Rozdział 2. Narracje alternatywne wobec polityki pamięci. Lata czterdzieste
p. 99-149
Texte intégral
Polityka pamięci – uwagi wstępne
1Polska polityka pamięci dotycząca Zagłady narodziła się już w latach 1942–1943 i operowała figurą polskiego świadka. Jej zasadnicze rysy opisywałam w tekście Konstruowanie figury polskiego świadka podczas Zagłady1. W niniejszym szkicu chciałabym przyjrzeć się bliżej tekstom kultury (teksty literackie, publicystka, film), które poza tę politykę pamięci wykraczają, poddają ją analizie i ustanawiają inne spojrzenie na Zagładę. Figura świadka również w nich odgrywa kluczową rolę, tak więc znalazła się w centrum kontrowersji. Świadectwa alternatywne konfrontuję ponadto z tymi narracjami, które politykę pamięci po wojnie powielały lub też podlegały jej w ograniczonym zakresie. Analizą obejmuję zasadniczo lata czterdzieste (z nielicznymi nawiązaniami do czasów późniejszych).
2Politykę pamięci definiowałam jako ramy modulujące pamięć zbiorową. Tworzą one i umacniają homogeniczną, alegoryczną opowieść z jasno określonymi rolami i mocno nacechowanymi etycznie bohaterami. Polityka pamięci stanowi przestrzeń gier o tożsamość i władzę, które oplatają się wokół rzekomo neutralnie opisanej przeszłości. Określa, co może i powinno się pojawić, wyznacza obszary tabu, pragmatyzuje opowieść o przeszłości.
3Polityka pamięci silnie formatowała przekaz przy użyciu kluczowej kategorii świadka w kilku odmianach. Fundując rzekomą wspólnotę pamięci, oscylując między świadkiem moralnym a bystanderem (czyli niezaangażowanym przechodniem), względnie też świadkiem historycznym/prawnym, zacierała i zdradzała jednocześnie obraz odmienny – uczestnika i beneficjenta. Obraz polskiego bystandera, a przede wszystkim polskiego świadka moralnego był skonstruowany i ukrywał drugie dno. Polskiemu „świadkowi moralnemu” zabrakło również tak podstawowych cech wiązanych z tą kategorią, jak empatia i głębokie zrozumienie położenia ofiar2. Zabrakło więc cech konstytutywnych. Bierność i dystans okazały się ponadto produktami dyskursu, nie zaś bezpośrednim doświadczeniem Zagłady. Dlatego zarówno kategorię bystandera, jak i świadka moralnego należy traktować jako wytwory polityki pamięci. Ten zasadniczy zrąb polityki, modyfikowanej i zmienianej, uprawianej przez różne podmioty, pozostał w mocy przez wiele dziesięcioleci wraz z charakterystycznymi motywami: żydowskiej niewdzięczności, żydowskiej drażliwości i nadwrażliwości, nienawiści Żydów do Polaków, nieprzezwyciężalnej obcości kulturowej Żydów, ich egzotycznej i aspołecznej natury oraz narodowej bierności.
Zarys sytuacji po 1945
4Zanim przejdę do opisu relacji alternatywnych względem polityki pamięci, słów kilka o powojennej sytuacji Żydów w Polsce3. Z ponadtrzyipółmilionowej społeczności żydowskiej w Polsce wojnę przeżyło – zależnie od szacunków historycznych – od osiemdziesięciu do stu dwudziestu tysięcy osób. Nieliczni Żydzi przetrwali na zachodzie europy, dość duża grupa na terenie ZSRR. Na podstawie umów repatriacyjnych między władzami ZSRR i PKWN, począwszy od lutego 1946 do końca lipca 1946 roku, powróciło sto trzydzieści sześć tysięcy osób4. Wkrótce rozpoczęła się legalna i nielegalna emigracja, przybierająca na sile w znaczących momentach: tuż po wojnie, po październiku 1956 roku, a także w roku 1968 5. Od 1946 roku liczba Żydów w Polsce zaczyna zatem maleć. Za repatriacją do Polski lub też pozostaniem w niej przemawiały różne motywacje. ewa Koźmińska-Frejlak wskazuje przede wszystkim chęć powrotu do miejsca urodzenia i poszukiwanie bliskich6. Sytuacja Żydów w Polsce, nawet jak na brutalne czasy powojenne, była wyjątkowo zła7. Powroty często okazywały się niemożliwe, powszechny brak bezpieczeństwa, napady, kradzieże, rozboje, zmuszanie do wyjazdów, zabór nieruchomości, akceptacja dla antysemityzmu oraz wzmożenie mitu żydokomuny kształtowały codzienność ocalałych i nierzadko kończyły się zabójstwami lub pogromami. Jan Tomasz Gross pisze:
W moralnym bilansie uczynków, które traktowano jako dopuszczalne, zamordowanie Żyda nie pociągało za sobą sankcji społecznej. To była rzecz quasinormalna. Znajomi opowiadali sobie o tym, jak mordowali (albo gotowi byli zamordować) Żyda, i kontynuowali znajomość. Nieznajomi, jak mogliśmy się przekonać, bez żenady umawiali się, by wspólnie dokonać morderstwa. Mordercy Żydów, znani społeczności lokalnej, nie byli niepokojeni i dalej piastowali swoje dotychczasowe stanowiska.8
5Wrogość wobec Żydów miała przyzwolenie społeczne, nie spotykała się z sankcjami towarzyskimi czy obyczajowymi, a sprawcy przestępstw często unikali odpowiedzialności prawnej9. Do głośnych pogromów doszło w Krakowie i Kielcach, znane są rozruchy w Rzeszowie, ale pojedyncze morderstwa zdarzały się znacznie częściej: Suchedniów, Tarnogród, Leżajsk, Przeworsk, Mieszkowice, Klimontów to tylko niektóre punkty na mapie zbrodni10. Morderstw na Żydach dokonywano nierzadko pod hasłami walki z komunizmem, a więc pod znakiem mitu żydokomuny11. Również znane z protokołów CKŻP akcje pociągowe, polegające na przeszukiwaniu pociągów i autobusów w poszukiwaniu Żydów, grabieniu ich i zabijaniu, nie były marginalne12. Szacuje się, że zginęło w nich od kilkuset do tysiąca osób13. Trzeba przy tym zwrócić uwagę, że morderstwa to tylko czubek góry lodowej, dają wyobrażenie o skali i formach przemocy, ale nie wolno zapominać o pobiciach, zmuszaniu do wyjazdów i do pozostawiania mienia, co dokumentuje wiele relacji14.
6O rabunkach, morderstwach, ale też napiętnowaniu Żydów pisze Łukasz Krzyżanowski:
Wiosną 1945 roku w leżącym kilkadziesiąt kilometrów od Radomia Ostrowcu Świętokrzyskim urzędnicy twierdzili, że w odniesieniu do Żydów wciąż obowiązują przepisy nazistowskie. W tym samym miasteczku pojawił się również postulat wysłania Żydów do pracy w kopalni. Gdzie indziej chciano Żydów znakować.15
7Wsparcie państwa, instytucji centralnych i lokalnych oraz tworzącej się milicji, było, mówiąc eufemistycznie, problematyczne i w wielu wypadkach zawodziło zupełnie16. Urzędnicy państwowi i partyjni, funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa, milicji często włączali się w szykany, represje, a nawet pogromy17. Żydzi nie mogli też liczyć na zmianę w nauczaniu Kościoła katolickiego – przypomnijmy, że po pogromie kieleckim w lipcu 1946 roku
pośród biskupów tylko Teodor Kubina z Częstochowy wydał oświadczenie (podpisując je wraz z przewodniczącymi miejskiej i powiatowej rady narodowej w Częstochowie, burmistrzem miasta oraz starostą), nazywając twierdzenia o dokonywaniu przez Żydów mordów rytualnych kłamstwem.18
8Biskup Kubina został skrytykowany przez Konferencję episkopatu Polski za zajęcie w sprawie pogromu indywidualnego i kategorycznego stanowiska, które uznano za „niemożliwe do przyjęcia z zasadniczych założeń myślowych i kanonicznych Kościoła katolickiego”19. Oficjalne stanowisko Kościoła trudno określić inaczej niż jako przejaw antysemityzmu wypływającego z głębi mitu żydokomuny. W oświadczeniu prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda, przekazanym dziennikarzom 11 lipca 1946 roku, czytamy: „Przebieg nieszczęsnych i ubolewania godnych wypadków kieleckich wykazuje, że nie można ich przypisać rasizmowi. Wyrosły one na podłożu całkiem odmiennym, bolesnym a tragicznym”. Kardynał nawiązał do wyobrażeń żydokomuny i podkreślił, że za stosunki w Polsce „w wielkiej mierze ponoszą odpowiedzialność Żydzi, stojący (…) na przodujących stanowiskach w życiu państwowym, a dążący do narzucenia form ustrojowych, których ogromna większość narodu nie chce”. W raporcie biskupa Kaczmarka „Żydzi są nielubiani, a nawet znienawidzeni”, ponieważ „są głównymi propagatorami ustroju komunistycznego, którego naród polski nie chce, który mu jest narzucany przemocą, wbrew jego woli”. Biskup ogłosił koncepcję komunistycznej prowokacji:
Z tego postanowiły skorzystać pewne komunistyczne czynniki żydowskie w porozumieniu z opanowanym przez siebie Urzędem Bezpieczeństwa, aby wywołać pogrom, który by dało się potem rozgłosić jako dowód potrzeby emigracji Żydów do własnego kraju, jako dowód opanowania społeczeństwa polskiego przez antysemityzm i faszyzm i wreszcie jako dowód reakcyjności Kościoła.20
9Wokół wydarzeń w Kielcach od lat, a właściwie od samego początku toczy się dyskusja, która jest żywym przykładem tego, jak po wojnie działa polityka pamięci. Analizując pogrom kielecki, rozważano rozmaite warianty prowokacji, której mieli dokonać kolejno: polscy komuniści, Urząd Bezpieczeństwa, władze radzieckie itp. Oprócz wysokich urzędników kościelnych tezę tę głosił Stanisław Mikołajczyk21 i jest ona do dziś popularna w rozmaitych modyfikacjach. Śledztwo IPN, którego materiały opublikowano w 2006 roku22, nie potwierdziło jednak hipotezy spiskowej, przychylając się do koncepcji oddolnie zorganizowanego pogromu. Podobną opinię wyrażają uznane historyczki (Bożena Szaynok, Joanna Tokarska-Bakir) i historycy zajmujący się tym problemem23.
Polityka pamięci – tuż po wojnie
10Niemożność zaakceptowania obrazu Polaków mordujących Żydów ocalałych z Zagłady leży u samych podstaw polityki pamięci i jest jej motorem. Niepokój ma uśmierzać strategia symetryzacji, polegająca na budowaniu i utrwalaniu obrazu równoległości traum oraz polskich i żydowskich win: obie strony cierpiały, obie zawiniły. Oskarżenia można było też uciszyć pozycjonowaniem doświadczenia żydowskiego. Zaraz po wojnie – ale i później, aż do dzisiaj – głos żydowski brano w nawias jako przejaw traumy. Z powodu cierpień Żydzi mieli prezentować zniekształcony, a przez to niesprawiedliwy obraz rzeczywistości. Traktowano go zatem jako wyraz choroby, zawiedzionej miłości czy żółci, która uniemożliwia jasne widzenie. Wyobrażenie żydowskiej nadwrażliwości i przeczulenia będzie się pojawiało w polskim dyskursie publicznym wielokrotnie24.
11Dążenie do oswojenia żydowskiej traumy realizowało się za pomocą różnych, ale stosowanych często łącznie metod, na przykład stłumienia i przyswojenia. Sięgnijmy do przykładu. Powrót, czyli ślepy tor w reżyserii Bořivoja Zemana, według scenariusza Adama Ważyka i zrealizowany pod kierownictwem literackim Tadeusza Borowskiego, nakręcono w 1948 roku. Obraz trafił na półkę. Premierę miał dopiero w roku 1991.
12Film opisuje historię ocalałej przełożoną w pełni na los polski. Polska kultura pamięci adaptowała żydowską traumę, ale przyswojenie to odbyło się na szczególnych zasadach. Historia wygląda następująco: bohaterka wraca z obozu do zrujnowanej Warszawy, do swojego niegdyś eleganckiego mieszkania. Obecnie zajmują je sąsiedzi, zaskoczeni jej powrotem i po cichu obawiający się, że pani Elżbieta skorzysta ze swoich praw i zmusi ich do opuszczenia mieszkania. Są nieco skrępowani, ale też pewni swego, zakorzenieni w powojennych zwyczajach. Do konfrontacji jednak nie dochodzi. Bohaterka mieszka kątem we własnym domu dzięki łaskawości nowych lokatorów, nieustannie też okazuje im wdzięczność za ich dobroć i przyzwolenie na sublokatorstwo. Wyraźnie różni się sposobem bycia i wysławiania od najbliższego otoczenia. Jest kulturalna i wykształcona i wydaje się obca. Między nią a otaczającymi ją ludźmi widać również przepaść klasową.
13Nowi właściciele mieszkania kwitują jej powrót znamiennymi słowami: „to ona jeszcze żyje?”. Chłopczyk, którego spotyka jako pierwszego, zapewnia ją: „My tu, proszę pani, mieszkamy jeszcze sprzed wojny”, ale natychmiast zdradza się z wiedzą, że w czasie wojny zajęli cudzy lokal, ma świadomość, kto tu wcześniej mieszkał i kim jest Elżbieta: „A mówili, że pani nie żyje! – Żyję, żyję! – To niedobrze (…) co my teraz z panią zrobimy?!”. To charakterystyczny trop żydowskich powrotów znany z wielu wspomnień i opowieści autobiograficznych. Zajęte mieszkanie, polski lęk przed utratą świeżo zdobytych dóbr, wyparcie przeszłości oraz nieustająca wdzięczność ocalałych za prawo pobytu i tolerowanie ich obecności. Elżbieta straciła wszystko i jak się zdaje, nie ma nikogo bliskiego. Poddaje się rozpaczy, trauma ją pochłania. Okazuje się jednak, że jej córeczka żyje, została oddana do adopcji (również charakterystyczny trop) i nic nie wie o matce. Nie zna własnej przeszłości, a matka budzi jej szczere przerażenie jako obca i „zarażona śmiercią”, „osmalona” kobieta w pasiaku. Postać dziecka najsilniej wyraża postawę odrzucenia i negacji żydowskiej traumy jako czegoś nienaturalnego, siły czysto negatywnej czy też destrukcyjnej, a nawet ohydnej i strasznej. Trauma to coś, co trzeba przezwyciężyć, a właściwie wyprzeć w procesie odradzającego się życia i nowego początku.
14Obraz żydowskiej traumy jest w filmie jednocześnie czytelny i zatarty. Bohaterka nazywa się Elżbieta Gródecka, nigdy nie pada słowo „Żyd”, nic też nie wskazuje bezpośrednio na żydowskość Elżbiety. Charakterystyczne locis communis traumy Zagłady przestają być żydowskie. Ta cecha zostaje ukryta, podlega uniwersalizacji, a właściwie polonizacji. Trauma staje się doświadczeniem obozowym, ogólnoludzkim, choć „zdrowa”, niezarażona śmiercią część narodu, dąży jedynie do jej wymazania, wyparcia, stłumienia. To warunek i rzeczywisty cel adaptowania żydowskiej traumy. Właściwym remedium dla straumatyzowanych ma być teraźniejszość, wspólnota i praca25, włączenie się w dzieło odbudowy Warszawy: „Niech nam pani wstydu nie robi. Do pracy trzeba się wziąć, a reszta nieważna” – mówi Antek. – „Jest pani teraz z nami, a w kupie to raźniej. (…) Marysia sama do pani biegiem przyleci”. Elżbieta prowadzi szemrane interesy w kawiarni – kojarzą się z nieprzyzwoitością i prostytucją. Zszargana reputacja sprawi, że później utraci szacowną posadę. Po przemianie uczy dzieci i wprost włącza się w odbudowę. Żydowska trauma ulatuje.
