawskich kolejarzy:
Często walące na Wschód transporty z getta korkowały linię, denerwowały, ale słońce przygrzewało błogo. (…) Gdy któryś miał szczęście i spryt, mógł zarobić i pierścionek z brylantem za butelkę wody zaczepioną o żebraczą laskę wystawioną z któregoś ze stojących na bocznicy wagonów.
Za ryzyko trzeba było płacić jak i za dolę, jaka przypadała żandarmowi za chwilę „nieuwagi”.153
138W podobnym duchu utrzymany jest opis karuzeli przy murze getta: „Leży, już leży – piszczał wyrostek znów u zenitu wesołego lotu. Jakaś pani komentowała cichcem «straszne kokosy», jakie zrobią teraz «poniektórzy»”154.
139Najwięcej dowiadujemy się o rzeźniku Kosiorku i szmalcowniku Sysce z granatowej policji. Obaj jednak są scharakteryzowani jako ludzie nieporównanie mniejszego formatu niż młodzi bohaterowie powieści. Różnica klasyfikacji moralnej nakłada się na opis dominujących zachowań i go modyfikuje. Nawet jeśli Kosiorek i Sysek reprezentują w istocie postawę większości, idealizacja pokolenia Kolumbów sprawia, że antysemicka agresja staje się charakterystyką tego, co nienarodowe.
140Kosiorek, drobnomieszczański kombinator, który chce wzbogacić się za wszelką cenę, chełpi się brakiem zasad i utożsamia go z życiowym sprytem: „Na dumne zdanie Kosiorka, że «polskiego rzeźnika nic nie zbrzydzi», (…) feldfebel ośmielił się wyrazić wątpliwość. Stanął zakład, w rezultacie którego Kosiorek na oczach Niemców skosztował zawartości świeżo otworzonego krowiego żołądka”155. Tym samym komentarzem: „Mnie nic nie zbrzydzi”156, kwituje handel rzeczami zrabowanymi z getta w 1943 roku.
141To Kosiorek korzysta z usług ojca Kolumba nieświadomy jego pochodzenia i wysłuchuje jego antysemickich dowcipów. Zagłada w przekonaniu rzeźnika spełnia przedwojenne marzenia o oczyszczeniu Polski z Żydów: „Ulubioną kwestią jego rozważań teoretycznych była kwestia żydowska. Nie wychodził wprawdzie poza popularne: «Hitler robi u nas brudną robotę», lecz mógł poświęcać godziny na dokumentację tego twierdzenia”157.
142Po rozpoznaniu Tadeusza Skiernika Kosiorek pyta Jerzego, dlaczego w jego mieszkaniu ukrywają się Żydzi158, ale rodzina Kolumba nie musi uciekać z mieszkania. Kosiorek – zapewne ze strachu przed konspiracją – zachowuje milczenie. Jego tchórzostwo, asekuranctwo i chciwość kompromitują go, sytuując jednocześnie wśród tłumu, któremu młodzi żołnierze AK przyglądają się z pogardą.
143Podobnie jest z granatowym policjantem, który przychodzi do mieszkania Jerzego, żeby szantażować siostrę i matkę Kolumba. Tu Bratny idzie dużo dalej. Przodownik Sysek w czasie powstania warszawskiego najprawdopodobniej zabija w końcu swoje ofiary. Powieść opisuje więc mordowanie Żydów przez powstańców, co jeszcze w połowie lat dziewięćdziesiątych uznawano za niesprawiedliwe pomówienie, a na próbę przypomnienia o nim reagowano oburzeniem i protestami159. Bratny przywołuje jednak to zjawisko w sposób, który chroni przed powiązaniem go z AK-owską czy w ogóle konspiracyjną tradycją i z pokoleniem wojennym, będącym bohaterem opowieści. Oba fragmenty, w których widzimy szmalcownika, kończą się interwencją młodych żołnierzy AK ratujących ofiarę. O jej śmierci dowiadujemy się z jednego zdania, a jej faktycznych przyczyn czytelnik musi się domyślić.
144Za pierwszym razem wybawcami są Jerzy i Kolumb, którzy czekają na Syskę w mieszkaniu ofiar:
Czy pan zna skrót KWP? Kierownictwo Walki Podziemnej? Jest pan obywatelem polskim, prawda? Otóż do władz KWP wpłynęła informacja, że trudni się pan szantażowaniem. (…) Szantażowaniem obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Jak pan zapewne wie (…) kolaboracja bywa karana surowo.160
145Chłopcy działają na własną rękę, ale scena sugeruje, że włączają się w szerszą akcję podziemia. Dają szmalcownikowi szansę rehabilitacji – czynią go opiekunem ukrywających się Żydówek.
146Sysek powraca w czasie powstania jako dowódca plutonu żandarmerii na Mokotowie, „pies na volksdeutsche i szpiegi”161. W jego dzielnicy jest spokojnie, a on sam nie jest żołnierzem w tym samym sensie co ciężko doświadczeni w walkach członkowie Kedywu. Jego uwagę zwraca rozbłyskujące w oknie światło zaimprowizowanej kuchenki, na której Alina grzeje mleko dziecku. Interpretuje je jako sygnały dla niemieckiej artylerii. Szybko rozpoznaje willę swych ofiar sprzed roku: „«Aha» – pomyślał mściwie, mając w pamięci szept, którym pożegnał go jeden z opiekunów tej Żydówki (…). «A na wypadek jakby to on był właśnie i chciał mnie sypać, żem szmalcownik?» – przebiegła mu jeszcze spłoszona myśl. «Kto go tam będzie słuchał!»”162.
147Alina zostaje aresztowana. Sytuacja jest z jednej strony absurdalna, z drugiej śmiertelnie groźna. Ofiarę zwalnia jednak dowódca Syska, poeta z prawicowej „Prawdy” i przyjaciel Jerzego. Mimo towarzyskiej atmosfery Alina
Wahała się jeszcze, czy ma prawo absorbować tych zajętych wielkimi sprawami ludzi historią ciemnej przeszłości sierżanta, który kazał ją tu doprowadzić w nie wyjaśnionym celu. Jakiś wstyd więził jej głos. Przypomniało jej się jakieś zdanko z „Prawdy” dotyczące „prób majoryzowania współczucia opinii świata dla ludności polskiej wyłącznie pochodzenia żydowskiego…” Opuściła wzrok.163
148Żydówka postanawia więc ukrywać się także przed przyjaciółmi z AK, ale poeta z „Prawdy” nie zostanie postawiony w sytuacji, która pozwoli zorientować się w jego stosunku do Żydów. Pozostanie wybawcą, nieświadomym, a jednocześnie reprezentującym pokolenie, władze powstańcze a także grupę „Prawdy”. W świecie powieści Syska boi się, że ofiara może powiedzieć o jego przeszłości i tym samym go skompromitować.
149Zaraz po zwolnieniu Aliny w kwaterę dowództwa trafia pocisk. Przyjaciel Jerzego ginie, a na scenie pozostaje jedynie Sysek:
Skądże się oni nagle dowiedzieli, gdzie jest II Oddział, co? – sierżant przedstawił swój punkt widzenia kapitanowi. (…) – On wie, gdzie ona mieszka. – Sysek usprawiedliwił wezwanie żandarma, do którego zwrócił się tonem służbowym: – Pójdziecie natychmiast raz jeszcze do tej willi, co to wiecie, i doprowadzicie tu tę kobietę… Została zwolniona omyłkowo…164
150Z trzeciego tomu powieści dowiadujemy się o śmierci siostry Kolumba165. Czytelnik może się jedynie domyślać, co wydarzyło się po drugim doprowadzeniu Aliny na posterunek powstańczej żandarmerii. Nie będzie to jednak miało bezpośredniego związku ze środowiskiem młodych żołnierzy AK.
