Wszyscy jesteśmy świadkami. Zamiast wstępu
p. 7-52
Texte intégral
1„Zbrodnia zostaje z żywymi”. Od Zagłady minęło ponad siedem dekad. Nadal nie możemy uwolnić się od ciężaru tego doświadczenia. Upływ czasu nie pomaga, a nawet przeciwnie, zmusza do zajęcia stanowiska. Nasza kultura nie uporała się z doświadczeniem Zagłady. Wszyscy zostaliśmy świadkami.
2Ten zbiór tekstów jest możliwy, ponieważ wcześniej, w różnych latach i w różnych miejscach, powstało bardzo wiele świadectw – z gett i obozów, z lasów i stodół, z miast i wsi po „aryjskiej stronie” – rzucających światło na ogrom cierpień, na ekstremalne sytuacje, grozę eksterminacji, na zmagania z nieustępliwą żywą pamięcią i zarazem potrzebą uwolnienia się od niej. Powstało bardzo wiele prac, które starały się zmierzyć z Holokaustem: zagładą Żydów. Zaangażować empatię i intelekt, by zgłębić przeżycia i zachowania ludzi w obliczu wyroku śmierci, by przeniknąć mechanizmy funkcjonowania Zagłady, motywy sprawców/oprawców, by w imię prawdy rozpoznać zachowania polskiej większości, de facto sprzyjające poczynaniom nazistów, i tym bardziej docenić tych, którzy byli gotowi realnie pomagać.
3Do tego, co zostało udokumentowane, przemyślane, napisane, dodajemy pytania o świadka i świadkowanie w tekstach kultury polskiej, zwłaszcza w komunikacji literackiej i społecznej. Co znaczyło być świadkiem Zagłady w Polsce wtedy i przez mijające dekady do dzisiaj? Jak na to doświadczenie odpowiadają autorzy i odbiorcy, uczestnicy polskiej kultury? Czy i jaki wpływ na każdego z nas mogła/musiała mieć, miała/ma Zagłada?
Świadek między 1942 a 2015
4Świadek to pojęcie w języku potocznym wieloznaczne, niejasne. W literaturze przedmiotu zyskało status neutralności. Według Raula Hilberga w eksterminacji Żydów na kontynencie europejskim brały udział trzy grupy: sprawcy, ofiary, świadkowie. Owe trzy grupy, zdaniem tego autora, wyraźnie różniły się od siebie, a podziały te utrzymały się do końca życia ich członków1. Nie kwestionuję fundamentalnych różnic między nimi. Zwłaszcza z najogólniejszej perspektywy. Natomiast sądzę, że w zbliżeniu, które nie tylko pozwala zobaczyć więcej, jednocześnie wymuszając ostrość widzenia, owe kategorie jawią się nie jako odpowiadające oddzielonym od siebie odrębnym bytom, lecz jako narzucane lub/i przyjmowane role społeczne. To oznacza, że ich nosiciele i wykonawcy mogą pełnić nie tylko jedną z nich. Takie ujęcie sprawia, że zbliżamy się bardziej do ówczesnej realności. Kolejne publikacje uzmysławiają między innymi, że tak zwani świadkowie bywają wprawdzie często obojętni, w tym zwłaszcza sensie, że nie wykazują zainteresowania sprawami, które dzieją się obok, że nie są gotowi naruszyć swojego spokoju, zareagować na wymagającą tego – zdawałoby się – sytuację, że nie chcą się zaangażować. Ale raczej nie było w czasach Zagłady i nie ma wobec niej do dzisiaj – i również dzisiaj – niewinnych świadków.
5Autorów artykułów zawartych w tym tomie interesują narracyjne sposoby konstruowania figury świadka w wybranych tekstach kultury. Te sposoby powoływania świadków są różnorakie, wplecione w rozmaite wątki fabularne, wpisane w najrozmaitsze konteksty, a świadkowie tworzą galerie przeróżnych postaci. To, co je łączy, co jest im wspólne, to – po pierwsze – perspektywa, z której dokonywana jest prezentacja. I tak jak perspektywa w sztukach wizualnych oddaje umownie, w przybliżeniu, obraz przestrzeni realnej, tak perspektywą w tych utworach jest polska tradycja, narodowa i katolicka, podzielana przez znaczną część społeczeństwa. Przez większość. Ta perspektywa jest dla mnie zrozumiała, więcej, jest oczywista. Ma też wyraźne konsekwencje. Polski świadek w czasach Holokaustu jest w sytuacji egzystencjalnej zasadniczo odmiennej od ludzi uznanych za Żydów: nie ma świadomości zagrożenia bezwzględnym, bezwyjątkowym wyrokiem śmierci. Nie jest skazany z powodu pochodzenia przodków. Nie znajduje się w położeniu bez wyjścia. Jest oczywiście zanurzony w wyjątkowych okolicznościach czasu wojny i okupacji, jest oczywiście zagrożony, ale inaczej, z powodu swoich czynów, jest także narażony na niebezpieczeństwa z mocy przypadku. Natomiast na podstawie orzeczenia uzurpatora-okupanta obiektywnie i subiektywnie znajduje się na zewnątrz sytuacji Żydów, z tak zwanej drugiej strony. To fundamentalnie odmienne położenie.
6Figury polskiego świadka w przedstawieniach narracyjnych łączy – po drugie – staranie o autowizerunek – własny, osobisty, jak najbardziej bezpośredni, oraz autowizerunek wspólnoty, tej, która szczególnie ceni wartości narodowe i katolickie jako wyznaczniki polskiej tożsamości. Najchlubniejsza obrona tych wartości to obrona z bronią w ręku, pozwalająca przelać krew za ojczyznę, uwolnić ją od najeźdźców oraz wrogów wewnętrznych, którzy swą innością niszczą polską tożsamość. Właśnie ta obrona stała się głównym filtrem przy konstruowaniu i odbiorze narracji. Bohaterom walczącym za ojczyznę – w czasie wojny czy w czasach pokoju – stawiać się będzie pomniki chwały niezależnie od innych działań, niekoniecznie zasługujących na chwałę w kategoriach ogólnoludzkich. Wszystkie teksty podejmujące tę kwestię mieszczą się w tradycji długiego trwania, sprzyjają jej kontynuacji, utrwalając przeświadczenia i stereotypy, wyobrażenia i mity na temat własnej wspólnoty narodowej oraz miejsca, jakie zajmują w niej współobywatele o innych korzeniach, a także na temat obrazu Innych.
7Obok dominujących tekstów kultury zawierających perspektywę narodowo-katolicką, zorientowaną na heroiczny i martyrologiczny autowizerunek wspólnoty, napisano teksty z odmiennego punktu widzenia. Mówią o doświadczeniach, które zderzały się i nadal zderzają z postawami i zachowaniami większości, z powszechnie podzielanymi wzorami kultury. Są ich pośrednią bądź bezpośrednią krytyką. Teksty te, mniej liczne, zawierają przedstawienia i analizy sytuacji, zjawisk, tendencji zasłaniających rzeczywistość epoki Zagłady oraz realia dekad powojennych. Wpisują się w krytykę kultury.
8Autorzy tego tomu – Katarzyna Chmielewska, Aranzazu Calderón Puerta, Elżbieta Janicka, Anna Zawadzka, Wojciech Wilczyk, Tomasz Żukowski – przyglądają się krytycznie sposobom konstruowania figury świadka Zagłady w różnych aspektach i przekrojach. Uwzględniają ujęcia formułowane już w czasach Holokaustu i te, które powstały tuż po wojnie oraz w kolejnych dekadach, aż po lata współczesne. Analizowane i interpretowane przykłady obrazują napięcia między tym, co w tych konstrukcjach okazuje się powtarzalne, stanowi o ich ciągłości, a pojawiającymi się czynnikami zmiany. Między 1942 a 2015 rokiem.
9Jak sama widzę problem świadkowania, który nie został przez kulturę przepracowany, stale oscyluje między świadomością a wyparciem, który jawnie bądź podskórnie drąży świadomość zbiorową i także dzisiaj zachowuje swoją aktualność? Świadek rozumiany jako skonstruowana figura polskiej opowieści o Zagładzie jest kategorią wewnątrztekstową. Ma jednak realnych autorów i konkretnych odbiorców, czytelników i widzów. A zarówno twórcy, jak odbiorcy znajdują się i funkcjonują na zewnątrz owych tekstów, w przestrzeni komunikacji społecznej. Ci wszyscy uczestnicy kultury biorą udział w świadkowaniu pośrednim. Granica między świadkowaniem pośrednim a świadkowaniem bezpośrednim jest twarda i oczywista. Jednak wszystkich obejmuje mentalne świadkowanie, mierzenie się z Zagładą, jej przyczynami i skutkami, z rozmaitymi formami antysemityzmu. Nasze myślenie na ten temat może być mniej czy bardziej świadome, a zachowania aktywne bądź bierne. Jednak nie ma od niego ucieczki, ponieważ antysemityzm okazuje się nadal aktualny.
10I inny jeszcze problem: płynnej granicy między świadkowaniem a sprawstwem. Myślę, że każdy, kto w czasie wojny tutaj żył, mierzył się z nieuchronnością sprawstwa. Do zbrodni przyczynili się nie tylko mordercy sąsiadów i ci, którzy wskazywali nazistom ofiary. Nie tylko takie akty były straszne w skutkach, lecz także cała gama zachowań, które w konsekwencji wykluczały ludzi z życia. Zatem co zobaczyłam między Zagładą a współczesnością?
Przed-akcja
11Zagłada dokonywała się w cieniu rozległych działań militarnych na frontach drugiej wojny światowej, na lądzie, morzu i w powietrzu. Pokonanie potęgi Trzeciej Rzeszy, rozciągającej swoje panowanie na Zachodzie i na Wschodzie, i zwycięstwo aliantów były celem zasadniczym, pierwszoplanowym. Inne sprawy jawiły się jako drugorzędne, odsuwane na później. Doprowadzenie do kapitulacji miało być koniecznym warunkiem późniejszych rozliczeń. Dopiero po zwycięstwie zapowiadano osądzenie poczynań nazistów na terenach okupowanych. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się wielce prawdopodobne, że przywódcy sojuszu antyhitlerowskiego nie dawali wiary czy też nie zdawali sobie sprawy z bezprecedensowej skali masowej zbrodni na ludności żydowskiej. Alarmujące informacje, raporty, liczne starania mające uświadomić szefom rządów rozmiar katastrofalnych zdarzeń nie przynosiły rezultatów.
12Obozy śmierci były na arenie międzynarodowej raczej ukrywane, również przed samymi Niemcami. Ale transporty ludności żydowskiej na wschód europy, głównie do Polski, organizowano we wszystkich okupowanych krajach. Czy Europejczycy mogli o tym nie wiedzieć? Mimo wszelkich ówczesnych ograniczeń komunikacyjnych wydaje się to mało prawdopodobne. We Francji rząd Vichy wprowadził antysemickie ustawodawstwo i czynnie współdziałał w prześladowaniach Żydów. Przy udziale Holendrów dziesiątki tysięcy obywateli żydowskiego pochodzenia wysłano do obozów śmierci. Przymusowych deportacji dokonywano na oczach świadków, którzy wiedzieli, że dzieje się coś skrajnie złego. Nie przeciwstawili się zarządzeniom o wysiedleniach żydowskich współobywateli. Nierzadko pomagali hitlerowcom.
13Wprawdzie na początku wojny plan ostatecznego rozwiązania jeszcze nie istniał, ale stosunek Hitlera do ludzi żydowskiego pochodzenia nie był tajemnicą na długo przed jej wybuchem. Poglądy, hasła, wydarzenia w Niemczech nie pozostawiały wątpliwości. Antyżydowskość stała się nieukrywanym, wręcz programowym filarem nazistowskiej propagandy. Nie tylko ustawy, ale także działania po 1933, a przed 1939 rokiem nie zrażały przeważającej części niemieckiego społeczeństwa oraz czołowych europejskich przywódców i polityków. Negatywny stosunek do Żydów, nawet dotkliwe represje i polityka wykluczenia nie wywoływały sprzeciwu Zachodu. Przeciwnie, można obserwować uznanie dla wielu ostentacyjnie faszystowskich poczynań Hitlera. Tendencje profaszystowskie dawały o sobie znać w wielu krajach, w tym także w Polsce. I jakby eliminowanie Żydów było czymś zwyczajnym, również na przykład branża filmowa w Hollywood stosowała się do wymagań nazistów2.
14Szczególna niechęć do Żydów, niemających własnego państwa, miała w Europie długą, dobrze ugruntowaną tradycję. Obwinianie Żydów o ukrzyżowanie Chrystusa było stałym przekazem chrześcijańskich kościołów. Także czołowi myśliciele oświeceniowi wyrażali się niechętnie i pogardliwie o ludziach żydowskiego pochodzenia. I nawet tak świeckie państwo jak Francja zasłynęło pod koniec XIX wieku sprawą Alfreda Dreyfusa.
15Exodus obywateli niemieckich, którzy potraktowali na serio groźby oraz działania Hitlera – dotyczyło to zwłaszcza tych mających niewłaściwych przodków – napotykał trudne do pokonania bariery. Uchodźcy z Niemiec byli na ogół z wielkimi oporami przyjmowani zarówno w Europie, jak w Stanach Zjednoczonych.
16Wszystkie te wydarzenia, nastroje, uprzedzenia składały się na swoistą przed-akcję. Właściwa akcja – ostateczne rozwiązanie – rozegrała się w znacznym stopniu na obszarze Polski zaatakowanej przez Trzecią Rzeszę w 1939 roku.
