Rozdział 1. Konstruowanie figury polskiego świadka podczas Zagłady
p. 53-97
Texte intégral
Świadek. Kilka uwag wstępnych
1Współczesne badania spod znaku memory studies są ufundowane na kategorii świadka. To konstrukt leżący u podstaw dyscypliny i sytuujący się w samym centrum analiz pamięci zbiorowej i jednostkowej. Dawanie świadectwa odwołuje się bowiem do pamięci osobistej, indywidualnego doświadczenia, przeżytych wydarzeń, ale w horyzoncie ma pamięć kolektywną i zbiorowe doświadczenie historyczne: mówi się do wspólnoty, w jej imieniu i o jej doświadczeniu historii. Świadectwo uwierzytelnia narrację o przeszłości, stanowi rękojmię jej prawdziwości. Badania nad pamięcią ludobójstwa wykształciły szczególne rodzaje figury świadka lub przekształciły dotychczasowe. Najważniejsze z nich to: świadek moralny1, który doświadczył cierpień i występuje nie tylko jako obserwator, ofiara-ocaleniec, ale też bystander (przechodzień lub niezaangażowany obserwator), wreszcie świadek w sensie prawnym czy historycznym, a więc autor relacji będącej źródłem historycznym.
2Aleida Assmann2, jedna z najważniejszych badaczek zajmujących się memory studies, analizuje współczesną figurę świadka moralnego w nawiązaniu do starszych form świadkowania. Mówi, po pierwsze, o świadku w znaczeniu prawnym (testis, który może być ofiarą lub obserwatorem, reguły prawa wymagają od niego obiektywności i wiarygodności, odnosi się do procesu prawnego); po drugie, o świadku religijnym – męczenniku (mártys, który ginąc za wiarę, daje świadectwo religii; tu także możliwy jest wariant polityczny, a więc męczennik, który w imię swoich przekonań politycznych oddaje życie za sprawę); po trzecie, o świadku historycznym (naocznym, który, uniknąwszy katastrofy, składa relację dla potomności, jest źródłem historycznym, a jego relacje stanowią dokument przeszłości)3; po czwarte, o wspomnianym już świadku moralnym, najistotniejszym z perspektywy współczesnych form kultury pamięci, która odwołuje się do empatii i solidarności z ofiarami oraz tworzy wspólnoty pamięci4. Świadek moralny oznacza ocalałego w sensie łacińskiego superstes, a więc tego, kto przeżył i świadczy za tych, którzy zginęli, udzielając im niejako głosu. Figura świadka moralnego wiąże się z kategorią traumy, bo doświadczenie przeszłości nie tylko zapisuje się w nim jako obraz konkretnych wydarzeń, lecz także kształtuje jego mowę i (nie)świadomość. Jego świadectwo jest przekazem, który konstytuuje wspólnotę moralną i tym samym również wspólnotę pamięci5.
3Berel Lang proponuje zasadniczą zmianę i rozszerzenie kategorii „świadka moralnego” 6. W jego ujęciu nie oznacza ona już ofiary, ale stanowi metaforę pewnej postawy wobec Zagłady, określa osoby trzecie oraz słuchaczy, którzy przyjmują etyczne zobowiązanie. Świadkowanie w tym rozumieniu to „wprowadzenie przeszłości do teraźniejszości”, to „moralna wyobraźnia, głęboka refleksja i przenikliwe spojrzenie”. Świadek moralny jest zawsze zaangażowany i nigdy nie pozostaje obojętny. Przekaz Zagłady (przekaz rodzinny, międzypokoleniowy, transnarodowy, sytuacja wysłuchania świadectwa) nie pozwala mu na niezaangażowaną obserwację7.
4Jak widać, kategoria świadka moralnego podlegała licznym przemianom i oznaczała albo ocaleńca, albo zaangażowanego obserwatora, który daje świadectwo prawdzie, albo słuchacza, który włącza się we wspólnotę pamięci. W tym tekście będę się zazwyczaj posługiwała terminem w drugim znaczeniu. Warto przy okazji zaznaczyć, że nawet jeśli mówimy o kategorii świadka moralnego w znaczeniu drugim (zaangażowanego obserwatora, który przynosi światu prawdę), znaczenie pierwsze (ocalałego, ofiary, osoby poszkodowanej, doznającej cierpień) będzie wciąż opalizowało i nadawało specyficzny ton tej figurze.
5Na antypodach świadka moralnego sytuuje się bystander, niezaangażowany obserwator, który nie był ani ofiarą, ani katem, tylko raczej przypadkowym widzem. W badaniach historycznych8 figurę tę utrwaliła praca Raula Hilberga9. W odniesieniu do polskiego świadka zastosował ją Michael C. Steinlauf10.
Polska wina. Polski bystander
6Zanim przejdziemy do prac wspomnianych historyków i okresu wojny, trzeba zaznaczyć, w jaki sposób tworzono figurę polskiego świadka w polskim dyskursie publicznym w latach powojennych aż do współczesności, jak konstruowano polskiego bystandera, a zatem polską niewinność. Choćby w największym skrócie wspomnieć trzeba o dyskusji, która odbyła się jeszcze w latach osiemdziesiątych za sprawą filmu Shoah (1985) Claude’a Lanzmanna oraz tekstu Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto (1987)11. esej Błońskiego wywołał lawinę komentarzy oraz burzliwych polemik i do dziś stanowi istotny punkt dyskusji nad Zagładą i polskim świadkiem12. Traktuje się go jako otwarcie problemu polskiej winy13. Na autora posypały się gromy. Oburzało samo pytanie o polską odpowiedzialność, bo niebezpiecznie zbliżało do obszaru, w którym wina rewidowała figurę polskiego świadka w sposób zasadniczy i nieodwołalny.
7Nie bez racji jednak można się w eseju Błońskiego dopatrywać prób takiego ustanowienia ram dyskusji, żeby głos żydowski, przytoczony w tekście, został zmarginalizowany jako nieracjonalny, uwarunkowany doznanymi cierpieniami i „dokuczliwy”14. Błoński, ustawiając perspektywę stricte moralną, nie zaś historyczną czy społeczną, unika kontaktu z rzeczywistością polskiego świadka, popada w charakterystyczne ogólniki i symetryzacje w rodzaju: „oni także nie byli bez winy”. Ta pozorna oczywistość (bo któż jest bez winy?), równoważenie rzekomych, niekonkretnych „win” żydowskich i polskich, przynosi jednak ważny skutek: zamazuje wizerunek historyczny i usuwa z pola widzenia realny obraz stosunków polsko-żydowskich. Problem winy przenosi się w rejony wzniosłej egzystencji, a jednocześnie umacnia się wzór niewinnego w gruncie rzeczy świadka. Już w tekście Błońskiego daje o sobie znać postać bezradnego, straumatyzowanego polskiego bystandera, który tylko ze względu na wynikające z katolicyzmu wysokie wymagania moralne podejmuje się (rzekomo bezstronnego) rachunku sumienia. Poszukujący symetrii rozum polski ustanawia symetrię traum, win („współżycie społeczności – tak jak jednostek – nigdy nie jest bez skazy”15) i doświadczeń. Przy czym wina polska zostaje przesunięta w sferę ontolgiczno-egzystencjalną, mówi się o niej jako o zbrukaniu ziemi, a naród polski z założenia jest wolny od wszelkiej odpowiedzialności („ludobójstwo, którego naród polski nie jest winien, ale które dokonało się na naszej ziemi i tę ziemię jakoś na wiek wieków naznaczyło”16).
8Trauma, której doznają Polacy – również ofiary – wydaje się symetryczna do traumy Holokaustu, a w dodatku jako świadkowie Polacy doświadczyli owej traumy w dwójnasób17. Dzięki chrześcijaństwu polską traumę stać jednak na wielkoduszność, na wzniesienie się ponad partykularny i uwarunkowany, straumatyzowany punkt widzenia18. Perspektywa polskiego świadka jest dzięki temu zarazem perspektywą obiektywną i wrażliwą moralnie. Rzekoma homologia doświadczenia traumatycznego pozwala doświadczenie żydowskie pomniejszyć i zneutralizować, przekroczyć w sferze dialogu, który deklaruje równość, ale nie dostrzega własnych założeń i przemilczeń, wypiera ze świadomości społecznej i historycznej przedwojenną, wojenną i powojenną nienawiść, rażącą nierówność, dyskryminację i dlatego nie jest w stanie przyjąć „głosu żydowskiego”19. energia po pomniejszonej traumie żydowskiej zasila traumę wrażliwego polskiego sumienia oraz ustanawia jego obiektywność i niezależność. To polski świadek staje się realnym świadkiem Holokaustu, a jako posiadacz „wrażliwego sumienia” przybiera więc postać świadka moralnego, prawnego i historycznego zarazem20.
9Błoński wprawdzie nie używa kategorii bystander, ale przez podkreślanie „winy obojętności” dystansu i powstrzymania się od działań de facto ją ustanawia. „Bóg tę rękę zatrzymał”21, mówi w zakończeniu eseju, podkreślając, że wbrew historycznym warunkom okupacji i wcześniejszemu antysemityzmowi Polacy nie wzięli udziału w Zagładzie. Hybrydyczna konstrukcja świadka moralnego i bystandera, dystansu i powstrzymania się od działania, przy jednoczesnej traumie widza, będzie kluczowa dla figury polskiego świadka.
10Najpełniej i najbardziej syntetycznie przedstawia ją późniejsza, przywołana już praca Steinlaufa. We wstępie do polskiego wydania autor zaznaczył:
analiza, którą przedstawiam w tej książce, opiera się na założeniu, że zasadniczą polską reakcją w obliczu Zagłady była postawa biernego świadka. To założenie moim zdaniem wydaje się słuszne. Praca Grossa22 zmusza jednak do ponownego zastanowienia się nad kontekstem tej obserwacji oraz jej konsekwencjami. Polska przemoc wobec Żydów musi być uznana za nieodłączny element piekła, które rozpętała na ziemiach polskich druga wojna światowa.23
11Konstatacje Grossa nie wpływają mimo wszystko, zdaniem Steinlaufa, na obraz polskiej roli w Zagładzie, odnoszą się co najwyżej do pewnej anomalii, zaburzenia, które można uznać za margines niezakłócający ram „zasadniczych”. Wizja obojętności i braku zaangażowania zostaje w mocy, pobocznie uzupełniają ją dwa równoważące się obrazy: pomocy Żydom i przemocy wobec nich. Steinlauf kwalifikuje przemoc jako przejaw wojennej demoralizacji (donosy, szmalcownictwo, szantażowanie, zabijanie), nie widzi jej istotnego związku z całokształtem wzorów kultury, dyskryminacją czy realiami Polski międzywojennej24. Choć dostrzega szykany wobec Sprawiedliwych i podkreśla, że ukrywanie Żydów było – ze względu na polskich sąsiadów – bardziej niebezpieczne niż np. przystąpienie do konspiracji, za co także groziła kara śmierci, nie łączy ze sobą tych faktów, nie widzi ogólnego obrazu, za którego dominantę trudno uznać obojętność. „Ukrywanie Żydów wymagało (…) silnego własnego systemu wartości, niezależnego od norm społecznych”25 – czytamy.
12Polska pamięć zbiorowa dotycząca Zagłady to w ujęciu Steinlaufa pamięć straumatyzowanego świadka. Ma ona swoje koleje, podlega zmianom, tuż po wojnie (lata 1944–1948) jest poraniona, od 1948 (początek nowych porządków polityczno-społecznych) – stłumiona (komunizm blokował żałobę), od marca 1968 to pamięć wygnana, dopiero na początku lat siedemdziesiątych zmierza do rekonstrukcji, a wraz z przełomem politycznym 1989 roku jest to pamięć odzyskana – od tej pory praca żałoby może się odbywać i (odbywa) zdaniem Steinlufa bez przeszkód. Nie jest to ani pamięć, ani trauma porównywalna, choćby strukturalnie, z niemiecką, ponieważ – jak zapewnia autor – „Polacy jako świadkowie nie popełnili żadnej zbrodni, nie było czego odpokutować” 26.
13Z założeniem mówiącym o traumie polskiego świadka polemizowało wiele badaczek i badaczy. Jerzy Jedlicki zwrócił uwagę, że przemoc Polaków wobec Żydów była obecna także po Zagładzie i nic nie wskazuje na symptomy polskiej traumy w związku z wymordowaniem Żydów podczas wojny:
Steinlauf twierdzi, że powojenne akty agresji przeciw ocalałym Żydom w Polsce wywołane były stłumionym poczuciem winy „biernych świadków Zagłady”. To wyrafinowane psychoanalityczne wyjaśnienie w świetle dzisiejszego stanu wiedzy wydaje się pozorne albo dałoby się przypisać niewielkiej liczbie ludzi źle znoszących etyczną ambiwalencję. Za bardziej przekonywające uznałbym przypuszczenie, że większa część ludności kraju – z wyłączeniem niektórych tylko inteligenckich środowisk oraz wszędzie obecnych i rozproszonych ludzi o wysokiej świadomości etycznej – wcale nie przeżyła traumy związanej z dziejącą się na ich oczach Zagładą. Dość było własnych cierpień i ofiar, tamte nie były własne.27
14W tym samym kierunku idą Feliks Tych i Elżbieta Janicka, podkreślając, że nic nie wskazuje na traumę polskiego świadka, wiele natomiast jej przeczy, zwłaszcza niezmienność postaw antysemickich i powszechnie zaświadczane w kulturze poczucie ulgi, że Żydów już nie ma28. Jak twierdzi Janicka:
trzecie ogniwo triady Hilbergowskiej nie funkcjonuje. Zaproponowany przez badacza „uchwyt pojęciowy” jest nieadekwatny. Bystander? Ani stander. Ani by. Ale ciągle nie mamy języka, by nazwać to miejsce – polskie miejsce, które na pewno nie jest miejscem świadka, choć ta kategoria przyjęła się w refleksji nad Zagładą i organizuje analizy na przykład Roberta J. Liftona czy Michaela C. Steinlaufa. Bo czy świadek zaangażowany – w przenośni i/lub dosłownie – to jeszcze świadek?29
15Zamiast kategorii świadka Janicka mówi o obserwacji uczestniczącej zaangażowanej, co całkowicie znosi dystans bystandera i formułuje nową perspektywę dla polskiej narracji o Zagładzie30.