3. Rehabilitacja nacjonalizmu
151Śmierć Aliny staje się częścią losu pokolenia. Odrębność jej doświadczeń – choć zasugerowana – gubi się w nakreślonym przez Bratnego obrazie. Żydowskie ofiary wpisują się w jego ujęciu w wojenną martyrologię – w jakimś sensie osobną, ale podobną do polskiej. Ani powstanie w getcie, ani informacje o masowych egzekucjach Żydów nie stają się dla bohaterów książki czymś tak samo ważnym jak dla postaci z filmowego Pokolenia. Jerzy przygląda się z obrzydzeniem ludziom wychodzącym z kościołów w Wielkanoc 1943 roku166, widzimy karuzelę na placu Krasińskich i reakcję ojca Kolumba na żydowskie rzeczy u Kosiorka, ale wszystko to zajmuje niespełna osiem stron, po czym następuje obszerny opis akcji, w której Czarny Olo zdobywa części rakiety V-1. Bratny podobnie urywa wątek pamiętnika Ahlgrima, w którym mowa o masowym rozstrzeliwaniu Żydów na Ukrainie. Zygmunt lekceważy tę informację. W drodze powrotnej Jerzy trafia na łapanki. Ich pięciostronicowy opis kończy się zdaniem: „dwa najbliższe dni mają kosztować miasto ponad 30 000 aresztowanych”167. Straty – także na tle hekatomby powstania warszawskiego – wydają się porównywalne. Zagłada wpisuje się w tę panoramę.
152Jednocześnie obraz pokolenia współtworzą młodzi ludzie ze skrajnie prawicowych organizacji, którzy razem z nim zostają wyidealizowani i uniewinnieni – tak jak poeta zwalniający Alinę. Aluzje wskazują, że w obrazie środowiska „Prawdy” Bratny sportretował krąg „Sztuki i Narodu”168. Na sylwestrowym przyjęciu w 1944 roku Dębowy śpiewa – jako własną – piosenkę Wymarsz uderzenia Andrzeja Trzebińskiego. Wcześniej goście śpiewają Moja mała Tadeusza Gajcego, a narrator komentuje: „Partyzanckie oddziały ugrupowania, które stanowiło fundament polityczny «Prawdy», śpiewały piosenkę o niej [Niteczce – T.Ż.], skomponowaną przez niego [Dębowego – T.Ż.]”169. Chodzi więc o Konfederację Narodu, przedłużenie przedwojennego ONR-u170. Bliskim przyjacielem tej grupy – choć o odmiennych poglądach – jest Jerzy. W powstaniu żołnierze związani z „Prawdą” okażą się towarzyszami broni, a różnice poglądów znikną w poczuciu braterstwa i wspólnoty losu. Jerzy będzie po wojnie zabiegał o wydanie tomu poezji Dębowego.
153Poglądy redaktorów „Prawdy” zostają przywołane w sposób, który je w dużym stopniu unieważnia. Kiedy Kolumb dowiaduje się, że jego dziewczyna, Basik, zaangażowała się w konspiracyjny kolportaż „Prawdy”, dochodzi między nimi do takiej rozmowy:
– Dla nich? (…) profesor (…) kichał na to pisemko! Numerus clausus im się śni, szkoły wyznaniowe…
– Już ci powiedziałam, że oni mnie nic nie obchodzą, ja tylko przeciw Niemcom…
– To przecież tak jak onerowcy, więc może i Żydów chcesz gnębić przeciw Niemcom?171
154Kolumb milknie jednak. Nie chce, żeby Basik dowiedziała się, kim jest. Urywa rozmowę: „Co nas to właściwie obchodzi?… Bąknął owo «nas» jako «nas Polaków», nas «nie Żydów» i spuścił oczy”172.
155Wybór polskiej identyfikacji oznacza odrzucenie identyfikacji żydowskiej. Kolumb czyta recenzję lewicowego pisma zamieszczoną w „Prawdzie”: „ogłasza się tam (…) uroczysty protest przeciwko mordowaniu Żydów, gdy przecież od bojowników (za jakich się podają) niepodległości narodu polskiego należałoby oczekiwać raczej protestu w sprawie okrucieństw niemieckich wobec właśnie całego narodu”. I dalej: „«Tak, gdybym ja ginął w Oświęcimiu (przecież jako bojowiec), ten pierwszy protest, przeciw mordowaniu Żydów, mnie by nie obejmował» – szepnęła mu zbawcza myśl”173.
156To niezwykle ciekawy fragment, jedyny, w którym bohater konfrontuje się z antysemicką agresją w środowisku konspiracyjnym. Zdaniem redaktorów „Prawdy” lewicowi autorzy, dostrzegając wyjątkowość losu Żydów, okazują nielojalność wobec narodu polskiego, którego cierpienia jakby pomijają. To pominięcie stawia pod znakiem zapytania ich przynależność do narodu, stąd sugestia, że nie są prawdziwymi bojownikami, lecz jedynie za takich się „podają”. Mówienie o zagładzie Żydów kompromituje, okazuje się przejawem przewrażliwienia, które wyolbrzymia wymierzone w Żydów zbrodnie, a jednocześnie pozostaje znakiem niewrażliwości na okrucieństwa, których ofiarami są Polacy. W efekcie i Żydzi, i ci, którzy się za nimi ujmują, zostają wykluczeni ze wspólnoty pod zarzutem nielojalności.
157Kolumb decyduje się rozwiązać problem wykluczenia, ukrywając żydowskie pochodzenie pod tożsamością „bojowca”. Unika tym samym oskarżenia o nielojalność – wpisuje się przecież w los tylko polski – ale jednocześnie podporządkowuje się zakazowi mówienia o osobności żydowskich doświadczeń, a na dobrą sprawę o żydowskich doświadczeniach w ogóle. Jego myśl, że zginie jako Polak, jest zbawcza, bo łagodzi konflikt z Basikiem i jej kolegami z „Prawdy”, a pośrednio i z Jerzym, który wejdzie w to środowisko. Kolumb zajmuje pozycję, w której agresja zdaje się go nie dotyczyć, ale ceną za zatuszowanie konfliktu jest milczenie w sprawie tych, którzy giną lub cierpią jako Żydzi. Jeśli Kolumb wróci do tego, co w jego historii żydowskie, znów stanie się kimś objętym nieuzasadnionym i antypolskim protestem, a więc kimś do usunięcia ze wspólnoty.
158Przejście Kolumba na stronę Polski Podziemnej łączy się z odrzuceniem i przemilczeniem tego, co mogłoby być jego żydowskim doświadczeniem. Nie chce mówić o nim Basikowi ani nikomu. W powieści w żaden sposób nie wspomina o śmierci siostry ani nie komentuje okoliczności, w jakich zginęła. Musiałoby to odnowić konflikt. Sprawy nie podnosi także Jerzy, mąż Aliny. Tabu obowiązuje najwyraźniej na poziomie narracji powieściowej. Odpowiedzią z polskiej strony jest przyjęcie Kolumba do braterskiego grona. Koledzy z „Prawdy” staną się jego towarzyszami broni tak jak dawni przyjaciele z Kedywu, a Niteczka – bohaterka piosenek Konfederacji Narodu – wyniesie go kanałami ze Starówki i odda życie, próbując go ratować. Bratny uczyni z niego symbol pokolenia.