Czas Zagłady
17Cała Polska stała się jednym wielkim poligonem Zagłady. Już 8 października 1939 roku okupant utworzył w Piotrkowie Trybunalskim pierwsze w Polsce getto. Z każdym dniem nasilała się eskalacja zakazów, nakazów, demonstracyjnej przemocy wobec ludności żydowskiej. Tworzenie gett w całym kraju było pierwszym etapem eksterminacyjnej polityki Hitlera. Ludzi uznanych za Żydów wezwano do opuszczenia dotychczasowych mieszkań i skierowano do wydzielonych dzielnic. Na niepełnej liście gett w Polsce znajdują się m.in. Warszawa, Łódź, Kraków, Lublin, Lwów, Wilno, Częstochowa, Włocławek, Poznań, Radom, Katowice, Będzin i Sosnowiec, Sieradz, Chrzanów, Białystok, Biała Podlaska, Rzeszów, Skierniewice, Kutno, Otwock, Legionowo. Szacunki mówią o liczbie kilkuset gett (między 400 a 600). Ich przymusowi mieszkańcy, odseparowani od reszty społeczności, żyli stłoczeni w okropnych warunkach, odarci z godności, zaszczuci, wycieńczeni, ginęli z zimna, głodu, chorób. „Dzielnicę żydowską” w Warszawie, wydzieloną w październiku 1940 roku, zamknięto po miesiącu – w listopadzie. Zarządzenie to poprzedziły akcje antyżydowskie, m.in. zajścia wielkanocne3. Podczas wielkiej akcji likwidacyjnej w warszawskim getcie – między lipcem a wrześniem 1942 roku – wywieziono i zgładzono w Treblince około 80% jego ówczesnych mieszkańców. W 1942 roku z likwidowanych na terenie Polski gett wywożono ludzi do obozów śmierci: Auschwitz-Birkenau, Treblinki, Bełżca, Sobiboru, Chełmna nad Nerem, Majdanka. W drugiej fazie Zagłady miliony Żydów z Polski i z Europy zagazowano. I raczej nie na oczach świata, ale w niewiarygodnej izolacji i osamotnieniu. Świadomość, że nie chodzi o rutynowe działania wojenne, że dzieje się coś niewyobrażalnego i dokonuje się eksterminacja cywilnej ludności o żydowskich korzeniach, z trudem docierała poza granice kraju.
18Jednak kontakt polskich świadków z Zagładą był bardziej bezpośredni. Na ich oczach w miastach i na wsiach poniżano, katowano, zabijano „żydków” – śmierć zadawano im niejednokrotnie za płotem czy miedzą, po drugiej stronie muru, na sąsiedniej ulicy, przy torze kolejowym czy niedaleko ich własnego domu; przy wymuszonym przez nazistów udziale polskich mieszkańców polowano na ofiary; zdarzało się również, że polscy świadkowie sami stawali się oprawcami – mordowali sąsiadów. Działania mające przyzwolenie Niemców, a podejmowane z własnej inicjatywy, wpisywały się zwłaszcza w realia tak zwanej trzeciej fazy Zagłady. Kiedy getta były likwidowane, kiedy już przestały istnieć, w wyłapywanie zbiegów angażowała się miejscowa ludność. Notoryczne były szantaże miejskich szmalcowników czy dobrowolne wskazywanie nazistom zdekonspirowanych ofiar – ze strachu o własne bezpieczeństwo bądź dla korzyści materialnych4.
19To oczywiste, że bez pomocy Polaków ludzi o żydowskich korzeniach przeżyłoby de facto jeszcze mniej niż ledwie 10% całej populacji. A pomocą było już powściąganie świdrującego spojrzenia, brak czujności wobec zauważonych obcych, niezwracanie uwagi na zwiększone zakupy żywności. Powstrzymanie się od wezwania odpowiednich służb czy złożenia donosu. Zmiana tożsamości, aryjskie papiery, nordycka uroda, przyjaźnie, zmiana miejsca zamieszkania, zasobny portfel – wszystko to zwiększało szanse przeżycia tych, którzy się ukrywali. Jednak bez czapki niewidki ryzykowne było poruszanie się w okupowanym przez Niemców kraju, pośród rdzennej ludności. Nie zmienia tego odważna pomoc ludzi skupionych wokół „Żegoty” (grudzień 1942 – styczeń 1945) i Sprawiedliwych. Przeważała pomoc indywidualna. Niektórzy udzielali pomocy z wewnętrznego przymusu, bezinteresownie bądź dla wynagrodzenia, w każdym przypadku narażając siebie i rodzinę na niebezpieczeństwo zarówno ze strony Niemców, jak rodaków5. Ta pomoc była heroiczna. Groziła za nią, tak jak za konspirację, śmierć. Udział w konspiracji, jak powszechnie uważano, oznaczał działanie w obronie Polski. Pomoc Żydom, zdaniem większości, była wbrew polskim interesom.
20Zasięg oraz intensywność barbarzyńskich działań okupanta na terenie Polski sprawiły, że doświadczenie polskiego świadka różniło się znacząco od tego, co mógł zaobserwować świadek zachodnioeuropejski.
21Dla rządu w Londynie i polskiego podziemia los Żydów stanowił problem drugorzędny6. Nie można takiego stanowiska uzasadniać niewiedzą. Jest wiele relacji na temat komunikatów oraz raportów o dramatycznej sytuacji Żydów przekazywanych rządowi na emigracji. Przykładem raporty kuriera i emisariusza politycznego Jana Karskiego. Rząd RP otrzymywał również inne opinie. W dokumencie o sytuacji Kościoła, wysłanym do Londynu w 1941 roku, napisano: „Co do sprawy żydowskiej – trzeba uważać za osobliwe zrządzenie Opatrzności Bożej, że Niemcy obok mnóstwa krzywd, jakie wyrządzili i wyrządzają naszemu krajowi, pod tym jednym względem dali dobry początek, że pokazali możliwość wyzwolenia polskiego społeczeństwa spod żydowskiej plagi i wytknęli nam drogę, którą mniej okrutnie oczywiście i mniej brutalnie, ale konsekwentnie iść należy”7. Dramatycznym protestem przeciwko milczeniu cywilizowanego świata wobec eksterminacji Żydów było samobójstwo Szmula Zygielbojma, polityka Bundu, od 1942 roku członka Rady Narodowej RP w Londynie, i pozostawiony przez niego list do prezydenta RP Władysława Raczkiewicza oraz premiera RP Władysława Sikorskiego (z 12 maja 1943 roku, kiedy w getcie warszawskim dogorywało powstanie)8.
22W kraju obfitym źródłem wiedzy była codzienność. Jednak ludzie skazani na odseparowanie od reszty społeczeństwa nieczęsto spotykali się z solidarnością i pomocą. Przyczyny tego były liczne – psychologiczne, społeczne, religijne, ekonomiczne, ideologiczne, polityczne. Przeważała niechęć, nierzadko wrogość do żydowskich sąsiadów, pogląd, że jako nacja zasłużyli na karę. Kościół nie brał w obronę Żydów, nie piętnował agresywnych wobec nich zachowań. Ważną rolę odgrywały korzyści płynące z przymusowego opuszczenia przez Żydów domostw i warsztatów pracy9. Wreszcie powodem nieudzielania pomocy było zagrożenie karą śmierci, obawa przed sąsiadami mogącymi w każdym momencie wydać Niemcom ukrywanych i ukrywających. Dodatkowo gettyzacja spektakularnie potwierdzała odmienność losów Polaków i Żydów, unaoczniła lepszość pierwszych i gorszość drugich, umocniła stereotypy. Wpisywała się w przedwojenny dyskurs publiczny i praktyki dyskryminacyjne, podtrzymując obiegowe przeświadczenia. Te przeświadczenia sprzed wojny pozwalały nie dziwić się zarządzeniom okupanta. Motywowały niejednokrotnie współdziałanie.
23Prasa prawicowa wychodząca w czasie okupacji wyrażała aprobatę dla odseparowania ludności pochodzenia żydowskiego, nie sprzeciwiała się dyskryminacji, a nawet wprost potępiała pomocowe działania „Żegoty”10. Prześladowania okupanta trafiały na podatny grunt, jakim był przedwojenny antysemityzm. Inne stanowisko zajmowały środowiska niosące pomoc wykluczonym, reprezentowane przez „Biuletyn Informacyjny” pod redakcją Aleksandra Kamińskiego. Wyrażały je zwłaszcza trzy teksty: Protest! Zofii Kossak-Szczuckiej, datowany na 11 sierpnia 1942 roku, wydrukowany w 5 tysiącach odbitek, kolportowany w czasie wielkiej akcji likwidacyjnej; Likwidacja ghetta warszawskiego. Reportaż Antoniego Szymanowskiego, pisany między lipcem a wrześniem 1942, kolportowany jesienią, czyli po wielkiej akcji; Na oczach świata Marii Kann, druk konspiracyjny z października 1943 roku w nakładzie 2,1 tysiąca egzemplarzy, kolportowany po upadku powstania w getcie warszawskim. Uważane są za głosy polskiego sumienia. Zdecydowanie przeciwstawiają się niemieckim zbrodniom. Potępiają też niehumanitarne zachowania wobec ludności żydowskiej. Opowiadają się za niesieniem pomocy zagrożonym śmiercią, podnoszą zasługi tych Polaków, którzy w przeciwieństwie do reszty rodaków zrobili w obronie uśmiercanych najwięcej, tyle, ile można było w tych okolicznościach. Jednocześnie uderza niezmiennie negatywny stosunek do Żydów, przekonanie o ich szkodliwości dla polskich wartości i interesów, o ich tchórzostwie i bierności wobec wyniszczających działań hitlerowców, a także brak empatii i solidarności z ginącymi. Protest formułowany jest w imię chrześcijańskiego sumienia i w trosce o pozytywny autowizerunek. Autorzy podkreślają, że za działania coraz bardziej drastyczne, wręcz barbarzyńskie, odpowiedzialni są wyłącznie Niemcy. Oni ponoszą winę i to oni powinni ponieść karę. Dominuje troska o wytworzenie obrazu polskiej niewinności.
24Te trzy teksty, zainicjowane przez ludzi związanych z „Żegotą”, która powstała, by nieść pomoc barbarzyńsko prześladowanym, powtarzają stereotypy przedwojennego dyskursu antysemickiego. W imię honoru Polaka katolika ich autorzy sprzeciwiają się bezwzględnej eksterminacji, dyktuje im to sumienie. Jednocześnie nie znajdują powodów ani uzasadnienia dla zmiany negatywnego stosunku do Żydów, uznania ich za współobywateli, za równoprawnych ludzi. Wspomniane teksty stworzyły prawomocne ramy dla zbiorowej pamięci o wojennej przeszłości, o heroicznych zachowaniach Polaków i bierności uśmiercanych Żydów oraz o niewinnym polskim świadku Zagłady11.
25Były też inne reakcje na eksterminację ludności żydowskiej utrwalone w utworach literackich. Pełne współczucia i solidarności, dające wyraz przerażeniu barbarzyństwem, oddające obojętność rodaków i całą gamę ich zawstydzających zachowań. Mam na myśli zwłaszcza Medaliony Zofii Nałkowskiej opublikowane w 1946 roku, okupacyjne wiersze Czesława Miłosza Campo di fiori oraz Biedny chrześcijanin patrzy na getto z tomu Ocalenie wydanego w Warszawie w 1945 roku czy też wiersz Władysława Broniewskiego Non omnis moriar…, dedykowany pamięci Szmula Zygielbojma, pisany w Jerozolimie, opublikowany w zbiorze Żydzi polscy w 1943 roku. Bezpośrednie reakcje na wydarzenia zawierają: Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego, Ślady Ludwika Heringa czy szkice z lat 1939–1945 Kazimierza Wyki12.
Po wojnie
26Militarna klęska Trzeciej Rzeczy doprowadziła do zakończenia wojny, osądzenia i moralnego potępienia hitlerowców. Ale w Polsce przemoc wobec ludzi ocalałych z Holokaustu nie skończyła się wraz z nadejściem pokoju. Szykany, nękanie, prześladowania, napady, rozboje, zabójstwa stały się doświadczeniem codziennym. Szczególnie narażone na przemoc były osoby powracające do swoich siedzib w nadziei na odzyskanie domostw i rzeczy oddanych na przechowanie. Nierzadko były traktowane niczym intruzi. Ludzie ci spotykali się z odmową zwrotu przywłaszczonego mienia, z nieukrywaną wrogością, a w skrajnych przypadkach dochodziło do mordów niepożądanych przybyszy. Ale tak zwane akcje pociągowe czy autobusowe, w których zabijano Żydów, przeprowadzano z pobudek niematerialnych – z chęci pozbycia się ich z kraju jako elementu niszczącego narodową i katolicką tożsamość Polaków13. Wszystko to dodatkowo uzasadniał mit żydokomuny. W latach 1945–1946 dochodziło do antyżydowskich rozruchów m.in. w Radomiu, Miechowie, Chrzanowie i Rabce. Doszło nawet do pogromów – w Rzeszowie, Krakowie i Kielcach. Nowa władza, słabo zainstalowana w terenie, nie potrafiła zatrzymać fali przemocy czy nie dość chciała to zrobić. Kościół katolicki nie tylko nie zamierzał stanąć w obronie prześladowanych, nie tylko nie prostował odwiecznych antyżydowskich legend i fałszywych wyobrażeń, ale sam również obciążał Żydów odpowiedzialnością za narzucenie Polsce niechcianej władzy. Nie było w kraju nośnego społecznie autorytetu, który by podważył trwałość negatywnych przeświadczeń, skutkujących bezpardonową przemocą i mordem. Także w czasach pokoju. Po Holokauście14.