Powrót do początków. Lata czterdzieste
16Przywołane wyżej klasyczne już dziś kategorie memory studies – a więc świadek historyczny, prawny, świadek moralny i bystander – służą do analiz zjawisk związanych z Zagładą, tworzą siatkę pojęć, za pomocą których ujmowany jest problem polskiego świadka. Są oczywiście rezultatem długoletnich badań i przedmiotem refleksji, wykształciły się znacznie później niż zjawisko, które opisują, wydają się jednak pożytecznym narzędziem do opisu gry wokół polskiego świadectwa Zagłady, trwającej od jego zarania, a więc od lat czterdziestych.
17W polskim kontekście doszło do charakterystycznych zmian zakresu pojęć i na stan ten nie wpłynęło bynajmniej ubóstwo językowych rozróżnień. Zjawiska kolizji wyobrażeń czy interferencji wzorów wcale nie wynikają z upływu czasu i „pracy pamięci”, ale pojawiają się już w latach 1942–1943; nie są rezultatem wymiany generacyjnej czy też pasywnych przekształceń pamięci, lecz stanowią przejaw aktywnej siły dyskursu, który może operować niezbieżnymi, niekiedy sprzecznymi wizerunkami, głęboko skrywając tę różnicę i antagonizm. Mam tu na myśli nie tylko różnicę (i zatarcie) między angielskim bystander (niemieckim Zuschauer) i witness (Zeuge), uczestnikiem czy świadkiem moralnym, ale interferencje między tymi kategoriami, compositum kategorii świadka historycznego, moralnego i bystandera.
18Opisany splot nie daje się ująć jako agoniczna31 relacja rozmaitych wielogłosowych pamięci, które wchodzą ze sobą w dialog czy też się ścierają, ale raczej jako „pozszywane” podwójne obrazy, tworzące jeden głos, jedną pamięć, która posługuje się migotliwym złudzeniem kategorialnym. To pamięć antagonistyczna (nie zaś agoniczna), która szuka dla siebie wyłączności i wiąże się z poczuciem tożsamości zbiorowej.
19Nie siląc się na paradoksy czasowe, można powiedzieć, że już w trakcie Zagłady polski dyskurs formułował politykę pamięci, która będzie rozszerzana, modyfikowana i powielana przez dziesięciolecia. Przez politykę pamięci rozumiem w tym przypadku instytucjonalne i pozainstytucjonalne ramy modulujące pamięć zbiorową, zmierzające do wytworzenia homogenicznej, alegorycznej opowieści z jasno określonymi rolami i mocno nacechowanymi etycznie bohaterami. Polityka pamięci stwarza pole dla gier, tożsamości, konfliktów, stawek i konstelacji kultury, które oplatają się wokół rzekomo neutralnej przeszłości. Polityka pamięci, podobnie jak polityka historyczna, funduje porządek pamięci, nadaje ramy temu, co może i powinno się pojawić – a także sposobowi, w jaki może to uczynić – definiuje obszary tabu, pragmatyzuje opowieść o przeszłości. Ma wytworzyć lub wzmocnić wspólnotę, wyklucza lub potwierdza zbiorową przynależność, homofonizuje głosy współczesne, odbiera lub nadaje im prawomocność32.
20Już podczas Zagłady zatem dochodzi w polskim dyskursie publicznym do ustanowienia sposobów jej reprezentacji, do wytworzenia figury polskiego świadka i polityki pamięci jako dopuszczalnej i kanonicznej formy wypowiadania się o polskiej roli33. Lata czterdzieste, gdy Zagłada się dokonuje i jest na wyciągnięcie ręki, nie są oczywiście okresem jednoznacznym. Rodzą się wtedy zarówno tendencje i zjawiska, które będą dominować przez dziesięciolecia, jak i nurty przeciwne34. W niniejszym szkicu skupiam się na opisie zasadniczych zrębów powstającej polityki pamięci, opierając się na analizie prasy tamtego okresu, a przede wszystkim trzech tekstów, które ukazały się jeszcze za okupacji i były uznawane za głos polskiego sumienia. Mam na myśli Likwidację ghetta warszawskiego. Reportaż Antoniego Szymanowskiego (M.B.), Protest! Zofii Kossak-Szczuckiej oraz Na oczach świata Marii Kann.
Migawki prasowe
21Jednym z najlepszych narzędzi do rejestrowania świadomości społeczeństwa są przekrojowe badania prasy danego okresu. Materiałowi lat wojennych i powojennych w Polsce poświęcono już sporo znakomitych prac – analizowano przede wszystkim gazety konspiracyjne, a także gadzinówki i polskojęzyczną prasę ukazującą się w ZSRR. W swoich rozważaniach opieram się głównie na tekstach Dariusza Libionki, Ewy Koźmińskiej-Frejlak, Andrzeja Friszkego i Andrzeja Żbikowskiego35.
22Wszyscy badacze zastrzegają, że prasa wojenna ukazuje się w specyficznych warunkach okupacyjnych – innych dla prasy „gadzinowej” (np. „Nowy Kurier Warszawski”), innych dla prasy podziemnej. Jak podkreśla Andrzej Friszke, głównym czynnikiem różnicującym stanowiska polityczne rozmaitych ugrupowań, a co za tym idzie tytułów prasowych, był stosunek do „sprawy żydowskiej”.
23Wszyscy przywołani autorzy wskazują, że czasopisma nacjonalistyczne (np. „Szaniec”) w pełni kontynuują retorykę antysemicką, pisząc o spisku żydowskim, utrzymywaniu przez Żydów uprzywilejowanej pozycji w świecie, dążeniu do czystego rasowo żydowskiego społeczeństwa, o żydowskim pasożytnictwie, rozkradaniu majątku narodowego, rządzeniu światem za pośrednictwem żydowskiej finansjery i masonerii (F, s. 194; L2, s. 190).
Te obsesje – przynajmniej w części – były podzielane przez niektórych działaczy katolickich, których trudno zaliczyć do obozu nacjonalistycznego, np. J. Braun mówi o „hegemonii żydowskiej, która zatruwała organizm narodu, utrzymując masy polskie w nędzy i apatii” (F, s. 194).
24Antysemityzm wojenny nie był obcy innym orientacjom politycznym. W prasie podziemnej z niepokojem pisano o wpływach Żydów w państwach koalicji. Nawet w „centrum polskiego życia” niekiedy (choć rzadko) dochodziły do głosu teorie o spisku żydowskim. Bardzo często natomiast powielano przedwojenne antysemickie klisze „problemu żydowskiego”, mówiono o nadreprezentacji Żydów w handlu i rzemiośle. Dość powszechnie uznawano, że Żydzi byli przyczyną i symbolem zacofania społecznego i gospodarczego oraz nierówności w Polsce. Warto powtórzyć, że antysemicki ogląd rzeczywistości był rozpowszechniony w środowiskach, które się za antysemickie nie uważały, np. wśród ludowców i demokratycznych katolików. Stronnictwo Pracy w broszurze programowej przypominało, że przed wojną w dziedzinie finansów, przemysłu i handlu dominowały obce, żydowskie wpływy, a po wojnie wszystko to musi się znaleźć w rękach polskich. Sanacyjny „Obóz Walczący” pisał w programie z 1942 roku: „handel, opanowany przez Żydów, którzy są elementem nielojalnym i wręcz szkodliwym dla interesu polskiego, będzie przejęty przez polski element wsi i miast” (F, s. 195). Prawica nie widziała możliwości istnienia mniejszości żydowskiej po wojnie – usunięcie Żydów, pozbawienie ich praw i zmuszenie do emigracji było warunkiem koniecznym dla osiągnięcia właściwego celu: zbudowania państwa narodowego. „Szaniec”, „Konfederacja Narodu”, „Znak”, „Pobudka”, „Unia” w 1942 roku wzywały rząd do opracowania planów „ewakuacji” (czyli przymusowej emigracji). Postulat emigracji Żydów zgłaszały także środowiska chłopskie, a także ugrupowania uważane za lewicowe i demokratyczne. Nawet w programie PPS z 1941 roku mówi się o „zniesieniu nienaturalnego skupienia Żydów w handlu i niektórych zawodach wyzwolonych, jak również usunięciu pasożytniczych grup bankierów i lichwiarzy itp., rekrutujących się w większości z ludności żydowskiej” (F, s. 199).
25Prasa podziemna niezależnie od orientacji politycznej potępiała okrucieństwo metod niemieckich, ale nie było jednomyślności co do samego pomysłu tworzenia gett i ograniczania praw Żydów. Często bagatelizowano prześladowania Żydów. W końcu 1941 roku „Walka” (SN) w charakterystyczny sposób opisywała sytuację w getcie warszawskim, podkreślając kontrasty społeczne (bogaci konsumują, oddają się rozpuście, nędzarzy zżerają tyfus i wszy). Kontynuowano antysemicki dyskurs w całej rozciągłości, powtarzano, że Żydzi są mniej odporni psychicznie niż Polacy, a epidemie w gettach i obozach biorą się z przyrodzonego im zamiłowania do bałaganu, brudu i braku higieny. Tchórzliwi, niesolidarni Żydzi wysługują się Niemcom – oto charakterystyczny, powtarzający się dość powszechnie motyw. W roku 1942 w prasie nacjonalistycznej przestrzegano, że zrodzi się legenda gett jako obszaru wyjątkowego okrucieństwa, i zapewniano, że warunki tam są takie same jak w innych dzielnicach Warszawy. Dość powszechnie, nie tylko w prasie prawicowej, spotkać można narrację o braku solidarności wśród Żydów – narodu krwiopijców i wyzyskiwaczy.
26Powtarzające się motywy i obrazy typowo wojenne (w całej prasie, nie tylko prawicowej) to: współpraca Żydów z Niemcami (F, s. 203), zdrada na wschodzie, żydokomuna, mordowanie Polaków (L1, s. 194), zadziwiające i „zagadkowe milczenie Żydów na świecie” wobec Zagłady (z sugestią, że to plan organizacji żydowskich, które chcą państwa żydowskiego w przyszłości i w ten sposób zamierzają skłonić Żydów do emigracji), niezrozumiała żydowska bierność – nawet w opisach powstania w getcie (nawiasem mówiąc, słowa „powstanie” nie używano, było zarezerwowane dla polskich zrywów narodowych – K F, s. 190). Można zauważyć, że wydarzenie to wzmocniło wręcz dyskurs bierności, niekiedy posunięty do absurdu. Na przykład odrzucano wiadomości, że to Żydzi chwycili za broń, pojawiały się doniesienia o walkach sowieckich grup desantowych czy o niemieckich dezerterach walczących z rodakami w getcie („Walka” 5 maja 1943).
27Podczas wielkiej akcji i powstania w getcie, a więc końcowego etapu ludobójstwa, prawicowa prasa zastanawiała się, jakie niebezpieczeństwa grożą Polsce ze strony Żydów i jak na przyszłość uniknąć ich supremacji (F, s. 206). Podczas trzeciej fazy Zagłady w prasie nacjonalistycznej narzekano, że tak wielu Żydów przeżyło (szacowano, że 250 tysięcy), bo upomną się o swoje majątki („Walka” 28 lipca 1943). Żydowskie wpływy polityczne i społeczne nie zostały przez wojnę nadszarpnięte, toteż pojawia się ogromna groźba, że Żydzi zaprowadzą komunizm. Nacjonaliści niewzruszenie, nawet w 1944 roku, postulowali przymusową emigrację niedobitków36.
28Hasła „rozwiązania kwestii żydowskiej”, ograniczania praw Żydów i zmuszenia ich do emigracji były jednak powszechne i niezależne od sympatii politycznych. Od początku okupacji aż do jej końca prasa powtarza hasła wywłaszczenia i Polski bez Żydów. Dariusz Libionka stwierdza:
tragiczny los polskich Żydów (…) nie miał żadnego wpływu na postrzeganie „zagrożenia żydowskiego”. Przeciwnie, pojawiły się nowe „dowody” mające uzasadnić konieczność realizacji przedwojennego programu, czyli całkowitego „usunięcia” Żydów. Najbardziej nośne okazało się oskarżenie o zdradę na obszarze zajętych przez sowietów województw wschodnich (L2, s. 194).
29Andrzej Friszke podkreśla: „większość społeczeństwa podzielała ideę sublokatorstwa Żydów” (F, s. 207), nie uznawano ich za obywateli na równych prawach. Prasa podziemna wiele dyskutowała o przyszłości, o wizji Polski bez Żydów (L2, s. 193), jednak samo zainteresowanie losem Żydów było niewielkie, a eksterminacja nie stała się przedmiotem żadnej głębszej refleksji. Skupiano się na losie Polaków, Katyń zdecydowanie przesłonił doniesienia o powstaniu w getcie. Zdaniem wszystkich wspomnianych badaczy, antysemityzm w czasie wojny nie zniknął, raczej się umocnił i – inaczej niż w krajach okupowanej Europy – nie stał się symbolem zdrady: uzasadniano go patriotycznie, ekonomicznie, politycznie, a zwłaszcza religijnie (katolicyzm).