159Okupione milczeniem przyjęcie do polskiej wspólnoty zasadniczo różni się od tego, które – rysując projekt komunistów – proponowali Czeszko czy Brandys, mówiący otwarcie o wykluczeniu jako problemie polskiej kultury. Bratny zbliża się do wymierzonej w Żydów agresji, pokazuje ją, ale jednocześnie wyraźnie oddziela od obrazu pokolenia, chroniąc tym samym polskie symbole tożsamościowe. Kolumb, zgadzając się na współpracę Basika z „Prawdą”, podejmuje decyzję co do sposobu istnienia wśród Polaków. Kiedy przychodzi mu „zbawcza myśl”, że zginie jako polski bojowiec, jako Żyd zawiera umowę z większością. Bratny wydobywa akces Kolumba do polskości, ale zaciera jego cenę, a więc stawiane przy okazji warunki, przede wszystkim ten, że obraz towarzyszy broni ma pozostać bez skazy. Kolumb może być symbolem pokolenia, o ile nie zapyta o śmierć siostry ani o poglądy i działania kolegów z „Prawdy”.
160Dzięki temu przemilczeniu Bratny rozgrzesza środowisko „Sztuki i Narodu”. Ważne jest dla niego to, co łączy młodych żołnierzy: „Kłócili się o wszystko, pozostawiając tylko – i ci «czerwieniejący» z «Drogi» i «oeneryzujący» z «Prawdy» – jeden największy dogmat: siłę i moc państwa, o które walczyli”174.
161Naiwne na pierwszy rzut oka „ja tylko przeciw Niemcom” okazuje się probierzem wartości pokolenia, jego poświęcenia i heroizmu. Poglądy – w tym postawy wobec Żydów – przestają się liczyć: „«Legalizacja» ze swoimi fabrykami lewych papierów była niczym w obliczu «lewych» przekonań, jakie narzucali sobie nieraz ludzie, byle znaleźć formułę siły i nadziei dla ginącego narodu”175.
162Naród, którego wyobrażenie miesza się z obrazem męskiego braterstwa, pozostaje niekwestionowaną wartością176. Lojalność wobec towarzyszy broni obejmuje także zakaz mówienia o agresji wobec Żydów, który mógłby położyć się cieniem na wizerunku podziemia.
4. Umocnienie legendy
163Serialowa adaptacja Kolumbów w reżyserii Janusza Morgensterna utwierdza mit konspiracyjnego pokolenia, a wraz z nim tabu dotyczące przemocy wobec Żydów. W heroicznej opowieści znikają niuanse obecne jeszcze w tekście Bratnego. Historia Kolumbów kończy się wraz z powstaniem. Do serialu nie weszły powojenne losy bohaterów i zerwanie więzów lojalności, a więc wyrok wykonany na Jerzym z udziałem Zygmunta. Zakończenie historii we wrześniu 1944 roku wzmacnia idealizację. Powstanie jest patetycznym i tragicznym finałem, w którym ostatecznie wybrzmiewa wielkość i ofiarność młodych żołnierzy.
164Bartosz Filip zwraca uwagę, że serial adresowany do młodej widowni niósł w sobie ładunek „kontrkulturowy”. Zawierał się on z jednej strony w obrazie bohaterów walczących i skazanych na klęskę, z drugiej – w spojrzeniu z bliska na losy jednostek, których postawy były jednocześnie uniwersalizowane i odpolitycznione. Przez odpolitycznienie Filip rozumie pominięcie drażliwych w PRL kwestii związanych z akowską konspiracją i powstaniem warszawskim177. A jednak podstawę owego odpolitycznienia stanowi – jak u Bratnego – naród. Filmowi Kolumbowie stają się straceńczymi bojownikami polskiej sprawy i w tym sensie są „kontrkulturowi”. Obraz taki pozostaje polityczny i znamionuje odejście od transgresyjnych projektów lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Zapowiedzią idealizacji zbiorowego wizerunku przez „patriotyzm wojskowy”178, który nada ton wydarzeniom Marca ’68, jest już w Październiku heroizacja bohaterów podziemia179. W roku 1970 stanowić oni będą niekwestionowany element narodowego panteonu.
165Filip zaznacza, że serial proponował kontestację, która „negując ustalony porządek świata, jednocześnie go umacnia”180. Wydaje się, że przyczyniła się ona bardziej do umacniania narodowych legend niezależnie od polityki pamięci prowadzonej przez władze PRL niż do legitymizowania retuszów, które PRL usiłował do niej wprowadzić. W czasie karnawału Solidarności natychmiast odrzucono wszystko, co uznano za mediację z władzą, powracając do twardej antykomunistycznej wersji, z którą pamięć o Kolumbach Bratnego nie wchodziła w zasadniczy konflikt181.
166Kształtowaniu się legendy podziemia towarzyszyła redukcja wątków żydowskich. Z filmu Morgensterna znika postać Aliny i jej śmierć w powstaniu. Pozostaje jedynie scena, w której Jerzy i Kolumb ratują przed szmalcownikiem Tadeusza Skiernika i tym samym go ocalają. Sysek – który ma odkupić winy, opiekując się Żydówkami – nie powraca w partiach poświęconych powstaniu. Wywołuje to wrażenie, że problem wrogości wobec ofiar Zagłady został ostatecznie rozwiązany, a winnych poddano resocjalizacji. Sysek wydaje się przy tym wyjątkiem na tle okupacyjnej normy, jaką jest braterstwo wobec Kolumba i codzienny heroizm walki. Akowskie podziemie okazuje się w tym obrazie jednoznacznie obrońcą polskich Żydów.
167Historia Tadeusza Skiernika pojawia się w odcinku trzecim zatytułowanym A jeśli będzie wiosna. W zakończeniu widzimy bohaterów na sylwestrowym przyjęciu, które odpowiada powieściowej scenie wspólnej zabawy ze środowiskiem „Prawdy”. Nie zostaje ono w filmie nazwane, ale piosenki z kręgu Konfederacji Narodu do słów Andrzeja Trzebińskiego zamieniają się w znak rozpoznawczy pokolenia. Obraz Polski i Polaków pozostaje czysty. W roku 1970 czystszy nawet niż w 1957.
168Przed Październikiem ’56 i później temat żydowski ewoluuje wraz z wyobrażeniami wspólnoty i w związku z ich przekształceniami. Późne lata czterdzieste i pierwsza połowa lat pięćdziesiątych wprowadzają do kultury potencjał krytyki i transgresji, który przynosi także nieszablonowe ujęcia Holokaustu, w tym polskiej roli w eksterminacji. Obraz wyłaniający się z Samsona oraz Pokolenia, zarówno w wersjach powieściowych, jak i w filmowych adaptacjach pokazuje zaskakująco dużo z okupacyjnej rzeczywistości. Znalazło się tam miejsce dla polskiego sprawstwa i wrogich działań wobec Żydów. Także dla samych Żydów z ich odmiennością, samotnością, odrzuceniem przez polskich sąsiadów, wreszcie z dramatem ukrywania tożsamości, której znakiem staje się piwnica Malinów, gdzie wegetuje Samson.