15Przejęciu traumy, jej spolonizowaniu i zagospodarowaniu towarzyszy zatem uciszenie żydowskiego głosu, jego stłumienie: ciszej nad tą traumą! Zatarcie tożsamości żydowskich ofiar i przeniesienie w polski kontekst ma jeden cel: wytłumienie negatywności i budowę jednorodnego społeczeństwa czy też wspólnoty, którą dydaktycznie skierować można i trzeba ku przyszłości.
16Film jak w soczewce skupia charakterystyczne wątki: powszechność wiedzy o Zagładzie, ale też powszechność reakcji polskiego społeczeństwa na ocalałych (pokazane w granicach polskiej polityki pamięci i tego, co można powiedzieć wprost). Powojenna polityka pamięci zasadniczo reprodukowała politykę pamięci, która wykształciła się podczas Zagłady. Zasadniczym novum czasów powojennych było spolonizowanie i zawłaszczenie doświadczenia żydowskiego, które na trwałe weszło do polskiej wyobraźni zbiorowej.
Poza polityką pamięci – lata wojny i okres powojenny
17Już w 1943 roku pojawiły się narracje alternatywne wobec dominującej polityki pamięci, wykraczające poza kanon mówienia o Zagładzie, poddające ów kanon analizie i dekonstrukcji. Ich rysem wspólnym było ignorowanie zasady ochrony polskiego wizerunku. Cechował je zasadniczy i oczywisty dla autorów egalitaryzm, zrozumienie wykluczenia Żydów w polskim społeczeństwie i otaczającej ich, trwałej dyskryminacji. W świetle memory studies właśnie wobec tego rodzaju relacji można zasadnie stosować kategorię świadka moralnego, którą omawiałam w pierwszym podrozdziale.
18Autorzy i autorki tych relacji byli świadomi skali zagłady Żydów, rozumieli, co stało się podczas Holokaustu, i z przerażeniem, bez upiększeń przedstawiali sytuację ocalałych w powojennej Polsce. Wojenny i powojenny antysemityzm, zmiany w polskim społeczeństwie i stosunek Polaków do Zagłady w trakcie jej trwania oraz po jej zakończeniu, powojenne pogromy, rabunki i szykany stanowiły dla nich istotny problem nie tylko moralny, ale także społeczny i polityczny. Dostrzegali powtarzalność zjawisk, społeczne reguły, wzory mowy i działania, dominujące postawy. Narracje alternatywne łączy jeszcze i to, że odrzucały zasadnicze założenie i zarazem żywą do dziś figurę polskiej polityki pamięci: podział na utożsamianą z narodem zdrową większość, która pomagała lub bezradnie przyglądała się eksterminacji, oraz zdemoralizowany margines, nieodłączną część każdego społeczeństwa, który w istocie nie należy do narodowej wspólnoty.
19Interesujące wydaje się w tym kontekście pytanie, jakie są źródła i motywacje tak odmiennych postaw. Odpowiedź przekracza ramy tego szkicu, mogę co najwyżej dostrzec kilka prawidłowości. Świadectwa alternatywne formułowali przedstawiciele tej samej grupy społecznej: inteligencji26. Nie oznacza to, że jej postawa różniła się od postaw całego społeczeństwa, to wybór źródeł ogranicza się do tych, które tworzyła inteligencja27. Analiza całości przekazu na temat Zagłady prowadzi raczej do wniosku, że mamy do czynienia z mniejszością w obrębie inteligencji. Są to osoby o odmiennych biografiach, z rozmaitych bagażem doświadczeń, przedstawiciele różnych pokoleń. W gronie tym znajdują się: Zofia Nałkowska28, Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz, Ludwik Hering, Kazimierz Wyka, Stefan Otwinowski, Julian Przyboś, Franciszek Gil, a także katolicy publikujący w „Tygodniku Powszechnym”: Jerzy Zagórski, Stefania Skwarczyńska, Jerzy Zawieyski29.
20Ważną rolę w powojennych dyskusjach po pogromach odegrały dwa czasopisma: „Kuźnica” i „Odrodzenie”, z których pochodzi przeważająca część analizowanych tekstów. Uznawano je za „parowozy rewolucji”. Dla ich autorów i czytelników kwestie antysemityzmu, prześladowania Żydów, nacjonalizmu, dominujących przed wojną stosunków narodowościowych i praktyk dyskryminacyjnych były równie istotne jak zmiana struktury społecznej, nacjonalizacja czy zrewolucjonizowanie kultury. Dla ludzi opowiadających się po stronie nowego ładu reforma rolna i antysemityzm nie były sprawami odrębnymi, ale dwiema stronami tego samego medalu – nieakceptowalnych warunków przedwojennych. Zasadniczo więc chodziło o mniejszość, którą zgodnie z autodefinicją Witolda Kuli30 stanowiła „lewicowa inteligencja”, często identyfikująca się z nowym porządkiem społeczno-politycznym po 1944 roku31. W jej tekstach przebija poczucie osamotnienia wobec przytłaczająco antysemickiej lub aprobującej status quo większości i społecznego uzusu. Witold Kula stwierdzał:
Przeciwko nam są całe sfery dawniej ziemiańskie i kapitalistyczne, przeciwko nam jest całe drobnomieszczaństwo. Przeciwko nam jest większa część chłopstwa (zamożniejszego z pobudek ideologicznych, biedniejszego – z ciemnoty). Przeciwko nam jest część robotników. Przeciwko nam jest wreszcie cała tak liczna u nas niewykwalifikowana, urzędnicza inteligencja. Z nami garść bardziej świadomych działaczy chłopskich i przede wszystkim robotniczych, i garść polskiej inteligencji. A więc mamy mówić do uszu niechętnych.32
21Podkreślał także, że Kościół katolicki – instytucja ciesząca się uznaniem i autorytetem – odmówił w tej sprawie jakiejkolwiek pomocy.
22Wspomniane głosy należały do osób, które miały poczucie, że przekraczają dotychczasowy horyzont społeczno-ideowy, włączają się w walkę z dominującymi trendami i postawami, utrwalonymi i powielanymi wzorami oraz usankcjonowanymi sposobami bycia w kulturze. Świadectwa alternatywne, zgodnie z przeświadczeniem ich autorek i autorów, można zatem traktować jako transgresję wobec kultury dominującej.
Reakcje na Zagładę
1. Czesław Miłosz
23Najsłynniejszym wojennym tekstem poświęconym Zagładzie jest bez wątpienia Campo di Fiori Czesława Miłosza. Wiersz wywołał burzliwe dyskusje, był przedmiotem wielu rozważań, sprowokował riposty. Miłosz opisywał polskie reakcje na powstanie w getcie w 1943 roku33:
W Warszawie przy karuzeli,
W pogodny wieczór wiosenny,
Przy dźwiękach skocznej muzyki.
Salwy za murem getta
Głuszyła skoczna melodia
I wzlatywały pary
Wysoko w pogodne niebo.
Czasem wiatr z domów płonących
Przynosił czarne latawce,
Łapali skrawki w powietrzu
Jadący na karuzeli.
Rozwiewał suknie dziewczynom
Ten wiatr od domów płonących,
śmiały się tłumy wesołe
W czas pięknej warszawskiej niedzieli.34
24Zwrot „śmiały się tłumy wesołe” pobudził polską politykę pamięci, która na wszelkie sposoby chciała zaprzeczyć kontrastowi między polskim i żydowskim losem, a przede wszystkim obrazowi polskiej beztroski, może wręcz zadowolenia z powodu Zagłady35. Rozmaici autorzy zapewniali, że karuzeli pod murami getta nie było lub też była, ale nieczynna, a nawet jeśli ktoś się tam bawił, to szumowiny i męty społeczne, podczas gdy prawdziwi reprezentanci narodu stali pod murami getta w przerażeniu, grozie, poczuciu bezradności oraz z sympatią solidaryzując się z ginącymi36. Tomasz Szarota, uznany historyk badający czasy okupacji, stwierdził, że Miłosz przekroczył niebezpieczną granicę uogólnienia, absolutyzując własne, subiektywne odczucia. „Istnieje określenie «motłoch», «lumpenproletariat». Ludzie pozbawieni jakiejkolwiek refleksji zawsze będą się bawili, nie zwracając uwagi na dramat obok”37 – upominał. W ochronie polskiego wizerunku Szarota posunął się do sprzeczności. Z jednej strony stwierdził, że historyk na gruncie swojej dyscypliny nie może zrekonstruować stosunku Polaków do płonącego getta38, z drugiej jednak zapewniał o ich empatii i bólu. Podstawą owego zapewnienia było to, że jemu samemu trudno wyobrazić sobie inną reakcję Polaków patrzących na płonące getto. Szarota powoływał się przy tym wybiórczo39 na dokumenty Delegatury, które skądinąd można zaliczyć do kanonu polityki pamięci40.
25Oczywiście pod murami getta mogły się znaleźć osoby przejęte grozą i współczuciem, na podstawie dostępnych źródeł trudno jednak obronić tezę, że stanowiły one reprezentatywną większość. Szarota uznał je jednak za charakterystyczne dla polskich nastrojów. Sprzeczność – paradygmat naukowy nie może jednocześnie pozwalać i nie pozwalać na uogólnienia dotyczące postaw tej samej grupy – świadczy, że praca polityki pamięci dokonuje się nawet w obszarze badań historycznych i formatuje obraz przeszłości.
2. Jerzy Andrzejewski
26Kluczowy obraz Polaków pod murami getta41, a także karuzeli kręcącej się wesoło podczas powstania będzie jak emblemat powracał w wielu świadectwach. Stanie się miejscem nie-pamięci czy też szczególnej koncentracji pracy polskiej polityki pamięci. Głosy ulicy, polskie reakcje na powstanie w getcie pojawiają się w znanym opowiadaniu Jerzego Andrzejewskiego Wielki Tydzień42, które w 1995 roku przeniósł na ekran Andrzej Wajda.
27Tekst Andrzejewskiego miał dwie wersje. Zdaniem Artura Sandauera pierwsza była nacechowana antysemicko i w wersji drugiej autor miał złagodzić wymowę tekstu43. Znana nam współcześnie wersja ma jednak charakter dwojaki: z jednej strony Andrzejewski przedstawia panoramę polskiego antysemityzmu44 zarówno w wersji „stonowanej”, „przezroczystej”, tylko reprodukującej społeczny kontekst, jak i w bardziej aktywnej, agresywnej, bezpośrednio prowadzącej do śmierci Żydów. Z drugiej strony reprodukuje wzory polityki pamięci45, co uwidacznia się zwłaszcza w kontraście rozumiejącej, wybaczającej katolickiej Anny i zaczepnej, pełnej żalu i wściekłości żydowskiej Ireny46. Motyw żydowskiego rozgoryczenia, rozdrażnienia, niesprawiedliwości sądu pojawia się niezmiernie mocno, skontrastowany z cichością chrześcijańskiego pokornego cierpienia, choć trzeba przyznać, że Andrzejewski pokazuje genezę tego rozgoryczenia jako ciąg doznanych prześladowań, zdrady i opuszczenia47. Dramat rozgrywa się przede wszystkim w środowisku inteligenckim48. Bohater opowiadania, Malecki, udzielający schronienia żydowskiej przyjaciółce z dawnych lat, należał przed wojną do korporacji studenckich, ale nie pochwalał, jak deklaruje, „takich metod” (a więc bicia na uniwersytetach). Jego młodszy brat, komunista, trafnie podchwytuje, że nie buntował się też przeciw antysemityzmowi (s. 231). Nie zmienia się to w czasie wojny, bo w chwili wybuchu powstania w getcie Malecki nie sprzeciwia się żydożerczym wypowiedziom wspólnika, który Zagładę pochwala. W rozmowie z żoną odtwarza wszystkie figury polskiej polityki pamięci, współzawodnictwa w cierpieniu, poczucia, że polskie czy też katolickie cierpienie jest większe, ważniejsze, przyjmowane z godnością. Na tle płonącego getta mówi: „nas ginie jeszcze więcej” (s. 336).
28W centrum dramatu mamy też arcykobiecą, brzemienną, katolicką Annę, która bolejąc nad nieszczęściem świata, powtarza jednak w myślach antysemicki wzór Żydów-bogobójców zapierających się prawdy49. Anna zastanawia się, czy nie tym właśnie sprowokowali Zagładę. Na zarysowanym przez Andrzejewskiego tle postawa Maleckich wydaje się chroniąca, przyzwoita, umiarkowana i rozumiejąca. W zestawieniu z Maleckimi „głosy ulicy” – polskie komentarze spod murów płonącego i walczącego getta – brzmią ostro i przerażająco. „Fajnie zwisa” – mówią Polacy o trupie powstańca wiszącego w ramie okiennej (s. 295). Andrzejewski przedstawia też scenę zaszczucia żydowskiego dziecka, wyciągniętego z kryjówki i ściganego po ulicach przez polskie dzieci, które sprowadzają na nie śmierć. Patrzące oko staje się w opowiadaniu czynną ręką. Andrzejewski wprawdzie, zgodnie z inteligenckim wzorem, głównymi sprawcami nieszczęścia ukrywającej się Ireny Lilien50 uczynił Piotrowskich – zazdrosną prymitywną kobietę i prostaka molestującego seksualnie ukrywającą się Żydówkę – pokazał jednak antysemicki wzór kultury, mający korzenie w przedwojennym wykluczeniu, które bynajmniej nie zachodziło tylko na poziomie marginesu społecznego, ale było zjawiskiem obejmującym inteligencję. Jak już wspomniałam, tekst Andrzejewskiego jest pęknięty, rozpostarty pomiędzy krytyczną analizą przekazu formatowanego przez politykę pamięci a jego powieleniem.
29Praca pamięci nad tą opowieścią nie skończyła się jednak w latach czterdziestych. W roku 1995 opowiadanie Andrzejewskiego sfilmował Andrzej Wajda. ekranizacja przekształca pierwotne obrazy i sensy, pozwalając uchwycić pracę polityki pamięci. Film pokazuje antysemitów bez antysemityzmu, nie widać tradycyjnego antyjudaizmu i antysemityzmu katolickiego. Tło ogólne znika, nie ma społecznego rysu zjawisk. Wykasowanie „głosów ulicy”, „głosów spod murów getta”, oraz sceny nagonki pozbawia bohaterów grupowego zaplecza, a ich zachowanie staje się problemem stricte moralnym i jednostkowym. Na plan pierwszy wysuwają się Polacy ratujący Żydów, idący im z pomocą, nie zaś wypędzający Irenę z kryjówki Piotrowscy, społeczny margines, moralna kloaka. W filmie Julek nie może pozostać komunistą, Wajda zapisuje go do Szarych Szeregów, czyniąc zeń postać symptomatyczną dla polskiego społeczeństwa. Julek nie jest, jak w tekście Andrzejewskiego, szlachetnym wyjątkiem i szaleńcem idącym pod prąd, ale staje się polskim wzorcem. Anna w filmie to święta, przeżywająca Zagładę jako powszechną i osobistą katastrofę, żadna myśl o Żydach-bogobójcach nie mogłaby jej przyjść do głowy. Anna jest ukrzyżowanym Chrystusem. Katolicyzm jako istotny horyzont moralny polskiej kultury i tożsamości zostaje zatem oczyszczony z wszelkiej winy jeszcze przed postawieniem zarzutów51. Wajda wprowadza do filmu scenę, której w tekście literackim nie przedstawiono: wchodzenia polskiego oddziału Szarych Szeregów do płonącego getta52. W tym momencie pojawia się słynny motyw karuzeli53 – ktoś tam może się bawi, ale pozostaje zupełnie nierozpoznawalny w tle. Karuzeli używają młodzi konspiratorzy do rozpoznania terenu za niedostępnym murem getta. Polscy młodziankowie, dzieci właściwie, śpieszą walczącemu gettu z pomocą i jest to akt zgoła samobójczy, romantyczny, płynący rzekomo z głębi polskiej kultury, więcej mający wspólnego z mitem niż jakąkolwiek rzeczywistością.