27W obawie o dalszy los ludzie, którzy uszli z życiem z Zagłady masowo opuszczali Polskę. Tużpowojenna emigracja Żydów była najliczniejsza (ponad sto kilkadziesiąt tysięcy osób).
28Znalazły się jednak środowiska, które zdecydowanie zaprotestowały przeciw wybuchom porażającej nienawiści. Głosy katolików skupionych wokół „Tygodnika Powszechnego” sprzeciwiały się prześladowaniom, przemocy, pogromom, krytycznie wypowiadano się o polskim społeczeństwie, natomiast nie poruszano faktycznych, głębokich przyczyn, które prowadziły do tragedii.
29Były też liczne głosy liberalnych i lewicowych intelektualistów – zamieszczane w „Kuźnicy” i „Odrodzeniu” – radykalnie przeciwstawiające się utrwalonym sposobom myślenia i praktykom, które ich zdaniem wynikały z mającego długą tradycję i powszechnie podzielanego antysemityzmu. W ich przekonaniu źródłem i motorem antysemityzmu były nacjonalizm oraz katolicyzm. Stawiali mocną diagnozę. Dostrzegali normatywny charakter przemocowych wzorów kultury. Możliwość zmiany upatrywali w długim, wytrwałym, wieloaspektowym procesie kulturowej edukacji15. Jednak ta wiedza nie stała się udziałem całego społeczeństwa, nie przeniknęła do społecznej świadomości. Ogromny problem nie został nagłośniony. Nowa władza w obliczu wielu trudności i spraw do rozwiązania nie próbowała radykalnie się z nim uporać. Wprawdzie w obawie przed reakcją społeczeństwa kwestii równouprawnienia Żydów nie umieszczano na sztandarach, ale realizowano je praktycznie na bieżąco. Zdawano też sobie sprawę z tego, że przeciwdziałanie antysemityzmowi wymaga długofalowych działań na rzecz świeckości kultury. Tak więc problem pozostał w wyparciu, w zawieszeniu, w utajeniu. Po tym, jak szczególnie drastycznie przejawił się w 1946 roku w Kielcach przy Planty 7/9, dziesięć lat później ujawnił się z wielką mocą w Październiku 1956, ponownie dał o sobie znać w Marcu 1968 oraz raczej nieoczekiwanie okazał swoją aktualność ostatnio, pięćdziesiąt lat po wydarzeniach marcowych, w lutym 2018 roku.
30Przykładem rezygnacji z przepracowania tego problemu, jego wyparcia, jest recepcja Medalionów Zofii Nałkowskiej opublikowanych w 1946 roku, wielokrotnie wznawianych w następnych latach i omawianych przez różnych krytyków. W zbiorze nowel Nałkowskiej – dla mnie wybitnym eseju – siedem tekstów zostało poświęconych obrazowi Zagłady, a jeden – polskiej martyrologii, jednak w licznych omówieniach w ogóle nie zauważono, że utwór dotyczy eksterminacji Żydów. eksponując motto „ludzie ludziom zgotowali ten los”, opisywano okropności wojny i niemieckie barbarzyństwo w kategoriach uniwersalnych. Jasno wyłożone przez Zofię Nałkowską tezy, jej głęboko przemyślana diagnoza nie zostały zauważone w długiej powojennej, niemal powszechnej recepcji tego utworu. Ten sposób czytania potwierdza zasadę teorii komunikacji społecznej, że o znaczeniu przekazu decydują odbiorcy. W książce Zagłada w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej. Tekst i konteksty analizowaliśmy narrację dominującą w polskiej kulturze i staraliśmy się o jej wyraźną dekonstrukcję. Recepcja tego przenikliwego, prekursorskiego eseju Zofii Nałkowskiej pokazuje, jak trudny i mozolny jest proces dochodzenia do samowiedzy16.
31Jeszcze w czasie wojny oraz wkrótce po jej zakończeniu zostały wyartykułowane warunki brzegowe dwóch sposobów myślenia o Zagładzie, jej przyczynach i następstwach. Tę kwestię rozważaliśmy w książce Lata czterdzieste. Początki polskiej narracji o Zagładzie17. Staraliśmy się w niej przedstawić ukształtowane wówczas przez ludzi, którzy osobiście przeżyli wojnę, dwie narracje o polskim świadku: apologetyczną oraz krytyczną. Ta pierwsza do przedwojennego antysemickiego dyskursu dołącza przekonanie, że za całe zło na terenie Polski, za wszystkie zbrodnie odpowiedzialni są wyłącznie Niemcy. Podkreśla się w niej, że Polacy w czasach okupacji zachowywali się heroicznie – z bronią w ręku stawili opór okupantom, a jako bezradni świadkowie eksterminacji Żydów pomagali im, ile było można w tych warunkach. Natomiast skazani przez nazistów Żydzi zachowywali się wobec prześladowań biernie, zaś uratowani przez Polaków, okazywali im niewdzięczność. Narracja krytyczna konstatuje ciągłość postaw i zachowań antysemickich przed wojną, w czasie okupacji i tuż po wojnie oraz widzi konieczność naprawy stosunków polsko-żydowskich. Wymaga to uświadamiania obowiązujących w polskim społeczeństwie tradycyjnych wzorów i norm kultury, ich ostentacyjnego potępienia i odrzucenia.
32W niniejszym tomie Opowieść o niewinności pokazujemy, jaką trwałość zachowuje narracja apologetyczna, strzegąca polskiego autowizerunku, i jaką przewagę utrzymuje nad tą krytyczną, która ów autowizerunek kwestionuje. I dzieje się tak przez wszystkie powojenne lata, niezależnie od zmieniających się warunków na scenie politycznej, społecznej czy, komunikacyjnej, przez wszystkie fazy PRL oraz III RP aż do dzisiaj.
33Po ustanowieniu monosystemu18 – czego znakiem był kongres zjednoczeniowy PPR i PPS w grudniu 1948 roku – zdecydowano o wyhamowaniu przejawów agresywnego antysemityzmu. Osoby uznane za prowodyrów skazano na więzienie. Jednocześnie większość instytucji oraz organizacji żydowskich zcentralizowano bądź zlikwidowano. Ogromna fala emigracyjna została powstrzymana. Antysemityzm został zakazany, a jego zbyt wyraźne symptomy ograniczano środkami administracyjnymi i milicyjnymi. Dyskusje na łamach czasopism wyciszono. Problem żydowski został zamknięty, odesłany do lamusa. O okropnościach lat wojennych wszyscy chcieli zapomnieć. Nowa władza głosiła hasła internacjonalizmu oraz równości obywateli. Ukazują się pojedyncze książki dotyczące Zagłady, które są traktowane jako głosy indywidualne, związane z jednostkowymi doświadczeniami. Nie znajdują większego zainteresowania krytyki. Raczej nie docierają do szerszej publiczności19.
Październik 1956
34Jednak zamrożony problem pojawia się ponownie wraz z tak zwaną odwilżą. Polski Październik 1956 jest kojarzony z wyraźną liberalizacją systemu, z nadziejami na zmianę, z optymizmem. Śmierć Stalina i słynne wystąpienie Nikity Chruszczowa o kulcie jednostki na X X Zjeździe KPZR stały się impulsem do pozytywnych, demokratycznych przemian w Polsce. Oczekiwano rozliczeń za polityczne represje w latach 1945–1955, za zły stan gospodarki. W toczonej wewnątrz partii walce o władzę „błędy i wypaczenia” przypisywano przede wszystkim wysokim funkcjonariuszom o żydowskich korzeniach, takim jak Jakub Berman i Hilary Minc, oraz szefom X Departamentu w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, skazanym na wieloletnie więzienie, z Józefem Różańskim na czele. Frakcja natolińczyków – m.in. Zenon Nowak, Aleksander Zawadzki, Franciszek Jóźwiak – otwarcie głosiła hasła nacjonalistyczne i antysemickie. Ale większość centralnego aparatu partyjnego poparła Władysława Gomułkę. Jego rehabilitacja oraz wybór na I sekretarza KC PZPR oznaczały poparcie dla programu polskiej drogi do socjalizmu. Łączyły się z częściowym uniezależnieniem od przymusowej przyjaźni ze Związkiem Radzieckim oraz z realizacją postulatów i działań wolnościowych, z demokratyzacją systemu w kraju.
35Fakt wykorzystania antysemityzmu w walkach frakcyjnych wewnątrz partii okazał się zielonym światłem dla nastrojów antysemickich w społeczeństwie. Ożyły niechęć, wręcz wrogość do współobywateli żydowskiego pochodzenia, dążenie do pozbycia się ich z Polski. Zwolnieniom ze stanowisk rządowych towarzyszyło usuwanie z urzędów i zakładów pracy. Napaści słowne, antysemickie ulotki, obraźliwe napisy na domach przeradzały się w agresję fizyczną – za niechodzenie na lekcje religii szykanowano w szkołach dzieci i młodzież, niszczono mienie, Żydów atakowano w miejscach publicznych. Do najpoważniejszych wystąpień antyżydowskich doszło na Dolnym Śląsku, gdzie mieszkało wielu repatriantów z Kresów. Pogromowe rozruchy 11 września w Wałbrzychu wstrzymała tym razem szybka interwencja wojska i milicji. Akty wrogości odnotowywano nie tylko w miastach i miasteczkach dolnośląskich, ale także w Szczecinie, Łodzi i Warszawie. W 1956 roku, kiedy w kraju zapanowała atmosfera wolności, kiedy Polacy żywili nadzieję na demokratyzację życia, ponownie nabrzmiał problem relacji polsko-żydowskich, wezbrała fala antysemityzmu. Żydów uznano za podporę i beneficjentów systemu. Ożył mit żydokomuny, w którym Żydom przypisywano główną rolę w zaprowadzaniu komunizmu, mającego pozwolić im zapanować nad światem. elementem tego mitu miało być sprzyjanie Rosji atakującej Polskę na wschodzie we wrześniu 1939 roku. Teraz obciążano Żydów odpowiedzialnością za instalowanie po wojnie komunizmu w kraju, uzależnienie od ZSRR, terror wobec polskich patriotów i walkę z Kościołem. Żywa tradycja antysemicka przechowywała wyobrażenia o gorszości Żydów oraz odmienności nie do pogodzenia z polską normalnością. „Żyd” był równie obcy jak „komuna”, a w dodatku odpowiedzialny za nią. Doświadczenia z czasów okupacji mieli w pamięci zarówno Żydzi, jak Polacy. Tym ostatnim trudno było się pogodzić z równouprawnieniem obywateli o żydowskich korzeniach, a jeszcze bardziej z faktem, że niektórzy komuniści o żydowskim pochodzeniu rządzili „prawdziwymi” Polakami. Dla większości polskiego społeczeństwa Żydzi, którzy przeżyli, mieli pozostać niewidoczni, niewidzialni. A jeśli już się ujawnili, ich miejsce było w oślej ławce, nie na szczytach władzy. Tej mniejszości odmówiono równych praw, pozbawiono ją wspólnotowych złudzeń. Części polskich obywateli państwo ludowe nie zapewniło elementarnych warunków bezpiecznej egzystencji, poczucia ludzkiej godności, rzeczywistego równouprawnienia.
36Wprawdzie przedstawiciele najwyższych władz składali w przemówieniach internacjonalistyczne deklaracje, jednak były one trudne do pogodzenia z zabiegami o legitymizację „polskiej drogi do socjalizmu” i o popularność w społeczeństwie z rozbudzonymi nadziejami na zmianę. Jakimś wyjściem z sytuacji okazała się decyzja władz o otwarciu granic dla gotowych na emigrację – już nie na Madagaskar, lecz do Izraela, państwa, które powstało po wojnie, w maju 1948 roku. Z tej możliwości skorzystali ludzie, którzy nie zdołali wyjechać z Polski po wojnie. Dla nich była to sposobność pożądana i oczekiwana. Ale decyzję o opuszczeniu kraju podejmowali również ci, którzy odczuli wrogość, nie wytrzymali napięcia i nie widzieli już przyszłości w kraju urodzenia. Dokument podróży w jedną stronę, bez prawa powrotu, z obowiązkiem zrzeczenia się polskiego obywatelstwa, otrzymało około 50 tysięcy osób20.
37W 1956 roku pamięć wojny była ciągle żywa, jednak wbrew nadziejom ani doświadczenia Zagłady, ani zabójstwa i pogromy ocalałych zaraz po wojnie nie wpłynęły na zmianę antysemickich poglądów i zachowań znacznej części Polaków.
38W tym samym czasie większość rodaków po latach opresyjnego systemu przeżywała euforię wolności. Akceptując egalitarne przekształcenia po 1945 roku, zwłaszcza awans społeczny milionów ludzi, oczekiwała ustanowienia demokratycznych praw i praktyk, lepszych warunków życia, rozsunięcia żelaznej kurtyny, możliwości swobodnego wypowiadania się w sprawach uznawanych za ważne, różnorodności. Większość – czy też jej czołowi reprezentanci, zaangażowani w zachodzące przemiany – nie sprzeciwiała się antysemickiej nagonce, kiedy pod hasłem żydokomuny, stosując zbiorową odpowiedzialność, wykluczano ze wspólnoty ludzi o żydowskich korzeniach. Jednak zarówno dramatyczna sytuacja atakowanych Żydów za to, że byli Żydami, jak sprawa aktualnego stosunku do nich rodaków stanowiła dla większości społeczeństwa sprawę marginalną. To były równoległe zdarzenia, równoległe historie, które niczym proste równoległe w geometrii nie mogły się przeciąć. Jednocześnie ponad dziesięć lat po zakończeniu wojny znowu wszyscy stali się – czynnymi lub biernymi, świadomymi bądź nieświadomymi – świadkami wykluczenia Żydów.