30Bagatelizowano zbrodnię Holokaustu, lekceważono polskie zbrodnie popełnione na Żydach, prasa prawicowa wprost potępiała działania „Żegoty” („Szaniec”) i zniechęcała do niesienia pomocy Żydom (F, s. 209). Dyskurs o polskiej pomocy nie był zresztą spójny, bo pojawiał się też obraz katolickiego miłosierdzia i Polaków masowo pomagających żydowskim sąsiadom – nawet w prasie nacjonalistycznej. Tworzy się figura polskiego pomocnika i świadka. W numerze BIP z 14 października 1942 roku czytamy o spontanicznej pomocy udzielanej przez Polaków Żydom – z powołaniem na etykę chrześcijańską – tak wielkiej i skutecznej, że Niemcy musieli wprowadzić surowe restrykcje, by Polaków powstrzymać (F, s. 209). Dariusz Libionka wskazuje na charakterystyczny trop: zarzekanie się, że chrześcijańskie sumienie nie pozwoliłoby Polakom na mordy, połączone z nieskrywanym poczuciem ulgi i zadowolenia, że kwestia żydowska będzie wreszcie rozwiązana (L2, s. 202).
31Ewa Koźmińska-Frejlak wzięła pod lupę również prasę gadzinową, której znaczenie – podobnie zresztą jak prasy nacjonalistycznej – często się niesłusznie marginalizuje i pomniejsza mimo braku realnych badań nad skutecznością jej przekazu. Jak twierdzi Dariusz Libionka, „głos obozu narodowego w «kwestii żydowskiej» brzmiał niezwykle donośnie. «Szaniec» czytała młodzież szkolna i mieszkańcy miast, ziemianie i inteligencja” (L2, s. 198). Nie był to więc wpływ marginalny czy nieistotny. Zgodnie z ustaleniami Ewy Koźmińskiej-Frejlak między prasą gadzinową, przedwojenną prasą antysemicką a nawet podziemną prasą prawicową istniała zasadnicza ciągłość strategii retorycznych i wyobrażeń. Z kolei Dariusz Libionka zwrócił uwagę, że podziemna prasa prawicowa zamieszczała niekiedy przedruki z prasy gadzinowej oraz powtarzała informacje w niej zawarte. Wskazał też na zbieżności personalne ze środowiskami przedwojennych antysemitów. Gadzinówki były ogromną maszyną propagandową, która nie działała w społecznej próżni. Jak pisał Andrzej Żbikowski:
mamy wiele potwierdzeń w literaturze pamiętnikarskiej, że wydawane przez okupanta gazety były czytane (…). Lektura „Nowego Kuriera Warszawskiego” i innych gadzinówek przyczyniła się do społecznej izolacji ludności żydowskiej, a wielu Polakom, którzy wzbogacili się na zagładzie Żydów, dostarczyła czegoś na kształt alibi i uspokojenia wyrzutów sumienia (Ż, s. 175).
32Jest też w prasie gadzinowej pewna swoistość. Hasła i kategorie gadzinówek i gazet prawicowych były takie same (uwolnienie od plagi żydowskiej, odżydzenie majątków, odżydzenie handlu i rzemiosła), z satysfakcją pisano też o eksploatacji w obozach pracy i izolacji w gettach. W gadzinówkach jednak otwarcie i z aprobatą przedstawiano rabunek mienia żydowskiego przez Polaków w momencie powstania i działania gett, czego nie robiła tak jawnie prasa konspiracyjna. Oczywiście owo przewłaszczenie przedstawiano jako akt patriotyzmu i dziejowej sprawiedliwości, dzięki któremu odzyskiwano to, co wcześniej zrabowali Żydzi.
33Zasadniczo analiza prasy podziemnej okresu okupacji i oficjalnej prasy gadzinowej wskazuje, że wojna nie spowodowała rewizji przedwojennych relacji i wyobrażeń, przeciwnie, na przekór rzeczywistości potwierdzała i wzmacniała stare schematy. Nie widać w niej cezury, zerwania, nie widać też wyrazistego przekroczenia dotychczasowego horyzontu wyobrażeń społecznych i technik autoprezentacyjnych Polaków. W prasie tamtego czasu punkt krytyczny analitycznej refleksji o antysemityzmie i Żydach jako obcych nie został osiągnięty. Współczesne prace historyczne wydobywają obecne w niej obrazy spojrzeń pełnych aprobaty dla separacji, dyskryminacji i wyniszczenia, troski związanej z możliwością powrotu do przedwojennego „zażydzenia”. Widać uprawianą już wtedy politykę pamięci, która ustanawia figurę świadka, ofiarnie pomagającego czy biernego, i która pojawia się jako dyskurs przykrywający wiedzę o realnych napięciach i antysemityzmie w polskim społeczeństwie.
Świadectwa moralne
34Teksty, które chciałabym poddać bliższej analizie, powstały w latach 1942–1943 i dotyczą Zagłady, a w szczególności likwidacji getta warszawskiego, powstania w getcie i polskiej postawy wobec Szoah. Wyszły spod piór ludzi zaangażowanych w pomoc Żydom (Maria Kann, Zofia Kossak-Szczucka), ryzykujących życie i często idących pod prąd sądom bliskich im środowisk (postawa i działalność Zofii Kossak-Szczuckiej budziła mieszane uczucia w kręgach katolickich)37. Wszyscy autorzy prezentowanych tekstów byli przedstawicielami Polskiego Państwa Podziemnego, Antoni Szymanowski redagował BIP, Zofia Kossak-Szczucka, konserwatywna katoliczka, współtworzyła „Żegotę”, pomagała Żydom bezpośrednio i była organizatorką całej sieci pomocy, Maria Kann, bliska współpracowniczka Aleksandra Kamińskiego, także działała w „Żegocie”, była harcerką, a po wojnie zaangażowała się w działalność antykomunistyczną w ramach organizacji Wolność i Niezawisłość38. Teksty ich autorstwa były kolportowane kanałami państwa podziemnego, powielane i czytane. Cieszyły się dużym zainteresowaniem i wzięciem. Władysław Bartoszewski i Zofia Lewinówna uznali je za głosy szczególnie ważne, wyrażające sposób myślenia ludzi, którzy – jakbyśmy dziś powiedzieli – byli nie tylko świadkami Zagłady, lecz również ze wszystkich sił, narażając się na ogromne niebezpieczeństwa, chronili Żydów i przeciwstawiali się Szoah. Stali się pierwowzorami polskich Sprawiedliwych, tworząc jednocześnie kanon opowieści o ratowaniu Żydów. Od dziesięcioleci (a dziś szczególnie intensywnie) trwa wokół tych postaci gra pamięci, którą można opisać jako strategię metonimiczną – pokazującą sprawiedliwych jako pars pro toto polskiego społeczeństwa, jego wizytówkę i symboliczną kwintesencję39.
35Teksty wymienionych autorów znalazły się w książce Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–194540 i są traktowane jako świadectwa moralne. Oznacza to, że ich przekaz ma tworzyć empatyczną wspólnotę moralnego zobowiązania wobec ofiar Szoah. Są to więc wypowiedzi, których celem jest danie świadectwa, przekazanie światu wiedzy o Zagładzie, ale też postawy zaangażowania i decyzji moralnej. Bartoszewski charakteryzował je jako „głęboko humanistyczny komentarz” „wyrażający nastrój owych dni”, „apel do sumienia świata”41, „dokument dni grozy”42. Moralni świadkowie43 kształtowali zarazem sposoby wypowiadania się o Zagładzie, tworzyli zręby polskiego dyskursu o Szoah i zręby polityki pamięci, która stanowiła ramę niezgody na Holokaust dla narracji późniejszych. Stawiam pytanie, jak podczas wojny jest konstruowana figura polskiego świadka i w jakiej relacji pozostaje do opisu postaci Żydów i ich wojennego losu.
1. Antoni Szymanowski: „Likwidacja ghetta warszawskiego. Reportaż”
36Tekst powstał jako reportaż z akcji likwidacyjnej i ma formę dziennika datowanego od 22 lipca aż do 12 września 1942 roku. Bartoszewski traktuje go jako próbę zaalarmowania obojętnej światowej opinii publicznej o sytuacji Żydów, podjętą przez polską konspirację44. Broszurę kolportowano w listopadzie 1942 roku. W liście z 24 września 1961 roku autor zadeklarował, że posłużył się w reportażu fikcją literacką, tworząc postać polskiego przedsiębiorcy działającego na terenie getta i dzień po dniu obserwującego wydarzenia. W rzeczywistości jego relacja opierała się na świadectwach osób trzecich45.
37W reportażu pojawiają się tropy charakterystyczne dla dyskursu o polskim świadku: po pierwsze – naoczność relacji, po drugie – dystans wobec opisywanych wydarzeń46. Narrator wielokrotnie podkreśla swoją bezradność: nie może niczego zdziałać, nikomu pomóc47. Sam jest bezpieczny, wchodzi w przestrzeń getta jako widz, zabierając stamtąd obrazy i sceny po to, by świadczyć przed światem o zbrodni Niemców; jego tekst „jest bezstronnym, beznamiętnym zeznaniem naocznego świadka. Jest oskarżeniem: tak postępowali Niemcy” (s. 3 (23)). Łączy więc wzór bystandera z figurą świadka moralnego. Dystans polskiego świadka wiąże się z przedstawieniem getta jako przestrzeni całkowicie izolowanej, zamkniętej, niedostępnej: „[getto] ogrodzone od świata wysokim murem, strzeżone przez policjantów niemieckich, polskich i żydowskich (…), zamknięte niemal hermetycznie, tajemnicze przez swoją zupełną izolację, [to] państwo w państwie, obce przez swoją egzotykę, brud i nędzę” (s. 3–4 (23–24)).
38Moralny świadek przemienia się tym samym w bystandera, w oko patrzące bezradnie na potworność niemieckiej zbrodni. Dodajmy: oko, które z trudem tylko może coś dojrzeć za szczelnymi murami. Ta zbitka dwóch figur okazuje się zresztą podszyta zupełnie innym obrazem, bo Szymanowski wnet przywołuje opis getta dostępnego, które nawiedzają Polacy, prowadząc interesy polegające na kupowaniu za bezcen dóbr i biżuterii oraz sprzedawaniu po paskarskich cenach podstawowych produktów żywnościowych:
Kręci się też po getcie sporo różnych „kupców” – wpuścili ich Niemcy, naturalnie za łapówki. Kupują wszystko – płacą grosze (…). Bo w ghetcie panuje już głód powszechny. Kolega mój L. potrafił przynieść z miasta dwa bochenki chleba – wrócił do domu ze złotym zegarkiem (s. 10 (30))48.
39Tak więc spod połączenia bezstronnego oka i moralnego świadka wyłania się obraz zaangażowania ekonomicznego, które polega na wykorzystaniu położenia zamkniętych w getcie, umierających z głodu i wywożonych właśnie na śmierć Żydów. Niczego to jednak w głównej narracji nie zmienia, Szymanowski nie doprowadza do kolizji niespójnych znaczeń i sprzecznych sensów. Przeciwnie, pozwala im egzystować w całkowitej harmonii, nie dostrzegając ich sprzeczności ani podwójności obrazu.
40Samo getto jest przedstawiane zgodnie z popularnym w prasie okupacyjnej (o czym pisałam wcześniej) obrazem egzotycznej obcości, ale też kontrastu społecznego, przepaści między koszmarną nędzą, samotną śmiercią na ulicy, porzuconymi ciałami, brudnymi kamienicami z jednej i kosztownymi restauracjami, w których beztrosko spędzają czas bogacze niezwracający uwagi na swoich współbraci, z drugiej strony49. Zasadniczy brak solidarności i troski, brak społecznego instynktu powraca w wielu polskich (i nazistowskich) narracjach i niesie jasny komunikat: Żydzi nie tworzą społeczeństwa, są egoistami i troszczą się tylko o samych siebie. Ogólnie są odrażający i egzotyczni: „czarna, fanatyczna masa żydowskiego proletariatu (…). A nie ma może masy bardziej odstręczającej, o rysach wyraźniejszych i bardziej rażących cechach charakterystycznych niż żydzi” (s. 4 (24)). To ludzie o mentalności, której nie pojmuje polski bystander, obcy, absurdalni, zagadkowi, innego rodzaju.
41Kluczem do rozumienia procesu likwidacji jest „psychologia żydów” (s. 4 (24)). „Nie łatwo ją pojąć” (s. 4 (24)) – komentuje Szymanowski. „Jak wielokrotnie zauważyłem, żydzi szczególnie są skłonni do pesymizmu i równocześnie o wiele więcej niż Polacy zasugerowani potęgą i organizacją niemiecką” (s. 6 (26)). Powtarza się wątek bierności żydowskiej w obliczu masowej śmierci, rozważany w całkowitej izolacji od możliwości rzeczywistego oporu – dostępności broni, szans ucieczki i ukrycia po „aryjskiej stronie”, izolacji, odcięcia od polskiej większości itd.
42Problemem zasadniczym dla bystandera jest właśnie odmienna, specyficzna żydowska psychologia: „Nie znam i nie rozumiem żydów. Czy pozwolą się wytępić jak barany? Czy nie zdobędą się na żaden odruch protestu, odruch rozpaczy?” (s. 7 (27)); i jeszcze: „zdumiewająca jest bierność masy żydowskiej gnanej na śmierć” (s. 14 (34)). Polski świadek pławi się w poczuciu wyższości, ignoruje różnicę sytuacji, przekładając ją – zgodnie z przedwojennym antysemickim wzorem – na różnicę osobowościową, niepojętą psychologię żydowskiego tchórzostwa. Oskarżenia są nawet ostrzejsze – o zdradę, bratobójstwo i brak solidarności: „jest szereg młodych przeważnie chłopców (wielu w milicji), co służą mordercom swoich braci. Może część z nich ocaleje dzięki podłości, na którą nie ma słów” (s. 21 (41)). To oskarżenie również jest powtarzalnym tropem, miejscem wspólnym narracji polskiego świadka, obecnym w prasie i pozostałych tekstach.