30Warto zwrócić uwagę na kontrast postaci Ireny i Julka: to w jej imieniu i dla niej, ukrywającej się, idą walczyć polscy młodzieńcy. To znamienna scena, która dowodzi, że w filmie Wajdy dokonuje się transfer symboliczny: element pasywny połączono z Żydami (Irena i Zamojski – gospodarz kamienicy, który swoją żydowskość ukrywa, nie chce o niczym wiedzieć, w nic się angażować, jest przerażony i bierny), zaś element aktywny i heroiczny został przyporządkowany Polakom. A przecież Wielki Tydzień Andrzejewskiego to opowieść o walczących w getcie heroicznych Żydach i „biednych Polakach”, którzy w najlepszym razie tylko „patrzą na getto” i zgodnie ze słowami Błońskiego grzeszą obojętnością54. Jest to zmiana zasadnicza. Film Wajdy koncentruje się na przedstawieniu dowodów polskiego duchowego szlachectwa i odwagi. Historia o ukrywaniu i wydawaniu Żydów oraz polskim stosunku do Zagłady (Andrzejewski) staje się opowieścią o moralnych wyzwaniach i polskich inteligentach (widz może się z nimi symbolicznie utożsamić), którym udało się sprostać sytuacji, chociaż zapłacili za to życiem. Relacja między tekstem a filmem dobrze pokazuje przesunięcie, którego dokonała polityka pamięci.
3. Ludwik Hering
31Ślady Ludwika Heringa, pisane pod koniec wojny i tuż po jej zakończeniu, nie ukazały się w całości aż do czasów współczesnych55. W „Kuźnicy” opublikowano zaledwie kilka fragmentów56. Hering ma niezwykły reporterski słuch do „głosów ulicy”, wyczulenie na konkret mowy i zbiorowe praktyki. Tworzy strukturę polifoniczną, przytacza, cytuje, posługuje się „słowem cudzym”, pozwala wybrzmieć głosom i działaniom w całej ich przerażającej dosadności.
32Polskie słowo o Zagładzie ilustruje fragment dotyczący Adolfa Hitlera:
Ludzie drętwieli w podziwie: „Tylu królów było – tylu prezydentów i żaden nie dał rady, a On sam jeden…”.
Ogrom spełnionej misji przysłaniał im, jak cud, nawet własne nieszczęścia. – Za to jedno należy Mu się pomnik.
Inni, mniej uświadomieni religijnie i politycznie, przypominali sobie artykuły i fotografie okrętu napełnionego Żydami wyrzuconymi z Niemiec, który miesiącami wędrował od portu do portu i nigdzie nie mógł znaleźć przyjęcia.
– To już taki naród, że ich nikt nie chce. Dlaczego Polska ma być lepsza?
Ktoś słyszał Żyda, który krzyknął z daleka: „Do widzenia, zobaczymy się na półce z mydłem!”.
Co za mściwy naród – stwierdzano, jakby to Żydzi byli fabrykantami, a nie surowcem. Rozpływały się w tych ponurych refleksjach resztki skrupułów (s. 52–53).
33Powstanie w getcie spotykało się z takimi oto komentarzami:
– Kara boża, kara boża…
– To w takie święto jak dziś oni zamordowali naszego Chrystusa.
– Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy (s. 66).
Siwa żona oficjalisty, z naprężonym profilem – jakby zasłuchana w siebie (chora na serce, umarła wkrótce) – mówiła: „Jak dobrze, że tych Żydów wywieźli – jak tu cicho teraz – jak przyjemnie… (s. 36).
Ludzie pozbawieni wyobraźni wspierali żydowskie dzieci: „Zawsze to dziecko” – mówiono; zapominano, że z małego żydziaka wyrośnie dorosły parch (s. 42).
34Hering nie pozwala zamknąć rozpoznania antysemickiej mowy w klasowym rozróżnieniu, które znamy jako dyskurs o zdrowym centrum i chorym marginesie czy też – jak chce Tomasz Szarota – „lumpenproletariacie”. Zilustrowane i pochwycone głosy to cząstki komunikacji, która obejmuje wszystkie klasy, nawet jeśli podobne opinie w klasach wyższych wyrażane są w mniej wulgarny, na pozór nieemocjonalny sposób. Sensy, mechanizmy, oceny, presupozycje i wykluczenie pozostają takie same. Obraz inteligencji jest u Heringa jednoznaczny i dekonstruuje politykę pamięci, która każe w tej grupie widzieć całość odrębną, w znacznie większym stopniu dystansującą się od codziennych antysemickich praktyk i wzorów:
Inny pan, błyskając w słońcu wypukłym szkłem okularów i sztucznymi zębami, uzasadniał swoją obojętność dla losu Żydów obcością etnograficzną, etyczną i psychiczną swej środkowoeuropejskiej czy śródziemnomorskiej kultury.
– U nas, ludzi przesiąkniętych kulturą Zachodu, przeważa nie przewrotny intelekt talmudystów, ale prosta uczuciowość. Stąd właśnie moja obcość i mój brak współczucia (s. 83).
35Weryfikacji podlega też przeświadczenie, że Zagłada otrzeźwiła dawnych antysemitów, którzy oparli się planom nazistowskiej polityki eksterminacyjnej i byli odporni na propagandę niemieckich gadzinówek. Wręcz przeciwnie, jak pokazują teksty Heringa, reprodukowano niemiecką antysemicką retorykę. Podczas wielkiej akcji po „stronie aryjskiej”
W oknach sklepowych wisiały – drukowane przez Niemców z pietyzmem złotymi literami i oprawione w urzędowe ramki – zmieniające się co kilka tygodni „złote myśli” księdza Trzeciaka o zgubnej dla ludzkości roli Żydów. W kalendarzu handlowym każdy dzień ozdobiony był sentencją „mędrców” z niewyczerpanej skarbnicy przedwojennej prasy katolickiej omawiającej tę kwestię. Na słupach wisiały afisze z plugawymi wizerunkami jakby żywcem przeniesionymi z „Przewodnika Katolickiego”. Na murach przykościelnych nie pobladły jeszcze napisy: „Śmierć żydom – Polska musi być katolicka”, pisane często ręką pielgrzymów z miejsc świętych. Słowo stało się ciałem. Nie wszędzie doszedł głos szlachetnego kaznodziei (kto czytał „Verbum”?) – ale wszędzie dobrnął „Rycerz Niepokalanej”, który głosił między innymi cudami ten także, że Żydzi nie mają duszy (s. 52).
36Przedwojenna retoryka antysemicka i wojenna aprobata dla Zagłady stanowiły więc kontinuum. Hering zrywa z utrwalonym w polityce pamięci wyobrażeniem, że to kryzys autorytetów społecznych doprowadził do moralnej zapaści i akceptacji dla zabijania – również Żydów57. W świetle powyższego cytatu nie można mówić o kryzysie, ale raczej o rozwinięciu i kontynuacji przedwojennych wzorów. Co więcej, Kościół i katolicyzm (z wyjątkiem mniejszościowego „Verbum”) nie tylko nie stawiały tamy antysemityzmowi, lecz przeciwnie, stanowiły źródło, maszynę reprodukcyjną i propagandową antysemityzmu zarówno przed wojną, jak i podczas okupacji.
37Niezmiernie ważny wydaje się też nie tylko stosunek Polaków do Zagłady, ale zasadnicza zmiana, którą Zagłada, getto i los Żydów oznaczały dla polskiego społeczeństwa. Poczucie dystansu, niedostępności i izolacji getta, figura bystandera nie mają nic wspólnego z opisem połączonych krwiobiegów gospodarczych i społecznych, z figurą polskiego beneficjenta Zagłady, które znajdziemy u Heringa:
Getto żyło Warszawą – Warszawa żyła gettem. Każdy wiedział o tym, każdy z tego korzystał, prócz tych czystych, co korzystając, nie chcieli o tym wiedzieć. Warszawa żyła gettem jeszcze długo po jego śmierci – aż do własnego końca. Getto było sercem Warszawy. W ciągłym pulsowaniu przyjmowało i wydzielało: poprzez wachy, mety, dziury – jak przez aorty, arterie tętnic i stukrotne rozgałęzienie żył, aż do naczyń włoskowych ożywiających najtajniejsze tkanki miasta (s. 37).
Proces realizacji szmuglu w pieniądz i pieniądza w taki czy inny byt nie ominął nikogo. Każdy był ogniwem w tym łańcuchu. Pięknoduchy czyste w swej nieświadomości – bo odsunięte dalej od muru – brzydziły się getciarstwem. Inni ze względów „ideowych” gorszyli się i wzdychali: „Boga się nie boją – wstydu nie mają – Żydom pomagać? A żeby to tak nas spotkało – czyby który z nich nam pomógł – chciałbym widzieć!”. W swojej ciemnocie widzieli poświęcenie tam, gdzie był tylko wspólny interes; tylko pasję handlową postrzegano w ratowaniu się przed śmiercią, a samo pragnienie życia ludzi zza muru – gorszyło jak występek. Mówiono także z zazdrością o getcie: ptasiego mleka im brak – czego tam nie ma – czego tam nie ma – czego tam nie ma – sklepy się załamują od wszystkiego. Domorośli ekonomiści uzupełniali: przez to u nas taka drożyzna – przecież tam taniej niż tu (s. 39–40). 58
38Tekst Heringa chwyta zatem narodziny polskiej polityki pamięci in statu nascendi, pokazuje strategie relatywizacji, symetryzacji (aż do paranoidalnego odwrócenia), które służą ukryciu figury beneficjanta pod postacią bystandera. Jak zauważyłam w tekście Konstruowanie figury polskiego świadka podczas Zagłady, był to proces właściwie jednoczesny z Zagładą, można go zaobserwować również w prasie podziemnej59. Hering jednak nie tylko przedstawia owe strategie czy odnosi się do nich z dystansem, ale pokazuje też mechanizmy, ich zanurzenie w okupacyjnej i przedwojennej rzeczywistości, ich potęgę i zakres obowiązywania.
4. Kazimierz Wyka
39Obrazy Heringa przypominają diagnozę Kazimierza Wyki, który w Życiu na niby60 podobnie opisywał rolę Zagłady w życiu polskiego społeczeństwa i rolę Polaków w Zagładzie61. W tekście Wyki nie znajdziemy bezpośredniego obrazu Szoah, egzekucji, masowej śmierci głodowej, komór gazowych, potworności, szmalcownictwa, brutalności i wykluczenia. Ośrodkiem kompozycyjnym narracji jest „my”, polska wspólnota, nie jest to jednak strategia nastawiona na ochronę polskiego wizerunku, na obronę kruchej polskiej tożsamości i autoafirmację. Przeciwnie, Wyka mówi rzeczy nad wyraz gorzkie i nieprzyjemne dla polskich uszu. Jego opowieść jest polskocentryczna w tym znaczeniu, że nie traktuje doświadczeń żydowskich jako odrębnych, a los żydowski zapośrednicza przez doświadczenie polskie. Pyta, jakie znaczenie ma dla Polaków Zagłada i jaką odegrali w niej rolę, podkreśla, że Holokaust był warunkiem możliwości ruchów tektonicznych w obrębie polskiego społeczeństwa, a więc zasadniczych zmian w jego strukturze. Przywłaszczenie żydowskiego majątku oraz wejście w miejsca zajmowane dotychczas przez Żydów, przejęcie ich zawodów, miejsc pracy, warsztatów, funkcji ekonomicznych, miejsca w społeczeństwie zmieniło status rzesz ludności. „Nowe mieszczaństwo wojenne rozkrzewione na ruinie żydostwa polskiego”62 stanowi w istocie nową klasę społeczną. Wyka pisał:
Centralnym faktem psychogospodarczym lat okupacji pozostaje niewątpliwie zniknięcie z handlu i pośrednictwa milionowej masy żydowskiej. Zniknięcie definitywne i ostateczne. Ten fakt jest główny i stały. Natomiast faktem mniej stałym, chociaż równie ważnym, jest próba inercyjnego i automatycznego wejścia żywiołu polskiego na miejsce opróżnione przez Żydów (s. 129).
40Przejęcie własności i warsztatów pracy miało charakter masowy, odbywało się na ogromną społeczną skalę. Było też powszechnie traktowane jako dobrodziejstwo, dziejowa sprawiedliwość i wywoływało radość mas. Wybór perspektywy makro, perspektywy zmian społeczno-mentalnych, pozwala uniknąć jałowych dyskusji, w gruncie rzeczy rozmywających problem i uciekających się do argumentów: „nie można uogólniać”, „ilu Polaków ratowało”, „było wielu przyzwoitych ludzi”, „inni byli jeszcze gorsi”, a więc klasycznych pułapek polityki pamięci. Sposób ujęcia problemu, który proponuje Wyka, pozwala zmierzyć się ze skalą zjawiska, zobaczyć jego znaczenie i mechanizm. Zdaniem Wyki Zagłada nie była wyłącznie kataklizmem, który sprowadzili Niemcy. Nie sposób uznać jej jedynie za wynik zewnętrznych działań, dlatego rozpatrywał ją w kontekście logiki i historii polskiej kultury, jej wzorców i wyobrażeń. Wprost i jasno stawiał pytanie o polskie reakcje na Zagładę i polską rolę w procesie eksterminacji. Nie zamierzał poprzestać na powtarzanej jak mantra konstatacji winy niemieckiej:
Ale pytanie znacznie donioślejsze, czy formy, w jakich się ta eliminacja dokonała, i sposób, w jaki społeczeństwo nasze pragnęło i pragnie ją zdyskontować, były i moralnie, i rzeczowo do przyjęcia? Otóż, choćbym tylko za siebie odpowiadał i nie znalazł nikogo, kto by mi zawtórował, będę powtarzał – nie – po stokroć nie. Te formy i nadzieje były haniebne, demoralizujące i niskie. Skrót bowiem gospodarczo-moralnego stanowiska Polaka wobec tragedii Żydów wygląda tak: Niemcy mordując Żydów popełnili zbrodnie. My byśmy tego nie zrobili. Za tę zbrodnię Niemcy poniosą karę. Niemcy splamili swoje sumienie, ale my – my już teraz mamy same korzyści i w przyszłości będziemy mieli same korzyści, nie brudząc sumienia i nie plamiąc dłoni krwią. Trudno o paskudniejszy przykład moralności, jak takie rozumowanie naszego społeczeństwa.63
41„Polski świadek” podejmował działania, odnosił korzyść, był zaangażowany:
Tym razem spod ręki niemieckiego kata, dokonującego nie widzianej w dziejach zbrodni, sklepikarz polski wyciągnął klucze do kasy swego żydowskiego konkurenta i uważał, że postąpił jak najmoralniej. Na Niemców zbrodnia i wina, dla nas klucze i kasa. Sklepikarz zapomniał, że „prawne” wyniszczanie całego narodu jest fragmentem procesu tak niespotykanego, że na pewno nie po to historia go zainscenizowała, żeby zmienił się szyld na czyimś sklepiku. Formy, jakimi Niemcy likwidowali Żydów, spadają na ich sumienie. Reakcja na te formy spada jednak na nasze sumienie. Złoty ząb wydarty trupowi będzie krwawił, choćby nikt już nie pamiętał jego pochodzenia. Dlatego nie wolno dozwolić, by ta reakcja została zapomniana lub utrwalona, bo jest w niej tchnienie małostkowej nekrofilii.64
42Obraz krwawiącego złotego zęba65 „wydartego trupowi” staje się emblematem polskiej roli, niezmiernie mocnym przekazem, który z jednej strony wpisze się w polskie imaginarium, będzie powtarzany i reprodukowany, z drugiej jednak zostanie zneutralizowany opowieścią o powszechnych okropnościach wojny.