39W centrum ówczesnych wydarzeń znajdowały się wolnościowe postulaty i marzenia społeczeństwa polskiego, formułowane zupełnie osobno i niezależnie od sytuacji wykluczanych współobywateli. Nowa sytuacja polityczna w kraju w drugiej połowie lat pięćdziesiątych sprzyjała twórczości artystycznej. Powstały wówczas znakomite filmy Andrzeja Munka, Andrzeja Wajdy, Jerzego Kawalerowicza, Jerzego W. Hasa, Kazimierza Kutza i Witolda Lesiewicza. Niezależnie od podejmowanej tematyki, sposobów narracji czy układów fabularnych dominuje w nich problematyka moralna. Uwaga twórców i odbiorców skupia się na człowieku jako osobie, autonomicznej jednostce, na człowieku jako wartości. Tę perspektywę moralną, charakterystyczną dla ówczesnej twórczości filmowej, z której prezentowane są sytuacje ludzkie, nazwałam znaczeniowo-kulturowym kodem „kondycji ludzkiej”. Funkcje aksjomatów pełnią: rewindykacja elementarnych wartości ludzkich, człowiek jako podmiot, doświadczenie wewnętrzne, przeżycie wolności i odpowiedzialności, odrębności i wspólnoty, autentyczności i upadku w codzienność, buntu i dwuznaczności siebie i świata. Postulatem jest przede wszystkim poszukiwanie dróg personalizacji świata zewnętrznego21.
40W tym nurcie znalazł się Samson Andrzeja Wajdy, zrealizowany na podstawie utworu Kazimierza Brandysa, który ukazał się jeszcze w 1948 roku, a do roku 1967 miał dziesięć wydań. Film Wajdy wszedł na ekrany w 1961 roku (kiedy nadal trwały wyjazdy emigrujących). W intencji twórcy los Jakuba Golda jest świadectwem niezgody na uprzedmiotowienie siebie i odczłowieczenie świata. Tematyka wojenna stanowi szczególnie wyraźny pretekst. Jak mówił Wajda: „Okupacja w Samsonie jest tylko tłem. Niemcy są ludźmi bez twarzy. Nie okupacja jest ważna, ale sprawa prześladowanego człowieka”22.
Lata sześćdziesiąte
41Tymczasem ostatni popaździernikowi emigranci opuścili kraj, antysemicka nagonka wyhamowała, sprawa przycichła. W przestrzeni publicznej dalej dbano o pochlebny autowizerunek, którego nie zakłócały utwory takie, jak na przykład Pusta woda Krystyny Żywulskiej (1963) czy Zapiski z martwego miasta Artura Sandauera (1963). Natomiast dużą poczytnością cieszyła się książka Zbigniewa Załuskiego Siedem polskich grzechów głównych (1963), a rekordową popularność osiągnęły Barwy walki Mieczysława Moczara, które tylko między pierwszym a piątym wydaniem (1962–1964) zyskały łącznie kilkusettysięczny nakład. Autor Barw walki nie tylko porywająco pisał jasnym, zrozumiałym językiem o polskich chłopcach z lasu. W tym samym czasie przewodził w partii skrajnie nacjonalistycznej oraz antysemickiej frakcji „partyzantów”, od 1964 do 1972 roku był prezesem ZBoWiD, a następnie do końca życia (1986) pozostawał w jego władzach. Od 1964 do lipca 1968 był także ministrem spraw wewnętrznych. Jemu i jego zwolennikom przypisuje się rozpętanie kolejnej nagonki antysemickiej po arabsko-izraelskiej wojnie sześciodniowej w czerwcu 1967 roku. W kulturze lat sześćdziesiątych przybiera na sile nurt narodowy i coraz wyraźniejsza staje się sprawa nacjonalistycznej legitymizacji23.
42W 1965 roku wyszła w Czytelniku, wówczas czołowym wydawnictwie, Żydowska wojna, książka młodego pisarza Henryka Grynberga, która – nawet po ingerencji cenzury – przekraczała ustalone w dyskursie publicznym reguły. Z perspektywy dziecka, na podstawie osobistych doświadczeń, autor opisywał warunki ukrywania się po aryjskiej stronie. Jego książka odsłaniała przemianę tożsamości pod wpływem katolickiego wychowania. Wielu spraw nie dopowiadała, ale też nie mówiła o heroizmie Polaków. Przed całkowitym przemilczeniem uchronił ją Jarosław Iwaszkiewicz publikując w 1966 roku pozytywną recenzję w pierwszomajowym wydaniu „Życia Warszawy”. W tym samym roku książka Grynberga dostała literacką Nagrodę Kościelskich. Została przetłumaczona na angielski, francuski, niemiecki, hebrajski i niderlandzki. Jednak niedługo potem, w 1968 roku, pisano o niej, że jest nieprawdziwa i obraża polskie społeczeństwo24. Henryk Grynberg od końca 1967 roku mieszka w Stanach Zjednoczonych. Czuje się rzecznikiem uchodźców Marca 1968 25.
43Również w 1965 roku w Stanach Zjednoczonych ukazała się po angielsku książka The Painted Bird Jerzego Kosińskiego, który w 1957 wyjechał z Polski do USA i nie wrócił do kraju. Autor, o trzy lata starszy od Henryka Grynberga, tak jak on przeżył wojnę po aryjskiej stronie. Wysłany z Łodzi przez rodziców na wieś, miał skrajnie trudne doświadczenia. Ale Malowany ptak nie jest ich realistycznym zapisem, choć niewątpliwie doświadczenia chłopca miały głęboki wpływ na wymowę utworu. Opowiada o dramatycznych losach dziecka w czasie drugiej wojny światowej – dziecka traktowanego przez miejscową ludność „gdzieś w Europie Wschodniej” jako „odmieniec”: może Żyd, Cygan, może Polak o ciemnej karnacji. Doświadczenia bohatera były w intencji autora metaforą dzieciństwa w nieprawdopodobnie trudnych warunkach. Jednak autobiograficznych interpretacji nie hamowało dołączone do utworu posłowie Notes of the Author on „The Painted Bird”. Amerykańskie wydawnictwa 17 razy odrzucały maszynopis. W końcu udało się. Książka, przetłumaczona na 20 języków, wydana w ponad 30 krajach, osiągnęła łączny nakład przeszło 3 milionów egzemplarzy. Przyniosła Jerzemu Kosińskiemu światowy rozgłos i odniosła ogromny sukces. W Polsce zaraz po amerykańskim wydaniu została uznana za antypolski paszkwil i spotkała się z gwałtownymi atakami, oskarżona o szkalowanie Polaków. Na polski została przełożona przez Tomasza Mirkowicza i wydana w Czytelniku 24 lata później. W 1989 roku Jerzy Kosiński, zaproszony przez wydawnictwo na polską premierę Malowanego ptaka, spotkał się z owacyjnym przyjęciem, a w krótkiej rozmowie z Ireną Jagielską w Dzienniku Telewizyjnym 22 kwietnia 1989 roku wspominał kłopoty z wydaniem angielskiego oryginału i chwalił polski przekład. W maju 1991 roku popełnił samobójstwo26.
44W atmosferze obrony przed atakami zagranicy na Polskę i Polaków ukazała się publikacja w opracowaniu Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945. Wydana przez wydawnictwo Znak w 1966 roku wieńczyła kilkuletnie starania Władysława Bartoszewskiego, by osoby, które pomagały ukrywać się skazanym, oraz te, które przeżyły wojnę, opowiedziały o swoich doświadczeniach. Opracowaną ankietę zgodził się zamieścić „Tygodnik Powszechny”, a nadesłane odpowiedzi ukazały się we wspomnianym tomie. Były to świadectwa realnej pomocy udzielanej Żydom, a także wypowiedzi o odmowach, wpadkach, trudnościach w znalezieniu kolejnych względnie bezpiecznych miejsc oraz wrogich postawach i denuncjacjach. Po raz pierwszy temat zachowań rodaków wobec żydowskich współobywateli w czasach Zagłady znalazł się na publicznym forum. Wśród zamieszczonych materiałów przeważały, co oczywiste, wspomnienia pozytywne. Odpowiedzi poprzedzał obszerny tekst, w którym Bartoszewski omawiał stanowisko rządu RP, raporty oraz akcje firmowane przez państwo podziemne, mające pokazać formy pomocy i przychylność wobec ludności żydowskiej. Władysław Bartoszewski, inicjator i uczestnik pomocy udzielanej Żydom, stał się symbolem Polaków ratujących eksterminowanych. Sam uhonorowany w yad Vashem tytułem Sprawiedliwego, tak jak inni polscy Sprawiedliwi był zarówno w PRL, jak w III RP wykorzystywany do kreowania, wzmacniania i utrwalania pochlebnego autowizerunku rodaków. Nawiasem mówiąc, odpowiedzi nadesłane na ankietę Bartoszewskiego, opublikowane w tomie, nie zostały dotąd poddane analizie – w przeciwieństwie do tekstu, który je poprzedzał i był za jednostronny obraz życzeniowy krytykowany27. Sam Bartoszewski, orędownik dobrych stosunków polsko-żydowskich i polsko-izraelskich, był po 2015 roku ostro atakowany przez „prawdziwych Polaków”.
Marzec 1968
45Nadchodził Marzec 1968, który zaczął się w czerwcu 1967 roku. Generał Mieczysław Moczar, szef Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i prezes ZboWiD-u, przywódca frakcji partyzantów i autor Barw walki, uznał wynik wojny sześciodniowej, w której Związek Radziecki popierał Arabów, za właściwy moment do ofensywy antysemickiej. Trwała czystka w wojsku, służba bezpieczeństwa nękała osoby na eksponowanych stanowiskach, zachęcając do wyjazdu z kraju, pod różnymi pretekstami usuwano ludzi z PZPR. W styczniu 1968 zapowiedź zdjęcia Dziadów28 dała początek wydarzeniom marcowym, w których ważną rolę odegrał bunt studentów warszawskich, a następnie protesty solidarnościowe na innych polskich uczelniach. Fala antysemicka, jaka właśnie ogarnęła kraj, pod wieloma względami przypominała tę z lat pięćdziesiątych. Obu dały początek skrajnie nacjonalistyczne i antysemickie frakcje w centralnych władzach partyjnych – w 1956 roku natolińczycy atakowali Żydów pod pretekstem żydokomuny, a w 1968 partyzanci pod hasłem piątej kolumny. W obu wypadkach antysemityzmu użyto do walk o stanowiska i awanse. W obu szczególną, acz złożoną rolę odegrał „opatrznościowy” przywódca kraju Władysław Gomułka – w 1956 poparł, a w 1968 ogłosił propozycję emigracji dla ludzi o żydowskich korzeniach. Była to forma eksmisji z rodzimego kraju, z dokumentem podróży w jedną stronę, bez prawa powrotu, połączona z żądaniem zrzeczenia się obywatelstwa. Rozpętana propaganda wykluczająca wroga-syjonistę i tym razem znalazła pozytywny odzew wśród znacznej części społeczeństwa. W całym kraju ponownie ludzi uznanych za Żydów potraktowano niczym kiepskich czy niewygodnych sublokatorów, którym jednostronnie wypowiada się umowę. Przejmowano zwalniane miejsca pracy, role i funkcje społeczne, zajmowano opuszczane mieszkania, ograniczano wywóz mienia. Do eksmitowanych z kraju osób nawet niektórzy sąsiedzi i znajomi odnosili się fatalnie. W końcu obcych, uznanych za niepożądanych i szkodliwych, można z własnego domu wyprosić bez skrupułów. Niezliczonych argumentów przemawiających za wyrzuceniem napiętnowanych obywateli z państwa polskiego dostarczała propaganda zarówno w 1956, jak w 1968 roku, choć w tym ostatnim rozwinęła się znacznie szerzej i wszechstronniej29.
46Były też różnice. Fundamentalna dotyczyła relacji między sprawą antysyjonistyczną a ówczesną sprawą polską. O ile w 1956 były to dwie odrębne sprawy, które w ogóle się nie spotkały, o tyle w 1968 sytuacja ludzi uznawanych za Żydów stała się dla części społeczeństwa sprawą polskiej kultury. I nie chodzi tylko o to, że ta część w oskarżaniu syjonistów dostrzegła manipulację władzy. Władza, atakując ludzi pochodzenia żydowskiego, jednocześnie i zarazem dążyła do ograniczenia wolności obywatelskich, autonomii instytucji kultury i nauki, podmiotowości jednostki, względnej swobody dyskusji. Bunt studentów był sprzeciwem wobec systematycznego przykręcania śruby, odchodzenia od zdobyczy polskiego Października. Te dwutorowe zabiegi władz spotkały się z niespodziewaną reakcją części Polaków. Okazało się bowiem, że posunięcia antysemickie, antywolnościowe, antyinteligenckie mają wspólne źródło i wspólne uzasadnienie. Stąd reperkusje Marca będą miały dalekosiężne znaczenie dla świadomości społecznej ludzi w Polsce.