43W opowiadaniu o potworności żydowskiego losu, w rzeczywistym proteście wobec zagłady Żydów słychać więc klisze dyskursu przedwojennego antysemityzmu. Tu giną już całkowicie iluzoryczne figury świadka moralnego, a także niezaangażowanego obserwatora. Żydzi są obcy kulturze, wstrętni (zwłaszcza w masie) i nadobecni. Narrator doskonale zdaje sobie sprawę z otaczającego getto i Żydów antysemityzmu, z polskich reakcji na Zagładę:
I – mówiliśmy sobie, niektórzy przynajmniej: potworne to są metody, hańba spada na oprawców, na morderców kobiet i dzieci – ale… w perspektywie politycznej, w perspektywie przyszłych naszych polskich stosunków wewnętrznych – może to mieć znaczenie raczej pozytywne. Boć przecież napewno mieliśmy żydów nieproporcjonalnie dużo, i to żydów najzupełniej i na zawsze obcych naszej tradycji, naszej państwowości, naszej kulturze. I jeszcze w pamięci wielu zbyt jaskrawo tkwiły niedawne obrazy z 39 roku, gdy na wschodnich ziemiach naszych nie kto inny jak żydzi właśnie najskorzej, najłatwiej pogodzili się z sowiecką okupacją, stworzyli dla niej oparcie, odwracając się od bezpośredniej polskiej przeszłości tak ostentacyjnie, niejednokrotnie z widoczną radością, nieraz z wyraźną chęcią zawistnego „odegrania się”. (…) Nie chcę tu wdawać się w politykę. Nie chcę kruszyć kopii w obronie zdrajców czy choćby „cudzoziemców w ojczyźnie”, ale (…) rozumowania takie są poniżej polskiej godności, poniżej naszej kultury i historii (s. 5 (25)).
44Argument bycia „poniżej polskiej kultury i historii” można zrozumieć jako niesmak estetyczny wobec usprawiedliwiania niemieckich zbrodni doraźnymi korzyściami materialnymi czy też zaletami „Polski bez Żydów”, ale tych korzyści się nie neguje. Trudno w powyższym fragmencie dostrzec opór wobec stwierdzeń o „nieproporcjonalnej”, a właściwie nadmiernej liczbie Żydów w Polsce przed wojną, o kolaboracji z okupantem radzieckim, o „cudzoziemcach w ojczyźnie” i o zdradzie narodowej. Narrator przejmuje te wyobrażenia z arsenału dyskursu antysemickiego, który uznawano za prawomocny opis sytuacji, nawet jeśli niekiedy toczono z nim spory polityczne.
45Szymanowski, zanurzony w antysemickiej narracji o obcym ciele żydowskim w łonie polskiego społeczeństwa i o interesie narodowym, a zarazem świadomy bezpośrednich korzyści wynikających z handlu z gettem, wciąż próbuje utrzymać wizerunek polskiego niezaangażowania i czystości. Antysemityzmem Polacy mogą się dopiero zarazić: „Ich [Niemców] akcja w prostej linii – choć pośrednio – godzi w naród polski, zaszczepiając mu zarazki ciężkiej choroby moralnej” (s. 13 (33)). To także będzie lejtmotyw narracji polskiego świadka.
46Podwójny obraz polskiej roli (bystander i Polak korzystający z Zagłady), polskiej świadomości i realiów Szoah, nie daje się rozplątać na poziomie narratorskim. To compositum elementów nie do pogodzenia jest jednak podporządkowane głównej narracji o bystanderze. W mocy pozostaje nieusuwalny niepokój o polski wizerunek, zagrożony niesprawiedliwym, bluźnierczym i fałszywym posądzeniem, które może wynikać albo z niemieckich machinacji, albo z obojętności i niezorientowania świata, albo z żydowskiej niewdzięczności:
Lecz trudno oprzeć się głębszym rozważaniom o tym, jak obecne poczynania niemieckie wpłyną na przyszły rozwój stosunków w wolnej Polsce. Czy ta krew przelana stanie między nami a żydami? Czy też poczucie wspólnych cierpień z rąk okupantów złagodzi przepaść między dwoma społeczeństwami? (s. 21(41)).
47I dalej:
Świat milczy, świat wie, co tu się dzieje – nie może być inaczej. I milczy. Milczy w Watykanie Namiestnik Boga, milczą w Londynie, w Waszyngtonie obrońcy dobrej sprawy, milczy Rząd Rzeczpospolitej, milczą Żydzi Europy i Ameryki. Przeraża to milczenie i zdumiewa. Przecież Niemcy będą kiedyś próbowali wyprzeć się tego wszystkiego, a gdy oczywistość im nie pozwoli – wtedy będą próbowali o własne zbrodnie oskarżyć Polaków, Litwinów, Łotyszów, Ukraińców! (…) Tymczasem głos protestu wydobywa się nie ze swobody, ale z dna niewoli. Wszystkie polskie organizacje niepodległościowe, stając ponad dzielącymi je różnicami, przezwyciężając jad niemieckiej propagandy i własne bardzo głębokie nieraz uprzedzenia, zastrzeżenia, niechęci – zjednoczyły się w potępieniu niemieckiego barbarzyństwa.
48Ten głos jedności narodowej, powszechnego odrzucenia niemieckiej zbrodni wobec Żydów samemu autorowi wydaje się mirażem i zaraz też dokonuje korekty: „nie łudzę się, że wszyscy bez wyjątku myślą u nas tak samo – lecz tak myślą ci, którzy wzięli na siebie odpowiedzialność za los ojczyzny, więc jedyni, co mają prawo przemawiać w Jej imieniu” (s. 22 (42)).
49W tym jednym zdaniu można dostrzec obraz rzeczywistego stosunku Polaków do Żydów podczas Zagłady, ich realnego „świadkowania” Szoah, i korektę, którą na ten obraz nakłada polityka pamięci. To ona czyni ważnym i prawomocnym głos pomijający całe obszary rzeczywistości, by chronić wizerunek Polaków jako moralnych świadków.
2. Maria Kann: „Na oczach świata”
50Dokument Na oczach świata powstał w 1943 roku i wydano go konspiracyjnie w październiku tego samego roku w Warszawie. Dotyczył powstania w warszawskim getcie i został wzbogacony wyimkami z prasy konspiracyjnej (Głosy prasy polskiej). Tekst ukazał się w nakładzie dwóch tysięcy egzemplarzy za sprawą BIP. Autorka działała w konspiracji, była współpracownicą Zofii Kossak-Szczuckiej i Władysława Bartoszewskiego w „Żegocie”, osobą ryzykującą życie podczas wojny i bez cienia wątpliwości sprzeciwiającą się Zagładzie. Na oczach świata miało być apelem poruszającym międzynarodową opinię publiczną, heroicznym opisem walk w getcie i bohaterstwa Żydów. Władysław Bartoszewski we wstępie do tego tekstu tak pisał o powstaniu w getcie i jego recepcji w prasie konspiracyjnej i społeczeństwie:
długotrwały opór zbrojny (…) wzbudził ogólny podziw i głęboko poruszył opinię społeczną. Polska prasa podziemna różnych środowisk politycznych podawała w kwietniu i maju 1943 roku różne i liczne informacje o przebiegu wydarzeń w getcie, o sytuacji walczących, wyrażając niemal jednomyślnie podziw dla ich postawy (s. 51).
51W świetle badań nad prasą z tamtego okresu, które relacjonowałam wyżej, trudno te stwierdzenia traktować inaczej niż myślenie życzeniowe lub też przejaw polityki pamięci, którą w połowie lat sześćdziesiątych, jeszcze przed Marcem ’68, uprawiano dość intensywnie50. Owe ramy pamięciowe, jak zobaczymy w tekście Marii Kann, kształtowały się jednak już w latach czterdziestych51.
52Na pierwszej stronie Na oczach świata czytamy o polskiej pomocy i radzieckich bombardowaniach Warszawy podczas powstania w getcie:
kogo chciały ukarać sowiety? Mieszkańców Warszawy, Polaków. Ukarali tych, którzy sami będąc w najcięższej niedoli z narażeniem własnego życia nieśli pomoc cierpiącym. Bo przecież tylko Polacy, tylko Polska czyniła wszystko, co było w jej mocy, by ulżyć niedoli, ratować mordowanych. Rząd Rzeczypospolitej, który otrzymał z Kraju wiadomość o rzezi i o bohaterskiej obronie, uczynił wszystko, aby spowodować pomoc dla Żydów.
Nie może jednak Polska uczynić nic więcej – niż czyni, tak samo jak nie może ratować swoich najlepszych synów ginących w Oświęcimiu, Majdanku, masakrowanych na Pawiaku, mordowanych planowo po wsiach Lubelszczyzny, Radomskiego, Kielecczyzny, Krakowskiego (s. 5–6 (63–64)).
53W całej narracji przebija ton podniosły, patetyczny, podkreślone są bohaterskie, straceńcze epizody walki, wiele jest odwołań do płonącego Rzymu i Nerona. W taki też sposób mówi się o niesieniu pomocy walczącym Żydom przez Polaków. W przywołanym cytacie mamy zdanie bez kwantyfikacji, które tworzy mylne wyobrażenie masowego i powszechnego ruchu, nie mówi się natomiast, na czym konkretnie ta wydatna pomoc polegała52. W podobnym tonie utrzymana jest relacja o pełnym zaangażowaniu państwa polskiego w ratowanie Żydów, które nie przynosi skutków nie z powodu złej woli, ale ogólnych warunków, niemieckiej przewagi i jest nieskuteczne także w przypadku „najlepszych synów” ojczyzny, czyli, jak rozumiemy, etnicznych Polaków ginących w obozach i akcjach ludobójczych. Fragment ten odpowiada na nieprzywołany wprost, ale presuponowany zarzut nierównego traktowania obywateli przez Rzeczpospolitą, struktury Polskiego Państwa Podziemnego i rząd londyński53. Polacy i rząd polski jawią się w tej opowieści jako oddani i niezłomni obrońcy Żydów, jedyni i ofiarni, w całości i bez reszty zaangażowani w ich ratowanie. Przymierze polsko-żydowskie zostaje scementowane przez braterstwo broni – ŻOB miał działać „w porozumieniu z polskimi czynnikami niepodległościowymi” (s. 10 (68)), jakkolwiek porozumienie to pozostaje mgliste i niekonkretne.
54Osią kompozycyjną całego tekstu jest perspektywa heroiczna, perspektywa bezpośredniej walki, to ona kształtuje wartościowanie i sposób przedstawiania Zagłady oraz historii Żydów. Kann szerokim gestem rysuje ich dzieje na przestrzeni wieków, sprowadzając ją do przejawów rzekomego charakteru narodowego (żydowska esencja). Pojawiają się znane już tropy sublokatorstwa, a właściwie „komornictwa” narodów. Żydzi są komornicą nielojalną, nietroszczącą się o społeczeństwo, które „udziela im gościny”:
Przez osiemnaście stuleci Żydzi jako naród nie walczyli orężnie. Prowadzili żywot tułaczy, byli komornicą narodów. I jak komornica nie przywiązywali się do dachu, który ich chronił, bo nie mieli własnego domu, nigdzie nie byli prawymi gospodarzami. Wyrzucani z jednych krajów, chronili się do innych. Poniewierani, bronili się ucieczką, pieniędzmi, podstępem. Nigdy bronią. Wypadki, kiedy przelewali krew za kraj, który ich przygarnął, należały do wyjątków (s. 17 (75)).
55Żydzi nie kochali „żadnego kraju naprawdę jak własnej ojczyzny i żadnego nie chcieli bronić” (s. 35 (93)), dopiero powstanie w getcie miało tę moralną winę odkupić i zmazać, dopiero teraz zasłużą na własną ojczyznę, rzecz jasna nie w ramach dotychczasowych stosunków w Polsce. Naród żydowski: „może odnajdzie wreszcie po wiekach swoją Ziemię Obiecaną” (s. 35 (93)). W ten sposób mgliście zarysowana została perspektywa emigracji, jako akt sprawiedliwości i stworzenia Żydom nowej, tym razem własnej ojczyzny, o którą będą dbać.
56Nieprawi nie-gospodarze nie mogli dotąd wykształcić ani zdolności społecznych, ani odwagi, koniecznej by bronić siebie i społeczeństwo, stąd unikanie walki i charakterystyczne dla Żydów metody defensywne, czyli podstęp, układy, podporządkowanie sile. Kann powiela klisze żydowskiego tchórzostwa i braku odpowiedzialności, nie zadając sobie pytania o prawdziwość tych przedstawień, o ich antysemicką kanwę i treść; nie widzi wzorów wykluczenia w niedawnej przeszłości, choćby w stosunku do żydowskich obywateli w wojsku polskim w latach trzydziestych i podczas okupacji54.