43W zacytowanym fragmencie trzeba też dostrzec kolejny ważny element polityki pamięci, a mianowicie czynną niepamięć, zepchnięcie wiedzy powszechnie dostępnej najpierw w ogólność, a potem w milczenie, wyparcie tego, co było, z publicznej świadomości i publicznego dyskursu. Tej siły „uciszania” nie należy sprowadzać do roli naturalnego procesu ulatywania obrazu przeszłości, lecz raczej do jego wymazywania, uogólniania, zacierania i przesuwania, do jego zniekształcenia. W tekstach Heringa i Wyki widać aktywną rolę polityki pamięci, której obaj autorzy świadomie się sprzeciwiali.
W cieniu powojennych pogromów
44Dyskusje po wojnie nie koncentrują się wyłącznie na rozważaniach o wojennej przeszłości, nie ograniczają się do rozliczeń i obrachunków historycznych, dotyczą przede wszystkim teraźniejszości, a więc przemocy, która nie skończyła się wraz z wojną. Naznacza je świadomość ciągłych prześladowań Żydów, morderstw, rabunków, wywłaszczeń, szykan, akcji pociągowych, pogromów, do których dochodziło po wojnie i o których wspomniałam, pisząc o sytuacji Żydów66. Autorzy i autorki artykułów odnoszą się nie tylko do konkretnych wydarzeń, ale też do utrzymującego się po wojnie antysemityzmu jako stałej społecznej praktyki i świadomości. Skupiam się na tekstach z lat 1945–1949 (a więc z krótkiego okresu powojennego), publikowanych na łamach „Kuźnicy”, „Odrodzenia, „Tygodnika Powszechnego” lub zamieszczonych w zbiorze Martwa fala67.
45Symbolem powojennej przemocy wobec Żydów jako codziennej praktyki był pogrom kielecki68. Trzeba jednak pamiętać, że to zaledwie fragment znacznie szerszego zjawiska. Jak wspomniałam, wydarzenia kieleckie podlegały od razu intensywnej pracy polityki pamięci, która trwa do dziś. Ciągle poszukuje się obcej inspiracji, osób trzecich, sprawców zewnętrznych (armia radziecka, Urząd Bezpieczeństwa, komunistyczna, a nawet żydowska prowokacja69), ceduje winę na „margines społeczny”. To taktyki wciąż żywe i produktywne. Strategia zrzucania winy na Niemców, czyli „niemieckiej inspiracji”, popularna w odniesieniu do wydarzeń wojennych, z oczywistych względów nie mogła już znaleźć zastosowania.
46Charakterystycznym novum w tamtym czasie była inna strategia immunizacyjna, a mianowicie polityka historyczna, która o pogrom w Kielcach oskarżała Narodowe Siły Zbrojne lub też ogólnie podziemie antykomunistyczne70. Politykę tę uprawiano w ramach nowego porządku symbolicznego, społecznego i politycznego, który nadszedł wraz z nową władzą. Choć nowe społeczeństwo jeszcze nie powstało, magicznie uwalniano je od związków z przemocą, widząc w nim jednocześnie ucieleśnienie najlepszych narodowych tradycji. Mimo że akcje pociągowe, powojenne pogromy, morderstwa i rabunki można wiązać z antykomunistycznym podziemiem71, a także szerzej: z nacjonalistycznymi i antysemickimi wzorami kultury propagowanymi przez antykomunistów, pogrom kielecki był inicjatywą oddolną72. Podwójny sposób myślenia, dostrzegający tę „autonomiczność”, a jednocześnie doszukujący się „zewnętrznych inspiracji”, widać w kronice filmowej73 z 15 lipca 1946 roku przedstawiającej pogrzeb ofiar. W narratorskim komentarzu słyszymy:
Mord kielecki wstrząsnął sumieniami świata. Zamordowano starców, kobiety i dzieci dlatego jedynie, że byli Żydami. (…) Te kobiety przeszły przez gehennę obozów i dziś, u zarania wolności, straciły swoich najbliższych. Straciły ich z rąk ludzi, którzy mienią siebie Polakami. Nie możemy z siebie zrzucić odpowiedzialności za tę zbrodnię [wyróżnienie K.C.], która rzuciła cień na dobre imię Polski. W imię sprawiedliwości i w imię honoru narodu polskiego ogniska brunatnej zarazy będą zniszczone. Matki żydowskie i polskie nie różnią się, podobnie jak polscy pogrobowcy hitleryzmu i zbrodniarze z SS. Jednaka zbrodnia i jednaka musi być kara.
47W jednym komentarzu mamy perspektywę winy własnej i przyjmowania odpowiedzialności oraz pogrobowców hitleryzmu, którzy są jednak odrębną grupą, wprawdzie polską i silną, ale nie stanowiącą o obliczu polskiego społeczeństwa. W strategii tej widzimy wyraźną tendencję ochronną, wyrzucającą zło poza obszar projektowanej wspólnoty, i jednocześnie potrzebę społecznej zmiany, pracy i kary.
48Świadectwa alternatywne bez wyjątku podkreślają, że antysemityzm jako praktyka i wyobrażenie społeczne jest po wojnie silnym kodem komunikacyjnym. Zrywają z retoryką „problemu żydowskiego”, który pseudonimował i eufemizował antysemicki w gruncie rzeczy ogląd świata, i mówią o problemie polskim, a mianowicie problemie zbrodniczego antysemityzmu. Teksty te wskazują na powtarzające się, znane sytuacje przemocy symbolicznej i fizycznej, na społeczne przyzwolenie na przemoc oraz milczenie, które takie działania sankcjonuje. Zabranie głosu jest więc w tej sytuacji znaczącym aktem sprzeciwu wobec otaczającej rzeczywistości. Mieczysław Jastrun w artykule Potęga ciemnoty, zamieszczonym na łamach „Odrodzenia”, odnotowywał charakterystyczne głosy z czasów wielkiej akcji i burzenia getta warszawskiego: „Dobrze, że nie naszymi rękami”, „szkoda kamienic, no ale zbudują nowe, piękniejsze”, „Niemcy uprzedzili akcję Żydów przeciwko nam”74. Jasno podkreślał, że
antysemityzm, w Polsce silnie zakorzeniony już przed wojną, nie osłabł – mimo że z górą trzy miliony Żydów i tak zwanych Żydów zostało wymordowane przez inkwizycję hitlerowską. (…) Gdyby nie powszechność przesądu antysemickiego, jego zakorzenienie i „oczywistość”, nie byłoby rzeczą możliwą, by całe gromady szantażystów handlowały bezkarnie na oczach społeczeństwa krwią ukrywających się Żydów, najczęściej Polaków żydowskiego pochodzenia.75
49Wbrew tytułowi polskie zaangażowanie w Zagładę i trwający wciąż powojenny antysemityzm nie były kwestią klas niższych. „Ciemnota” dotyczyła całego społeczeństwa, w tym tak zwanych przyzwoitych i moralnych ludzi:
Chcę mówić o inteligencji i mieszczaństwie. Ci sami ludzie, w codziennym życiu nie pozbawieni cnót i zalet, kochający swych bliskich, Warszawę i ojczyznę, w tych momentach, które powinny były nawet z kamienia łzy wycisnąć, zacinali się w ponurej nienawiści, w ślepym zabobonie.76
50Jastrun odnotował również, że po wojnie nienawiść do Żydów była znacznie większa niż do Niemców (choć ta wydawałaby się zrozumiała psychologicznie jako trauma wojny). Żydzi nadal pozostawali wykluczani. Żydowskość wiązała się z szykanami, toteż cześć osób ukrywających się podczas wojny pozostała przy okupacyjnych tożsamościach. Jastrun, podobnie jak wielu innych autorów, żywił nadzieję, że antysemityzm sprzeciwia się najlepszym polskim tradycjom, pozostaje raczej formą bierności, ulegania popularnym wzorcom, które reprodukują przemoc.
51Na tekst Jastruna odpowiedział Zdzisław Libera na łamach „Kuźnicy”. Uderzając w tony znacznie bliższe polskiej polityce pamięci, podkreślał rolę hitlerowskiej propagandy, która wzmacniała rodzimy dyskurs antysemicki już od 1933 roku i której „echa widać było w prasie brukowej, ale też w czasopismach literackich i literacko-społecznych”77. Tak więc antysemityzm nie był, zdaniem Libery, tylko kwestią nizin społecznych, lecz również warstw oświeconych, inteligenckich. Libera zwracał przy tym uwagę na powszechność i moc mitu żydokomuny, choć sam operował kliszami. Tradycyjną kulturę żydowską traktował jako prymityw i ciemnotę, którą należy pokonać, by wreszcie dać odpór antysemityzmowi i przezwyciężyć bariery społeczne między grupami etnicznymi. Szczerze wstrząśnięty potęgą antysemityzmu, nie wahał się jednak powrócić do antysemickiego słownika i wyobrażeń: „zażydzenie niektórych zawodów trzeba pokonać, włączyć Żydów do społeczeństwa, trzeba walczyć z ciemnotą antysemityzmu”78.
52Tezę i rozpoznanie Jastruna dotyczące potęgi powojennego antysemityzmu potwierdzał Kazimierz Wyka. We wrześniu 1945 roku, a więc jeszcze przed pogromem kieleckim, wskazał na antysemicki sojusz dołów społecznych, mieszczaństwa i inteligencji79. Zdaniem Wyki antysemityzm w Polsce, w przeciwieństwie do większości krajów europejskich, nie został uznany za skompromitowaną składową nazizmu i trwa dalej w formie potężniejszej niż przed wojną. Do głosu Wyki przyłączył się Jan Alfred Szczepański80, wskazując, że polskie społeczeństwo nie widzi miejsca dla Żydów i w zapiekłości posuwa się aż do morderstw (np. Oppenheima). Szczepański jako pierwszy zwrócił uwagę na fenomen żywego antysemityzmu bez Żydów.
53Wśród świadectw alternatywnych na szczególną uwagę zasługuje reportaż Franciszka Gila, powstały po pogromie kieleckim i ujmujący szeroką panoramę społeczną wydarzeń. Rozpoczyna się od opisu zdumienia obywateli procesem karnym i wyrokami: „zadziwione pytanie: «o co chodzi?… po co to wszystko?… Przecież biło się Żydów»”81. Gil podkreślał, że przed wojną antysemityzm był powszechny w różnych klasach społecznych i nie spotykał się z ostracyzmem. Na korporantów, którzy bili Żydów, nie czekały żadne społeczne sankcje, „nie odwracała się od nich rodzina, nie gardziło nimi towarzystwo”82. Antysemityzm był dobrze zakorzeniony w instytucjach reprodukujących elity społeczne: na uniwersytetach obowiązywał numerus clausus i wzywano do numerus nullus, wśród inteligencji powszechne było przekonanie o gorszości Żydów. Dlatego, jak ostro stwierdza Gil, oskarżeni podczas procesu „mogli mieć pretensje o swą samotność na tej ławie. Mieli prawo zażądać dostojnego towarzystwa senatorów akademickich, mężów stanu, profesorów, studentów, polskich twórców «żydowskich ławek»”83. Gil poruszył też sprawę katolicyzmu:
Tłum kielecki, oględnie mówiąc, co najmniej w wybitnej większości składał się z katolików i niewielu tam chyba było bezwyznaniowców, ewangelików, hodurowców czy metodystów. Żądając prawnie zagwarantowanego rządu dusz, chlubiąc się swoim wpływem i pragnąc konstytucyjnego uznania tego wpływu, Kościół musi chyba ponosić jakąś odpowiedzialność za publiczne przynajmniej czyny swoich wyznawców, występujących potocznie w roli żyrantów jego siły.84
54O potwornej sytuacji Żydów po wojnie pisał Witold Kula, wspominając o faszystowskim obliczu opozycji i nie przebierając w słowach: „pogrom pokazuje, że opozycja w Polsce ma oblicze faszystowskie – zarówno ta z lasu, co zgrupowana wokół purpuratów”85. Podkreślił jednak, że choć motorem antysemityzmu jest NSZ, problem stanowią masy, całe społeczeństwo:
Problem owych setek tysięcy potencjalnych pogromowców, ludzi, o których się wciąż ocieramy na ulicy, z którymi jedziemy tramwajami, z którymi rozmawiamy w pociągach, z którymi spotykamy się w fabrykach, biurach czy [na] uczelniach, ludzi, którzy od dziś wyrażanej pogardy czy nienawiści mogą przejść jutro do miażdżenia wyrwanym ze sztachety prętem czaszek naszych braci, naszych przyjaciół, naszych uczniów, naszych nauczycieli, naszych pisarzy czy wreszcie w ogóle jakichkolwiek, choćby mało wartościowych, ale przecież ludzi, ludzi takich samych jak my.86
55Dyskusje nad rolą zbrojnego podziemia przysłaniają problem „setek tysięcy potencjalnych pogromowców”, a więc powszechności przemocy. Kula – mówiąc nieco anachronicznie – już wówczas miał poczucie, że dyskurs o NSZ stanowi część polityki pamięci. Przeprowadził ostrożne szacunki liczbowe, według których co czwarty mieszkaniec Kielc wziął udział w pogromie. Jeśli przyjąć założenie, że drugie tyle po cichu popierało zabójców, ale bało się wyjść z domu, stajemy przed przerażającym portretem ludności przeciętnego polskiego miasta87.
56Kula przedstawił sytuację Żydów w Polsce, masowy exodus, a raczej paniczną ucieczkę wynikającą z poczucia wszechobecnego zagrożenia i świadomości, że właściwie tylko rząd jako tako chroni polskich Żydów przed faszyzmem. Sytuację panującą w Polsce określał jako nie do zniesienia ze względu na powszechny i przejawiający się w różnych formach antysemityzm:
Nie mamy najmniejszego prawa moralnego wymagać bohaterstwa zostania w Polsce od kogokolwiek. (…) Nie mamy prawa przede wszystkim dlatego, że nie mamy możności zapewnienia tym ludziom bezpieczeństwa osobistego, po wtóre dlatego, że gdyby nawet odpowiednie organy zdołały im zapewnić to bezpieczeństwo – to my, polscy lewicowi intelektualiści, nie jesteśmy w stanie im zapewnić jakiej takiej atmosfery moralnej. Przeciętny polski inteligent nie zdaje sobie sprawy z tego, że Żyd w Polsce nie może jeździć samochodem, a niechętnie jeździ koleją. Że boi się posłać dziecko na kolonię, że nie odważy się pokazać w żadnej małej dziurze, że grupuje się tylko w największych miastach, bo nawet w średnich nie może spokojnie chodzić po zmroku po ulicach. Trzeba bohatera, by zgodził się żyć w takiej atmosferze po sześciu latach męczarni.
Z dławiącym za gardło wstydem żegnamy uciekających z Polski Żydów – czując, że nie mamy prawa powiedzieć im: zostańcie.
A w dodatku wiemy, że irracjonalizm zjawiska posunięty jest już tak daleko, że nawet gdyby z Polski odpłynęło 3/4 obecnie żyjących w niej Żydów – to antysemityzm nie osłabnie (…), [bo – K.Ch.] w zupełnie innej dziedzinie ma przyczyny.88
57Żydzi w Polsce nie mogli rozpocząć nowego życia, co – jak pokazał Kula – z całą pewnością nie wynikało tylko z odmowy życia „na cmentarzu”. Przyczyną emigracji były codzienne i dojmujące praktyki dyskryminacyjne, szykany, napady, brak podstawowego bezpieczeństwa i niemożliwa „atmosfera moralna”, a więc poczucie nasilającego się wykluczenia. Polskie społeczeństwo powojenne nie zamierzało rewidować swojego antysemityzmu, a jego przyczyną nie były ani traumy wojenne, ani lęki, ani rzekome winy Żydów, lecz wzory polskiej kultury89.