47Była też inna różnica. W połowie lat pięćdziesiątych wśród dorosłych członków społeczeństwa przeważali ludzie, którzy mieli własne doświadczenia z czasów wojny. Byli również bezpośrednimi świadkami Zagłady, tego, co spotykało ocalałych po zakończeniu wojny, i ich masowej emigracji. Sami po 1945 roku żyli w chaosie, a następnie w warunkach monosystemu, złagodzonego po Październiku 1956. Antysemicka nagonka była swoistą kontynuacją wrogiego czy tylko niechętnego stosunku do Żydów od czasów przedwojennych. W latach sześćdziesiątych dorosło nowe pokolenie Polaków oraz dzieci ocalałych z Holokaustu, które o zdarzeniach wojennych dowiadywało się z przekazów rodzinnych, ze szkoły, z tekstów kultury. To pokolenie uczono, że po tym jak Niemcy rozpętali drugą wojnę światową, Polacy walczyli na wszystkich frontach za wolność naszą i waszą, a gdy dzięki pomocy Armii Czerwonej nasz kraj został wyzwolony, powstała Polska Rzeczpospolita Ludowa. Całe społeczeństwo wiedziało, że w Październiku 1956, po okresie błędów i wypaczeń, nowa władza obiecała polską drogę do socjalizmu z ludzką twarzą. Wydarzenia Marca ‘68 pokazały fiasko zarówno tych obietnic, jak i czołowych haseł socjalistycznego systemu, w tym proletariackiego internacjonalizmu. O tym, że są wśród nas syjoniści tworzący piątą kolumnę, młodzi ludzie dowiadywali się z zaskoczeniem. To byli ich koledzy ze studiów, ze szkolnej ławy, z sąsiedniego domu. Nadto trudno było uznać emigrujących za wrogów, było bowiem wśród nich wielu ludzi znanych z filmu i telewizji, szanowanych, cenionych profesorów, pisarzy i dziennikarzy, wreszcie przyjaciół, kolegów, sąsiadów. Z kolei tak zwane drugie pokolenie ocalałych o swoim „złym” pochodzeniu nierzadko dopiero teraz dowiadywało się od rodzin, a także z powodu nieprzyjemności, szykan i represji. Jak się okazało, nie dla wszystkich żydowskie korzenie były wyłącznie kwestią przeszłości.
48Kolejna różnica dotyczyła kontekstu zewnętrznego. W 1956 roku upadł kult jednostki w Moskwie i nadciągnął klimat odwilżowy. W 1968 roku wiosna wprawdzie nastała w Pradze, ale prognozy pogody były nie najlepsze. W 1956 roku wyrzucano Żydów do powstałego w 1948 roku państwa Izrael, które mogło się wtedy wydawać krainą stosunkowo neutralną, takim innym Madagaskarem. W 1968 roku Izrael był już państwem wrogim, z którym właśnie, razem z innymi członkami Układu Warszawskiego, zerwaliśmy stosunki dyplomatyczne.
49Przeżycia i doświadczenia Marca – zarówno udział w studenckim buncie, jak doświadczenia represji oraz wygnania – miały charakter formujący „pokolenie ’68”. Ludzie z tego pokolenia, żyjący w Polsce, a także będący na emigracji, odegrają ważną rolę w dążeniu do demokratycznych przemian w kraju i w budowaniu III RP.
50Stłumione oczekiwania wolnościowe, fiasko buntu, represje, dewastacja instytucji naukowych i kulturalnych, żal i pustka po sprowokowanych, wymuszonych emigracjach – to niepełny bilans Marca. Całe społeczeństwo jeszcze raz stało się świadkiem przepędzenia ludzi uznanych za Żydów. Jednak sam problem wzorów antysemickich, w tym nieprzepracowany „długi cień” Zagłady, nie mógł wyemigrować.
Lata siedemdziesiąte
51Jeszcze nie minęło echo wydarzeń marcowych, kiedy doszło do masakry w grudniu 1970 roku. edward Gierek, który zastąpił odsuniętego Władysława Gomułkę, pojechał do robotników na Wybrzeże łagodzić nastroje, obiecał zmianę, prosił ich o pomoc. Nadto amnestionował marcowych buntowników. Pojawiła się nadzieja. Coraz wyraźniej dawała o sobie znać opozycja demokratyczna.
52W 1971 roku ukazała się książka uznana za jedną z najważniejszych w XX wieku: Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego. O piekle życia w getcie. Autor miał zadebiutować w 1957 roku tomem opowiadań Wakacje Hioba, ale po interwencji cenzury gotowy skład został rozsypany – tom ukazał się z pięcioletnim poślizgiem. Swoje opus magnum Wojdowski pisał przez dekadę w latach sześćdziesiątych. Główny bohater powieści, Dawid Fremde, ma wiele wspólnego z samym Wojdowskim, który jako dziesięcioletni chłopiec znalazł się z rodziną w getcie warszawskim i zamieszkał przy ulicy Krochmalnej. Staraniem rodziców po dwóch latach wyprowadzony z getta, nigdy go nie opuścił. Pozostał dzieckiem z getta. Gettowa przeszłość stała się dla niego ciągłą teraźniejszością. Zapisał ekstremalnie koszmarny wewnętrzny świat getta, stworzony na mocy nieludzkich decyzji przez nieludzkie warunki. Został świadkiem na zawsze – w imieniu tych, którzy umarli, walcząc o każdy dzień, w imieniu tych, którzy sami nie potrafili zaświadczyć, czym był los skazanych, doświadczenie Zagłady. Wystawił umarłym pomnik ze słów. Jedno z najważniejszych świadectw Holokaustu. Absolutne arcydzieło, stwierdzili znawcy. W pięćdziesiątą pierwszą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim Bogdan Wojdowski popełnił samobójstwo30. Chleb rzucony umarłym przetłumaczono na angielski, niemiecki, hebrajski, hiszpański i japoński.
53O getcie w czasie wielkiej akcji likwidacyjnej prowadzą niezamierzony dialog dwaj świadkowie: jego krwawy likwidator SS-Gruppenführer Jürgen Stroop oraz ostatni dowódca powstania w getcie Marek Edelman. W 1977 roku Państwowy Instytut Wydawniczy opublikował Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego. W tym samym czasie w Wydawnictwie Literackim ukazała się książka Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem. Obie pozycje były drukowane wcześniej w miesięczniku „Odra” – Rozmowy z katem w latach 1972–1974, rozmowy z Markiem Edelmanem – w 1976 roku. Kazimierz Moczarski, dziennikarz, prawnik, żołnierz AK, w więzieniu na Mokotowie od 1949 (zrehabilitowany w grudniu 1956) przez ponad osiem miesięcy był w jednej celi z Jürgenem Stroopem (stracony w marcu 1952). Z rozmów z hitlerowskim zbrodniarzem, spisanych i opracowanych po latach, stworzył obraz totalitarnej osobowości i mentalności. Dzięki sile autorytetu autora, byłego więźnia politycznego, i deklarowanej przezeń niezwykłej pamięci książka uchodzi za dokumentalną. Jednak sześć środkowych rozdziałów, poświęconych powstaniu w getcie warszawskim, nierzadko rozmija się z faktami, natomiast ich treść jest bliska raczej wyidealizowanej wizji solidarności Polaków z eksterminowanymi i polskiego udziału w powstaniu za murem. Z wypowiadanych przez Stroopa myśli, przypomnień, odpowiedzi na pytania Moczarskiego miał się wyłaniać obraz polsko-żydowskiego braterstwa broni. Polacy mieli szkolić i uzbrajać Żydów, budować z nimi system bunkrów i piwnic, przygotowywać ich na starcie z oddziałami SS. Wojskowy i cywilny wywiad AK miał współdziałać z powstańcami. Polacy mieli przedostawać się na teren getta, żeby razem, ramię w ramię, walczyć z bojowcami żydowskimi. Według Stroopa propaganda niemiecka, mająca sprawić, by Polacy patrzyli obojętnie, a nawet aprobująco na likwidację getta, nie zadziałała. Także dlatego tłumienie powstania w getcie wymagało nieprzewidzianej mobilizacji, przeciągało się i spowodowało duże straty w żołnierzach i sprzęcie po stronie niemieckiej.
54Ta relacja o wspólnej walce Polaków i Żydów przeciwko Niemcom rozmija się z realiami wiosny 1943 – realiami, które ponoć Moczarski dobrze pamiętał, obserwując je z aryjskiej strony31.
55Inna jest pamięć drugiego uczestnika tego przypadkowego dialogu. Marek Edelman, kardiolog, ordynator oddziału w łódzkim szpitalu, wiosną 1943 roku dwudziestoletni organizator oporu w getcie, wyznający etos socjalistycznego Bundu ostatni dowódca powstania, z grupą bojowców wyszedł kanałami z płonącego getta i walczył w powstaniu warszawskim. Hanna Krall, dziennikarka – o tym, że czas wojny spędziła za szafą, dowiemy się w następnej dekadzie – z okazji wywiadu ze znanym lekarzem o chorobach serca i odpowiedzialności za ratowanie ludzkiego życia, zainteresowana nawiązaniami rozmówcy do czasów wojny, nakłoni go do obszernych wypowiedzi na ten temat. Marek Edelman jest dla mitologizującej narracji niewygodnym bezpośrednim świadkiem, który przeżył i może mówić. Ale nie mówi wszystkiego, i to nie z powodu niewyrażalności ówczesnych doświadczeń. Zresztą już raz się wypowiedział, zaraz po wojnie, w formie niemal raportu z udziału Bundu w obronie getta warszawskiego32. Na podstawie tego, co chciał powiedzieć po blisko trzydziestu latach, Krall napisze książkę. Edelman pamięta dojmujące poczucie osamotnienia, mur obcości, który dodatkowo odgradzał getto od lepszego świata. Faktyczny mur, sięgający pierwszego piętra, tamten świat zasłaniał. Ale już z drugiego piętra widać było ludzi pod karuzelą, słychać było muzykę. Bojowcy w getcie bali się, że ta muzyka ich zagłuszy i ludzie po drugiej stronie niczego nie zauważą, że nikt na świecie ani ich samych, ani ich walki nie dostrzeże. W jego wspomnieniach mało jest pomocy ze strony Polaków. Żydowscy powstańcy nie mieli broni – trochę dostali od polskiego ruchu oporu, ale większość kupili po aryjskiej stronie i przeszmuglowali do getta. W czasie tych przygotowań nie było łatwo przekonać starszyznę. Bojowcy wiedzieli, że wszyscy muszą umrzeć. Ale liczył się każdy dzień. Edelman ostro przeciwstawiał się dzieleniu śmierci na godną i niegodną. Z szacunkiem mówił o tych, którzy „dobrowolnie” poszli na Umschlagplatz, rozumiał bowiem, na czym polegała specyfika bezwzględnej przemocy wobec Żydów. Nie miał wątpliwości, że walka o przetrwanie bez broni jest nierównie trudniejsza od strzelania.
56Autorka Zdążyć przed Panem Bogiem od swojego rozmówcy dowiadywała się o realiach powstania w getcie, ale podkreślała, że w rozmowie chodziło nie o historię , tylko opamiętanie . Miała już doświadczenia z cenzurą. Znając polski kontekst Zagłady i dominującą narrację, neutralizowała i tak oszczędne wspomnienia Edelmana33. Dzięki temu książka mogła zostać entuzjastycznie przyjęta. Marek Edelman, naoczny świadek, który nie mówi wszystkiego, jako bohaterski podwójny powstaniec i ofiarny kardiolog mógł zostać zaakceptowany przez polską wspólnotę34.
Lata osiemdziesiąte
57Karnawał Solidarności był mocnym doświadczeniem wolności. Niebawem jednak odsuniętego wcześniej Edwarda Gierka (a następnie Stanisława Kanię) zastąpił generał Wojciech Jaruzelski. Stan wojenny spacyfikował masowy ruch społeczny, ale nie stłumił aspiracji wolnościowych znacznej części społeczeństwa. Między innymi poza zasięgiem cenzury działały drugoobiegowe wydawnictwa, które odegrały ważną rolę w kształtowaniu kultury niezależnej.
58W oficjalnym obiegu bez entuzjazmu przyjęto tekst Artura Sandauera O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego (rzecz, którą nie ja powinienem był napisać…), wydany w 1982 roku w Czytelniku. Problem miejsca wyznaczonego Żydom w kulturze polskiej autor przedstawił już w wydanej niemal dwadzieścia lat wcześniej publikacji Zapiski z martwego miasta. Autobiografie i parabiografie (Czytelnik, Warszawa 1963). Ilustrował go wtedy rozważaniami o położeniu dzielnicy polskiej i dzielnicy żydowskiej w przestrzeni rodzimego Sambora przed wojną. Pisał, że antysemityzm oraz narzucone przez polską większość warunki i oczekiwania uniemożliwiały asymilację. W nowej wypowiedzi Sandauer podtrzymał swoją opinię o zaryglowaniu wejścia do polskiej kultury komuś o żydowskich przodkach – asymilacja okazała się iluzją. Bycie Żydem między Polakami wiele mówi o Polakach35.
59Recenzenci nie podzielili diagnozy Sandauera, bagatelizowali jego krytykę polskiej kultury. Uważali, że autor ma kłopoty przede wszystkim ze sobą, że tkwi w przeszłości i zafiksował się na sytuacji przedwojennej. Nie mógł mieć racji, ponieważ wysuwany przez niego problem, zdaniem owych recenzentów, aktualnie po prostu nie istniał.
60Jednak to w latach osiemdziesiątych temat relacji polsko-żydowskich pojawia się w różnych wersjach, oświetleniach i obiegach. Podejmują go Andrzej Szczypiorski, Hanna Krall, Paweł Huelle, Jarosław Marek Rymkiewicz i Jan Błoński.