169Wbrew obiegowym opiniom obraz Zagłady w tekstach i filmach kojarzonych z socrealizmem może okazać się z dzisiejszej perspektywy interesujący. Odnosi się on krytycznie do kształtujących się już w czasie wojny klisz, które pozwalają usuwać z pola widzenia niewygodną wiedzę o agresji wobec Żydów. Brandys, Czeszko i Wajda świadomie rezygnują z figury Polaków jako świadków, których rola ogranicza się do biernej obserwacji zbrodni dokonywanych przez nazistów, i przeprowadzają jej dekonstrukcję. Wiąże się to z umiejętnością widzenia zbiorowych zachowań i rządzących nimi reguł oraz wyczuleniem na społeczny konkret. Opisy tłumu zbierającego się wokół uciekiniera z getta w Samsonie czy uczestniczącej obserwacji182 poczynań niemieckich żołnierzy rozbijających żydowskie sklepy w powieściowym Pokoleniu świadczą o zmyśle obserwacji przekraczającym społeczne tabu.
170Brandys, Czeszko i Wajda widzą wykluczające wzory kultury. Sięgają one głęboko i nie jest od nich wolny także – idealizowany skądinąd – proletariat. Właśnie dlatego potrzebna okazuje się zmiana. Projekt owej zmiany sięga podstaw definiowania więzi społecznych i wymusza dystans do narodowych mitów. Także tych, które dotyczą wojny i równolegle umacniają się w polskiej kulturze.
171Kolumbowie Bratnego są ich manifestacją. Powrót do pamięci o konspiracji i powstaniu, o którym pisali recenzenci powieści, a także widzowie serialu183, umacnia obraz polskiego „ja” idealnego. Duma ze zmitologizowanej przeszłości łączy się jednak ze skłonnością do usuwania z obrazu pewnych partii rzeczywistości. Niewygodna pamięć Zagłady okazuje się jednym z nich.
Notes de bas de page
1 Zob. D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagładzie w literaturze polskiej, w: Literatura polska wobec Zagłady, red. A. Brodzka-Wald, D. Krawczyńska, J. Leociak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2000, s. 23–24.
2 Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, po strajkach robotniczych w obronie sprawców pogromu kieleckiego, wycofywano się z wcześniejszych deklaracji dotyczących przeciwdziałania antysemityzmowi, na przykład z projektu ustawy o zwalczaniu antysemityzmu; zob. G. Berendt, Wpływ liberalizacji politycznej roku 1956 na sytuację Żydów, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2011, s. 359–361.
3 Co charakterystyczne, próby legitymizacji władz PRL po wstrząsach społecznych zarówno w 1956, jak i w 1968 roku odwołują się do figury „oczyszczenia” ich z Żydów; zob. tamże; F. Tych, Kilka uwag o Marcu 1968, w: Długi cień Zagłady. Szkice historyczne, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999, s. 125.
4 Traktuję lata pięćdziesiąte jako rewolucję, tyle że przeżywaną świadomie przez jej uczestników; zob. A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.
5 A. Madej, Na tej ulicy nikt już nie mieszka, w: tejże, Kino, władza, publiczność. Kinematografia polska w latach 1944–1949, Wydawnictwo Prasa Beskidzka, Bielsko-Biała 2002, s. 190.
6 Powieść powstała w roku 1950. W latach 1951–1952 ukazywała się w „Twórczości”, a pierwsze wydanie książkowe w Czytelniku pochodzi z 1952 roku.
7 Opowiadanie to analizowałem szczegółowo w rozdziale Korekta rzeczywistości: rekonstrukcja likwidacji getta w Będzinie (2010), w: E. Janicka, T. Żukowski, Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016.
8 Zob. S. Buryła, Zagłada Żydów w prozie socrealistycznej, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), red. S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012, s. 471–473. Oskarżenia wobec niepodległościowej partyzantki o zbrodnie na Żydach są traktowane przez historyków literatury jako objaw schematyzmu, co wymaga oddzielnej analizy. Ujęcie takie pomija realny konflikt postaw i programów. Należy pamiętać, że Żydzi rzeczywiście ginęli, że w świetle badań z ostatnich lat sprawców identyfikowano trafnie i że pisano o tym niemal na gorąco. Niezwykle ciekawy jest pod tym względem portret milicjantów biorących udział w pogromie kieleckim, a potem prowadzących śledztwo. Są wśród nich byli działacze ONR i żołnierze NZS, choć także dąbrowszczak antysemita. Warto jednak pamiętać, że osobą, która próbowała ratować Żydów i później tropiła sprawców, był komunista Zygmunt Majewski; zob. Chrystus z UB. Z Joanną Tokarską-Bakir rozmawia Dorota Wodecka, „Książki. Magazyn do czytania” marzec 2018, nr 1, s. 18.
9 Zob. A. Calderón Puerta, T. Żukowski, Narracja narodowo-kombatancka versus wątek żydowski w kinie polskim lat sześćdziesiątych, w: Rok 1966. PRL na zakręcie, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2014.
10 W 1952 roku Czeszko otrzymał za Pokolenie Nagrodę Państwową II stopnia.
11 T. Lubelski, Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, konteksty, Videograf II, Katowice 2009, s. 163. Pierwsza połowa lat pięćdziesiątych to bodajże jedyny okres w polskiej kulturze, którego charakterystykę buduje się, biorąc pod uwagę wyłącznie dzieła mierne, natomiast literaturę wybitną interpretuje się przez odniesienie do „schematu”; robi się jej przy tym zarzut z uczestnictwa w polityce kulturalnej władz, ale nie na odwrót: interesujące realizacje nie służą próbom zrozumienia owej polityki. W monografii socrealizmu Zbigniew Jarosiński pisze o powieści Czeszki, że „przynajmniej częściowo wyłamuje się z propagandowych schematów”, ale nie interesuje go, na czym te odstępstwa polegają, nie zadaje też pytania, co znaczą dla obrazu okresu, skoro książka miała wiele wydań na rynku księgarskim, kontrolowanym przecież przez władzę, a autor otrzymał za nią Nagrodę Państwową; Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 1999, s. 93; podobnie postępuje Jerzy Smulski, zob. tegoż Wojny i okupacji obraz, w: Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, s. 394.
12 Bronisława Stolarska widzi w Jasiu Krone przedstawiciela „warszawskiej młodzieży akowskiej”; zob. B. Stolarska, Pokoleniowe doświadczenie sacrum. O debiucie Andrzeja Wajdy, w: Filmowy świat Andrzeja Wajdy, red. E. Nurczyńska-Fidelska, P. Sitarski, Universitas, Kraków 2003, s. 243.
13 Na ten aspekt zwraca uwagę Barbara Mruklik: „Twórcy odrzucili scholastyczną estetykę normatywną, ale starali się zachować to, co było cenne w propozycjach realizmu socjalistycznego: świadomość społecznego uwarunkowania człowieka, ideowe oblicze i cel sztuki. Ta nowa tendencja odznaczająca się prężnością typową dla okresu «Sturm und Drang», którą można by określić mianem romantycznego realizmu, zdecydowała o tonacji Pokolenia”; świat filmowy „pokazuje nowe, sięga «gdzie wzrok nie sięga»”; B. Mruklik, Andrzej Wajda, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1969, s. 18.
14 Do ostatecznej wersji nie weszła scena, w której Kostek niesie odcięte szpadlem głowy z żydowskiego cmentarza, żeby wyrwać z nich złote zęby; zob. G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 460–469.
15 Zob. B. Stolarska, Pokoleniowe doświadczenie sacrum, dz. cyt., s. 244.
16 Tamże.
17 Zob. G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, dz. cyt., s. 463.
18 Test taki pokazał Stanisław Różewicz w noweli Kropla krwi z filmu Świadectwo urodzenia (1961). Bronisława Stolarska określa lekcję religii z Pokolenia jako „scenę połowu” w sensie religijnym, co należy uznać za freudowską pomyłkę; B. Stolarska, Pokoleniowe doświadczenie sacrum, dz. cyt., s. 241–242. Zestawiając komunistyczną agitację z katechezą, Wajda zderza raczej dwa przeciwstawne wyobrażenia o wspólnocie, które różnią się stosunkiem do Innego.