58W tekście autobiograficznym ze zbioru Martwa fala z 1947 roku Stefan Otwinowski powracał do obrazów wojennych: strachu Żydów na warszawskiej ulicy przed szmalcownikami – zawodowymi i amatorami – do spojrzeń kulturalnych na pozór ludzi, dociekających, kto jest Żydem, do polskich dzieci goniących małych żydowskich żebraków, rzucających błotem i kamieniami90. Żydowski głos goryczy wobec polskich współobywateli pisarz uznał za uzasadniony i sprawiedliwy. Postulował, by polska kultura sama dokonała rozliczenia z wojenną przeszłością, uważał to za obowiązek Polaków: „Smutną sprawę nieludzkiego zachowania się w stosunku do Żydów części polskiego społeczeństwa powinien przede wszystkim przypomnieć i zaklasyfikować Polak”91.
Głos katolicki. Podwójne spojrzenie
59W powojennych dyskusjach mocno zabrzmiał też głos katolików, których dziś określilibyśmy mianem „otwartych”, „liberalnych” lub „oświeconych” – wyraźnie różnił się on od oficjalnego stanowiska hierarchów kościelnych czy duchowieństwa polskiego w całości. Odpór antysemityzmowi i fali pogromów dawali autorzy z kręgu „Tygodnika Powszechnego” oraz intelektualiści publikujący w tomie Martwa fala. Należeli do nich Jerzy Zagórski, Stefania Skwarczyńska, Jerzy Zawieyski, a także Maria Kann.
60Zacznę jednak od autora, którego nie można jednoznacznie zaklasyfikować jako katolika, ponieważ nie mieści się w tak jednowymiarowym określeniu. Mam na myśli Jerzego Andrzejewskiego. W tym miejscu występuje on w roli publicysty, autora obszernego artykułu Zagadnienie polskiego antysemityzmu opublikowanego w kilku częściach w „Odrodzeniu”.
61Podobnie jak w dotychczas omawianych tekstach Andrzejewski w swoim artykule stwierdzał, że powojenny antysemityzm nie jest marginalny ani nie zacicha, przeciwnie, okazuje się silny i aktualny. Pokusił się też o analizę fenomenu polskiego antysemityzmu, który przybiera postać dwojaką, nienawiści i pogardy. Dla antysemity Żyd występuje w podwójnej roli: jest zarazem słaby (i wtedy się nim pogardza) i silny (wtedy się go nienawidzi), choć antysemityzm sprzeczności tej projekcji nie dostrzega. Powszechność antysemityzmu w rozmaitych postaciach bierze się z akceptacji postawy pogardy i wyszydzania. Andrzejewski bardzo ostro podkreśla, że śmiech i drwina to także przejawy antysemityzmu i że nie ma Polaka, który nie czułby się od Żydów lepszy i nie spoglądałby na nich z wyższością: „Dziś niewinny śmiech, lecz jutro może zadźwięczeć ostry krzyk pogardy i wrogości”92.
62Antysemityzm przedstawiający Żydów jako obcych i wrogów jest zdaniem autora irracjonalnym ahistoryzmem, ignorującym wszelkie realia i wiedzę o przeszłości. Przy całej tej świadomości potrzeba symetryzacji i akceptacja „polskiej perspektywy” wzięły jednak górę, a sam Andrzejewski przyłączył się do chóru krytyków emancypacji Żydów, nie dostrzegając, że reprodukuje antysemickie wzory, zgodnie z którymi Żydzi powinni nieustannie tłumaczyć się ze swoich działań:
Z drugiej strony i dzisiaj, tak samo jak przed wojną, spotkać można Żydów, którzy zajmując takie czy inne stanowiska, nie mogą się wylegitymować, podobnie jak i liczni Polacy, odpowiednią miarą kwalifikacji zawodowych i moralnych. Ci Żydzi, których niczego nie nauczyło doświadczenie lat wojny, dotkliwie szkodzą i sprawie żydowskiej, i polskiej. I jeśli tu, na tej ziemi, która wśród największych trudności zaczyna się odbudowywać, jest się w prawie piętnować deprawację Polaków, takie samo prawo bezwzględne i surowe uderzać musi i w tych Żydów, którzy wykorzystując taką czy inną sytuację, przekraczają granice społecznej solidarności. Niestety, u nas walka z antysemityzmem zbyt często kieruje się fałszywym wstydem wobec Żydów i woli przemilczać te fakty, które mogłyby w niekorzystnym świetle ukazać niektóre żydowskie jednostki. Jest to postawa wynikająca być może ze szlachetnych nawet pobudek, lecz nielicząca się z psychicznym nastawieniem społeczeństwa polskiego i dlatego jest najfatalniejsza najczęściej w skutkach.93
63Andrzejewski podaje jako przykład nalepianie obok siebie plakatów sławiących bohaterów getta i ubliżających „faszystowskim pachołkom” z AK. Ktoś przytomny może zapytać, co wspólnego mają Żydzi z plakatami o AK i stwierdzenie Andrzejewskiego traktować jako pozbawione sensu. Byłby to jednak błąd. Przykład staje się zrozumiały, jeśli wydobędziemy specyficzne a priori. Zacytowany fragment wydaje się enigmatyczny właśnie ze względu na ukryty, ale powszechnie zrozumiały kontekst. Zarzuty Andrzejewskiego są tak sformułowane, że zdani jesteśmy na interpretacje.
64Zrekonstruujmy jego wypowiedź: Żydzi zajęli stanowiska, do których nie mają kwalifikacji. Po pierwsze, zawodowych. Jako ludzie z awansu nie mają odpowiedniego wykształcenia ani doświadczenia, bo jako Żydzi nie mogli wcześniej sprawować ważnych funkcji. Andrzejewski przywołuje zatem charakterystyczny antykomunistyczny argument o władzy „ludzi znikąd”. Po drugie, mówi o kwalifikacjach moralnych. Żydzi nie dostali mandatu od społeczeństwa i nie wywiązują się odpowiednio ze swoich obowiązków. Sprawują więc władzę, choć nie powinni, nie mają na to przyzwolenia, nie należą do grupy, której władza się należy. Tu następuje symetryzująca uwaga, że zastrzeżenia te dotyczą również Polaków, choć Andrzejewski nie wypowiedział się o nich osobno, a wątek pojawia się tylko w kontekście antysemityzmu i jego przyczyn. Sformułowanie „psychiczne nastawienie społeczeństwa polskiego”, jakkolwiek eufemistyczne, nie pozostawia wątpliwości co do wciąż silnego antysemityzmu po wojnie.
65Andrzejewski zarzuca Żydom łamanie „społecznej solidarności”, a więc występowanie przeciwko Polakom, działanie na ich szkodę. Można pokusić się o interpretację, że autorowi chodzi tu o Urząd Bezpieczeństwa, stąd język ezopowy – kontekstem jego wypowiedzi jest antysemicki mit o wyjątkowym „zażydzeniu” UB. Być może też chodzi mu ogólnie o udział w równie „zażydzonych” władzach komunistycznych. To ukryte założenie i zarazem kod, którym posługiwało się społeczeństwo – dzięki niemu wypowiedź Andrzejewskiego staje się jasna. Polskie społeczeństwo oburza się na obecność Żydów u władzy i „zażydzoną” ubecję podobnie jak na sponiewieranie narodowego sacrum, czyli powstania warszawskiego, i wywyższenie powstania w getcie, a więc na odwrócenie przyjętej hierarchii wartości.
66Andrzejewski nie poprzestaje na przedstawieniu „nastawienia psychicznego” polskiego społeczeństwa, zakładającego „naturalny” porządek, w którym Żydzi „znają swoje miejsce”. Pytanie retoryczne: „czy Żydzi się niczego podczas wojny nie nauczyli?”, zdradza, że świadomie lub nie pozostaje w jego horyzoncie. Chcąc nie chcąc, przyznaje, że emancypacja posunęła się za daleko lub przebiegła w niewłaściwym kierunku, a Żydzi używają Zagłady jako uzasadnienia dla swoich fatalnych powojennych poczynań, przez co umacniają w Polsce antysemityzm: „Żydzi powinni zrozumieć, iż Majdanek i Treblinka w żadnym wypadku nie okupują tych żydowskich jednostek, które ze względu na swoją obecną działalność zasługują na potępienie”94.
67Wypowiedź z wnętrza mitu żydokomuny idzie w parze z troską o wizerunek Polski za granicą – przypomnijmy, że to ważny składnik polityki pamięci. Andrzejewski otwarcie mówi o antysemityzmie i nie chce milczeć w imię ochrony polskiego wizerunku. Argument obrony dobrego imienia Polski jest jednak dla niego ważny. Antysemityzm „za granicą nie przysparza nam przyjaciół. (…) Hańbi moralność narodu polskiego, rzuca mroczny cień na dojrzałość naszego doświadczenia społeczno-politycznego”95 – stwierdza.
68Znacznie silniejszy związek z polityką pamięci widać u pozostałych autorów katolickich, przejętych hańbą pogromu, ogromnym rozmiarem powojennego antysemityzmu i międzynarodową opinią na temat Polski i Polaków.
69Jerzy Zagórski96, piszący po pogromie w Krakowie, powtarza charakterystyczną figurę katolickiego sprzeciwu, która pojawiła się wcześniej w ulotce Protest! Zofii Kossak-Szczuckiej97. Katolik powinien wykazać się odwagą, nie może milczeć, bo kto milczy, ten przywala na zło. Katolik musi się antysemityzmowi przeciwstawiać, ale zachowując miarę i proporcje:
Wystąpimy do walki z każdym objawem antysemickiej histerii w polskim narodzie, ale jednocześnie każdą próbę wysunięcia polskiego antysemityzmu na pierwszy plan udręk narodu żydowskiego będziemy poczytywali za utrudnianie sytuacji politycznej, w jakiej znajduje się Polska.98
70Antysemityzm jest zatem histerią. W innym miejscu Zagórski nazwie go ciemnotą, sprzeciwiając się lewicowym interpretacjom, które wiążą go z różnymi klasami, ale szukają w nim systematycznego wzoru, wykwitu nacjonalizmu i pracy Kościoła, żądają odpowiedzialności od inteligencji. Antysemityzm w ujęciu Zagórskiego jest raczej zamroczeniem niż kulturą. Wtóruje mu Jerzy Zawieyski, który zapewnia, że „literatura polska na całej przestrzeni jej dziejów nie ma w sobie cienia nienawiści rasowej”99, i boleje nie tylko nad sytuacją wewnętrzną, lecz także nad opinią o Polsce jako kraju antysemickim. Przyznaje przy tym, że po wojnie antysemityzm odżył i wzmocnił się, a i podczas okupacji był silnie obecny.
71Zawieyski posługuje się eufemizmami: „powiedzmy odważnie, że nie w całym społeczeństwie był jednoznaczny stosunek do tragedii Żydów”100. W porównaniu z opisywanymi wcześniej relacjami alternatywnymi stwierdzeniu temu brakuje nie tylko odwagi, lecz także konkretów. Podobnie ostrożny w formułowaniu sądu jest Zagórski, który sprzeciwia się opinii, jakoby polski antysemityzm był kluczowy dla położenia Żydów. Od razu wkracza na poziom „my”101, które nie będzie tolerować dyskursu żydowskich oskarżeń. Poziom „my” to poziom polityki międzynarodowej, bowiem – jak wyjaśnia autor – konsekwencją oskarżeń o antysemityzm jest komplikowanie sytuacji międzynarodowej Polski. Zagórski skupia się na tym właśnie wątku, interesuje go, kto traci, a kto zyskuje na opinii pogromowców. Ucieka się przy tym do starego tropu, znanego z prasy konspiracyjnej, ale też pism Marii Kann i Zofii Kossak-Szczuckiej102, a mianowicie twierdzi, że oskarżanie Polaków o sprawstwo wynika z chęci wybielenia Niemców ze zbrodni Zagłady. Karkołomnie łączy tę sugestię z koncepcją prowokacji:
Niestety, zaszły w kilku miejscowościach mniej więcej w jednym czasie (w Krakowie 11 sierpnia) wypadki, które dowodzą, że są u nas ludzie nieodporni na prowokacje… Prawda, pewnie, ogień się nie rozlał na całe społeczeństwo. Ale jest też prawdą, że reakcja na prowokację miała charakter żywy.103
72Zagórski wprawdzie pyta o sprawcę, ale tonie w rozważaniach, kto korzysta z sytuacji i kto jest prowokatorem:
Prowokacji mogli się dopuścić tylko tacy wrogowie Polski, którzy jednocześnie dążą do skompromitowania Polski, obniżenia jej autorytetu, osłabienia pozycji w świecie cywilizowanym, wreszcie ograniczenia jej suwerenności, ale którym także nie zależy na polepszeniu sytuacji Żydów w Polsce.104
73Wywód jest enigmatyczny, ale końcowa uwaga sugeruje, że „wrogowie Polski” przynajmniej z pozoru troszczą się o poprawę sytuacji Żydów. Jeśli wziąć pod uwagę informację o ograniczaniu suwerenności oraz odcinaniu od „cywilizowanego świata” (bo dla Zagórskiego – inaczej niż dla Kuli czy Gila – mówienie o polskiej przemocy do tego się właśnie sprowadza), z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy uznać, że autor uznał komunistów za sprawców czy też prowokatorów pogromu105. Dalej Zagórski zapewnia, że nie może to być nieoficjalny ani oficjalny „obóz szczerze polski”. W masie ogólników koncepcja komunistycznej prowokacji zlewa się z wyłączaniem sprawców pogromu z polskiej wspólnoty jako niegodnych miana chrześcijan i Polaków. Tę ostatnią strategię znamy już z wojennej odsłony polityki pamięci. Nie tylko pogromy, ale przede wszystkim mówienie o nich („rozdmuchiwanie”) to „wielka akcja ratowania honoru Niemiec, która jest dla nas, Polaków, specjalnie groźna i musi się odbywać naszym kosztem”106. Słowa Zagórskiego przypominają fragmenty z tekstu Zofii Kossak-Szczuckiej, autor mówi: „Zresztą nie był i czasu wojny Niemcom obcy plan obciążenia Polaków winą za wymordowanie Żydów europejskich w oczach świata w razie porażki”107.
74Dalej następuje pełna reprodukcja polityki pamięci z jej charakterystycznymi elementami. Polacy nie splamili się udziałem w Zagładzie, nie dali się w nią wciągnąć – w przeciwieństwie do Łotyszów, Ukraińców czy Litwinów108. Mimo opinii antysemitów okazali się wyjątkowo odporni na niemiecką propagandę109. Polscy antysemici przeszli podczas wojny przemianę i bronili Żydów przed pogromami. Pogrom warszawski z 1940 roku relacjonuje Zagórski następująco:
ogłoszono wyrostkom dziesięcioi dwunastoletnim, że Żydzi zabili polskiego chłopca. Niewielka grupa chłopców, głównie z przedmieść, pobiegła do dzielnicy, gdzie jeszcze wówczas nieoddzieleni murem mieszkali Żydzi, i rzuciła się na nich z gołymi pięściami. Na czas sprowadzeni reporterzy niemieccy sfilmowali zajście, potem sfilmowali, jak żandarmi uśmiercali z kolei owych chłopców. Tego, jak potem auto ciężarowe wywoziło trupy postrzelanych chłopców, już pewnie nie sfilmowano. Owego dnia widziałem się ze Stanisławem Piaseckim, byłym redaktorem „Prosto z mostu”, uczynił wszystko, aby ta młodzież, w stosunku do której zachował autorytet, przeciwdziałała ekscesom i niosła pomoc w potrzebie Żydom. Podobnie jak on postępowali wszyscy przywódcy politycznych odcieni polskich organizacji porozumiewających się między sobą. Ich autorytetowi, ich trosce o godność moralną narodu w niemałej mierze zawdzięczamy, że opisany wypadek był jedynym i ostatnim zwycięstwem prowokatorów za czasu okupacji.110
75W relacji tej rozpoznajemy charakterystyczne elementy polityki pamięci: zewnętrzna inspiracja, zbrodni dopuszcza się nie społeczeństwo, ale margines (grupa nieliczna, młodociani, poddani manipulacji, źle wykształceni, z przedmieść), przedwojenni antysemici, jak całe polskie podziemie, chronią Żydów i im pomagają, a pogrom był tylko jeden, więc właściwie nie ma o czym mówić.