57Pozostając w mocy heroicznego, bitewnego schematu, Maria Kann powtarza opowieści o żydowskiej bierności, o śmierci niepotrzebnej i niegodnej. O pierwszej fazie likwidacji getta mówi: „poszli na rzeź biernie, bez oporu. Jeden szczeniak niemiecki prowadził setki ludzi i nikt z nich nie odważył rzucić się mu do gardła” (s. 17 (75)). Pytanie, jak te setki ludzi miałyby walczyć bez broni i dokąd uciekać, skoro po aryjskiej stronie ukryć się było niezmiernie trudno nawet jednostkom „z dobrym wyglądem”, nie przychodzi autorce do głowy, choć zna sytuację w getcie i wie, że ze względu na ceny na czarnym rynku broń była praktycznie niedostępna (s. 37 (95))55. Symboliczne dostawy ze strony polskiego podziemia nastąpiły dopiero w przeddzień wybuchu powstania. Mimo to Kann z całą mocą twierdzi, że Żydzi wzbraniali się przed walką z tchórzostwa, ze względu na brak szlachetnego oddania sprawie: „Kiedy jeden z Żydów szukał w ghetcie dziesięciu, żeby stworzyć bojówkę, nie znalazł ich. Każdy z zagadniętych miał w getcie żonę, dzieci, obowiązki. Nikt nie chciał ginąć za innych (…). Nie znalazło się 10 sprawiedliwych w tym mieście skazanym na zagładę” (s. 17–18 (75–76)).
58Aż do czasu powstania w getcie Żydzi godzili się na „śmierć nędzną, nikomu niepotrzebną, przeciwstawioną śmierci w obronie honoru i godności ludzkiej” (s. 18 (76)). Powraca tak częsty (występujący też u Szymanowskiego i w prasie konspiracyjnej) obraz kontrastów w dzielnicy zamkniętej – beztroskiej zabawy bogaczy i ich skrajnego egoizmu wobec umierających nędzarzy: „szkielety i ci, którym nie brakuje niczego oprócz wolności” (s. 18 (76)). Wywożeni z getta są ci, którzy się nie bronili – oni nie mogą liczyć na aprobatę polskiego oka, na szacunek ani uznanie, sami są sobie winni. Kann posługuje się tu szczególną metonimią. Z wielką pasją mówi:
są wśród nich i konfidenci – żydowscy gestapowcy i resztki milicji żydowskiej. Nimi posłużyli się Niemcy do walki z ghettem. Dziś są już niepotrzebni i podzielą los swoich współbraci. Doprawdy zasłużyli sobie na wyróżniającą śmierć – przez powieszenie. Niemcy jednak część z nich rozstrzelali i ciała ich wrzucili do płonących domów, a resztę załadowali do wagonów. Zaznają więc wraz z innymi „pracy i spokoju” (s. 34 (92)).
59Ten sam ton ironii i potępienia towarzyszy wzmiance o śmierci robotników pracujących w szopach: wywleczono ich i wywieziono, a przecież „nie bronili się i słuchali swoich niemieckich przełożonych” (s. 35 (93)).
60Śmierć w komorach gazowych jest traktowana z ironią, o ofiarach, które idą na śmierć „jak bydło”, mówi się z nutą pogardy, na uznanie można było zasłużyć tylko walką i tym, co autorka traktuje jako przekroczenie żydowskiej kondycji.
61Osobny rozdział (Za murami) Maria Kann poświęciła stosunkowi Polaków do powstania w getcie. Był to rzekomo czas zawieszenia wrogości wobec Żydów, pakt powszechnej życzliwości wobec bohaterów walki z tym samym przeciwnikiem56. Odnośny fragment brzmi jednak niepokojąco dwuznacznie:
Nie będziemy dotykać kwestii stosunków polsko-żydowskich. Jakby za milczącą umową nie wysunęło jej żadne z pism polskich w tych ponurych dniach kwietnia i maja 1943 roku. Całe bowiem zdrowo myślące społeczeństwo polskie odróżnia wyraźnie te dwa odrębne zagadnienia i życzliwość, tak żywiołowo okazywana bohaterskim obrońcom, nie ma nic wspólnego z poglądami poszczególnych grup społecznych na tak zwaną kwestię żydowską (s. 37 (95)).
62Odróżnienie kwestii stosunków od oceny walki w getcie dowodzi, że antysemityzm nie uległ rewizji, a „kwestia żydowska”, korelat antysemickiej „nadobecności” i niekorzystnej roli Żydów w polskim życiu społecznym, była postrzegana jako problem neutralny, który wcześniej czy później Polacy będą musieli rozwiązać. Jeszcze bardziej zastanawiająca jest wzmianka o „zdrowo myślącej” części społeczeństwa, zdradzająca, że jednomyślność w tej sprawie jest czystym pozorem, a tym, którzy myślą i działają inaczej, odmawia się „polskiego zdrowia” i czyni się ich niereprezentatywnymi na zasadzie życzeniowej. Ten sam trop spotykamy w relacji Szymanowskiego i Kossak-Szczuckiej.
63Już w roku 1943 zaczął się rodzić również dyskurs o polskich sprawcach jako korzystającym z Zagłady marginesie społecznym, przeciwstawionym zdrowemu centrum polskiego społeczeństwa, które Żydów wspierało lub pozostawało bezradne wobec ich sytuacji57. Obrazy te stanowią centrum polityki pamięci polskiego świadectwa. Była to polityka skuteczna, skoro potwierdzą ją sami Żydzi:
Żydzi odczuli i zrozumieli że sympatia całego polskiego społeczeństwa jest po ich stronie. Polacy zresztą nie tylko w słowach manifestowali swoje uczucia. Samorzutnie organizowana była pomoc w walkach zbrojnych i przy ucieczkach z ghetta. (…) Męty społeczne – nie polskie, nie żydowskie i nie niemieckie, ale ogólnoludzkie szumowiny, które służą każdemu panu, zrobiły z żydowskiego nieszczęścia źródło nowych dochodów. Za judaszowe srebrniki pomagali ci ludzie wyłapywać ludzi uciekających z ghetta. Nie ma słów dość mocnych, aby potępić tych zdrajców. Nie ma dla nich miejsca w wolnej Polsce (s. 39 (97)).
64Dialektyka mętów i zdrowego społeczeństwa przysłania jeszcze jedną sprzeczność ujednoznacznionego w ten sposób obrazu. Z jednej strony „posłuszni nakazom władz podziemnych i ludzkim uczuciom Polacy nieśli pomoc zbrojną58 i pomoc przy ucieczkach”59, z drugiej jednak masowej pomocy nie było, bo „jeszcze nie wybiła godzina”, a ponadto Polacy „swoich synów mordowanych w Oświęcimiu też nie bronili” (s. 39 (97)). Pomoc była i zarazem jej nie było. Proceder wykorzystywania Żydów był marginalny, ale na masową skalę: „Masy żydowskie raczej niechętnie były usposobione do Polaków. Stykały się one najczęściej z szumowinami ludzkimi, które uczyniły dochodowy interes z ich nieszczęścia, dostarczając im żywności po drogiej cenie, a kupując od nich rzeczy za bezcen” (s. 38 (96)).
65Moim celem nie jest bynajmniej wykazywanie niekonsekwencji czy szukanie nieścisłości w opisie, ale pokazanie logiki polityki pamięci, która formatuje opisywaną rzeczywistość zgodnie z moralnym sensem polskiej niewinności. Przejawia się to w sprzecznych obrazach bohaterskiej pomocy aż po śmierć (polski pomocnik), moralnego świadka lub bezsilnego niewinnego oka.
66Polskiej niewinności odpowiada żydowska nienawiść wynikająca z niewdzięczności i opacznego rozumienia rzeczywistości przez Żydów, ze strachu i braku logiki: „Nienawiść do Niemców zabijał lęk, wyższy częstokroć niż lęk przed śmiercią. Niemcy byli tak silni i bezwzględni, że można ich było tylko śmiertelnie bać się. Polacy, którzy też byli prześladowani, a więc słabi, nie budzili strachu, budzili często nienawiść” (s. 39 (97)).
67Zgodnie z powyższym fragmentem Żydzi nie mogą nienawidzić Niemców, bo zanadto się ich boją, a nienawidzą Polaków, bo… mogą. Nienawidzą Polaków, bo Polacy są słabsi niż Niemcy. Wyjaśnienie, że zastrzeżenia Żydów wynikają z ich doświadczeń, pojawia się w tekście, Kann wspomina o wydawaniu, szantażach i rabunku, ale nie zmienia wizji ani niewdzięcznego Żyda, ani polskiego świadka. Nienawiść żydowska jest esencjalna. Walczący w powstaniu są zaprzeczeniem biernych, nieracjonalnych, antypolskich Żydów: „w odróżnieniu od mas bojowcy często podkreślali mocno swoją solidarność z Polakami” (s. 38 (96)). Świadczą o tym, zdaniem autorki, napisy na murach i polska flaga powiewająca tuż obok żydowskiej60.
68Niemcy wprawdzie próbowali zaszczepić Polakom nienawiść do Żydów, ale ich propaganda okazała się rzekomo nieskuteczna, polskie społeczeństwo bowiem było całkowicie odporne na antysemicki przekaz: „Polacy wyciągnęli do Żydów pomocną dłoń, a Niemcy próbowali ten gest zohydzić” (s. 39 (97)).
69Niemieckie próby przekonania Polaków o żydowskiej nienawiści i chęci zemsty zdaniem Kann nie odniosły żadnego skutku, mimo że przypominają jej wcześniejsze wynurzenia i opowieść o pięknym świecie bez Żydów61:
Myśl, jakoby wymordowanie Żydów było korzystne dla Polski, odrzuciło społeczeństwo polskie ze wstrętem. Nasze trudności z kwestią żydowską nie mają nic wspólnego z masowym mordem. Pojmuje to jasno całe społeczeństwo polskie. My nie potrzebujemy cudzej pomocy, zwłaszcza niemieckiej, przy rozwiązywaniu wewnętrznych trudności. My je rozwiążemy sami – zgodnie ze sprawiedliwością, prawem i własnym interesem narodowym (s. 39 (97)).
70Zapowiedź samodzielnego rozwiązania kwestii żydowskiej w zgodzie z polskim interesem narodowym brzmi groźnie i jawnie zadaje kłam stwierdzeniu, że narracja o Polsce wolnej od Żydów nie była złotym snem polskiego społeczeństwa. Sformułowanie to znalazło się w tekście osoby, która nigdy się za antysemitkę nie uważała i nigdy za taką nie była uważana. Jest dla niej elementem przezroczystym, jednym z wielu problemów do rozwiązania, co świadczy o skali wojennego antysemityzmu. Jego rozmiary są przytłaczające. Polityka pamięci każe jednak odpowiedzialnością za ten stan obciążyć Niemców. Patrzenie na niemiecką zbrodnię demoralizuje niewinnych Polaków, sieje zgorszenie: „Mordowanie na oczach świata wyrządziło krzywdę (…). Patrzyliśmy na to bezczynnie, oswajaliśmy się z myślą, że można mordować” (s. 40 (98)). Niewinni Polacy zarażają się niemieckim złem, choć pozostają wielkoduszni i niosą pomoc walczącym Żydom.
71Przytoczone na końcu tekstu cytaty z prasy podziemnej nie pozostawiają cienia wątpliwości co do intencji opowieści o żydowskiej niewdzięczności względem polskiego świadka i obrońcy, względem polskiej kultury. Na stronie 47 (105) czytamy (cytat z czasopisma „Walka”, maj 1943):
I nawet tam, gdzie polskość była pozbawiona należnego uznania, tam, gdzie imię Polski tyle razy się spotwarzało – wśród murów ghetta – gdy przyszło do ostatecznej walki na śmierć i życie, wtedy na tych murach pojawiły się polskie chorągiewki – symbol walki z bezkarnością mordu. Bo nawet walczący o swe życie Żyd zrozumie, że nie swoją dolą, po stokroć zasłużoną, ale imieniem Polski poruszyć może świat.
72Spod polityki pamięci ustanawiającej polską supremację etyczną i symboliczną, spod obrazu polskiego świadka moralnego i pomocnika, spod wizji bezradnego przechodnia wyziera obraz polskiego uwikłania, odniesionych korzyści, upragnionej wizji Polski wolnej od „kwestii żydowskiej”. Polityka pamięci mimowolnie wskazuje na swój rewers, którym jest polski antysemityzm i realna przemoc.
3. Zofia Kossak-Szczucka: „Protest!”
73Postaci Zofii Kossak-Szczuckiej nikomu przedstawiać nie trzeba – wzięta i znana już przed wojną powieściopisarka, niestroniąca od antysemityzmu konserwatywna katoliczka62, przedstawicielka słynnej rodziny Kossaków, działaczka konspiracji, więźniarka Oświęcimia. Założyła organizację Front Odrodzenia Polski (kontynuacja Akcji Katolickiej) oraz Radę Pomocy Żydom „Żegota”, zapewniającą ukrywającym się Żydom pomoc ze strony państwa podziemnego, była też osobiście zaangażowana w pomoc Żydom63. Protest!64 ukazał się w nakładzie 5000 egzemplarzy 11 sierpnia 1942 roku w formie ulotki-plakatu. Opublikowano go w kilka tygodni po rozpoczęciu akcji „Reinhardt”. Jakkolwiek Protest! jest wcześniejszy od tekstu Marii Kann, umieściłam go na końcu rozważań, widząc w nim najpełniejszą i najbardziej rozwiniętą formę polityki pamięci. Proponuję też przyjrzeć się późniejszemu tekstowi Kossak-Szczuckiej, Wokół płonącego ghetta, pisanemu na przełomie kwietnia i maja 1943 roku i zamieszczonemu na łamach konspiracyjnej „Prawdy Młodych”.
74W Proteście! znajdziemy wiele miejsc wspólnych z wcześniej analizowanymi tekstami. Pierwszym będzie obraz oddzielenia świata polskiego i żydowskiego, szczelne zamknięcie getta, izolacja i dystans w połączeniu z polską bezradnością. Ufundowanie polskiego bystandera. Czytamy: „W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie istnieje dla nich nadzieja ratunku, nie nadchodzi znikąd pomoc. Ulicami przebiegają oprawcy, strzelając do każdego, kto się ośmieli wyjść z domu”65.