19 Film nie podejmuje więc polskich „etycznych dylematów”, jak chcieliby Bronisława Stolarska i Michael Stevenson; zob. B. Stolarska, Pokoleniowe doświadczenie sacrum, dz. cyt., s. 244; M. Stevenson, Obraz stosunków polsko-żydowskich w twórczości Andrzeja Wajdy, w: Filmowy świat Andrzeja Wajdy, dz. cyt., s. 302.
20 Co było znaczące w getcie? Nic! Nic! Nie mówcie bzdur! Rozmowa z Markiem Edelmanem przeprowadzona wspólnie z Włodzimierzem Filipkiem dla poznańskiego podziemnego kwartalnika „Czas” w 1985, w: A. Grupińska, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Wydawnictwo „Twój Styl”, Warszawa 2000, s. 27.
21 Bronisława Stolarska odrywa scenę z Abramem od okupacyjnych realiów i zbiorowych polskich zachowań wraz z ich znaczeniem dla losu Żydów. Nie precyzuje wskutek tego winy Jasia, ograniczając się do określenia „zdrada samego siebie” czy „niezawiniona wina”; B. Stolarska, Pokoleniowe doświadczenie sacrum, dz. cyt., s. 244, 248. „Motywy jego udziału w akcji pomocy dla getta nie są jasne” – stwierdza (tamże, s. 244). W efekcie wpisuje śmierć bohatera we wzór chrystologiczny (tamże, s. 246). Bliżej konkretu jest Michael Stevenson, który mówi o „niedwuznacznej i jawnej zdradzie”, ale już nie samego siebie tylko szukającego pomocy Żyda; M. Stevenson, Obraz stosunków polsko-żydowskich…, dz. cyt., s. 300. Stevenson uznaje scenę z Abramem za „wyrwę w fabularnym ciągu” (tamże, s. 301) – nie łączy jej więc z procesem dojrzewania bohaterów – a następnie sprowadza jej sens do zaczerpniętych od Błońskiego kategorii „zaniechania działania raczej niż aktywnego uczestnictwa” (tamże, s. 305).
22 Zob. A. Madej, Na tej ulicy nikt już nie mieszka, w: tejże, Kino, władza, publiczność. Kinematografia polska w latach 1944–1949, Wydawnictwo Prasa Beskidzka, Bielsko-Biała 2002, s. 185–194.
23 Zob. J. Grabowski, Judenjagt. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011; J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!” Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939–1943, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004.
24 S. Skwarczyńska, In tenebris lux, „Tygodnik Powszechny” 11 sierpnia 1946, s. 3.
25 Zob. A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie, w: Następstwa zagłady Żydów…, dz. cyt.
26 „Tygodnik Powszechny” 21 lipca 1946, s. 1.
27 „Zdajemy sobie sprawę z tego, iż nienawidzą nas oni więcej niż Niemców, że czynią nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczęście. (…) W upartym milczeniu międzynarodowego żydostwa, w zabiegach propagandy niemieckiej usiłującej już teraz zrzucić odium za rzeź żydów na Litwinów i… Polaków, wyczuwamy planowanie wrogiej dla nas akcji”; Z. Kossak-Szczucka, Protest, ulotka Frontu Odrodzenia Polski, sierpień 1942, cyt. za: J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996, s. 40.
28 Podsumowaniem tego rodzaju ujęć jest tekst Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto. Zob. rozdział 6 książki.
29 O śmierci Jasia jako ekspiacji zbiorowej winy pisze Grzegorz Niziołek, zob. tegoż, Polski teatr Zagłady, dz. cyt., s. 465.
30 Zob. M. Stevenson, Obraz stosunków…, dz. cyt., s. 296.
31 Zabójstwa Żydów zdarzały się także w oddziałach AL.; zob. J. Tokarska-Bakir, Proces Tadeusza Maja. Z dziejów oddziału AL „Świt” na Kielecczyźnie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, nr 6, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2010.
32 Zob. E. Węgrzyn, Wyjeżdżamy!, Wyjeżdżamy?! Alija gomułkowska 1956-1960, Austeria, Kraków 2016.
33 „Potem byłem w powstaniu warszawskim. Byłem w AL-u, bo AK chciała mnie zastrzelić, bo powiedzieli, że mam fałszywą kenkartę i jestem Żydem – szpiegiem”; Co było znaczące w getcie?, dz. cyt., s. 28.
34 Trudno zgodzić się z opinią Sławomira Buryły i Doroty Krawczyńskiej, którzy oceniają Pokolenie jako „anachroniczne i wydumane”, stawiając je obok Z Otchłani Zofii Kossak-Szczuckiej, czemu towarzyszy stwierdzenie, że „wszelka z góry ustalona ideologia (religijna czy społeczna) w stosunku do Zagłady skazana była na autodemaskację”; S. Buryła, D. Krawczyńska, Proza, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), dz. cyt., s. 425. Stwierdzenie to należałoby zweryfikować zarówno przy ocenie Pokolenia, jak i wcześniejszego Samsona Kazimierza Brandysa, a także wielu innych tekstów, na przykład prozy Stanisława Wygodzkiego.
35 B. Czeszko, Pokolenie, Czytelnik, Warszawa 1968, s. 53.
36 Tamże, s. 54–55.
37 Zob. tamże, s. 173.
38 Tamże, s. 204.
39 Zob. tamże, s. 26.
40 Zob. tamże, s. 83.
41 Fragmentów dotyczących losu polskich Żydów jest sporo, zob. np. tamże, s. 49–55, 75–78, 82–83, 95–96, 106, 119–122, 166–172, 190–191, 204, 209–216, 279–280, 330–332.
42 Tamże, s. 77.
43 Tamże, s. 79.
44 Tamże, s. 119.
45 Tamże, s. 167–168.
46 W. Bartoszewski, Po obu stronach muru, dz. cyt., s. 42.
47 Tamże, s. 16–17. Cytat za: M. Edelman, Getto walczy (udział Bundu w obronie getta warszawskiego), nakładem C.K. Bundu, Warszawa 1945, s. 30.
48 W. Bartoszewski, Po obu stronach muru, dz. cyt., s. 13.
49 Inaczej na przykład niż piszący w tym samym czasie Adolf Rudnicki, który każe bohaterowi opowiadania Żywe i martwe morze wziąć udział w powojennej odbudowie, co łączy się z potępieniem postawy wydobywającej odrębność żydowskich doświadczeń (postać rozgoryczonej żydowskiej matki, Reginy Borkowskiej); zob. A. Rudnicki, Żywe i martwe morze, w: tegoż, Żywe i martwe morze, Czytelnik 1955, s. 675–695.
50 B. Czeszko, Pokolenie, dz. cyt., s. 231–232.
51 Tamże, s. 70.
52 Tamże, s. 81. Przedsiębiorca ów znany jest jako „Złoty”, co stanowi aluzję do epizodu z wyrywaniem złotych zębów z żydowskich trupów (o czym za chwilę). Handel z gettem stanowi w świecie Pokolenia zjawisko powszechne. W warszawskich kawiarniach „Aktorzy obnosili swój patriotyzm pomiędzy stolikami, odpowiadali na pytania spekulantów walutowych, gettowych szakali i zbandyciałych konspiratorów”, tamże, s. 143.