Mam respekt dla polskiej lewicy, ale jeśli chodzi o sprawę żydowską podczas okupacji niemieckiej, to wiemy doskonale, że szeregi owej lewicy niczym absolutnie się nie różniły od innych ugrupowań, oczywiście prawdziwie polskich, a nie rzuconych na pastwę prowokatorów. endecka, tak, endecka „Walka” tyleż ma zasług w zwalczaniu hitlerowskiej prowokacji antysemickiej, co pisma WR-N-u czy stronnictw ogniskujących się wokół Armii Ludowej111
– czytamy dalej.
76W świetle przedstawianych badań historycznych oraz badań prasy podziemnej112 obraz Zagórskiego niewiele ma wspólnego z rzeczywistością i stanowi klasyczny przykład strategii obronnej. Jego narracja tak dalece wpisuje się w ramy modulujące pamięć, że nie troszczy się o wierność niedawnym przecież doświadczeniom, bo trudno uwierzyć, żeby Zagórski żadnej podziemnej prasy nacjonalistycznej nie czytał.
77Po pogromie kieleckim w jeszcze wyższe tony uderza na łamach „Tygodnika Powszechnego” Stefania Skwarczyńska. Przeżywając „dni palącego wstydu”113, przyznając, że w pogromie uczestniczyły wszystkie klasy społeczne, odrzuca ideę prowokacji. „Odpowiedzialności nie zrzucimy z siebie”114 – zapewnia, wskazując, że klęskę poniosły zarówno komunizm, jak i katolicyzm. Dlatego wzywa do pracy nad sobą i społecznej zmiany115. „Nie wątpimy, że rzeczywistość spod znaku Deklaracji Praw Człowieka nie zaśpi gruszek w popiele”116 – pisze Skwarczyńska i jako katoliczka skupia się na problemie jej samej bliższym, a więc na katolicyzmie i jego roli w Zagładzie. Podkreśla, że słowa potępienia i oburzenia są niewystarczające i „trzeba w imię Chrystusa rozpocząć regularną misję”117.
78Misja ma polegać na upowszechnianiu dotychczasowego stanowiska Kościoła, które Skwarczyńska uznała za właściwe i zasadne. Pech chciał, że dzień później episkopat wystosował oświadczenie118, które utwierdzało antysemicki mit żydokomuny i piętnując sprawców bezpośredniej przemocy, winę za antysemityzm zrzuciło na Żydów. Skwarczyńska znać go nie mogła, trzeba jednak zauważyć, że wcześniejsze głosy Kościoła i jego reakcje na pogromy utrzymane były w podobnym tonie. Badaczka zdaje się tego nie zauważać lub też podziela opinie hierarchii.
79Dalsza część jej rozważań – przypomnę: prowadzonych bezpośrednio po pogromie kieleckim – nie pozostawia złudzeń. Autorka snuje refleksje na temat roli Kościoła i polskiego społeczeństwa podczas okupacji:
Niemcy wymordowali w Polsce kilka milionów Żydów, zostało ich zaledwie kilkaset tysięcy. Z tych kilkuset tysięcy zaledwie drobny odsetek wyratował się od zbiorowego mordu na własną rękę czy przypadkiem (na przykład po obozach). Większość uratowali Polacy – chrześcijanie, katolicy. Wspomagali tych, co się ukryli po lasach. Ale większość uratowali bezpośrednio, kryjąc ich po swoich piwnicach i mieszkaniach (…). Niekiedy – nie przeczę – mieli z tego korzyść materialną, ale najczęściej [wyróżnienie – K.C.] tak postępowali, bo tak trzeba. Bo tak nakazywał im głos sumienia, prosta postawa człowiecza urobiona przez wieki kultury chrześcijańskiej.119
80Postawa polskich katolików wobec Żydów sprowadzała się zatem do pomocy i heroizmu, które wynikały z nauczania Kościoła i, szerzej, kultury chrześcijańskiej – szczególnie zasłużeni są tu „reprezentatywni katolicy”, czyli zakony i duchowieństwo. Polscy katolicy nie tylko ofiarnie ratowali Żydów, ale pozostawali przy tym niezmiernie skromni, milczeli o swojej ofierze: „nie pisało się o tych rzeczach, może dlatego że głupio chwalić się czymś oczywistym”120.
81To radykalna wersja polityki pamięci, w której nie ma miejsca nawet na „zdrowe centrum i chory margines”. O wydawaniu Żydów, ich prześladowaniu, polskim antysemityzmie w ogóle się nie mówi. Problem znika bezpowrotnie, ponieważ ratowanie Żydów w imię katolicyzmu było rzekomo czymś oczywistym121. Co więcej, w tekście, który dotyczył pogromu kieleckiego, Skwarczyńska wzywa Żydów, by wypełnili swój obowiązek, to jest zdali sprawę z owej ochrony i polskiego miłosierdzia:
Słowo o prawdzie staje się obowiązkiem. Ale czyim? Myślę, że nie tych, którzy w każdej sekundzie dawali swoje życie za brata swojego. Ale że to jest obowiązkiem tego brata. Wiem, że jest to trudne; do głosu powołani są nie tylko ci, w których papierach oficjalnie jest wpisana narodowość żydowska. Ale i ci pochodzenia żydowskiego, którzy byli i są Polakami tak jak każdy z nas. (…) Powiedzcie sobie tak, jak myśmy sobie niegdyś powiedzieli wobec Wam grożącego nieszczęścia: tak trzeba. Oddajcie nam w momencie odwagi cywilnej dług zaciągnięty u naszej odwagi żołnierskiej, niebacznej na ryzyko śmierci.122
82Żydowska niewdzięczność za ocalenie i żydowskie tchórzostwo zawiązały sojusz, dlatego Żydzi milczą o polskiej pomocy, przedstawiając czasy okupacji w fałszywym świetle. Motyw żydowskich urazów i niewdzięczności powraca także w tekście Marii Kann Martwa fala 123. Wydaje się stałym składnikiem katolickiej polityki pamięci, uzupełnionym jeszcze o rachunek win i symetrię traum katolickich oraz żydowskich. O winach katolickich nie ma jednak mowy w ogóle, co najwyżej o winie bycia „nie dość katolikiem”, jak to w cztery dekady później sformułował Jan Błoński124.
83Żydzi nie chcą przyznać, że „nie jest najgorzej z kulturą chrześcijańską w katolickiej Polsce, skoro niedawno zdała egzamin dziejowy w najtrudniejszych warunkach” – stwierdza Skwarczyńska i dodaje: „Żydzi w Polsce uratowani przez heroiczną postawę polskiego społeczeństwa są kupieni polskim sercem: są i nadal pod opieką naszej chrześcijańskiej kultury”125. Konstatacja taka jako wytłumaczenie pogromu, jako remedium na pogrom czy antysemityzm w ogóle, jako program, forma „pracy katolickiej” wydaje się aberracyjna, jeśli nie zrozumiemy, jak silnie polityka pamięci formatowała nie tylko świadomość niedawnej przeszłości, ale także obraz teraźniejszych konfliktów. Fakt, że tak łatwo udawało się zignorować wiedzę, że miesiąc wcześniej Polacy zamordowali trzydzieści siedem osób ocalałych z Zagłady, najdobitniej świadczy o jej potędze.
84Powojenna katolicka polityka pamięci reprodukuje wiele fabularyzacji oraz wartościowań powstałych jeszcze w czasie okupacji, jak choćby motyw żydowskiej niewdzięczności, polskiej samotnej i heroicznej pomocy, żydowskich urazów i niesprawiedliwości, żydowskiej nieumiejętności obiektywnego opowiedzenia o wojnie. W przeciwieństwie do głosów lewicowej inteligencji katolicki głos nie rozpoznaje wzorów, trwałych schematów myślenia i wartościowania, które kultura katolicka przenosiła i wzmacniała. Przeciwnie, ucieka od refleksji, kwalifikując wojenne i powojenne zachowania jako „ciemnotę”, jednostkowe aberracje lub całkowicie je pomijając. Katolicka polityka pamięci starannie unika namysłu nad przedwojennym antysemityzmem oraz jego związkami z Kościołem. Nie zadaje pytań ani o codzienne i odświętne praktyki wiernych, ani o postawę hierarchów, katolickiej prasy czy świeckich katolickich elit.
Podsumowanie
85Świadectwa alternatywne wobec polityki pamięci w latach czterdziestych pochodzą od przedstawicieli różnych środowisk, osób o różnych zapatrywaniach. Ich alternatywność w niektórych przypadkach można określić jako stopniowalną czy względną – w pewnych aspektach przeciwstawiają się polityce pamięci, w innych ją powielają. Dotyczy to zwłaszcza głosów, które określiłam mianem katolickich, szczerze sprzeciwiających się prześladowaniom i pogromom, brzydzących się przemocą, niestroniących od krytycznych uwag pod adresem polskiego społeczeństwa i jego zachowań, ale niedostrzegających ogólniejszych i powtarzalnych przemocowych wzorów kultury oraz systematycznego wykluczania, zwłaszcza w obrębie praktyk katolickich. Głosy te trudno zaliczyć do grupy świadectw alternatywnych sensu stricto. W większym stopniu powielają one politykę pamięci niż ją kwestionują.
86Rozpoznawalnym rysem świadectw rzeczywiście alternatywnych, radykalnie zrywających z polityką pamięci, jest akces do nowego porządku126, uznanie nacjonalizmu i katolicyzmu za źródło i motor antysemityzmu. Cechą wyróżniającą te świadectwa jest sprzeciw wobec status quo oraz utrwalonych sposobów mówienia i myślenia – o przedwojennej Polsce, czasach okupacji, a zwłaszcza o powojennej rzeczywistości. Przekroczenie to oznacza bunt wobec trwałych i powtarzalnych praktyk oraz wyobrażeń skazujących Żydów na podporządkowanie, złamanie społecznej zgody na ich podrzędny status, a przede wszystkim wyłamanie się z zasady ochrony polskiego wizerunku.
87Ten sprzeciw napotykał opór ze strony silnej polityki pamięci. Świadectwa alternatywne jasno uzmysławiały, że po wojnie przemoc wobec Żydów wciąż trwała, niektórzy mówili wręcz o jej nasileniu. Ich autorzy zwracali uwagę na ciągłość sytuacji wojennej i przedwojennej, pokazywali odpowiedzialność inteligencji za ten stan rzeczy (zwłaszcza Franciszek Gil i Witold Kula), nie oszczędzali też Kościoła katolickiego ani zbrojnego podziemia. Ich ogromną zasługą było wskazanie na trwałe wzory kultury jako przyczynę sytuacji Żydów, nie zaś tej kultury niedostatek. Dość powszechnie jednak wyrażali wiarę, że kultura polska w swojej „najbardziej wartościowej” części sprzeciwia się dyskryminacji i nienawiści.
88Autorzy świadectw alternatywnych bez znieczulenia przedstawiali obraz społecznej całości, wyłamując się z narracji o zdrowym centrum i skażonych antysemityzmem peryferiach, pokazywali system zależności i przeobrażeń społecznych, a Polaków jako uczestników i beneficjentów Zagłady, zadowolonych w swej masie z „ostatecznego rozwiązania”, nieskorych do rewizji antysemickich zachowań i poglądów.
89Powstaje pytanie, w jaki sposób głosy te były odbierane i rozumiane. Artykułowały przecież niezmiernie istotny sprzeciw wobec zastanej sytuacji, były publikowane w kluczowych periodykach tamtego czasu, uznawano je więc za ważne. Niestety, nie spowodowały głębszych i trwałych następstw, nie przeorały świadomości społecznej, nie zmieniły paradygmatu myślenia o Żydach w Polsce. Po części zostały zapomniane, po części zepchnięte na margines lub przetworzone. Za dobry przykład może posłużyć Andrzejewski i jego Wielki Tydzień, który pozostał tekstem znanym i rozpoznawalnym, ale był przedmiotem swoistej obróbki, podlegał przekształceniom, które podyktowała polityka pamięci.
90Świadectwom alternatywnym jak cień towarzyszyła polityka pamięci. Jak już wspomniałam, uprawiali ją również ci, którzy sprzeciwiali się pogromom, brzydzili się przemocą względem Żydów i nie identyfikowali z nacjonalizmem, w tym także liberalni katolicy. Powojenna polityka pamięci reprodukowała zasadnicze rysy narracji ukształtowanych już podczas wojny, ale też dodawała nowe, wzmocniła mit żydokomuny, wskazywała na komunizm jako bezpośrednią przyczynę antysemityzmu, jako jego motywację, paliwo niechęci, która w polskim społeczeństwie miała być odpowiedzią na powojenne zmiany społeczno-polityczne. Świadectwa alternatywne niejednokrotnie wskazywały na antykomunizm jako rozsadnik powojennego antysemityzmu i w świetle powyższych badań trudno się z tą tezą nie zgodzić.
Notes de bas de page
1 Zob. rozdział 1 w niniejszym tomie.
2 Współczesne memory studies uważają je za kluczowe.
3 Polegam w tej sprawie na pracach historycznych; zob. J. Tomaszewski, Niepodległa Rzeczpospolita, w: Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1993; Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, ŻIH, Warszawa 2011; N. Aleksiun, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1959), Trio, Warszawa 2002; Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, red. J. Tomaszewski, Trio, Warszawa 1997; Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, opr. A. Cała, H. Datner-Śpiewak, ŻIH, Warszawa 1997; e. Mironowicz, Polityka narodowościowa PRL , Białoruskie Towarzystwo Historyczne, Białystok 2000.
4 Liczba powracających z ZSRR obejmuje zarówno osoby wcześniej deportowane w głąb Rosji, jak i mieszkańców dawnych terenów II Rzeczpospolitej. Straty ludności żydowskiej w Polsce podczas wojny wynoszą ok. 90–95 procent.
5 Zob. M. Pisarski, Emigracja Żydów Polskich w latach 1945–1951, w: Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce…, dz. cyt.; A. Cała, Mniejszość żydowska, w: Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresie przełomów politycznych (1944–1989), red. P. Madajczyk, PWN, Warszawa 1998.
6 E. Koźmińska-Frejlak, Polska jako ojczyzna Żydów – żydowskie strategie zadomowienia się w powojennej Polsce (1944–1949). Zarys problematyki, „Kultura i społeczeństwo” 1999, z. 1, s. 121.
7 Zob. M. Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Znak, Kraków 2013; J.T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Znak, Kraków 2008; A. Skibińska, Powroty ocalonych, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. engelking, J. Leociak, D. Libionka, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2007.
8 J.T. Gross, Strach, dz. cyt., s. 121; „napaści na Żydów nie były skrytobójstwami planowanymi w tajemnicy, dokonywanymi cichaczem pod osłoną nocy. Przypadkowi świadkowie zbrodni – rozbawieni współpasażerowie uprowadzonego Liberfreunda czy młodzież parczewska ochoczo asystująca w pogromie, podczas którego zamordowano kilka osób – również mieli poczucie, że zabijanie Żydów nie jest niczym karygodnym. Wszystko to razem odzwierciedla społeczne uznanie mordowania Żydów za akt mieszczący się w normach akceptowalnego zachowania”, tamże, s. 64.