75Z Na oczach świata Marii Kann znamy też obraz obojętności świata, a zwłaszcza obojętności Żydów. Tu wątek ten się powtarza:
Świat patrzy na tę zbrodnię, straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje – i milczy. Nie zabierają głosu Anglia ani Ameryka, milczy nawet wpływowe międzynarodowe żydostwo, tak dawniej przeczulone na każdą krzywdę swoich. Milczą i Polacy. Tego milczenia dłużej tolerować nie można. Jakiekolwiek są jego pobudki – jest ono nikczemne. Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala (s. 111).
76„Przeczulone” żydostwo mogłoby udzielić pomocy, ale jej nie udziela – z przyczyn na razie nieznanych. Zostało tu wyróżnione (tylko jemu należy się epitet), choć też postawione w jednym szeregu z Anglią i Ameryką (inaczej niż Szymanowski Kossak-Szczucka nie wspomina jednak o Watykanie). Autorka apeluje o zmianę dotychczasowej praktyki w imię katolickiego sumienia:
Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy. Uczucia nasze względem Żydów nie uległy zmianie. Nie przestajemy ich uważać za politycznych, gospodarczych i ideowych wrogów Polski. Co więcej, zdajemy sobie sprawę z tego, że nienawidzą nas oni więcej niż Niemców , że czynią nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczęście. Dlaczego, na jakiej podstawie, to pozostaje tajemnicą duszy żydowskiej, niemniej jest faktem nieustannie potwierdzanym. Świadomość tych uczuć jednak nie zwalnia nas z obowiązku potępienia zbrodni (s. 111, wyróżnienie K.C.).
77W żadnym z wcześniej analizowanych tekstów nie deklarowano antysemityzmu i wrażliwego sumienia chrześcijańskiego jednocześnie. Protest! czyni ten ukryty zazwyczaj związek jawnym. Obowiązek katolicki nakazuje sprzeciwiać się Zagładzie, ale ów sprzeciw nie wynika z lojalności wobec współobywateli czy też ludzi. Kossak-Szczucka jasno deklaruje, że Żydzi byli, są i będą wrogami Polski, nie zmienia antysemickiego nastawienia i nie rewiduje przekonań ani postaw.
78Wraz z deklaracją antysemityzmu pojawia się charakterystyczne odwrócenie: to Żydzi nienawidzą Polaków – z powodów niezrozumiałych, złowrogich, nieracjonalnych, wynikających z ich spaczonej natury. W absurdalny sposób zwracają się przeciw dobroczyńcom, oskarżając ich o niepopełnione zbrodnie. Nienawiść do Niemców, którzy są sprawcami ich nieszczęścia, tak jak w tekście Marii Kann musi ustąpić ślepej i niezrozumiałej nienawiści do pomocnych, choć bezradnych Polaków. Tym większym jest to jednak wyzwaniem dla chrześcijańskiego sumienia i tym większa z tego tytułu przysługuje chwała66:
Nie mamy możności czynnie przeciwdziałać morderstwom niemieckim, nie możemy nic poradzić, nikogo uratować, lecz protestujemy z głębi serc przejętych litością, oburzeniem i grozą. Protestu tego domaga się od nas Bóg, Bóg, który nie pozwolił zabijać. Domaga się sumienie chrześcijańskie. Krew bezbronnych woła o pomstę do nieba. Kto z nami tego protestu nie popiera – nie jest katolikiem (s. 112).
79Polakom w gruncie rzeczy brak możliwości skutecznego działania, pozostaje im tylko protest – deklaracja paradoksalna w ustach kogoś, kto właśnie tworzy instytucję udzielającą pomocy prześladowanym Żydom. Bezradność polskiego bystandera jest rękojmią jego niewinności. Świadkowanie Zagładzie, mówienie o zbrodni, którego domaga się Bóg, nie oznacza przekroczenia antysemickich sposobów myślenia i wartościowania. Charakterystycznym tropem tych narracji jest egzorcyzmowanie – ze wspólnoty polskiej u Marii Kann, ze wspólnoty uprawnionych do zabierania głosu u Szymanowskiego, ze wspólnoty katolickiej w przypadku Kossak-Szczuckiej. To nie tylko moralny gest potępienia działań i postaw nieakceptowalnych. Zaklinanie, że Polacy współdziałający przy Zagładzie nie są godni miana Polaka ani katolika, wskazuje na przemilczaną rzeczywistość. Zdradza praktyki społeczności, która nie tylko nie potępiała Zagłady, ale korzystała z niej bezpośrednio i – jak to ujął Szymanowski – uważała, że Szoah „w perspektywie politycznej, w perspektywie przyszłych naszych polskich stosunków wewnętrznych – może mieć znaczenie raczej pozytywne” (Szymanowski, s. 5 (25)).
80Apel jest gorący i Kossak-Szczucka raczej nie kierowała go w próżnię: „Kto tego nie rozumie, kto dumną, wolną przyszłość Polski śmiałby łączyć z nikczemną radością z nieszczęścia bliźniego – nie jest przeto ani katolikiem, ani Polakiem” (s. 111).
81Wiedza o polskim udziale nie rzutuje na główną narrację, bo rzeczywistość zawsze można uzasadnić wpływem zewnętrznym. Zło właściwie przychodzi z zewnątrz, jest chorobą, którą zdrowym społeczeństwom infekują Niemcy. Bycie widzem jest niebezpieczne, bo można zarazić się zbrodnią. Obraz upodabnia się do tego, który pojawia się w tekście Marii Kann, wątek przyzwolenia na śmierć i poczucia bezkarności zabijania powtarza się w obu wariantach polskiej narracji o Zagładzie. Zofia Kossak-Szczucka ujmuje to następująco:
Wiemy również, jak trujący bywa posiew zbrodni. Przymusowe uczestnictwo narodu polskiego w krwawym widowisku spełniającym się na ziemiach polskich może snadnie wyhodować zobojętnienie na krzywdę, sadyzm i ponad wszystko groźne przekonanie, że wolno mordować bliźnich bezkarnie (s. 112)67.
82Niezmiernie istotnym motywem pojawiającym się we wszystkich relacjach jest też opinia międzynarodowa, a ściślej rzecz ujmując, zniesławienie Polski w oczach świata, akcja propagandowa wymierzona przeciwko dobremu imieniu Polaków, której należy się z całą mocą przeciwstawić. Wrogą propagandę, kłamstwo dotyczące polskiego zaangażowania w Zagładę szerzą zarówno Niemcy, którzy chcą zmniejszyć swoje winy w oczach świata, jak i Żydzi, niesprawiedliwie nastając na cześć tych, którzy jako jedyni nieśli im pomoc. Międzynarodowe organizacje żydowskie zdaniem wszystkich autorów milczały, w niczym nie pomagając współbraciom, podobnie jak zachodnie demokracje68:
Protestujemy równocześnie jako Polacy. Nie wierzymy, by Polska odnieść mogła korzyść z okrucieństw niemieckich. Przeciwnie. W upartym milczeniu międzynarodowego żydostwa, w zabiegach propagandy niemieckiej usiłującej już teraz zrzucić odium za rzeź Żydów na Litwinów i… Polaków, wyczuwamy planowanie wrogiej dla nas akcji (s. 112).
83Troska o opinię światową, konieczność podjęcia obrony, ochrona polskiego wizerunku to powtarzalne elementy późniejszych polskich debat o Zagładzie, by przypomnieć dyskusje, które przetoczyły się w związku z filmem Lanzmana (1985) i książką Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa (2000)69. Zarzut kalania dobrego imienia Polski za granicą jest także lejtmotywem dyskusji związanych ze współczesną polityką historyczną w kraju. Jak widać, jego początki sięgają lat wojny, był więc współbieżny z Zagładą.
84Wspominałam już, że na przełomie kwietnia i maja 1943 roku Zofia Kossak-Szczucka opublikowała tekst Wokół płonącego ghetta70, który w syntezie powtarzał wszystkie opisane figury pamięci i polskiego świadka: żydowskiego sublokatorstwa, tchórzostwa, nienawiści Żydów do Polaków, ich niczym nieumotywowanej niechęci. Uderzające, że autorka korzysta z tych samych klisz co Maria Kann – w jej tekście pojawia się porównanie do płonącego Rzymu z czasów Nerona, są obrazy skaczących na bruk, polskich strażaków otaczających getto i niemogących gasić pożarów, ale też nawiązanie do Bar-Kochby i osiemnastu wieków żydowskiego tchórzostwa:
Było to osiemnaście wieków temu. Od tego czasu Żydzi pasożytowali na ciele narodów europejskich, powszechnie znienawidzeni i pogardzani. Walczyli ze wszystkimi, lecz tylko podstępem, nigdy otwarcie, nigdy z bronią w ręku. Byli przyczyną, motorem trzech czwartych wojen toczonych w Europie przez poszczególne narody, lecz ślady swych wpływów zacierali najstaranniej. Pozornie nie brali udziału w niczym. Tchórzostwo żydowskie stało się przysłowiowe. Zatracili godność ludzką (s. 164).
85I jeszcze:
Od roku z oburzeniem i politowaniem społeczeństwo polskie patrzy na potworną zbrodnię dokonywaną bez żadnej próby oporu ze strony mordowanych. Dziesiątki tysięcy Żydów szło biernie do komór gazowych lub pod kule, płaszcząc się nikczemnie przed wrogiem (…). Walczą, by ginąć jak ludzie, nie jak robactwo. Po raz pierwszy od osiemnastu wieków ocknęli się z upodlenia (s. 165).
86Żydzi mają możliwość zmazania nieodłącznej od ich natury winy przez walkę:
Kto wie, czy z popielisk warszawskiego ghetta, z ruin i trupów nie wyjdzie odrodzenie duchowe Izraela? Czy Żydzi nie oczyszczą się w obecnym całopaleniu wiecznego tułacza, dokuczliwego pasożyta, nie staną się ponownie normalnym narodem, który na jakimś uzyskanym obszarze ziemi rozpocznie samoistne twórcze życie (s. 165)?
87Jakkolwiek aberracyjne wydaje się mówienie o duchowym odrodzeniu w chwili, gdy dokonuje się zagłada polskich Żydów, aspekt żydowskiego pasożytnictwa i duchowego, moralnego renesansu Żydów zaprzątał polskiego świadka aż po kres Szoah. U Kossak-Szczuckiej, tak samo jak w prasie prawicowej, o czym pisałam wcześniej, pojawia się wątek żydowskiego nawrócenia na chrześcijaństwo jako duchowego zysku z Zagłady, teodycei żydowskiej śmierci. Celu, który Żydzi powinni wreszcie przed sobą dostrzec:
My, katolicy, nie możemy zachować się biernie, musimy pomagać – ale nie tylko materialnie (…) potrzebna jest pomoc duchowa, modlitwa za ginących, uświadamianie ich, że z męki obecnej mogą uczynić wielki stos ofiarny, przyśpieszający odrodzenie, usuwający z narodu niegdyś wybranego ciążącą na nim klątwę. Pouczanie Żydów, że siłą pragnienia mogą być zbawieni w obliczu śmierci, łaknąc chrztu i prawdziwej wiary (s. 165).
88Podobieństwo zwrotów, przykładów, metafor i argumentów może dowodzić wspólnego źródła, ale z całą pewnością dowodzi też jedności i spójności wykształcającej się właśnie polityki pamięci, jej mocy retorycznej i prawomocności przedstawień.
89Analizowane teksty łączy jeszcze jedno. Wszyscy autorzy byli w szerszym lub węższym sensie przedstawicielami państwa podziemnego, działali w jego agendach lub je tworzyli (BIP, „Żegota”). Byli to także ludzie, którzy osobiście, naocznie i namacalnie zetknęli się z Zagładą, z polskim antysemityzmem, wydawaniem Żydów, wykorzystywaniem ich sytuacji, okupami, trudnościami związanymi z ukrywaniem eksterminowanych. Z pierwszej ręki znały też (przynajmniej Zofia Kossak-Szczucka i Maria Kann) sytuację finansową „Żegoty”. Jak podkreślała Irena Sendlerowa, „Żegota” zmagała się z poważnymi niedoborami środków, które właściwie uniemożliwiały jej skuteczną działalność71. Nowsze badania historyczne wskazują, że finanse „Żegoty” stanowiły margines wydatków Delegatury na cele społeczne72, polskie władze zastrzegały przy tym, że pieniędzy tych nie wolno przeznaczyć na zakup broni (lęk przez uzbrojeniem żydowskich komunistów)73. Na podstawie analizy dokumentów finansowych władz polskich na uchodźctwie Dariusz Stola obliczył, że rząd miał przekazać kwotę miliona trzystu tysięcy dolarów – ale tylko formalnie. Potwierdzono odbiór co najwyżej sześciuset tysięcy, czyli mniej niż połowy tej sumy74. Marcin Urynowicz stwierdzał jeszcze bardziej dobitnie:
Wydaje się oczywiste w świetle obecnego stanu wiedzy, że jakaś część pieniędzy przesłanych do kraju nie została wypłacona. Stawia to w bardzo wątpliwym świetle udział Polskiego Państwa Podziemnego w finansowej pomocy dla ludności żydowskiej. Stąd bowiem już tylko krok do przypuszczenia, że setki tysięcy dolarów, które nie trafiły nigdy do rąk organizacji żydowskich w kraju, zostały przeznaczone przez Delegaturę Rządu na inne cele, a Rada Pomocy Żydom nie była finansowana de facto przez skarb państwa , lecz przede wszystkim z pieniędzy od organizacji żydowskich. Sama zaś Delegatura Rządu na Kraj ograniczałaby się do przekazywania tych funduszy, określając je niezgodnie z prawdą jako pochodzące ze skarbu państwa polskiego. 75
90Nie mamy żadnych podstaw, by powątpiewać w wyniki badań historyków ani w dokumenty „Żegoty”. emanuel Ringelblum także podkreślał, że o sytuacji Żydów zadecydowała
nikła pomoc dla prześladowanych, spóźnione reakcje władz podziemia, długotrwała bezczynność wobec szmalcowników (dopiero od jesieni 43 roku), publikacje antysemickie pism prawicowych, które współgrały z propagandą niemiecką i ją uwiarygodniały.76
91Trudno sobie wyobrazić sytuację, w której założycielka i szefowa „Żegoty” nie zdawałaby sobie sprawy ze stanu finansów swojej instytucji, z gier prowadzonych wokół pieniędzy przeznaczonych na pomoc Żydom. W tym świetle oskarżenia o obojętność pod adresem międzynarodowych organizacji żydowskich oraz sławienie polskiego rządu i władz w kraju za niezrównaną ofiarność i uczynienie wszystkiego, co w ludzkiej mocy, by ratować Żydów, trącą fałszem. Nie o fałsz jednak chodzi, nie o nieścisłości, ale o dostrzeżenie, jak bardzo przesłanie o polskiej niewinności i moralnej wyższości kierowało postrzeganiem i przedstawianiem Zagłady przez polskiego świadka.