53 Zob. tamże, s. 95–96.
54 Zob. tamże, s. 50 i 171.
55 Tamże, s. 76.
56 „Słyszeliście? Żydki zaczęły wojnę. Uj… Wojnę zaczęły z Niemcami! – Słupecki-majster głosił nowinę, usiłując nadać słowom akcent żydowskich przekupniów”, tamże, s. 166.
57 Tamże, s. 167.
58 Tamże, s. 277.
59 Tamże, s. 35–36.
60 Tamże, s. 190–191.
61 Tamże, s. 260. Sławomir Buryła przytacza scenę z głowami jako „mocno zapadającą w pamięć” i przyznaje, że tego rodzaju epizodyczne ujęcia „modyfikują wymowę całych dzieł”. Niezgodnie z literą tekstu stwierdza jednak, że „w myśl władz komunistycznych grabieżcami żydowskiego mienia (…) musieli być przedstawiciele odchodzących klas społecznych (inteligencji, burżuazji, drobnomieszczaństwa) albo ludzie z antykomunistycznej opozycji”; S. Buryła, D. Krawczyńska, Proza, dz. cyt., s. 444, 474–475, 485. Dopowiedzmy: u Czeszki Kostek nie ma nic wspólnego z wymienionymi grupami ani z AK.
62 Także Jurek musi się w tej sprawie wiele nauczyć. Sekuła daje mu ostrą reprymendę, kiedy z nutą ironii komentuje śmierć Żyda z getta; zob. tamże, s. 83.
63 W interpretacjach z lat siedemdziesiątych jest on całkowicie pomijany. Andrzej Makowiecki zbywa problem stosunku Polaków do Żydów w powieści dwoma charakterystycznymi zdaniami. Dawid Sznajder to „młody żydowski malarz pragnący uratować szacunek dla siebie i własnego narodu przez obronę wartości moralnych i estetycznych”, Kostek natomiast jest człowiekiem, „którego warunki degradują do poziomu odrażającej «cmentarnej hieny» poszukującej w grobach złotych zębów”, przy czym nie wiadomo w czyich grobach i na jakim cmentarzu; A. Makowiecki, Czeszko, Agencja Autorska i Zjednoczenie Księgarstwa, Warszawa 1972, s. 14.
64 „Dzieje dobrego dzikusa wymagają zawsze konfrontacji z obrazem społeczeństwa”; J. Ziomek, Kazimierz Brandys, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964, s. 31.
65 Jest to przejrzysta aluzja do Rozprawy o podstawach i pochodzeniu nierówności między ludźmi Jean-Jacques’a Rousseau (w: tegoż, Trzy rozprawy, tłum. H. Elzenberg, PWN, Warszawa 1956), a także do oświeceniowej krytyki społecznej.
66 A. Czyżak, Kazimierz Brandys, Rebis, Poznań 1998, s. 19, 20.
67 K. Brandys, Samson, w: tegoż, Samson. Antygona, Czytelnik, Warszawa 1949, s. 45; podobny opis tamże, s. 31.
68 Tamże, s. 82.
69 Tamże, s. 25.
70 Tamże, s. 28.
71 Zob. tamże, s. 29.
72 Zob. tamże, s. 8.
73 Tamże, s. 65.
74 Tamże, s. 46.
75 Tamże, s. 8.
76 Tamże, s. 36.
77 Tamże, s. 40.
78 Tamże, s. 45.
79 Tamże, s. 41.
80 Na piętno oraz związane z nim szczucie zwrócił uwagę Jerzy Ziomek: „Jakub rozgrywa swoją partię przeciw napiętnowaniu i tę partię wygrywa”; J. Ziomek, Kazimierz Brandys, dz. cyt., s. 31.
81 Zob. na przykład K. Brandys, Samson, dz. cyt., s. 42, 51; zob. M. Natkowska, Numerus clausus, getto ławkowe, numerus nullus, «paragraf aryjski». Antysemityzm na Uniwersytecie Warszawskim 1931–1939, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999.
82 K. Brandys, Samson, dz. cyt., s. 63.
83 Tamże, s. 63.
84 Tamże, s. 60.
85 Tamże, s. 163.
86 Tamże, s. 163.
87 Tamże, s. 164.
88 Tamże, s. 108.
89 Tamże. „Mecenas B. opowiadał niedawno, że kiedy po raz pierwszy znalazł się na ulicy po ucieczce z getta, cudze spojrzenia rzucały nim na wszystkie strony jak fale zbłąkaną łodzią”; „Ale żydowskie oczy łatwo poznawano w tych dniach”, tamże, s. 118.
90 Tamże, s. 34–35.
91 Tamże, s. 34.
92 Tamże, s. 35.
93 Tamże, s. 65.
94 Tamże, s. 66.
95 Tamże, s. 63.
96 Tamże, s. 64.
97 Tamże, s. 68.
98 Tamże, s. 17.
99 Tamże, s. 52–53.
100 Tamże, s. 53–54.
101 Tamże, s. 54.
102 Tamże, s. 69.
103 Tamże, s. 73.
104 K. Mąka-Malatyńska, Widok z tej strony. Przedstawienia Holocaustu w polskim filmie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2012, s. 230.
105 Bartosz Kwieciński zarzuca Wajdzie, że idąc za bohaterskim mitem Samsona, pomija realia Zagłady i wpisuje żydowski los w „mity – pozornie kontestujące – a przy głębszym zbliżeniu potwierdzające polskie, fałszywe wyobrażenie o tym, co działo się po żydowskiej stronie getta”; tegoż, „Iść po słonecznej stronie”. Shoah jako doświadczenie cywilizacyjne w filmowej twórczości Andrzeja Wajdy, w: Filmowy świat Andrzeja Wajdy, dz. cyt., s. 329. Kwieciński nie bierze pod uwagę opisu wykluczenia, który wysuwa się w obrazie Wajdy na pierwszy plan.
106 Dla Tadeusza Lubelskiego współistnienie tych dwóch rejestrów to niekonsekwencja i słabość filmu; zob. tegoż, Wajda, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006, s. 88.
107 Joanna Preizner interpretuje ją jako aluzję do ukrzyżowania; zob. tejże, Kamienie na macewie. Holocaust w polskim kinie, Austeria, Kraków, Budapeszt 2012, s. 90.
108 Samson (1961), reż. A. Wajda; wszystkie nieoznaczone cytaty pochodzą z filmu.
109 Zob. M. Haltof, Polish Film and Holocaust, Berghahn Books, New york–Oxford 2012, s. 88.
110 K. Brandys, Samson, dz. cyt., s. 36.
111 Joanna Ostrowska pisze: „Starania Kazi – podobnie zresztą jak Lucyny – żeby uratować Jakuba, wydają się bezcelowe. Jakub ma obsesję powrotu do getta i «wspólnoty żydowskiego losu». Polacy nie mają na nic wpływu – nie mogą mu pomóc. W Samsonie negacja współwiny czy wręcz wizualizacja niemożności działania w zestawieniu z ramą biblijnej przypowieści i heroicznej śmierci nosi znamiona pewnej manipulacji”; tejże, Przemilczenia wymagają manifestu! Holocaust w kinie Andrzeja Wajdy, w: Wajda. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 83. Trudno zgodzić się z tą opinią. Zarówno obsesja powrotu do getta, jak i niemożność spełnienia romansu z Lucyna i z Kazią wynikają raczej właśnie z działania polskiej większości i z wykluczających wzorów polskiej kultury.
112 Zob. J.-P. Sartre, Rozważania o kwestii żydowskiej, przeł. J. Lisowski, Futura Press, Łódź 1992.
113 Zob. K. Brandys, Samson, dz. cyt., s. 168.
114 Głosy krytyczne zebrał i skomentował Michał Mirski; zob. tegoż, Bronię prawdy „Samsona”, „Polityka” 2 grudnia 1961, s. 7.