61Początek – proza Andrzeja Szczypiorskiego – ukazał się w 1986 roku w Instytucie Literackim w Paryżu oraz w wydawnictwie drugoobiegowym Przedświt. W dwa lata później pod tytułem Piękna pani Seidenman wydany został po niemiecku w Szwajcarii i w RFN. Pierwsze oficjalne wydania w Polsce: Instytut Zachodni w Poznaniu (1989) oraz tamtejszy SAWW (1990). Książka Szczypiorskiego została przetłumaczona na wiele języków. Autor tej wielowątkowej powieści opisuje losy polskich oraz żydowskich bohaterów przede wszystkim w czasie drugiej wojny światowej. Mają one pointę w latach powojennych, które dla Polaków upływają w realiach Polski Ludowej, a dla tych, którzy wyjechali do Izraela – w realiach nowego państwa wciśniętego między wrogie otoczenie. Wydarzenia historyczne – upadek przedwojennego porządku, wojna, getto, Zagłada, PRL, Izrael – znajdują wytłumaczenie w boskim planie świata, w powtarzających się schematach i mechanizmach, w zaklętym kole krzywdy, winy i kary. Jedni są bądź będą winni, inni, zabijani, sami będą zabijać, rachunek krzywd pozostaje niewyrównany, otwarty. Zbiorowy portret Polaków w czasie Zagłady wypada pozytywnie – większość postaci stara się ratować swoich żydowskich przyjaciół i znajomych, którzy zresztą niekoniecznie okazują wdzięczność dobroczyńcom. Przy wszystkich niuansach znakomitego pióra pozytywny autowizerunek rodaków zostaje zachowany.
62Literacka maestria tej prozy, potępienie systemów, dar rozumienia ludzkich motywów i zachowań spotkały się na ogół z bardzo dobrym odbiorem, rzadziej z krytyką36. W Warszawie, Paryżu, Tel Awiwie. Wielką popularnością powieść cieszy się wśród czytelników niemieckich. Piękną panią Irmę Seidenman wprawdzie Niemcy chcieli jako Żydówkę zabić, ale skuteczna pomoc ze strony Polaków i dobrego Niemca doprowadziła do jej uwolnienia z siedziby gestapo w Alei Szucha. To Polacy w 1968 roku „odebrali jej coś więcej niż życie”, bo wyrzucili ją z kraju, który – choć po wojnie spędziła w nim większą część życia – okazał się dla niej obcy. W planie ogólnym oba systemy, faszyzm i komunizm, są zbrodnicze, jednak o ile faszyści zostali pokonani, to komuniści właśnie rozdają karty. Polacy, którzy w czasie wojny oparli się faszyzmowi, teraz zmagają się z komunizmem. Według narratora powieści i jej autora oba totalitarne systemy są antytezą polskości.
63Sublokatorka, książka Hanny Krall, po tym jak cenzura zatrzymała jej publikację w 1984 w krakowskim Znaku, ukazała się rok później w wydawnictwie Libella w Paryżu, a następnie została przedrukowana przez podziemną Oficynę Literacką w Krakowie. Pierwsze legalne wydanie krajowe pojawiło się nazajutrz po wyborach z 4 czerwca 1989 roku. Za ten utwór Hanna Krall, dziennikarka znana zwłaszcza z rozmów z Markiem Edelmanem, dostała nagrodę Komitetu Kultury Niezależnej podziemnej Solidarności. Natomiast krytyka przyjęła tekst źle zarówno w drugim obiegu, jak w oficjalnym. Części nie podobała się nadmiernie eksperymentalna forma, choć autorka korzystała z reportażowych sposobów opowiadania, a wątki fabularne oparła na losach konkretnych ludzi. Ale zastrzeżenia dotyczyły przede wszystkim treści utworu. Sam temat bycia Żydem/Żydówką wśród Polaków wywoływał mocne reakcje emocjonalne. Z jednej strony uznano go za bolesny, niewygodny dla wielu polskich sumień, z drugiej jego ujęcie przez autorkę budziło sprzeciw z powodu – jak stwierdził jeden z oburzonych – uwłaczających Polakom zarzutów. Świat podzielony przez narratorkę na ciemny-podporządkowany i jasny-dominujący miał być nie tylko nietrafną metaforą, lecz także przejawem żydowskich kompleksów wyniesionych z czasów Zagłady, które przecież są nieaktualną przeszłością. To bohaterka powieści obciążona przeżyciami z dzieciństwa nie potrafi wyzwolić się z nabytych wówczas uprzedzeń i nawyków. Odbiorcom przeszkadzała „jasność” obrazu Polaków. W książce czytamy: „z czerni możesz się wyzwolić, lecz jasność jest nieuleczalna”.
64Trzeba było zbiegu wielu sprzyjających okoliczności, by w 2013 roku pojawiła się publicznie wyrażona opinia, że w tej powieści pisarka uczyniła widzialnym coś – stan, zjawisko, sytuację – i nadając temu formę literacką, uniemożliwiła zlekceważenie tego jako jednostkowej, indywidualnej skargi. Dała podstawę, by „sublokatorstwo” uznać za ważną kategorię kultury polskiej37.
65W latach osiemdziesiątych rozgłos i uznanie zdobyła debiutancka powieść Pawła Huellego Weiser Dawidek (Znak 1987). Autor opowiada o tajemniczym zniknięciu przed laty tytułowego bohatera, kolegi z klasy, odmieńca, Żyda, odrzucanego i podziwianego zarazem. Krytycy odwoływali się do realizmu magicznego oraz symboliki biblijnej. W intrygującej fabule zobaczyli niewyjaśnioną przeszłość, głęboki niepokój, poczucie winy połączone z mroczną czy też metafizyczną tajemnicą.
66O ile Paweł Huelle opowiadał o niewyjaśnionych okolicznościach zniknięcia z porządku realności dziwnego żydowskiego chłopca, to o tyle Jarosław Marek Rymkiewicz rekonstruował z nostalgicznej pamięci ostentacyjnie nietajemnicze wywiezienie kilkuset tysięcy osób do obozów śmierci w książce Umschlagplatz (Instytut Literacki, Paryż 1988). Pisarz sugestywnie odtwarzał historię Zagłady. Pracą wyobraźni powoływał bliskie relacje z uśmierconym światem, budował wyobrażoną wspólnotę i poczucie jej straty. Z niewiedzy i niepamięci faktycznie stworzył zasłonę, która przesłaniała przeszłe i aktualne realia stosunków polsko-żydowskich i brak gotowości do zmiany (udział rodaków w Zagładzie, w pogromach przed i po 1945 roku, w doprowadzeniu do wypędzeń w 1956 i 1968, w realizowaniu trwałego wzoru sublokatorstwa).
67Przywoływane przeze mnie dotąd teksty literackie, niezależnie od swojej wymowy, przypominały nabrzmiały, a przy tym mimo upływu lat niewyjaśniony i nieprzepracowany problem stosunków polsko-żydowskich. Dawały też znać, że problem nie zniknął, nie zdezaktualizował się, że ma współczesne wersje. Niepokój, jaki wnosiły do kultury, był niewątpliwie ważny, bo naruszał oczywistą narrację dominującą. Jednak recepcja tych utworów również w latach osiemdziesiątych, dwie dekady po ostatniej kampanii antysemickiej, nie wydaje mi się przesadnie żywa i przychylna.
68Wielki rozgłos natomiast zyskały dwa wydarzenia: francuski film Shoah Claude’a Lanzmanna oraz esej Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto. Pokazy monumentalnego dokumentu filmowego Claude’a Lanzmanna od paryskiej premiery w 1985 roku odbywały się w wielu miejscach Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Ponad dziesięciogodzinny przekaz nie zawierał materiałów archiwalnych, składał się z przejmujących rozmów reżysera ze świadkami Zagłady, także polskimi świadkami (m.in. z maszynistą, który prowadził pociągi do Treblinki). Reżyser za polski antysemityzm obwiniał Kościół i obarczał Polaków współodpowiedzialnością za Zagładę. O filmie było głośno38. Poza jednym telewizyjnym pokazem fragmentów, nie można go było jednak zobaczyć wówczas w Polsce39. Obecny był za to w ostrych publicznych wystąpieniach, sprzeciwiających się rzucaniu kalumnii na polski naród, broniących godności, honoru i dobrego imienia Polaków. Ta akcja propagandowa, przeznaczona na użytek wewnętrzny, została wyciszona, by nie powodować niepożądanej jednak przez władze awantury międzynarodowej. Polska gospodarka w 1985 roku potrzebowała pomocy zagranicy.
69Trudno powiedzieć, czy tekst Jana Błońskiego został sprowokowany filmem Lanzmanna, czy też sytuacja w kraju dojrzała do podjęcia problemu relacji polsko-żydowskich długo nieobecnego w domenie publicznej. esej Biedni Polacy patrzą na getto, wydrukowany w drugim numerze „Tygodnika Powszechnego” w 1987 roku, nawiązywał tytułem do wiersza Czesława Miłosza z wiosny 1943. Już sam ten tytuł zapowiadał przywołanie odległych a przemilczanych zdarzeń. Autor eseju przekonywał do narodowego rachunku sumienia bez zbędnej troski o „dobre imię”, stale obecnej w rozmowach prywatnych, a szczególnie w wypowiedziach publicznych. Błoński wypowiadał oskarżenia pod adresem rodaków i zarazem osłabiał ich wymowę, korzystając z poetyki „(na wpół) wyimaginowanej rozmowy” z kimś z zagranicy czy też z „syntetycznym Polakiem”. Nie tylko poruszał bolesne realia samej Zagłady, ale też odnosił się do współistnienia Polaków i Żydów na długo przed tymi wydarzeniami i jeszcze mówił o tym, co działo się po Zagładzie, po wojnie. Błoński przywoływał wielkich polskich poetów – przesłanie wierszy Czesława Miłosza pisanych w czasie Zagłady, poglądy i marzenia Mickiewicza, Norwida i Słowackiego w kwestii równouprawnienia Żydów. Zwracał uwagę, że w Polsce raczej nie jest znana literatura naukowa poświęcona Holokaustowi, bo uciekamy od tych spraw i problemów, boimy się oskarżeń, nie chcemy o nich wiedzieć. Dlatego autor, obligowany przez Miłosza, sam stara się zebrać zarzuty pod adresem rodaków. Wylicza: nietolerancję od końca XVIII wieku, dawne pogromy, traktowanie Żydów jako obywateli drugiej kategorii, żądania asymilacji na poniżających warunkach, jadowity antysemityzm zwłaszcza w XX wieku, winę obojętności, a nawet wydawanie Żydów Niemcom w czasie wojny, po wojnie zaś zatrzymywanie przejętych sklepów, mieszkań, zastraszanie i zabijanie powracających ocalonych, pogromy w Krakowie i Kielcach, rok 1968. Jednocześnie wypowiada argumenty, które mają wymowę owych oskarżeń osłabiać.
70Współcześnie w cywilizowanym świecie, po doświadczeniu Zagłady i w przeciwieństwie do średniowiecza, antysemityzm spotyka się z potępieniem. Zdaniem Błońskiego takie stanowisko zajął również Kościół. Obecnie w oficjalnych dokumentach podkreśla się – pisze w eseju – że „kościelna praktyka podniecała niechęć do Żydów i utrzymywała ich w poniżeniu i izolacji”. Natomiast moralność prawdziwie chrześcijańska według autora eseju stała i stoi na straży naszych sumień. Świadczy o tym stanowisko papieża Jana XXIII odrzucające wykluczenie Żydów ze wspólnoty, a także wyjątkowa wizyta polskiego papieża Jana Pawła II w rzymskiej Synagodze Większej (kwiecień 1986) i znamienne słowa o Żydach jako starszych i umiłowanych braciach chrześcijan. Dlatego antysemityzm Polaków nie doprowadził do udziału w ludobójstwie: „za słowami nie poszły czyny (…) Bóg tę rękę powstrzymał”. Nie jesteśmy jednak bez winy. Nie wszystko było w porządku. Trapi nas lęk przed potępieniem za bycie „pomocnikami śmierci”. Musimy stanąć wobec bolesnego pytania o współodpowiedzialność. Naszym obowiązkiem jest zobaczenie przeszłości w prawdzie. „Prawda – dodaje Błoński – pozostaje jednak i trudna do ustalenia, i trudna do przyjęcia”.
71Przesłanie eseju nie jest oczywiste. Z listy realnych win „długiego trwania” polskiego antysemityzmu znikają te najcięższe: pogromy pod zaborem rosyjskim, wydawanie Żydów Niemcom, zabijanie powracających ocalałych, pogromy po 1945. Pozostają – wina obojętności, nieopłakanie pomordowanych, pytanie o współodpowiedzialność moralną.
72Tekst wywołał burzę. Do „Tygodnika” przychodziły listy od niepoczuwających się do żadnych win, oburzonych i obrażonych czytelników. Na autora posypały się gromy. Zakwestionował w przestrzeni publicznej niepisany pakt o heroicznym, szlachetnym autowizerunku Polaków, naruszył zgodną, nieposzlakowaną samoocenę zbiorowości. Wprowadził na forum publiczne sprawy, które, przemilczane od lat czterdziestych, zdawały się tabu.
73Mniej liczni czytelnicy eseju wspominają doniosłą rolę, jaką odegrał w ich świadomości. Zwłaszcza z perspektywy czasu formułowane są opinie, że był kamieniem milowym, który uświadamiał o obowiązku przepracowania stosunku Polaków do kwestii żydowskiej, że otworzył drogę do dialogu polsko-żydowskiego, że był jednym z najważniejszych tekstów w naszej powojennej historii.
74Tylko nieliczni – również z perspektywy czasu – sformułowali opinię krytyczną, uważając, że przyjęcie poglądu o winie obojętności bez powiedzenia o mordowaniu sąsiadów na długo zablokowało obowiązek zobaczenia i przeszłości, i teraźniejszości w prawdzie40.