9 Tamże, s. 48; na temat sytuacji po wojnie pisał także M.J. Chodakiewicz, który za cel wyraźnie postawił sobie reprodukcję, a nawet wzmocnienie polskiej polityki pamięci i „zneutralizowanie” opisu wyłaniającego się z książki J.T. Grossa. Zob. M.J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, IPN, Warszawa 2013.
10 A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie, w: Następstwa zagłady Żydów, dz. cyt.
11 Z udziałem dzisiejszych bohaterów narodowych, np. Ognia. „Po zatrzymaniu jadącego do granicy autobusu z dwudziestoma sześcioma Żydami banda «Ognia» zamordowała wtedy jedenaście osób, raniła siedem, podczas gdy osiem uciekło do Nowego Targu. W pamiętniku samego «Ognia» – Józefa Kurasia – znajdziemy z tej okazji następujący zapis: «Witaj majowa jutrzenko! W nocy samochód z Żydami. Mieli być przeprowadzeni przez granicę. Przed Krościenkiem do rowów. Salci krzyczy: Panie Ogień, taką nieładną demokrację pan robi. Ucięto język». O Kurasiu warto wiedzieć – skoro mu z błogosławieństwem prezydenta Rzeczypospolitej w 2006 roku postawiono pomnik w Zakopanem za to, że wojował z komunistami – że był jeszcze w 1945 roku przez pewien czas szefem Urzędu Bezpieczeństwa w Nowym Targu”; J.T. Gross, Strach, dz. cyt., s. 158.
12 Zob. G. Sołtysiak, Akcja pociągowa, „Przegląd” 9 lipca 2001; w artykule przytoczono liczne relacje żydowskich ofiar napadów; A. Cała, Pokłosie nazizmu. Ideologia antysemicka w Polsce powojennej, w: tejże, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, ŻIH, Warszawa 2012.
13 Zob. A. Cała, Mniejszość żydowska, dz. cyt. s. 252; D. engel, Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland, 1944–1946, „yad Vashem Studies” 1998, nr 26.
14 Jednym z wielu przykładów jest historia 20 więźniów Auschwitz, którzy próbowali osiedlić się w Rejowcu, a po pogróżkach listownych wycofali się do Chełma i zamieszkali w domu CKŻP; Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968, dz. cyt., s. 27.
15 Ł. Krzyżanowski, Dom, którego nie było. Powroty ocalałych do powojennego miasta, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016. Zob. także Po zagładzie. Co czekało na Żydów, którzy po wojnie chcieli wrócić do swoich domów?, „Newsweek” 15 stycznia 2017, http://www.newsweek.pl/wiedza/historia/zydzi-po-ii-wojnie-swiatowej-jak-wygladaly-ich-powroty-do-domow-,artykuly,403464,1.html (dostęp: grudzień 2017).
16 Rola milicji i Urzędu Bezpieczeństwa podczas pogromu w Kielcach stanowi tu najlepszy przykład; zob. B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach. 4 VII 1946 r., Bellona, Warszawa 1992. Szczegółowo rolę przedstawicieli władzy opisuje Joanna Tokarska-Bakir w niezmiernie szczegółowej pracy Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, Czarna Owca, Warszawa 2018.
17 Warto przy tym podkreślić, że w aparacie bezpieczeństwa oraz milicji na szczeblu wojewódzkim często pojawiały się osoby w przeszłości należące do NSZ lub ONR. Zob. J. Tokarska-Bakir, Pod klątwą, dz. cyt.
18 J.T. Gross, Strach, dz. cyt., s. 136.
19 Wokół pogromu kieleckiego, red. Ł. Kamiński, J. Żaryn, t. 1, IPN, Warszawa 2006, s. 190; zob. także A. Michnik, Pogrom kielecki. Dwa rachunki sumienia, „Gazeta Wyborcza” 9 czerwca 2006.
20 Wokół pogromu kieleckiego, dz. cyt., t. 1, s. 185–201.
21 S. Mikołajczyk, Gwałt na Polsce, CDN (drugi obieg), Warszawa 1983.
22 Wokół pogromu kieleckiego, dz. cyt., t. 1.
23 Na fali wzmożenia polityki historycznej, ale wbrew wynikom śledztwa prowadzonego przez tę instytucję, drugi tom publikacji IPN dotyczącej pogromu kieleckiego powraca do koncepcji komunistycznej prowokacji; zob. Wokół pogromu kieleckiego, red. L. Bukowski, A. Jankowski, J. Żaryn, t. 2, IPN, Warszawa 2008; opinie historyków spoza IPN przytacza i analizuje Joanna Tokarska-Bakir; zob. Pogrom kielecki – decydujący był antysemityzm. Z Joanną Tokarską-Bakir rozmawia Marta Duch-Dyngosz, „Znak” czerwiec 2016, nr 733; B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach 4 VII 1946, w: Ludzie ludziom. Żydzi – Kielce – Pamięć, Stowarzyszenie im. Jana Karskiego, Kielce 2009.
24 Tony te pojawiają się również znacznie później, choćby w słynnym tekście Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 11 stycznia 1987. O przemożnej sile tego dyskursu niech świadczy fakt, że nawet historykom literatury, których zasługi w badaniu Zagłady trudno podważać, zdarza się mówić o żydowskiej nadwrażliwości: „Ocaleni z Holocaustu, a zwłaszcza ci, którzy przetrwali okupację na ziemiach polskich, byli często przekonani o współodpowiedzialności Polaków za Zagładę. Abstrahując od faktycznych aktów przemocy, których doświadczali Żydzi od Polaków, działał efekt zawiedzionej miłości, goryczy, żalu, jakie zwykle przepełniają duszę ofiary. W tej perspektywie każdy najmniejszy gest dobrej woli urastał do rangi czegoś niezwykłego, ale i – odwrotnie – obojętność, brak współczucia wywoływały szczególny ból u napiętnowanych Żydów”, S. Buryła, Powojenne losy Żydów, w Literatura polska wobec Zagłady 1939–1968, red. D. Krawczyńska, S. Buryła, J. Leociak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016, s. 314.
25 W latach czterdziestych jest to powtarzający się motyw. Na marginesie warto zauważyć, że był to sposób radzenia sobie z przeszłością, który akceptowało wielu ocalałych. Wyparcie przeszłości, koncentrowanie się na teraźniejszości i przyszłości, otwarcie na pracę i wspólnotę to powtarzające się motywy żydowskich strategii radzenia sobie z traumą. Mają one jednak zasadniczo inną funkcję niż w polskiej polityce pamięci; zob. E. Koźmińska-Frejlak, Polska jako ojczyzna Żydów, dz. cyt. Skrajnym przypadkiem wyparcia niechcianej przeszłości i skoku w nową rzeczywistość aż do stworzenia zupełnie nowej tożsamości może być postać Ireny Gelblum, która odrzuciła przeszłość bohaterki żydowskiego ruchu oporu, działaczki ŻOB i ofiary Holokaustu i stworzyła najpierw postać dziennikarki Ireny Wiszniewicz, a potem włoskiej katolickiej poetki Ireny Conti di Mauro; zob. R. Grzela, Wybór Ireny, PWN, Warszawa 2014; wywiad z Remigiuszem Grzelą w „Newsweeku” 29 października 2014, http://www.newsweek.pl/kultura/historia-ireny-gelblum-nowa-ksiazka-grzeli-wybor-ireny-newsweek-pl,artykuly,350723,1.html (dostęp: czerwiec 2017).
26 To inteligencja, przynajmniej w Polsce w tamtym czasie, jest producentką dyskursu prawomocnego, by użyć określenia Pierre’a Bourdieu. Jakkolwiek w toku rewolucji komunistycznej sytuacja ta ulega zmianie, wciąż jednak hegemonia inteligencji, niezależnie od tego, czy była ona głosem zwolenników rewolucji, czy też głosem jej przeciwnym, pozostała niewzruszona. Zob. A. Zawadzka, Zanikanie komunizmu w PRL-u. Przypadek dyskursu o inteligencji, w: Komunizm – idee i praktyki w Polsce 1944–1989, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.
27 Zob. mój tekst Inteligencja i chłopi. Obrazy antysemityzmu podczas Zagłady, „Studia Historyczno-Literackie” (w druku). Prawdopodobnie można znaleźć teksty autorów, którzy nie zaliczali się do inteligencji nawet w pierwszym pokoleniu, ale ich głos nie podlegał tak silnej reprodukcji w czasopismach literackich i kulturalnych, zazwyczaj wypowiadano się raczej w ich imieniu.
28 Postawie Zofii Nałkowskiej oraz jej reakcji na Zagładę poświęciłam osobne studium; zob. Mamy bombę i nie zawahamy się jej zakopać, w: Zagłada w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej. Tekst i konteksty, red. T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016. Warto też w tym miejscu przywołać teksty pozostałych autorów książki.
29 Stanowią osobny nurt, który częściowo wykracza poza politykę pamięci, a częściowo ją reprodukuje; do tej sprawy jeszcze powrócę.
30 W. Kula, Nasza w tym rola (głos pesymisty). Był to tekst niepublikowany za życia autora – po raz pierwszy ukazał się w książce Marcina Kuli Uparta sprawa. Żydowska? Polska? Ludzka? Universitas, Kraków 2004. W niniejszym tekście cytuję za: Przeciw antysemityzmowi, wybór, wstęp i oprac. A. Michnik, Universitas, Kraków 2010, t. 2, s. 141–151.
31 Choć z pewnością nie można powiedzieć, że wszyscy oni uważali się za komunistów.
32 W. Kula, Nasza w tym rola, dz. cyt., s. 149.
33 O znaczeniu tego tekstu dla polskiej kultury pisze T. Wójcik, Karuzela pod murami getta. Uwagi o „Campo di fiori” Czesława Miłosza, w: „Ojczyzna Polszczyzna” 1996, nr 4, s. 31–33.
34 Cyt. za C. Miłosz, Wiersze, Znak, Kraków 2001, t. 2, s. 78.
35 N. Gross, Dzieje jednego wiersza, „Kresy” 1995, nr 21, s. 276–279.
36 Zob. R. Matuszewski, Nieruchoma karuzela na pl. Krasińskich, Plus Minus, „Rzeczpospolita” 10 maja 2003, s. A10; T. Szarota, Karuzela na placu Krasińskich, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2009.
37 „Mówienie o tym, że tłumy się bawią i są radosne, jest w moim przekonaniu nadużyciem. Ktoś bujał się na karuzeli, lecz to nie dowód, że wszyscy na placu odbierali to z aprobatą albo uczestniczyli w zabawie. Miłosz napisał te słowa, nie zdając sobie sprawy, że przekracza niebezpieczną granicę (…) Zależało mi, by pokazać, że ci ludzie zgromadzeni na placu Krasińskich stali przerażeni tym, co widzą. W tym tłumie był Miłosz”, T. Urzykowski, Czy śmiały się tłumy wesołe?, wywiad z T. Szarotą, „Gazeta Wyborcza” 24 kwietnia 2009, s. 18.
38 „Tomasz Urzykowski: Jaki był stosunek Polaków do ginących w getcie Żydów? Jakie postawy były najbardziej powszechne? Tomasz Szarota: Żaden historyk nie jest w stanie na to odpowiedzieć”, tamże.
39 Wybiórczo, bo wiele dokumentów mówi właśnie o zadowoleniu z Zagłady; zob. D. Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i Materiały, red. A. Żbikowski, IPN, Warszawa 2006, s. 129–136.
40 „Nie mogę sobie wyobrazić, że ktoś widzi pożar i jest radosny. Od utworzenia getta przez jego mury przedostawały się informacje o panujących tam warunkach. Potem ruszyły transporty do Treblinki. Znaczna część warszawiaków była przekonana, że jak Niemcy wymordują Żydów, zrobią to samo z Polakami. W jednym ze sprawozdań Delegatury Rządu na Kraj opracowanym w trakcie trwania powstania w getcie czytamy: «Ta wojna żydowsko-niemiecka wywołała współczucie i podziw ze strony aryjskiej Warszawy»”, tamże; zob. także T. Szarota, Czy śmiały się tłumy wesołe?, „Rzeczpospolita” 28 lutego 2009, s. 10.
41 Pojawia się również w Kobiecie cmentarnej Zofii Nałkowskiej; zob. Zagłada w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej, dz. cyt.
42 J. Andrzejewski, Wielki tydzień, w: tegoż, Nibygaj i inne opowiadania, PIW, Warszawa 1967. Wszystkie cytaty pochodzą z tego wydania. Pierwotna wersja tekstu powstała w 1943 roku i się nie zachowała. O miejscu opowiadania w twórczości pisarza zob. A. Synoradzka-Demadre, Jerzy Andrzejewski: przyczynek do biografii prywatnej, Krytyka Polityczna, Warszawa 2017.
43 A. Sandauer, „Wielki Tydzień” Jerzego Andrzejewskiego, czyli dwie redakcje jednego utworu, w: tegoż, O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku (rzecz, którą nie ja powinienem był napisać…), Czytelnik, Warszawa 1982, s. 40–43.
44 J. Wróbel, Tematy żydowskie w prozie polskiej 1939–1987, Universitas, Kraków 1991.
45 Zob. M.G. Levine, Niejednoznaczność moralnego oburzenia wyrażonego przez Jerzego Andrzejewskiego w „Wielkim Tygodniu”, tłum. D. Rybiska, M. Waligórska, „Kwartalnik Artystyczny” 1997, nr 4, s. 119–131.
46 Zob. A. Molisak, Kilka uwag o schematach i literaturze, „Midrasz” 2006, nr 3, s. 17–18.
47 Więcej na ten temat znaleźć można w tekście T. Żukowskiego, Autowizerunek po katastrofie. Zofia Kossak-Szczucka i Jerzy Andrzejewski: dwa polskie świadectwa Zagłady z lat 40., „Poznańskie Studia Polonistyczne” 2015, nr 25 (45), s. 165–186. Żukowski przedstawia mechanizm nagonki, cały splot społeczny, który się wokół ukrywających Żydów wytworzył.
48 Zob. Jerzy Andrzejewski czytany na nowo, red. A. Kasperek, J. Wróbel, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015.
49 „i dalej, że dla niej, jako dla wierzącej katoliczki, zajątrzona od tylu wieków tragedia Żydów jest najboleśniejszą próbą dla chrześcijańskich sumień. Kogóż bowiem, jeśli nie chrześcijan, poruszyć powinien okrutny los najnieszczęśliwszego z narodów, plemienia, które raz odrzuciwszy prawdę, ciągnie za sobą ciężar zdrady wśród niewiarygodnych cierpień, poniżeń i krzywd”, J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, dz. cyt., s. 336.
50 O postaci Ireny jako „pięknej Żydówki” zob. P. Ratajska, Polityka tożsamości literatury polskiej. Żydówka – obcość nieprzekraczalna w „Wielkim Tygodniu” Jerzego Andrzejewskiego i „Przy torze kolejowym” Zofii Nałkowskiej, „Refleksje” 2013, nr 8.
51 Postać Anny, czyli „prawdziwej katoliczki”, skutecznie uniemożliwia postawienie pytania o historyczny i faktyczny związek katolicyzmu i antysemityzmu – podobnie jak w tekście Błońskiego widzimy tu strategię „nie dość byliśmy katolikami” i przeświadczenie, że to właśnie katolicyzm miałby leczyć z antysemityzmu, co w kontekście historycznym wydaje się nieuzasadnione. J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, w: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., t. 2, s. 1076–1091.
52 Oddział liczy co najmniej kilkanaście osób, to dzieci właściwie – skojarzenia z „Kanałem” nasuwają się same, podobnie jak z powstaniem warszawskim. Sceny wejścia do getta są przeplatane scenami Ireny w napięciu robiącej skręty i zapalającej w łóżku papierosa – kiedy ma go zapalić, następuje wybuch przy wysadzaniu muru. To splecenie obu wątków podkreśla ich kontrast – biernej Ireny i aktywnych młodzianków, którzy ruszają na beznadziejny bój, poświęcając swoje życie w ofierze.