115 K. Brandys, Samson, dz. cyt., s. 127.
116 Emanuel Ringelblum pisał o taktowaniu Żydów jako „nieboszczyków na urlopie”; zob. tegoż, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej, Czytelnik, Warszawa 1988, s. 37.
117 Moment ten uchwycił Grzegorz Wołowiec w analizie Barw walki Mieczysława Moczara oraz ich filmowej adaptacji; zob. G. Wołowiec, Barwy walki i polska droga do socjalizmu, w: Rok 1966, dz. cyt.
118 Naganiacza wraz z recepcją omawiam w książce Wielki retusz. Jak zopomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Wielka Litera, Warszawa 2018, s. 43–58, 72–87.
119 Analizę recepcji filmu zob. tamże, s. 49–58.
120 Zob. B. Keff, Pomóż mi, zabij mnie. Wokół „Przy torze kolejowym” Zofii Nałkowskiej, Andrzeja Brzozowskiego i Michała Nekandy-Trepki, w: Zagłada w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej. Tekst i konteksty, red. T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016.
121 Polskie oddziały partyzanckie nie przyjmowały Żydów i były przez nich traktowane jako zagrożenie, zob. A. Bańkowska, Partyzantka polska lat 1942–1943 w relacjach żydowskich, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, nr 1, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2005, s. 163. O zabijaniu Żydów przez partyzantów zob. D. Libionka, Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne wobec Żydów pod Kraśnikiem – korekta obrazu; A. Skibińska, J. Tokarska-Bakir, „Barabasz” i Żydzi. Z historii oddziału AK „Wybranieccy”; J. Tokarska-Bakir, Proces Tadeusza Maja. Z dziejów oddziału AL „Świt” na Kielecczyźnie; J. Mazurek, „Józek, co robisz?”. Zbrodnia na Żydach popełniona przez AK we wsi Kosowice; J. Mazurek, A. Skibińska, „Barwy białe” w drodze na pomoc walczącej Warszawie. Zbrodnie AK na Żydach; A. Bikont, „Nie trzeba było domu palić, tylko Żydów wyprowadzić i pozabijać”. Postscriptum do tekstu J. Mazurka i Aliny Skibińskiej „Barwy białe” w drodze na pomoc walczącej Warszawie. Zbrodnie AK na Żydach – wszystkie studia w: „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, nr 7, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011. Zob. także: J. Grabowski, „Chcę nadmienić, że nie byłem uświadomiony i wykonałem zadanie jako żołnierz Armii Krajowej”. O wymordowaniu ukrywających się pod Racławicami Żydów przez kompanię miechowskiej AK , „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, nr 6, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2010.
122 Biblioteka Narodowa ma w swoich zbiorach 24 wydania powieści, w tym 4 od roku 1989. Od 1957 do 1978 roku łączny nakład Kolumbów wyniósł 700 000 egzemplarzy; Z. Macużanka, Roman Bratny, PIW, Warszawa 1982, s. 65.
123 „Jest to być może najlepsza książka Bratnego, miejscami porywająca i mimo wszelkich wątpliwości ideowych czy rozmijania się z prawdą, odgrywa od ponad trzydziestu lat kluczową rolę w duchowej edukacji Polaków”; P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja. Proza polska od 1956, Graf-Punkt, Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1994, s. 162.
124 „Pokolenie to przeżyło w czasach okupacji swój okres «woli i mocy», zdołało nawet wykształcić swój ideał, był nim wysportowany młody człowiek w bryczesach i oficerskich «szklankach» paradujący po ulicach w pełnym rynsztunku bojowym, obrzucany zachwyconymi spojrzeniami cywilów. (…) ludzie ci rzeczywiście umieli umierać i nie było w nich nic z fałszywej pozy, kładli chętnie swe życie jak «kamienie na szaniec»”; W. Nawrocki, Bratny, Agencja Autorska i Zjednoczenie Księgarstwa, Warszawa 1972, s. 28.
125 „Po prostu nasza polska niedojrzałość myślowa (…), nasza wzruszająca naiwność, nasza uświęcona głupota, nie pozbawiona swoistej szlachetności, znalazły w książce Bratnego wierne odbicie. Tak wierne, że Kolumbów można uznać za ekstrakt polskości”; H. Breza, Polska epopeja okupacyjna, „Nowe Książki” 1957, nr 14, s. 833–836. Ton ten czuć w większości recenzji, nawet tych dystansujących się wobec ideowych treści powieści, zob. np. Z. Załuski, Przepustka do historii. Szkice o żołnierskich drogach czasu II wojny światowej. Uwagi i polemiki, Wydawnictwo MON, Warszawa 1961, s. 59–60. A. Wasilewski pisał: „Trudno oprzeć się wrażeniu, że w obrazie tym żegna się jakąś zamkniętą część polskich dziejów, wzniosłą, szaloną i niedojrzałą”; tegoż, Dramaty pokolenia, „Nowa Kultura” 7 lipca 1957, s. 3. Biorąc pod uwagę recepcję powieści, jest to jednak pożegnanie, które nie prowadziło do rozstania.
126 W opiniach o powieści powtarza się formuła „prawdy” o pokoleniu i wojnie, która w domyśle jest prawdą o nas. Zenona Macużanka rozdział monografii Bratnego poświęcony Kolumbom zatytułowała Wierność pamięci, wspomina też wielokrotnie o „prawdziwości” relacji; zob. tejże, Roman Bratny, dz. cyt., s. 65, 66, 80, 85. Kazimierz Koźniewski przeciwstawiał „wielki realizm literacki” „literaturze podporządkowującej prawdę życia jakiemuś założeniu taktycznemu”, odnosząc się do lat stalinizmu; tegoż, Kolumb nie dopłynął, „Polityka” 1957, 3–9 lipca 1957, s. 9. Recenzenci pozostają pod urokiem obrazu: „Bratny, pełen oddania i życzliwości, rysuje ich portret [portret pokolenia – T.Ż.]. I choć jest on pisany sercem, stworzony przez kogoś, kto był w środku tego ruchu, to przecież cały tragizm i piękno poświęcenia i walki oddane są w sposób realistyczny; Z. Macużanka, Roman Bratny, dz. cyt., s. 75.
127 Zob. R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, t. 1: Śmierć po raz pierwszy, PIW, Warszawa 1957, s. 122.
128 Zob. tamże, s. 30.
129 Tamże, s. 192.
130 Zob. S. Buryła, Literatura obozowa i wojenna, w: Literatura współczesna. 1939–1956, red. A. Skoczek, Wydawnictwo SMS, Bochnia–Kraków–Warszawa, b.d.w., s. 361.
131 Zob. R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, t. 2: Śmierć po raz drugi, PIW, Warszawa 1957, s. 12.
132 Jest także przygodą seksualną. Dziewczyny z konspiracji stać na bohaterstwo, odgrywają jednak w powieści specyficzną rolę. Są publicznością dla wyczynów chłopców i jednocześnie nagrodą. Najwyraźniej widać to w postaci Kryski, prostytutki przyłączającej się do Ola w pierwszym dniu powstania, a także Niteczki, której przywiązanie najpierw do Lecha a później do Dębowego opisane zostało tak: „Lech pisał dla mnie piosenki, przy których ginęli ludzie, i tego chciałam od Dębowego. Z wyrachowania, jak dla auta… Tylko że moda była dziwna i inna…”, tamże, s. 234.