*
92Polityka pamięci od samego początku była potęgą modelującą przedstawienia i opis rzeczywistości. Celem charakterystycznych tropów tej supernarracji było wytworzenie obrazu polskiej niewinności i niezaangażowania za pomocą powtarzających się motywów i figur: „kwestii żydowskiej” (czyli antysemickiej interpretacji faktu dyskryminacji Żydów jako nadobecności Żydów w polskim społeczeństwie, wyobrażenia o ich szkodliwej roli i pasożytnictwie), żydowskiego tchórzostwa, niezdolności do stworzenia przez Żydów społeczeństwa, ich przewrotności, niewdzięczności, wydatnej polskiej pomocy czy polskiego wrażliwego sumienia, które każe protestować przeciw niemieckiej zbrodni wobec milczącego świata. Polityka ta kształtowała ramy późniejszego dyskursu o Szoah, definiowała, co w przedstawieniach dopuszczalne, wskazywała na prawomocny obraz i żydowską histerię wynikającą z trudnych doświadczeń – niesprawiedliwy głos straumatyzowanych. Proces ten można prześledzić zarówno w prasie z okresu okupacji, jak i w kluczowych relacjach analizowanych przeze mnie „świadków moralnych” Zagłady.
93Figurą polityki pamięci jest także, a może przede wszystkim, figura świadka, skonstruowanego z podwójnych obrazów – niewinnego, przypadkowego przechodnia, którego może zatruć spojrzenie na niemiecką zbrodnię, i świadka moralnego, sprzeciwiającego się Zagładzie. Nawet w tym wariancie jednak polski świadek w gruncie rzeczy nie zamierzał udzielać głosu ginącym Żydom ani wsłuchiwać się w ich relacje, przeciwnie, wskazywał na nie tylko wtedy, gdy wspomagały polską politykę pamięci. W obrazie polskiego świadka moralnego zabrakło podstawowych cech wiązanych z tą kategorią we współczesnych badaniach memory studies, takich jak empatia i solidarność z ginącymi, dlatego trudno utrzymać w mocy tę kategorię i traktować ją inaczej niż wytwór polityki pamięci. Spod podwójnego obrazu bystandera – moralnego świadka wyłania się trzecia postać, ukryta, dająca o sobie znać w presupozycjach, założeniach, oczywistościach opisywanej rzeczywistości: beneficjent Zagłady, a niekiedy jej uczestnik, który fakt morderstwa Żydów przyjął nie tyle z obojętnością, ile z aprobatą, a w wielu wypadkach przyczynił się do „ostatecznego rozwiązania”.
Notes de bas de page
1 A. Margalit, The Ethics of Memory, Harvard University Press, London–Cambridge MA 2004.
2 A. Assmann, Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses, C.H. Beck, München 1999; tejże, Vier Grundtypen der Zeugenschaft, w: Zeugenschaft des Holocaust. Zwischen Trauma, Tradierung und Ermittlung, Hrsg. M. elm, G. Kößler, Campus, Frankfurt am Main–New york 2007, s. 33–51.
3 Warto na marginesie zaznaczyć, że w tradycyjnym, pozytywistycznie zorientowanym pisarstwie historycznym świadek historyczny miał status źródła niepewnego, podlegającego wielorakiej krytyce. Zwrot etyczny w badaniach historycznych zmienił nastawienie do świadka. Współczesna oral history przypisuje mu zupełnie odmienny charakter, dowartościowuje jego przekaz.
4 Wspólnotę pamięci tworzy właśnie postulat odpowiedzialności za przyszłość.
5 Ważne są też kierunki badań nad świadkiem formułowane z perspektywy niewyrażalności. Shoshana Felman i Dori Laub mówią o Holokauście wręcz jako o wydarzeniu bez świadków nie tylko ze względu na sam sposób przeprowadzenia Zagłady, ale przede wszystkim z powodu nieprzekazywalności tego wydarzenia, które przekracza ramy wyobrażalności i komunikowalności. To szeroki nurt, który zapoczątkowali Jacques Derrida i emmanuel Levinas. Przekroczenie obszaru normalnej komunikacji i prawa podkreśla wiele badaczek i wielu badaczy. Zdaniem Sigrid Weigel moralny gest świadczenia ofiar jest radykalnie odmienny od pozostałych sytuacji, co wynika z tego, że odwołuje się on raczej do sprawiedliwości niż do prawa, jest bardziej skargą i opłakiwaniem umarłych (Klage) niż oskarżeniem (Anklage). Giorgio Agamben podkreśla natomiast, że ocalali są „niewłaściwymi” czy „niepełnymi” świadkami i występują w zastępstwie świadków właściwych – tych, którzy zginęli. „W języku łacińskim istniały dwa słowa określające świadka. Pierwsze z nich, testis, od którego wywodzi się włoskie słowo testimone, w etymologicznym znaczeniu określa kogoś, kto w postępowaniu sądowym bądź w sporze między dwiema stronami występuje w charakterze osoby trzeciej (terstis). Drugie zaś, superstes, oznacza tego, kto przeżył, przetrwał coś do samego końca, a zatem może dać świadectwo”; G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz: archiwum i świadek, tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 15; zob. także J. Derrida, Demeure. Fiction and Testimony, trans. E. Rottenberg, Stanford University Press, Stanford 1998, s. 13–108; S. Felman, D. Laub, Testimony. Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, Routledge, London 1992; S. Weigel, Zeugnis und Zeugenschaft, Klage und Anklage. Die Geste des Bezeugens in der Differenz von „identity politics”, juristischem und historiographischem Diskurs, w: Zeugnis und Zeugenschaft. Jahrbuch des Einstein Forums 1999, Hrsg. R. Zill, Akademie-Verlag, Berlin 2000, s. 111–135.
6 B. Lang, Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść, tłum. A. Ziębińska-Witek, „Teksty Drugie” 2009, nr 3, s. 172.
7 W podobnym kierunku zmierza refleksja Doriego Lauba, który rozważa szczególny status świadka podczas rejestracji świadectw do archiwum yale. Laub skupia się na roli słuchacza i na traumatycznym charakterze sytuacji wysłuchiwania świadectwa. Świadectwo – tak jak sama trauma – zawsze wydarza się „za wcześnie”, zatem nie sposób rzeczywiście przygotować się na spotkanie ze świadkiem; zob. D. Laub, Truth and Testimony. The Process and the Struggle, w: Trauma: Explorations in Memory, ed. C. Caruth, The Johns Hopkins University Press, Baltimore–London 1995; na ten sam temat zob. też W. Hui Kyong Chun, Unbearable witness: Toward the Politics of Listening, w: Extremities. Trauma, Testimony and Community, ed. N.K. Miller, J.D. Tougaw, University of Illinois Press, Chicago, 2002.
8 W niniejszym tekście korzystałam także z prac historycznych: B. Szaynok, Tuż po zagładzie. Kościół katolicki wobec problematyki żydowskiej (VII 1944 – VII 1945), w: „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” nr 5, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2009; D. Libionka, Polskie Państwo Podziemne wobec eksterminacji Żydów na ziemiach wcielonych do Rzeszy, w: Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, red. A. Namysło, IPN, Warszawa 2008; D. Libionka, Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, IPN, Warszawa 2004; J.T. Gross, Ten jest z ojczyzny mojej… ale go nie lubię, „Aneks” 1988, nr 42–43; B. engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień. Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011; J. Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011; A. Kłoskowska, Polacy wobec Zagłady Żydów. Próba typologii postaw, „Kultura i społeczeństwo” 1988, z. 4; Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie Warszawskim, red. D. Libionka, B. engelking, J. Leociak, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2007; A. Pawelczyk, Katolicy – Polacy – Żydzi. Środowisko Frontu Odrodzenia Polski wobec eksterminacji ludności żydowskiej (maszynopis dostępny w zbiorach UMCS); Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. engelking, J. Grabowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011.
9 R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów, 1933–1945, tłum. J. Giebułtowski, Cyklady, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFIS PAN, Warszawa 2006.
10 M.C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, tłum. A. Tomaszewska, Cyklady, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2001.
11 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 11 stycznia 1987, s. 1 i 4; cytuję za: Przeciw antysemityzmowi 1936–2009, t. 2, wybór A. Michnik, Universitas, Kraków 2010.
12 Zob. A. Calderón Puerta, T. Żukowski, Wina obojętności w niniejszym tomie.
13 Zob. np. B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003), Universitas, Kraków 2013, s. 60; M. Głowiński, Esej Błońskiego po latach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” nr 2, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2006. Na temat dyskusji wokół tekstu Błońskiego zob. E. Koźmińska-Frejlak, Świadkowie Zagłady – Holocaust jako zbiorowe doświadczenie Polaków, „Przegląd socjologiczny” 2002, nr 2.
14 Zob. T. Żukowski, Wytwarzanie „winy obojętności” oraz kategorii „obojętnego świadka” na przykładzie artykułu Jana Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”, „Studia Literaria et Historica” 2014, nr 2; https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/issue/view/7/showToc (dostęp: listopad 2017).
15 Wielowiekową dyskryminację Żydów opisują słowa „jakoś z tymi Żydami współżyliśmy, oni także nie byli w naszych sporach bez winy”; J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, dz. cyt., s. 1084.
16 Tamże, s. 1076.
17 Wprawdzie stwierdzenie to stoi w sprzeczności z winą obojętności i kategorią obojętnego świadka, który, jak sugerują niektórzy badacze, żadnej traumy nie doznał, ale dyskurs posttraumatyczny nie musi być spójny i zazwyczaj nie jest. Zob. E. Janicka, Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbiorowej w świetle rewizji kategorii świadka, „Studia Literaria et Historica” 2015, nr 3–4.
18 „Nie umieliśmy nawet powitać i uszanować niedobitków, cóż z tego, że rozgoryczonych, zbłąkanych i może dokuczliwych. Słowem, miast się targować i usprawiedliwiać, winniśmy najpierw pomyśleć o sobie, o własnym grzechu czy słabości. Taki właśnie moralny przewrót jest w stosunku do polsko-żydowskiej przeszłości konieczny. Tylko on może stopniowo oczyścić skażoną ziemię”; J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, dz. cyt., s. 1087.
19 Charakterystyczne, że w pozorowanej rozmowie polsko-europejskiej (żydowskiej?) na zarzuty współudziału i trwałej dyskryminacji jako wzoru kultury „rozmówca polski” nie odpowiada, czyni uniki, minimalizuje problem i brnie w moralne uogólnienia.
20 Choć przyznać trzeba, że w tekście Błońskiego obraz ten oscyluje między opisem stanu faktycznego a postulatem („Nie zawsze potrafiliśmy…”).
21 Tamże, s. 1090.
22 Chodzi oczywiście o pierwszą książkę J.T. Grossa, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Fundacja Pogranicze, Sejny 2000. Gross przedstawia w niej sprawę Jedwabnego – mordu dokonanego przez Polaków na ich żydowskich sąsiadach.
23 M.C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona, dz. cyt., s. 9.
24 Na marginesie zauważa, że karanie za szmalcownictwo, szantażowanie i wydawanie Żydów było absolutnym marginesem i tylko 1% wszystkich wyroków śmierci państwa podziemnego dotyczył tego procederu. Tamże, s. 53.
25 Tamże, s. 54.
26 Tamże, s. 73.
27 J. Jedlicki, Bezradność, „Gazeta Wyborcza” 27 czerwca 2009.
28 F. Tych, Długi cień Zagłady. Szkice historyczne, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999; e. Janicka, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu. O książce Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, nr 2; tejże, Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbiorowej w świetle rewizji kategorii świadka, w: „Studia Literaria et Historica” 2014/2015, nr 3/4.
29 E. Janicka, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu, dz. cyt., s. 248.
30 Narracja o polskiej traumie jest nadal silna w polskich badaniach nad Zagładą, zwłaszcza tych, którym przyświeca inspiracja psychoanalityczna; zob. np. A. Mach, Świadkowie świadectw. Postpamięć zagłady w polskiej literaturze najnowszej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016; G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013.
31 Agoniczne ujęcie pamięci przeciwstawia się zarówno liberalnemu, jak i antagonistycznemu ujęciu, jest próbą zdania relacji z konfliktu pamięci, a raczej z ich dialogu, wzajemnych zapożyczeń głosów. C. Mouffe, Agonistyka. Polityczne myślenie o świecie, tłum. B. Szelewa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015; zob. także wywiad ze Stefanem Bergerem, Anną Cento-Bull i Hansem Lauge Hansenem, twórcami projektu UNReST, http://www.traces.polimi.it/2017/01/28/agonistic-memory-interview-with-stefan-berger-anna-cento-bull-hans-lauge-hansen/ (dostęp: luty 2017).