Przełom 1989
75Wielka zmiana 1989 roku otworzyła drogę do nowego ustroju, opartego na instytucjach demokratycznych, wolności obywatelskiej, prawach człowieka i rządach prawa41. Dokonywała się stopniowa transformacja ustrojowa. Chcieliśmy stać się częścią Wspólnoty europejskiej, zmienić kraj tak, by mógł wejść do NATO (1999) i Unii europejskiej (2004). Odrzucenie cenzury i budowa nowej infrastruktury technicznej fundowały zupełnie nowe warunki komunikacji społecznej. Modernizowanie gospodarki w dobie globalizacji, szansa skorzystania z poparcia Zachodu, wzorów i finansów płynących z Unii europejskiej spotykały się ze znacznym społecznym poparciem. Wypracowywane konstytucyjne podstawy ustroju demokratycznego były szanowane przez różne siły i zmieniające się rządy. Wobec oczywistego – zdawałoby się – kierunku przemian w centrum przebudowy nie znalazła należnego miejsca edukacja obywatelska, w systemie oświaty i szkolnictwa błędnie nie przykładaliśmy wystarczającej wagi do kształtowania wartości i postaw podzielanych przez demokratyczną wspólnotę euroamerykańską.
76Wywalczona wolność słowa znajdowała wyraz w pluralizmie społecznej komunikacji. W przestrzeni publicznej wybrzmiały zróżnicowane problemy i tematy, poglądy i stanowiska. Dominowały rozliczenia z PRL, „komuna” stała się negatywnym układem odniesienia. W tym kontekście pojawiały się również antysemickie animozje. Puszczały blokady sprzed przełomu i na otwartej wspólnej scenie komunikacyjnej dawał o sobie znać nurt narodowo-katolicki. Wystawiał rachunki krzywd i wysuwał żądania. W klimacie transformacyjnej euforii zdawał się reliktem, konserwatywnym marginesem. Na tym marginesie występowały antysemickie treści, odczytywane na ogół jako spadek po przeszłości.
77Jednocześnie w latach dziewięćdziesiątych ukazuje się wiele rozmaitych publikacji na temat Zagłady42. Bartłomiej Krupa w gruntownej pracy obok utworów literackich omawia wspomnienia, pamiętniki, dzienniki, które w rozmaity sposób opowiadają o doświadczeniu Zagłady, rozprawy proponujące sposoby jej problematyzacji oraz kategorie opisu, opracowania historyczne, w tym liczne prace o regionalnych historiach Zagłady, edycje źródeł. Wszystkie te wydawnictwa pokazują, jak rozwijał się polski dyskurs o tragedii sprzed pół wieku, jak Polacy po upływie pięciu dekad od eksterminacji dawnych współobywateli byli skłonni uczestniczyć w zapośredniczonym świadkowaniu Zagładzie. Analizy i relacje Bartłomieja Krupy dotyczące lat dziewięćdziesiątych uzmysławiają przede wszystkim rozmaitość, wielowątkowość, różnorodność gatunków i sposobów wypowiedzi, ale także postaw wobec tragedii Żydów. Odnotowanej nostalgii z powodu ich zniknięcia towarzyszy aura, która sprawia, że uznanie polskiej winy jest nadal trudne i do ustalenia, i do przyjęcia. Wydawniczy rozmach nie przekłada się czy też z trudem przekłada się na przemianę świadomości. Szczególnym symbolem rywalizacji między „nami” a „nimi”, między naszą a ich daniną krwi, jest spór o stawianie krzyży w Auschwitz toczony w latach 1996–1999 43. Natomiast znakiem całkowitego odrzucenia własnych win było zanegowanie Zagłady w książce zbiorowej Pierwsza w Polsce książka obalająca: mit holocaustu44 czy w najgłośniejszej na ten temat publikacji Dariusza Ratajczaka Tematy niebezpieczne (nakładem autora, Opole 1999). Wokół tych publikacji toczyła się żywa dyskusja, przy czym na ogół stanowisko negacjonistyczne spotykało się ze sprzeciwem, a gorliwi kaci Hitlera ze zdecydowanym potępieniem45.
Sąsiedzi
78Kiedy w 2000 roku Fundacja Pogranicze opublikowała Sąsiadów Jana Tomasza Grossa46, okazało się, że Zagłada wprawdzie dotyczyła Żydów, ale była i jest sprawą Polaków. Do opowieści o dawnym zgodnym współżyciu obu społeczności i ratowaniu eksterminowanych pomimo zagrożenia karą śmierci dołączyła historia mordu na żydowskich mieszkańcach Jedwabnego dokonanego przez polskich sąsiadów. Problem stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny nabrał innego wymiaru. Razem z jedwabieńską stodołą spłonęło przekonanie o niewinności, bezradności i obojętności polskich świadków. Jednak opór przeciw przyjęciu do wiadomości tego faktu był ogromny. Wynikał nie tylko z szoku wywołanego opisanymi zdarzeniami. Znajdował mocne oparcie w stworzonym już w latach wojny i kultywowanym przez kolejne powojenne dekady idealizującym autowizerunku. Władza tego autowizerunku nad pamięcią o Zagładzie obowiązywała przez wszystkie lata centralnie sterowanych debat publicznych. Ale również w dużym stopniu po przełomie 1989 roku. Autor Sąsiadów, jak ujął to Tomasz Żukowski, zmienił reguły komunikacji na temat Zagłady: dopuścił do głosu ofiary, zdekonstruował mity i blokady obronne, złamał tabu. Wstrząsający opis zdarzeń, znany wcześniej nielicznym, mający jednoznaczną wymowę, był niełatwy do przyjęcia dla ogółu47. Wywołał wokół Jedwabnego narodową debatę. Odbyły się dziesiątki spotkań i konferencji. Odnotowano sto kilkadziesiąt wypowiedzi publikowanych w gazetach i czasopismach. W tekście Grossa jednocześnie zobaczono szokującą polską zbrodnię i kłamliwe oskarżenia, trudną przeszłość oraz mijanie się z faktami, rachunek polskiego sumienia i jedwabny szlak kłamstw. Choć nie wszyscy potrafili przyjąć trudną prawdę, stodoła w Jedwabnem stała się symbolem utraty niewinności. Ustalenia IPN potwierdziły polskie sprawstwo48. A prezydent RP Aleksander Kwaśniewski przeprosił w imieniu własnym oraz tych wszystkich, którzy czuli taką powinność.
79Diagnozę Grossa dopełnia wydany w 2004 roku przez wydawnictwo Prószyński i S-ka zbiór połączonych z dziennikiem reportaży Anny Bikont My z Jedwabnego. Autorka wydobywa wspólne przesłanki zbrodniczej przeszłości i teraźniejszych uprzedzeń wobec Żydów. W Jedwabnem i poza nim. Toczona debata pokazała bowiem również, że niechęć do Żydów – realnych czy wyobrażonych – ma się dobrze, że Holokaust w zasadzie nie zmienił tej dziedziczonej przez znaczną część Polaków wrogości, więcej, że przejęty dobytek po Żydach oraz pomniejszane czy skrywane niechlubne uczynki, lęk przed ich ujawnieniem utrzymują w mocy zakorzenione od dawna wzory kultury. Rozciągnięta w czasie dyskusja wokół Sąsiadów była obszernie relacjonowana, analizowana oraz interpretowana. Podtrzymywały ją również kolejne książki Jana Tomasza Grossa – Strach (2008) oraz Złote żniwa (2011)49.
80Po tym, jak opinia publiczna poznała wydarzenia w Jedwabnem, centralne z punktu widzenia polskiego świadka Zagłady stało się pytanie o skalę zjawiska. Jedną z odpowiedzi przyniosła książka Mirosława Tryczyka Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów (Wydawnictwo RM, Warszawa 2015). Autor rozpoczął badania od odkrycia faktów z okolic domu dziadka, o których „wszyscy wiedzieli, ale nikt nic nie mówił”50. Wnikliwa, rzetelna analiza materiałów archiwalnych i śledczych odsłoniła wiele innych obok Jedwabnego miejsc na Białostocczyźnie, gdzie dochodziło do krwawych pogromów Żydów, ujawniła nowe nazwy wsi i miasteczek. Na tych terenach w okresie międzywojennym znaczące wpływy miały partie narodowe. Lektura pracy Mirosława Tryczyka przekonuje, że w sprzyjających okolicznościach antysemityzm eliminacyjny zmienia się w antysemityzm eksterminacyjny51. Połączenie agresywnego antysemityzmu z poczuciem bezkarności dało wstrząsające następstwa. Zlekceważone przez powojenny wymiar sprawiedliwości. Konsekwentnie usuwane z publicznej przestrzeni, w tym z edukacji.
81Znaki przemocy symbolicznej oraz repertuar postaw, poglądów, zachowań wobec Holokaustu dzisiejszych mieszkańców stolicy Podlasia zawiera reportaż Marcina Kąckiego Białystok. Biała siła, czarna pamięć (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2015). Milczenie wokół śladów po dawnych mieszkańcach, niewiedza jednych, niepamięć innych, niszczenie i profanowanie żydowskiej przestrzeni po pomordowanych, sprzyjanie grupom neofaszystowskim rzutują i na pamięć o przeszłości, i na współżycie w wielokulturowym mieście. Tym zjawiskom, wyparciu drażliwych tematów przeciwstawiają się starania nielicznych.
82Pytania o to, co się stało z ludźmi mieszkającymi w polskich miastach i miasteczkach przed wojną, a także z materialnymi pozostałościami po ich istnieniu, zadawane są przez autorów wielu tekstów kultury. Dokumentują oni fotografiami, nagraniami oraz komentarzami i interpretacjami krajobrazy po obozach śmierci, dzisiejsze funkcje dawnych synagog, miejsc modlitwy, cmentarzy, macew, by przywołać Miejsce nieparzyste Elżbiety Janickiej, Niewinne oko nie istnieje Wojciecha Wilczyka, Macewy codziennego użytku Łukasza Baksika52.
83Kontrowersje i polemiki wywołują przede wszystkim filmy, zwłaszcza Ida53, ale także Ziarno prawdy54, Demon55, Sekret56 czy Z daleka widok jest piękny57. Najgwałtowniejsze spory rozpalało Pokłosie58. Jego akcja dzieje się współcześnie. Nie ma już Żydów, są sami swoi i wśród nich rozgrywa się dramat. Odkrywana przez jednego z mieszkańców ciemna przeszłość grozi utratą osłanianego autowizerunku, dlatego wspólnota – w jego obronie –powtórzy dawną zbrodnię. Autor filmu zabiera mocny głos w dyskusji na temat Jedwabnego. W konstrukcji fikcyjnego, fabularnego Pokłosia inspiruje się filmami dokumentalnymi Claude’a Lanzmanna, Pawła Łozińskiego, Mariana Marzyńskiego i Agnieszki Arnold. Film jest odtworzeniem lokalnego kontekstu zbrodni popełnianych przez okupanta na fikcyjnym, ale konkretnym, wyrazistym przykładzie. Pokazuje, jak wzory kultury powielane przez miejscową społeczność uruchamiają mechanizmy bezwzględnej obrony normatywnych uprzedzeń, eliminacyjnych praktyk i zbiorowej przemocy. Wykluczenie dosięga tego, kto narusza normę i przerywa zmowę milczenia. A jeśli ostrzeżenia, by się opamiętał, nie poskutkują, zostanie mu wymierzona sprawiedliwa i zasłużona kara. Ukrzyżowanie Józefa Kaliny jest sposobem wyegzekwowania kary przez wspólnotę. Jej formę i prawomocność wyznacza horyzont wiary katolickiej i w niej znajdują uzasadnienie. Krytyczny potencjał tego filmu Elżbieta Janicka uznała za syntezę wiedzy uzyskanej po 2000 roku, po przełomowych Sąsiadach59.
*
84Od jesieni 2015 roku, kiedy wybory w Polsce wygrała zjednoczona prawica, radykalnie zmienia się sytuacja polityczna. Pluralistyczną przestrzeń komunikacji społecznej stopniowo opanowuje jedna opcja – narodowo-katolicka. Przy pozorach demokracji centralne miejsce w dyskursie publicznym zajmuje nacjonalizm w patriotycznej osłonie. Fakty się nie liczą. „Pedagogika dumy narodowej” unieważnia ogólnospołeczną debatę jako „pedagogikę wstydu”, neguje jej wyniki, zaprzecza oficjalnym ustaleniom. Aprobatą dla skrajnie prawicowych wystąpień i poczynań cofa społeczną debatę do stanu sprzed 2000 roku60.
85Apogeum obrony „polskiej wrażliwości” stała się nowelizacja ustawy o IPN, wprowadzająca penalizację wypowiedzi uznanych za obraźliwe dla narodu polskiego. Nowelizacja ta wywołała przeciwstawne opinie w kraju i odbiła się szerokim echem na arenie międzynarodowej. Rządząca partia co najmniej legitymizuje antysemickie oraz antyukraińskie nastroje. Ustawa dała asumpt do ujawnienia się w przestrzeni publicznej poglądów antysemickich: granice wyrażania antysemityzmu zostały unieważnione. W lutym 2018 roku atmosfera w Polsce przypominała tę z Marca 1968. „Wstawaliśmy z kolan”, obrażając w publicznych wypowiedziach Żydów, wszystkich Innych, zwykłą przyzwoitość. Ustawa trafiła do „zamrażarki”. W polityce historycznej i kulturalnej państwa króluje strategia „oblężonej twierdzy” i „polski punkt widzenia”61.