53 W tekście Andrzejewskiego karuzele się nie kręcą.
54 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 1086.
55 L. Hering, Ślady, Czarna Owca, Warszawa 2011. Wszystkie cytaty pochodzą z tego wydania.
56 Zebrane w książce opowiadania były w części drukowane: Zieleniak – „Kuźnica” 16 grudnia 1945, s. 3; Ślady – „Kuźnica” 1 kwietnia 1946, s. 8. Przedruk w: W oczach pisarzy. Wybór opowieści wojennych (1939–1945), opracował Gustaw Herling-Grudziński, Rzym 1947, Instytut Literacki, s. 327–334; fragmenty w: Wypisy szkolne dla klasy VIII szkoły podstawowej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1947. Meta – „Kuźnica” 11 listopada 1945, s. 3–4 (fragment rozdziału I); „Głos Ludu”, dodatek tygodniowy literackosatyryczny, 28 października 1945, s. 10 (rozdział V).
57 Nie uniknęli tej pułapki nawet znakomici historycy, zob. M. Zaremba, Wielka trwoga, dz. cyt.
58 Fragmenty te znajdują potwierdzenie w rozpoznaniach historyków, którzy analizowali prasę konspiracyjną czasów Zagłady; zob. rozdział 1 w niniejszym tomie.
59 Zob. s. 65 i nast. w niniejszym tomie.
60 K. Wyka, Życie na niby, Warszawa 1957; tekst powstał w czasie wojny, ukazał się jednak dopiero w 1957 roku.
61 Zob. mój tekst Życie na niby, czyli diagnoza na serio. Polski świadek Zagłady, w: Lata czterdzieste. Początki polskiej narracji o Zagładzie, red. M. Hopfinger, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.
62 K. Wyka, Życie na niby, dz. cyt., s. 94.
63 Tamże.
64 Tamże, s. 131.
65 Nie jest to obraz stworzony czy wymyślony przez Wykę, został zaczerpnięty z rzeczywistości, z sytuacji przeszukiwania popiołów. Zob. tekst Stanisława Stommy napisany latem 1947 roku, dotyczący Oświęcimia: Problem Oświęcimia, „Tygodnik Powszechny” 6 lipca 1947.
66 Zob. A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach…, dz. cyt.; J. Adelson, W Polsce zwanej ludową, w: Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, dz. cyt.; „Atmosferę społeczną, jaką zastawali Żydzi, którzy przeżyli wojnę, można by w najlepszym razie opisać jako obojętność lub lęk, że trzeba będzie zwrócić «pożydowskie». W gorszym – jako otwartą wrogość. ewa Szuchman, sekretarka zabitego Seweryna Kahane, przewodniczącego Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej, wspominała: «Gdy szliśmy coś kupić na bazar, wtedy mówiono: Co to, żyjesz? Co to, zostałaś? W takiej formie. Nikt nie był szczęśliwy, że tam mieszkaliśmy». Na prowincji było jeszcze gorzej. W książce Mój obcy kraj? Michał Rudawski wspomina żołnierza Borucha Mehla, który w II połowie 1944 r. widział, jak szkolni koledzy zabijają jego rodzinę, a po przejściu frontu zostają szefami okolicznych posterunków MO. Pisze też o zaoranym przez sąsiadów kirkucie w Przytocznie. «Po tym jak Żydów stąd, z Łusobyk i okolicy, Niemcy wywieźli, nie było już kogo tam chować. Szkoda przecież, żeby ziemia się marnowała» – tłumaczono mu później”, Pogrom kielecki – decydujący był antysemityzm, dz. cyt., s. 62.
67 Martwa fala. Zbiór artykułów o antysemityzmie, red. S.R. Dobrowolski, Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, Warszawa 1947.
68 B. Szaynok, The Jewish Pogrom in Kielce, July 1946: New Evidence, „Intermarium”, 1 (3), http://www.columbia.edu/cu/ece/research/intermarium/vol1no3/kielce.html (dostęp: 15.01.2011); tejże, Pogrom Żydów w Kielcach, dz. cyt.
69 Dzieje tej polityki syntetycznie przedstawia Joanna Tokarska-Bakir w: Pogrom kielecki – decydujący był antysemityzm, dz. cyt.: „Jednym z najczęściej spotykanych wyjaśnień pogromu kieleckiego jest teza o radzieckiej prowokacji. Jak się Pani do niej ustosunkowuje? Chyba mam zły charakter, bo z satysfakcją czytam m.in. w materiałach drugiego śledztwa z lat 90., jak historycy i politycy głoszący tezę o prowokacji, spytani w obecności prokuratora, czy mają na nią jakieś dowody, nagle łagodnieją, mówiąc: «Nie, nie prowadziłem żadnych badań własnych» [śmiech]. Najwcześniej, bo jeszcze w lipcu 1946 r., teza o prowokacji pojawia się w ulotkach podziemia, takich jak Bandyta Radkiewicz – przygotował prowokację kielecką. Teza ta została następnie podchwycona m.in. w jesiennej interpelacji parlamentarnej Polskiego Stronnictwa Ludowego. Potem, w okresie zamrażarki komunistycznej, nie wolno było tego oficjalnie publikować, wysyp tych teorii nastąpił w latach 80. Również uznani historycy przyczynili się do ich uprawdopodobniania. Muszę przyznać, że początkowo sama też byłam pod ich wpływem. Promotorem tych hipotez w okresie drugiego śledztwa kieleckiego był Michał Chęciński, emigrant po 1968 r., były oficer Informacji Wojskowej, który po wyjeździe z Polski zgromadził archiwum rozmów z wysokimi funkcjonariuszami władz bądź pracownikami UB. W kontekście pogromu Chęciński przeprowadził wywiad z edką Ajzenman oraz Adamem Korneckim – pierwszym szefem WUBP w Kielcach. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności rodzina Michała Chęcińskiego poprosiła mnie, żebym zajęła się jego archiwum po jego śmierci w roku 2011. Miałam zatem najlepsze możliwości, żeby zobaczyć, jakimi materiałami wspierał on hipotezę o radzieckiej prowokacji. Wnioski są jednoznaczne: materiały są bardzo ciekawe, ale nie zawierają żadnych dowodów na istnienie prowokacji UB, NKWD czy jakiejkolwiek innej strony”.
70 W świetle książki Joanny Tokarskiej-Bakir, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, dz. cyt., analizującej biografie i przekonania polityczne aktorów pogromu (między innymi funkcjonariuszy Komendy Wojewódzkiej MO w Kielcach, którzy byli w znacznej mierze z NSZ-owcami, byłymi ONR-owcami, a nawet szmalcownikami) obraz sprawców ulega komplikacji. Autorka podtrzymuje tezę o „oddolnym” charakterze pogromu, ale pokazuje, że przedstawicieli władzy zaangażowanych w wydarzenia trudno uznać za ideowych komunistów, a nawet PPR-owców.
71 Zob. M. Zaremba, Wielka trwoga, dz. cyt., zwłaszcza rozdziały Gorączka szabru, Bandytyzm – chłopska wojna upadłych żołnierzy, Fobie i przemoc etniczna.
72 Zob. Pogrom kielecki – decydujący był antysemityzm, dz. cyt.
73 Film w zbiorach filmoteki narodowej w http://repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4372 (dostęp: 15.06.2017).
74 M. Jastrun, Potęga ciemnoty, „Odrodzenie” 17 czerwca 1945, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., t. 2, s. 3.
75 Tamże, s. 2–3.
76 Tamże, s. 4.
77 Z. Libera, Antysemityzm, „Kuźnica” 1 września 1945, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., t. 2, s. 12.
78 Tamże, s. 17.
79 K. Wyka, Potęga ciemnoty potwierdzona, „Odrodzenie” 29 września 1945, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., s. 45.
80 J.A. Szczepański, Po zamordowaniu Józefa Oppenheima, „Kuźnica”, 8 kwietnia 1946.
81 F. Gil, Powrót z Kielc, „Odrodzenie” 25 sierpnia 1946, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., s. 109.
82 Tamże.
83 Tamże, s. 112.
84 Tamże, s. 119. Reportaż Gila uzmysławiał czytelnikowi, że pogrom kielecki nie był jednym aktem, jednym wybuchem nienawiści, tylko ciągiem wydarzeń trwającym 10 godzin, podczas którego można było przerwać działania tłumów, zareagować. Jednak „ani biskup ani nikt z Kurii nie pokwapił się, by przerwać pogrom”. Gil radykalnie zrywa ze strategią ochrony polskiego wizerunku, nie szczędzi też zarzutów włodarzom nowego porządku. Dostrzega rolę administracji, władz, milicji obywatelskiej i sprawiedliwie przyznaje, że Kościół miałby „trudne istotnie zadanie, zwłaszcza że musieliby się przeciwstawić ludziom z administracji, którzy powinni byli bronić porządku, a sami przechodzili na stronę tłumu”.
85 W. Kula, Nasza w tym rola, dz. cyt., s. 141.
86 Tamże, s. 143. W podobnym tonie w rok później wypowiadał się Julian Przyboś: „antysemitę uważam za potencjalnego mordercę. Patrzę w twarze znajomych i obcych, krążę wśród ludzi w Polsce, słucham rozmów – i ileż razy ogarnia mnie przerażenie, że żyję wśród obłąkanych i wśród możliwych zbrodniarzy”; J. Przyboś, Hańba antysemityzmu, w: Martwa fala, dz. cyt., s. 61.
87 W. Kula, Nasza w tym rola, dz. cyt., s. 144.
88 Tamże, s. 145.
89 Kula, jak sam napisał, był pesymistą, ale postulował zwalczanie antysemityzmu przy użyciu wszelkich możliwych kanałów kultury, od wysokiej do popularnej, jednak urabianie „uszu, które nie będą skłonne słuchać” antysemickiego dyskursu, wydawało mu się zadaniem herkulesowym. „Potrzebne są drakońskie kary, ale słowo lewicowych intelektualistów też” (tamże). W ten sposób pojmował swoją rolę jako intelektualisty i człowieka lewicy, który akceptował nowy powojenny ład. O antysemityzmie jako gangrenie całego społecznego organizmu pisał Stanisław Ryszard Dobrowolski, który sprzeciwiał się odróżnianiu antysemityzmu „krwawego” od „teoretycznego”, tak popularnemu w ramach polskiej polityki pamięci, uznając, że to właśnie ów kontekst „teoretyczny” odpowiada za antysemityzm krwawy; S.R. Dobrowolski, Na śmiertelnej fali, w: Martwa fala, dz. cyt., s. 7.
90 Choć nazywa je zarazem odpryskiem hitleryzmu; S. Otwinowski, Sąsiedzi. Zamiast artykułu programowego, w: Martwa fala, dz. cyt., s. 59.
91 Tamże, s. 55.
92 J. Andrzejewski, Zagadnienie polskiego antysemityzmu, „Odrodzenie” 7 i 14 lipca 1946, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., s. 59.
93 Tamże, s. 67.
94 Tamże, s. 98.
95 Tamże, s. 49.
96 Zagórskiego w 1979 roku odznaczono medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.
97 Zob. s. 88–96 w niniejszym tomie.
98 J. Zagórski, Żydzi, Polacy, zaminowany teren, „Tygodnik Powszechny” 16 września 1945, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., s. 19.
99 J. Zawieyski, Nadzieja ludzi dobrej woli, w: Martwa fala, dz. cyt., s. 74.
100 Tamże, s. 73
101 Trudno rzeczowo określić, do czego to „my” się odnosi. Czy to Polacy? Polska racja stanu? Przypomnijmy, że Zagórski sprawował podówczas ważne funkcje publiczne, pracował w dyplomacji, pełnił rolę attaché kulturalnego polskiej ambasady w Paryżu. Tak czy inaczej owo „my” dotyczy Polaków – to Polacy nie mogą tolerować żydowskiego głosu o doznanej od Polaków krzywdzie.
102 Zob. s. 88–96 w niniejszym tomie.
103 J. Zagórski, Żydzi, Polacy, zaminowany teren, dz. cyt., s. 16.
104 Tamże, s. 17.
105 Niewykluczona jest także sugestia, że chodzi o Żydów-komunistów i międzynarodowy spisek w celu pozbawienia Polski dobrego imienia.
106 Tamże.
107 Tamże.
108 Tamże, s. 18.
109 Tamże, s. 25.
110 Tamże, s. 19. Niestety, nie jedynym i nie ostatnim, czego dowodzą chociażby pogromy w Jedwabnem, Radziłowie czy Wąsoszu.
111 Tamże, s. 23.
112 Zob. s. 66–80 w niniejszym tomie.
113 S. Skwarczyńska, In tenebris lux, „Tygodnik Powszechny” 11 sierpnia 1946, cyt. za: Przeciw antysemityzmowi, dz. cyt., s. 96.
114 Tamże, s. 97.
115 Postulaty pracy, odnowy i ewangelizacji są niezmiernie częste w rekonstruowanym przeze mnie „głosie katolickim”. „Ma tu wiele do zrobienia chrześcijaństwo, a zwłaszcza kościół katolicki w Polsce”; J. Zawieyski, Nadzieja ludzi dobrej woli, dz. cyt., s. 235.
116 S. Skwarczyńska, In tenebris lux, dz. cyt., s. 97.
117 Tamże.
118 Cytuję je w podrozdziale poświęconym sytuacji powojennej.
119 S. Skwarczyńska, In tenebris lux, dz. cyt., s. 98.
120 Tamże, s. 99.
121 Unik fabularny, ominięcie tematu lub jego zawoalowanie, rozmycie w wieloznacznikach pojawiają się jednak również w mniej radykalnych wersjach katolickiej polityki pamięci. Zwróćmy uwagę na znacznie późniejszy tekst Błońskiego, który w tym aspekcie zdaje się tę linię kontynuować: „Kiedy się czyta to, co o Żydach wypisywano przed wojną, kiedy się odkrywa, ile było w polskim społeczeństwie nienawiści – można się nieraz zdziwić, że za słowami nie poszły czyny. Ale nie poszły (albo szły rzadko). Bóg tę rękę zatrzymał”; J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt., s. 1089.
122 S. Skwarczyńska, In tenebris lux, dz. cyt., s. 99–100.
123 M. Kann, Martwa fala, w: Martwa fala, dz. cyt. Tytuł tekstu Kann (rozpiętego gatunkowo między opowiadaniem a reportażem) stał się tytułem całego zbioru. Odnosi się do fali, która powstaje po wielkim przypływie, a więc kiedy ustały już bezpośrednie przyczyny falowania morza. Mimo to martwa fala powraca i hamuje łodzie. Metafora martwej fali sugeruje, że ustały już przyczyny antysemityzmu, „problem żydowski” został rozwiązany, ale antysemityzm trwa nadal jako powidok przeszłości.
124 J. Błoński, Biedni Polacy…, dz. cyt. Tu także mowa o sytuacji powojennej i o Polakach: „nie umieli nawet powitać i uszanować niedobitków, cóż z tego, że rozgoryczonych, zbłąkanych, może i dokuczliwych” (s. 1087); napotkamy także charakterystyczne eufemizmy i litotę, o pogromach i powojennym antysemityzmie mówi się w kategoriach „braku powitania” lub „braku szacunku”, podczas gdy Żydzi są „zbłąkani” i „dokuczliwi”.
125 S. Skwarczyńska, In tenebris lux, dz. cyt., s. 100.
126 Akces różnie rozumiany. Bohaterowie tego studium nie zawsze byli członkami PPR-u lub identyfikowali się z komunizmem. Łączyło ich jednak ideowe poparcie dla projektu budowy egalitarnego społeczeństwa.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017