32 Więcej na temat mojego rozumienia polityki historycznej w tekście K. Chmielewska, Ćwiczenia praktyczne z polityki historycznej, w: Rok 1966. PRL na zakręcie, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2013.
33 Historycy zwracają uwagę na fakt, że dyskurs o Zagładzie kształtował się już w latach czterdziestych, ale zazwyczaj mają na myśli lata powojenne, po zakończeniu Zagłady; zob. D. Libionka, Antysemityzm i Zagłada na łamach prasy w Polsce w latach 1944/45–1989, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” nr 2, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 151. Ja natomiast chcę wykazać, że proces ten zaczął się wcześniej, jeszcze podczas Zagłady.
34 Na ten temat zob. mój tekst Narracje alternatywne w niniejszym tomie.
35 D. Libionka, Antysemityzm i Zagłada…, dz. cyt. (L1); oraz tegoż, Kwestia żydowska i problemy własnościowe w ujęciu wydawnictw konspiracyjnych ugrupowań nacjonalistycznych, w: Klucze i kasa. O mieniu żydowskim pod okupacją niemiecką i we wczesnych stadiach powojennych 1939–1950, red. D. Libionka, J. Grabowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2014 (L2); korzystam także z: D. Libionka, Obcy, wrodzy, niebezpieczni. Obraz Żydów i „kwestii żydowskiej” na łamach prasy inteligencji katolickiej w latach trzydziestych, „Kwartalnik Historii Żydów” 2002, nr 3. Tekst ten służy mi za tło porównawcze dla ustalenia, jakie zmiany zachodzą w świadomości społecznej podczas Zagłady w porównaniu z czasami przedwojennymi (w tekście cytaty oznaczam skrótem – odpowiednio L1 i L2). E. Koźmińska-Frejlak, Prasa, w: Literatura polska wobec Zagłady 1939–1968, red. S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016. s. 268–284 oraz s. 650–680 (cytaty oznaczam w tekście skrótem KF). A. Friszke, Publicystyka polski podziemnej wobec Zagłady Żydów, w: Polska, Polacy, mniejszości narodowe, red. E. Grześkowiak-Łuczyk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991 (cytaty oznaczam w tekście skrótem F). A. Żbikowski, Eksploatacja i grabież majątku żydowskiego w propagandzie prasowej w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1944, w: Klucze i kasa, dz. cyt. (cytaty oznaczam w tekście skrótem Ż).
36 „Żydzi wrócą z lasów i emigracji i odbudują swoją potęgę. Wysługiwali się bolszewikom, a gdzie tylko mogli, wysługiwali się Niemcom, szkodząc Polakom, wydawali ukrywających ich chłopów”; „Wielka Polska”, 3 listopada 1943.
37 Zob. C. Tonini, Czas nienawiści i czas troski. Zofia Kossak-Szczucka – antysemitka, która ratowała Żydów, tłum. T. i W. Jekiel, Wydawnictwo Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 2007; S. Buryła, Katoliczka, patriotka, antysemitka, „Gazeta Wyborcza” 24–28 grudnia 2008.
38 Zob. wpis na stronie sprawiedliwych, hasło przygotowane przez Marcina Urynowicza; https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-pomocy-kann-maria (dostęp luty 2017).
39 Deziluzyjne względem tej strategii są przede wszystkim książki J.T. Grossa oraz opracowania Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN.
40 Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, wydanie drugie rozszerzone, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969. Pierwsze wydanie ukazało się w 1966 roku. Cytaty analizowanych tekstów pochodzą z wydania drugiego, przy czym podaję numery stron z oryginalnych broszur, a w nawiasie stronę z książki Bartoszewskiego i Lewinówny.
41 Tamże, s. 50.
42 Tamże, s. 19.
43 Świadkowie w znaczeniu tych, którzy przynoszą relację światu, etycznie zaangażowaną opowieść o Zagładzie, opowiadającą się po stronie ofiar.
44 Zob. W. Wilczyk, Reportaż z likwidacji w propagandowym tonie, w: Lata czterdzieste. Początki polskiej narracji o Zagładzie, red. M. Hopfinger, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.
45 Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt., s. 14.
46 Autor określa to jako „uczestniczenie z boku w tej tragedii żydów” (pisownia oryginalna), s. 3 (23).
47 „Podbiegł do mnie. Spuściłem oczy, odwróciłem się. Cóż mogłem mu pomóc?”, s. 11 (31).
48 Fakt „dostępności” getta odnotowuje wiele świadectw i relacji z tamtego czasu. „Wchodzenie do zamkniętej dzielnicy żydowskiej było Polakom streng verboten (surowo wzbronione), w pobliżu murów widniały dwujęzyczne napisy ostrzegające przed zarazą, która rzeczywiście wobec panującej nędzy i zagęszczenia, szerzyła się w stokrotnie większym stopniu niż po stronie «aryjskiej». Mimo to odbywał się nieustanny ruch między dzielnicami: Polacy przechodzili do getta przede wszystkim po to, aby tam za bezcen skupować artykuły przemysłowe, dzieci żydowskie uciekały żebrać na «aryjską» stronę, nie wspominając już o kontaktach rodzinnych i politycznych. Nielegalnych dróg do getta było sporo: przez gmach Sądów na Lesznie, przez ruchomą deskę w płocie na Białej (ale tam czyhało najwięcej szantażystów i szpiegów), skok z muru, skok z tramwaju po uprzednim opłaceniu motorniczego, żeby zwolnił bieg, przez gmach byłego gimnazjum «Collegium» na Lesznie, przez Szpital Maltański na elektoralnej, wreszcie przez wachę na Chłodnej albo Grzybowskiej”; H. Balicka-Kozłowska, Mur miał dwie strony, Bellona, Warszawa 2002, s. 10.
49 Warto pamiętać, że były to także obrazy filmów propagandowych, które Niemcy kręcili w gettach, aby pokazać moralną, społeczną i ekonomiczną degrengoladę, brak solidarności wśród Żydów. Antysemicki przekaz tej narracji dla wszystkich pozostawał oczywisty.
50 Przypomnijmy, że antologia Lewinówny i Bartoszewskiego ukazała się w 1966 roku.
51 Zob. E. Janicka, Świadkowie własnej sprawy. Polska narracja dominująca wobec Zagłady na przykładzie tekstu Marii Kann „Na oczach świata” (1943), w: Lata czterdzieste, dz. cyt.
52 Choć w innym miejscu wspomina się o pomocy zbrojnej i pomocy w ucieczkach; do obu tych kwestii powrócę.
53 Teza dziś potwierdzana na różne sposoby. Oprócz wymienionych wcześniej prac historycznych, zob. także A. Berman, Rada pomocy Żydom, maszynopis AKLH, sygn. 6039; D. Stola, Nadzieja i Zagłada. Ignacy Schwarzbart – żydowski przedstawiciel w Radzie Narodowej RP (1940–1945), Oficyna Naukowa, Warszawa 1995; M. Urynowicz, Zorganizowana i indywidualna pomoc Polaków dla ludności żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemieckiego w okresie drugiej wojny światowej, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A, Żbikowski, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006. W latach 1942–1943 Delegatura Rządu na Kraj przeznaczyła na pomoc Żegocie 5% budżetu opieki społecznej, co było kroplą w morzu potrzeb tej szczególnej, narażonej na szantaże, płacącej ogromne sumy za zaspokojenie potrzeb (mieszkanie, żywność) grupy polskich obywateli. Nieustające apele o zwiększenie dotacji, która właściwie uniemożliwiała działanie i tworzyła pozory zaangażowania, pojawiają się w wielu pismach „Żegoty” do Delegatury. Zob. A. Bikont, Sendlerowa w ukryciu, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2017, s. 134–154.
54 O sytuacji Żydów w oddziałach zbrojnych podczas wojny zob. W. Bartoszewski, Apel polskiego podziemia do sumienia świata, w: Tryptyk polsko-żydowski, oprac. W. Bartoszewski, Czytelnik, Warszawa 2003, s. 51.
55 „Młodzież umierała, marząc o broni, której kupić nie mogła”, s. 37 (95)
56 Wyimki z prasy nie pozostawiają żadnych wątpliwości, że było to raczej życzenie niż rzeczywistość. W „Nurcie młodych” z 30 kwietnia 1943 roku o walkach w getcie pisano: „W tym przeglądzie najważniejszych frontów światowych nie może zabraknąć najmłodszego i bodaj najbardziej sensacyjnego niemiecko-żydowskiego frontu w warszawskim getcie. Fakt ten wydaje się niesłychanym, jeżeli uwzględnić przysłowiowe tchórzostwo żydowskie i niechęć do narażania własnej skóry. Tłumaczenie tej osobliwej przemiany jest proste: nie mieli innego wyjścia i w alternatywie biernego wymordowania w komorach gazowych lub obrony na śmierć i życie, wybrali walkę”. O fladze polskiej wywieszonej w pierwszych dniach powstania można przeczytać: „To podkreślenie patriotyzmu polskiego jest co najmniej śmieszne , jeżeli nie cyniczne. Oczywiście nie pochwalamy masowych mordów hitlerowskich dokonywanych czy to na Żydach, czy na innych narodowościach. Ale uważamy, że «naród wybrany» ideologie, sympatie, nadzieje i interesy [związał] raczej ze czerwonym sztandarem znad Wołgi aniżeli z Orłem białym. Wiemy doskonale, jak postępowali Żydzi z Polakami na ziemiach okupowanych przez Rosję. Wiemy, jakie nieobliczalne straty poniósł Naród Polski za przyczyną tych właśnie Żydów , i dlatego też los, jaki ich spotyka, straszny z punktu widzenia czysto ludzkiego, wydaje się jednak sprawiedliwym”; tamże, s. 162. [podkreślenia K.C.].
57 Całkowicie przeciwnie problem ten rysuje się w tekście Kazimierza Wyki Życie na niby (Wydawnictwo Literackie, Warszawa 1957). Zob. K. Chmielewska, Życie na niby czyli diagnoza na serio. Polski świadek Zagłady, w: Lata czterdzieste, dz. cyt. Prace wymienione w przypisie 8 również przedstawiają to zjawisko zupełnie inaczej.
58 Nawet Zofia Kossak-Szczucka w Proteście! podkreślała brak broni w getcie: „Wobec tej męki wyzwoleniem stałby się rychły zgon. Oprawcy to przewidzieli. Wszystkie apteki na terenie ghetta zostały zamknięte, by nie dostarczyły trucizny. B r o n i n i e m a . Jedyne co pozostaje, to rzucanie się z okien na bruk”. Cyt. za: Polacy – Żydzi 1939–1945. Wybór źródeł, red. A.K. Kunert, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2006, s 213.
59 Przedzieranie się bojowców przez Warszawę było skrajnie samotne i niebezpieczne. Narażeni na szmalcowników i donos, powstańcy uratowali się właściwie cudem dzięki niezwykłej wprost pomysłowości i brawurze Kazika Ratajzera. Pomocy udzieliła im jedynie Gwardia Ludowa, a i to w stopniu całkowicie niewystarczającym. Zob. W. Bereś, K. Burnetko, O Kaziku, który wrócił do piekła, „Polityka” 14 kwietnia 2008, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/251823,1,o-kaziku-ktory-wrocil-do-piekla.read?page=98&moduleId=4677 (dostęp: luty 2017); zob. też P. Smoleński, Kanał na aryjską stronę, „Gazeta Wyborcza” 12 kwietnia 2013; S. Rotem, Wspomnienia powstańca z warszawskiego getta, Veda, Warszawa 2012; A. Grupińska, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2000. W żaden sposób nie widać tu spontanicznej i powszechnej pomocy polskiego społeczeństwa.
60 Zob. przyp. 51.
61 Jest to obraz całkowicie fałszywy, czego dowodzi analiza prasy tamtego czasu.
62 Zob. A. Klich, Spór o Zofię Kossak, „Gazeta Wyborcza” 26 marca 2007; R.E. Modras, Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce 1933–1939, tłum. W. Turopolski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
63 Zob. Polacy – Żydzi 1939–1945, dz. cyt.
64 O dyskusjach wokół Protestu! zob. W. Bartoszewski, O Żegocie relacja poufna sprzed pół wieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013.
65 Tekst Kossak-Szczuckiej to zaledwie jednostronicowa broszura. Cytaty podaję za: Ten jest z ojczyzny mojej, dz. cyt., s. 111.
66 Ślad wątku żydowskiej niewdzięczności i wrażliwego sumienia znajdziemy nawet w tekście Błońskiego z roku 1987.
67 Krwawe widowisko spełniające się na polskich ziemiach, ziemia naznaczona krwią – to metaforyka, która pojawia się także w przywoływanym już tekście Błońskiego.
68 Do wątku tego jeszcze powrócę.
69 J.T. Gross, Sąsiedzi, dz. cyt.
70 Zamieszczony w antologii Lewinówny i Bartoszewskiego, wszystkie cytaty za tym wydaniem. Pierwodruk w prasie konspiracyjnej: „Prawda Młodych” kwiecień–maj 1943.
71 Zob. A. Mieszkowska, Matka dzieci Holocaustu. Historia Ireny Sendlerowej, Muza, Warszawa 2007, s. 107–108; A. Bikont, Sendlerowa w ukryciu, dz. cyt., s. 134–155.
72 Zob. przyp. 49.
73 A. Bikont, Sendlerowa w ukryciu, dz. cyt., s. 147.
74 D. Stola, Nadzieja i Zagłada, dz. cyt., s. 208.
75 M. Urynowicz, Zorganizowana i indywidualna…, dz. cyt., s. 227 [wyróżnienie K.C.].
76 E. Ringelblum, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, „Czytelnik”, Warszawa 1988, s. 136–156.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017