86Jednocześnie nie ustają protesty w obronie demokracji, trwa opór, żywa była pamięć o ważnych w 2018 roku datach – 50. rocznicy Marca, 75. rocznicy powstania w getcie warszawskim, 70. rocznicy powstania państwa Izrael. Odbywają się przygotowywane od dawna liczne uroczystości, spotkania, konferencje, spektakle teatralne i wystawy. Lata demokratycznych przemian, w tym pluralizm sceny publicznej, zrobiły swoje. Dzięki powołanym instytucjom badawczym i wieloletnim grantom ukazały się publikacje, które przyczyniają się do zbadania i oświetlenia trudnych prawd: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej pod redakcją Justyny Kowalskiej-Leder, Pawła Dobrosielskiego, Iwony Kurz i Małgorzaty Szpakowskiej (Krytyka Polityczna, Warszawa 2017), Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski pod redakcją Barbary Engelking, Jana Grabowskiego i Dariusza Libionki (t. 1–2, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2018), Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego Joanny Tokarskiej-Bakir (Czarna Owca, Warszawa 2018), Sendlerowa. W ukryciu Anny Bikont (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2017), Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000 Elżbiety Janickiej i Tomasza Żukowskiego (Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016), Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna Moniki Sznajderman (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016), Młyny Boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018) i Biografie ulic. O żydowskich ulicach Warszawy: od narodzin po Zagładę (Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2018) Jacka Leociaka, Księgi wyjścia Mikołaja Grynberga (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018) i Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów Tomasza Żukowskiego (Wielka Litera, Warszawa 2018).
Notes de bas de page
1 R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, przeł. J. Giebułtowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Cyklady, Warszawa 2007. Zob. krytykę triady Hilberga: E. Janicka, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu. O książce Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, nr 2, s. 238.
2 B. Urwand, Kolaboracja. Pakt Hollywoodu z Hitlerem, przeł. R. Lisowski, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2015.
3 T. Szarota, Warszawa, w: tegoż, U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2000, wyd. II.
4 B. Engelking, „Szanowny panie gestapo”: donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2003; tejże, Jest taki piękny słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011; J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!”. Szantażowanie Żydów w Warszawie 1939–1943, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2004; tegoż, Judenjagd. Polowanie na Żydów, 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011; Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady, 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2011.
5 M. Urynowicz, Zorganizowana i indywidualna pomoc Polaków dla ludności żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemieckiego w okresie drugiej wojny światowej, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, IPN, Warszawa 2006.
6 D. Libionka, Armia Krajowa i Delegatura Rządu wobec eksterminacji Żydów, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945, dz. cyt.; A. Puławski, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942), IPN, Lublin 2009.
7 Sprawozdanie kościelne z Polski za czerwiec i połowę lipca 1941, za: K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939–1941, Rytm, Warszawa 2001, aneks.
8 Zob. M. Trębacz, „Może gorzej być skazanym na życie…”, „Polityka” 9–15 maja 2018.
9 Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2014.
10 Zob. E. Koźmińska-Frejlak, Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji, w: Lata czterdzieste. Początki polskiej narracji o Zagładzie, red. M. Hopfinger, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.
11 Zob. w tym tomie: K. Chmielewska, Konstruowanie figury polskiego świadka podczas Zagłady.
12 Zob. K. Chmielewska, Narracje alternatywne lat czterdziestych wobec polityki pamięci. Lata czterdzieste, tamże; por. też Zagłada w „Medalionach” Zofii Nałkowskiej. Teksty i konteksty, red. T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016.
13 A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Żydowski Instytut Historyczny, Lublin 2011.
14 Zob. m.in. A. Skibińska, Powroty ocalonych, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2007; J.T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Znak, Kraków 2008; A. Żbikowski, Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie, w: Następstwa zagłady Żydów, dz. cyt.; M. Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Znak, Kraków 2013; J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012; Ł. Krzyżanowski, Dom, którego nie było. Powroty ocalałych do powojennego miasta, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016; A. Nowak-Arczewski, Zmiłuj się nad nami, Prószyński i S-ka, Warszawa 2017.
15 M.in. teksty z lat 1945–1947 w antologii Przeciw antysemityzmowi, t. 2, wyb., wstęp, oprac. A. Michnik, Universitas, Kraków 2010; K. Chmielewska, Narracje alternatywne lat czterdziestych wobec polityki pamięci w tym tomie; H. Datner, Tuż po wojnie napisali już wszystko. Radykalni publicyści i pisarze o antysemityzmie, w: Lata czterdzieste, dz. cyt.
16 Zagłada w „Medalionach”, dz. cyt.; por. milczenie o Zagładzie w edukacji: F. Tych, Problem Zagłady w polskich podręcznikach szkolnych do nauczania historii, w: tenże, Długi cień Zagłady. Szkice historyczne, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999.
17 Lata czterdzieste, dz. cyt.
18 M. Hopfinger, Monosystem i przemiany typu kultury, w: Debaty po roku 1989. Literatura w procesach komunikacji. W stronę nowej syntezy (2), red. M. Hopfinger, Z. Ziątek, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.
19 Np. Żywe i martwe morze Adolfa Rudnickiego (1952), Samson Kazimierza Brandysa (1948), Pokolenie Bohdana Czeszki (1951), Wyprawa do oflagu Mariana Brandysa (1955).
20 Zob. P. Machcewicz, Polski rok 1956, zwłaszcza rozdział VIII: Antysemityzm, Oficyna Wydawnicza „Mówią wieki”, Warszawa 1993; D. Stola, Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989, Instytut Spraw Politycznych PAN, IPN, Warszawa 2010; P. Śpiewak, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2012; E. Węgrzyn, Wyjeżdżamy! Wyjeżdżamy?! Alija gomułkowska 1956–1960, Wydawnictwo Austeria, Kraków–Budapeszt 2016.
21 M. Hopfinger, Poetyki i kody znaczeniowo-kulturowe, w: Adaptacje filmowe utworów literackich. Problemy teorii i interpretacji, Ossolineum, Wrocław 1974.
22 B. Mruklik, Andrzej Wajda, WAiF, Warszawa 1969, s. 53.
23 Rok 1966. PRL na zakręcie, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2014, m.in. A. Calderón Puerta, T. Żukowski, Narracja narodowo-kombatancka versus wątek żydowski w kinie polskim lat sześćdziesiątych.
24 Zob. K. Wojciechowski, Książka zła i kłamliwa, „Głos nauczycielski” 5 maja 1961, s. 4, R. Gontarz, Tak się spłaca dług…, „Kurier Polski” 1968, nr 63.
25 Zob. wywiad Adama Przegalińskiego z Henrykiem Grynbergiem, Wirtualna Polska, 7.03.2017.
26 H. Dasko, Jerzy Kosiński: Ostatni rozdział, jako posłowie do Wystarczy być, przeł. J. Wroniak, Wydawnictwo Da Capo, Warszawa 1993, pierwodruk: „ex Libris”, numer specjalny, Boże Narodzenie 1992.
27 Zob. A. Zawadzka, Ręka w rękę w tym tomie; T. Żukowski, Sprawiedliwi na straży tabu, w: tegoż, Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Wielka Litera, Warszawa 2018.
28 Zob. J. Duriasz, „Dziady” Dejmka. Apokryf, „Twórczość” 2017, nr 10.
29 Np. M. Głowiński, Marcowe gadanie. Komentarze do słów 1966–1971, Wydawnictwo PoMost, Warszawa 1991; Marzec 1968. Trzydzieści lat później, red. M. Kula, P. Osęka, M. Zaremba, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998; P. Osęka, Syjoniści, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie Marca 1968, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999; A. Skalska, Obraz wroga w antysemickich rysunkach prasowych Marca ’68, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2007.
30 A. Molisak, Judaizm jako los: rzecz o Bogdanie Wojdowskim, Cyklady, Warszawa 2004. Osiemnastego kwietnia 2013 roku w Programie Drugim Polskiego Radia o Bogdanie Wojdowskim mówili m.in. Maria Iwaszkiewicz, Józef Duriasz i Piotr Matywiecki. Dziewiętnastego kwietnia 2014 odbyła się premiera słuchowiska Chleb rzucony umarłym w adaptacji i reżyserii Waldemara Modestowicza.
31 Pełna wersja Rozmów z katem, oprac. A.K. Kunert, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992; por. też P. Machcewicz, Kazimierz Moczarski. Biografia, Znak, Kraków 2009. Zob. w tym tomie A. Zawadzka, Ręka w rękę. Powoływanie świadków polsko-żydowskiego braterstwa, i W. Wilczyk, Dokumenty i fikcje.
32 M. Edelman, Getto walczy, wstęp Z. Nałkowska, C.K. Bund, Warszawa 1945.
33 Po przełomie 1989 r. powiedział więcej włoskiemu wydawcy (1998). Zob. Strażnik. Marek Edelman opowiada, przeł. I. Kania, Znak, Kraków 1999. Zob. też: M. Edelman, Nieznane zapiski o getcie warszawskim, oprac. M. Rusiniak-Karwat, Instytut Studiów Politycznych PAN, Zeszyty Literackie, Warszawa 2017.
34 K. Chmielewska, Człowiek-pomnik. Instytucjonalizacja i przejęcie bohaterów na przykładzie Marka Edelmana, w: Pomniki pamięci. Miejsca niepamięci, red. K. Chmielewska, A. Molisak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.
35 Zob. w tym tomie A. Zawadzka, Świadkowanie świadkowaniu. Żydowskie narracje o polskich „świadkach” Zagłady.
36 Zob. radykalną krytykę w tym tomie: A. Zawadzka, Ręka w rękę.
37 „Sublokatorka” po latach. Z Hanną Krall rozmawiają Elżbieta Janicka i Joanna Tokarska-Bakir, „Studia Litteraria et Historica” 2013, z. 2.
38 B. Kwieciński, Obrazy i klisze. Między biegunami wizualnej pamięci Zagłady, Universitas, Kraków 2012 (porównanie sposobów przedstawiania Holokaustu w hollywoodzkiej Liście Schindlera oraz w filmie Lanzmanna).
39 Cały film pokazał Canal+ w 1997 r. z inicjatywy Lwa Rywina.
40 A. Calderón Puerta, T. Żukowski, Wina obojętności. „Biedni Polacy patrzą na getto” J. Błońskiego w tym tomie.
41 M. Hopfinger, Wielka zmiana. Scena komunikacyjna 1989–2015, w: Debaty po roku 1989, dz. cyt.
42 B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003), Universitas, Kraków 2013.
43 G. Zubrzycki, Krzyże w Auschwitz. Tożsamość narodowa, nacjonalizm i religia w postkomunistycznej Polsce, przeł. P. Tomanek, Nomos, Kraków 2014.
44 Wydana w 1998 roku m.in. z tekstem Roberta Faurissona, francuskiego negacjonisty. Zob. też publikacje wydawnictwa Ojczyzna autorstwa Jerzego Roberta Nowaka, Henryka Pająka i Tadeusza Bednarczyka.
45 D.J. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, przeł. W. Horabik, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
46 Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, wyd. I 28 stycznia 2000, wyd. II również w 2000 (uzupełnione o informacje z reportaży drukowanych między majem a sierpniem 2000 r. w „Rzeczpospolitej” i „Gazecie Pomorskiej”). Zob. też film dokumentalny Agnieszki Arnold Sąsiedzi cz. 1–2 (2001).
47 T. Żukowski, Zmiana reguł komunikacji: Sąsiedzi, w: Debaty po roku 1989, dz. cyt.
48 Wokół Jedwabnego, t. I: Studia, t. II: Dokumenty, red. P. Machcewicz, K. Persak, IPN, Warszawa 2002.
49 Zob. P. Forecki, Spór o Jedwabne. Analiza debaty publicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008; tegoż, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010; P. Dobrosielski, Spory o Grossa. Polskie problemy z pamięcią o Żydach, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017; M. Nowicka-Franczak, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Wydawnictwo Akademickie Sedno, Warszawa 2017.
50 Nie słuchaj ojca swego. Z Mirosławem Tryczykiem rozmawia Marcin Kącki, „Duży Format”, 12.11.2015.
51 M.C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, przeł. A. Tomaszewska, Cyklady, Warszawa 2001. Zob. też e. Janicka, Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbiorowej w świetle rewizji kategorii świadka, „Studia Litteraria et Historica” 2015, nr 3–4.
52 T. Żukowski, Archeologia nostalgiczna i archeologia krytyczna oraz W. Wilczyk, Dokumenty i fikcje w tym tomie.
53 Scen. P. Pawlikowski, R. Lenkiewicz, reż. P. Pawlikowski, zdj. Ł. Żal, R. Lenczewski, Polska, Dania 2013.
54 Scen. B. Lankosz, Z. Miłoszewski, reż. B. Lankosz, zdj. Ł. Bielan, Polska 2015.
55 Scen. M. Wrona, P. Maślona, reż. M. Wrona, zdj. P. Flis, Polska, Izrael 2015.
56 Scen. i reż. P. Wojcieszek, zdj. J. Kijowski, Polska 2012.
57 Scen. i reż. A. i W. Sasnalowie, zdj. W. Sasnal, A. Trafas, Polska 2011.
58 Scen. i reż. W. Pasikowski, zdj. P. Edelman, Holandia, Polska, Rosja, Słowacja 2012
59 E. Janicka, Nowy kontrakt narracyjny w tym tomie; T. Żukowski, Nowy język i nowy punkt widzenia: „Pokłosie”, w: Debaty po roku 1989, dz. cyt.
60 K. Buszkowska, Polska duma zamiast wstydu. Nowe symbole narodowej pamięci, w: Debaty po roku 1989, cz. cyt.
61 Z tym samym uzasadnieniem 27 czerwca 2018 r. Sejm i Senat przegłosowały usunięcie przepisów karnych, a Prezydent ustawę w nowym brzmieniu podpisał tego samego dnia.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017