II Rewizje współudziału w Zagładzie 2/2
p. 162-254
Texte intégral
1Przy okazji Świąt Wielkanocnych w 2001 roku polskie media obiegła informacja na temat kontrowersyjnego wystroju Grobu Pańskiego w gdańskim kościele pw. św. Brygidy. Po jednej stronie ołtarza umieszczona została miniatura nadpalonej stodoły, z której wystawał kościotrup i którą otaczały znicze, natomiast po drugiej znajdowała się figura Jezusa Chrystusa okolona licznymi czaszkami. Pod tą osobliwą instalacją widniały napisy: „Żydzi zabili Pana Jezusa i proroków, i nas także prześladowali” oraz „Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią”. Tak oto ks. Henryk Jankowski, wieloletni proboszcz parafii św. Brygidy, niegdyś kapelan Solidarności, we właściwy dla siebie sposób zabrał głos w toczącej się wówczas debacie jedwabieńskiej 146.
2Kilkanaście lat później, w 2016 roku, wśród tzw. centralnych projektów badawczych IPN dotyczących historii najnowszej znalazł się projekt „Stosunki polsko-żydowskie w latach 1918–1968”. W jego opisie można przeczytać, że poza innymi wytyczonymi zadaniami celem projektu jest również „zmiana istniejącej narracji historycznej w kontekście relacji polsko-żydowskich z dominującego obecnie nurtu badania postaw Polaków wobec Żydów na rzecz badania również postaw Żydów wobec Polaków i państwa polskiego” 147. Przed ogłoszeniem tego projektu, w czasie kampanii prezydenckiej, Bronisław Komorowski został zmuszony przez Andrzeja Dudę do publicznych wyjaśnień, na jakiej podstawie ośmielił się nazwać Polaków, „naród ofiar”, sprawcą zbrodni w Jedwabnem, i dlaczego w ich imieniu za nią przepraszał. O ile jednak oburzenie wielu liberalnych komentatorów wywołało wtedy wykorzystywanie przez Dudę sprawy Jedwabnego na użytek kampanii wyborczej, o tyle ich uwadze zupełnie umknęła co najmniej zastanawiająca odpowiedź, jakiej udzielił Bronisław Komorowski. „Gdyby pan chciał robić zarzuty z przepraszania za trudne sprawy – stwierdził – to musiałby pan zacząć od polskich biskupów, którzy mówili: «przebacz[a]my i prosimy o przebaczenie». To jest postawa chrześcijańska, która powinna nam wszystkim dać wiele do myślenia” 148.
3Wiele do myślenia daje jednak sama ta odpowiedź, a konkretnie logika, na jakiej się opiera, i symetria, którą ustanawia. Prezydent Komorowski nawiązał bowiem do pamiętnego listu biskupów polskich do niemieckich z 1965 roku, uchodzącego za jeden z najważniejszych gestów na drodze pojednania polsko-niemieckiego po II wojnie światowej. „Przebaczamy i prosimy o wybaczenie”, a dosłownie: „udzielamy wybaczenia i prosimy o nie” – pisali w nim polscy hierarchowie w odpowiedzi na Memorandum Wschodnie. Podążając tym tropem, można zatem zapytać, czy Polacy mają coś Żydom do wybaczenia. Czy Żydzi powinni za coś Polaków przeprosić? Na ten aspekt wypowiedzi zwróciła uwagę Anna Zawadzka:
Jeśli list biskupów polskich do biskupów niemieckich (…) stanowić ma analogię do „przepraszania za Jedwabne”, wobec którego swój stanowczy sprzeciw na długo przed Andrzejem Dudą zgłosili już białostoccy nacjonaliści, pisząc na jedwabieńskim pomniku „Nie przepraszam za Jedwabne”, oznaczałoby to, że Bronisław Komorowski uważa, jakoby Polacy mieli Żydom coś do wybaczania. Coś analogicznego do mordu w Jedwabnem. Coś równie zbrodniczego. A zatem coś, co wydarzyło się w sytuacji, w której Żydzi byli dominującą większością i mieli władzę nad zaszczutymi Polakami. Szkoda więc, że nie doprecyzował, co to takiego. Może nie musiał. Polska kultura nadzwyczaj spójnie i zgodnie – od wysokiej, przez popularną, po uliczną – robi to za niego, sprawiając, że gdy mowa o „przebaczaniu Żydom”, nikogo nawet nie zastanawia, o jakich Żydach mowa, dlaczego akurat o Żydach oraz kto i co miałby Żydom przebaczać 149.