133 Tamże, t. 1, s. 55.
134 Tamże, t. 1, s. 54.
135 Tamże, t. 2, s. 70; zob. np. tamże, s. 209.
136 Tamże, t. 1, s. 198.
137 Tamże, t. 2, s. 192–194, 205.
138 Zob. np. tamże, s. 149.
139 Chodzi o Stanisława Likiernika; zob. E. Marat, M. Wójcik, Made in Poland. Opowiada jeden z ostatnich żołnierzy Kedywu Stanisław Likiernik, Wielka Litera, Warszawa 2014; Kolumb rocznik 23. Ze Stanisławem Likiernikiem rozmawia Ewa Winnicka, „Duży Format”, 24 lipca 2014, s. 24–26. Likiernik opowiada o okupacji, wyraźnie pomijając lub wypierając kwestię traktowania Żydów przez Polaków i podziemie; zob. tamże, s. 124–127. Przyjaciel Likiernika z Kedywu, Stanisław Aronson, który uciekł z transportu do Treblinki, pisał: „I must confess that for much of my life, I maintained the view that it was important for Poles to feel pride in their wartime record – leading me, when recounting my experiences serving in the Home Army in Warsaw under Nazi occupation, to omit certain examples of indifference and uncooperativeness on behalf of my fellow Poles”; S. Aronson, I survived the Warsaw ghetto. Here are the lessons I’d like to pass on, „The Guardian” 5 września 2018, https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/sep/05/survived-warsaw-ghetto-wartime-lessons-extremism-europe (dostęp: październik 2018). W „Gazecie Wyborczej” Christian Davies relacjonuje jego słowa: „Aronson tak bardzo pragnął ocalić mit zbiorowego heroizmu Polaków, że trzeba było 70 lat, by gotów był przyznać, że prawda wyglądała nieco inaczej”; tegoż, Nie warto ginąć dla przegranej sprawy, „Gazeta Wyborcza”, „Magazyn Świąteczny” 16–17 września 2017, s. 29. Dziękuję Joannie Tokarskiej-Bakir za zwrócenie mi uwagi na postać Aronsona.
140 Zob. R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, dz. cyt., t. 2, s. 242.
141 Zob. np. tamże, t. 1, s. 130.
142 Zob. tamże, s. 260; z tego samego powodu woli, żeby Jerzy uważał Alinę za jego żonę, a nie siostrę; tamże, s. 46. Christian Davies przytacza słowa Stanisława Aronsona o Józefie Rybickim, dowódcy Kedywu Okręgu Warszawskiego AK: „Informację, że jest Żydem, jego dowódca zachował dla siebie”; C. Davies, Nie warto ginąć dla przegranej sprawy, dz. cyt., s. 28.
143 Zob. S.L. Gilman, Jewish Self-Hatred. Anti-Semitism and the Hidden Language of the Jews, The Johns Hopkins University Press, Baltimore–London 1986; B. Keff, Antysemityzm. Niezamknięta historia, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2013, s. 54.
144 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, dz. cyt., t. 1, s. 165.
145 Tamże, s. 154.
146 Tak też widziała to krytyka: „«W opętanych myślach o odwadze był skrajnym rasistą. Tchórzostwo stało się u niego synonimem t e g o .» To jest jedyny tajemny zakamarek duszy Machabeusza, który sam ze sobą prowadzi twardy rozrachunek moralny i psychologiczny. Szkoda, że jedynie zaznaczony, mało pogłębiony”; Z. Macużanka, Roman Bratny, dz. cyt., s. 90. Autorka nie używa słowa „Żyd” ani tym bardziej „antysemityzm”, a przytoczone zdanie to jedyna wzmianka o pochodzeniu Kolumba.
147 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, dz. cyt., t. 1, s. 61.
148 Tamże, s. 119.
149 Tamże, s. 138.
150 Warto przypomnieć, że ojciec Stanisława Likiernika, Tadeusz, był wojskowym, w 1920 roku służył w kawalerii, zostal ranny i trzykrotnie odznaczono go Krzyżem Walecznych; zob. E. Marat, M. Wójcik, Made in Poland, dz. cyt., s. 108.
151 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, dz. cyt., t. 1, s. 248.
152 Tamże, s. 260.
153 Tamże, s. 90.
154 Tamże, s. 93.
155 Tamże, s. 18.
156 Zob. tamże, s. 96.
157 Tamże, s. 62.
158 Zob. tamże, s. 96.
159 Zob. M. Cichy, Polacy – Żydzi: czarne karty powstania, „Gazeta Wyborcza” 29–30 stycznia 1994, s. 13.
160 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, dz. cyt., t. 1, s. 266.
161 Tamże, t. 2, s.113.
162 Tamże, s. 115.
163 Tamże, s. 119.
164 Tamże, s. 122–123.
165 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, t. 3: Życie, PIW, Warszawa 1957, s. 7.
166 Tamże, t. 1, s. 91.
167 Tamże, s. 85–86.
168 Zob. W. Nawrocki, Bratny, dz. cyt., s. 29.
169 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, dz. cyt., t. 1, s. 270.
170 Zob. E. Janicka, Sztuka czy naród? Monografia pisarska Andrzeja Trzebińskiego, Universitas, Kraków 2006.
171 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, t. 1, dz. cyt., s. 133–134.
172 Tamże, s. 134.
173 Tamże, s. 135.
174 Tamże, s. 179. Podobnie ujmuje ten sam problem historyk literatury Tadeusz Drewnowski, upatrując przyczyn akcesji młodych inteligentów do skrajnie prawicowych, nacjonalistycznych organizacji w „chęci działania”; zob. tegoż, Ucieczka z kamiennego świata, PIW, Warszawa 1972, s. 38.
175 R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20, t. 1, dz. cyt., s. 143.
176 Motyw braterstwa w powieści Bratnego wymaga osobnego studium z perspektywy podobieństw do wyobrażeń prefaszystowskich; zob. K. Theweleit, Męskie fantazje, przeł. M. Falkowski, M. Herer, przekład przejrzał A. Żychliński, PWN, Warszawa 2015.
177 Zob. B. Filip, „Kolumbowie” Janusza Morgensterna – telewizyjne kino akowskiej przygody, w: Kino polskie wobec II wojny światowej, red. P. Zwierzchowski, D. Mazur, M. Guzek, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 98.
178 Zob. Ł. Polniak, Patriotyzm wojskowy w PRL w latach 1956-1970, Trio, Warszawa 2011. Łukasz Polniak nie analizuje ani powieści Bratnego, ani jej ekranizacji.
179 Szukanie porozumienia z akowskim podziemiem jest charakterystyczne dla kina wojennego lat sześćdziesiątych; zob. G. Wołowiec, Barwy walki i polska droga do socjalizmu, dz. cyt., s. 48 i nast.; A. Calderón Puerta, T. Żukowski, Narracja narodowo-kombatancka versus wątek żydowski, dz. cyt., s. 232–235.
180 B. Filip, „Kolumbowie” Janusza Morgensterna…, dz. cyt., s. 98.
181 „Kontrkulturowość” Kolumbów przypomina w swej strukturze „kontrkulturowość” mitu „żołnierzy wyklętych” z pierwszych dziesięcioleci X XI wieku.
182 Odwołuję się do sformułowania Elżbiety Janickiej „obserwacja uczestnicząca wtajemniczona”; zob. tejże, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu. O książce Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, r. 52, nr 2, s. 238.
183 Uznanie dla Kolumbów Janusza Morgensterna wyraził Tadeusz Konwicki w filmie dokumentalnym Ćwiczenia z niepamięci, reż. A. Krauze (2004).
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017