4Precyzować treści napisu w kościele św. Brygidy nie musiał zatem ks. Henryk Jankowski, podobnie jak związani z IPN orędownicy zmiany narracji historycznej i reorientacji badań na postawy Żydów wobec Polaków zapewne spotkali się ze zrozumieniem. W tym dorozumianym rachunku krzywd chodzi głównie o zbrodnie komunizmu, a mówiąc precyzyjnie o wszystko to, co mieści się w pojemnej kliszy „żydokomuny”, choć oczywiście lista inkryminowanych żydowskich win wobec Polaków jest dłuższa i wciąż uzupełniana. Celem podjętych przeze mnie rozważań nie jest jednak ich analiza, lecz wyłącznie wyodrębnienie i wskazanie pewnych praktyk, które można uznać za znamienne dla zjawiska backlashu po Jedwabnem. Obwinianie Żydów w celu pomniejszenia, bilansowania lub po prostu odrzucenia polskich win, ukazywanych częstokroć jako reakcja na ich postawy i zachowania, tudzież przypisywanie Żydom nieprawości będących udziałem Polaków, to bez wątpienia jedno z istotnych urządzeń backlashu. Mechanizm jego działania widać już na zaprezentowanych tytułem wprowadzenia przykładach, choć pochodzą one z różnych rejestrów i niekoniecznie są od razu czytelne. Ustanawiają jednak pewną umowną cezurę dalszych dociekań, w których zostaną wskazane inne strategie postjedwabieńskiego backlashu: przeinaczanie i konstruowanie kontekstów (w tym również o charakterze spiskowym) 150oraz unikanie lub przejmowanie i deprecjonowanie kluczowych słów/terminów ze słownika – powiedzmy umownie – „odpominania” problemu współudziału Polaków w zagładzie Żydów. Jak bowiem słusznie zauważyła Katarzyna Pabijanek, „[p]ublicystyka backlashowa, przejmując kluczowe słowa z języka emancypacyjnego, jednocześnie go deprecjonuje” 151. Jej konstatacja bez wątpienia ma walor uniwersalny dla backlashu w jego różnych wariantach i obejmuje także dyskurs naukowy. Wszystkie te strategie wzajemnie się zresztą przenikają i trudno o ich precyzyjne wyodrębnienie.
5Temat zbrodni, nieprawości i zdrady, jakich Żydzi dopuścili się wobec Polaków, pojawił się z całą siłą oddziaływania tego oskarżenia już w toku debaty jedwabieńskiej. Zainicjowany został przez historyka Tomasza Strzembosza, który swój fundacyjny wywód zawarł w artykule Przemilczana kolaboracja. We wstępie deklarował wprawdzie, iż „[n]ic nie usprawiedliwia zabijania mężczyzn, kobiet i dzieci tylko dlatego, że są reprezentantami jakiejś klasy społecznej, jakiegoś narodu, jakiejś religii, bo wszelkie wymierzanie sprawiedliwości musi mieć charakter indywidualny”, następnie jednak ukazał ogrom nieszczęść, jakich Polacy doznali pod okupacją sowiecką z rąk Żydów, którzy aktywnie i chętnie współpracowali z okupantami. Pisał między innymi o ludności żydowskiej, że wzięła „masowy udział w powitaniu wkraczającego wojska i w zaprowadzaniu nowych porządków, w tym także z bronią w ręku”, na co są „tysiące świadectw: polskich, żydowskich i sowieckich”. O Żydach „podejmujących akty rewolty przeciwko państwu polskiemu”, Żydach rozstrzeliwujących „przedstawicieli polskiej władzy państwowej” i atakujących oddziały Wojska Polskiego. Żydach „z czerwonymi opaskami na ramionach” i uzbrojonych w karabiny, biorących udział w aresztowaniach i wywózkach Polaków etc. Na podstawie kilku relacji dowodził, że również Żydzi z Jedwabnego swoją postawą wpisali się w ów schemat zachowania Żydów pod okupacją sowiecką 152.
6Ta „przemilczana kolaboracja” podniesiona została przez wielu uczestników debaty do rangi głównego, a w zasadzie jedynego motywu jedwabieńskiej zbrodni 153. Sekundujący Tomaszowi Strzemboszowi historycy oraz publicyści właśnie w wydarzeniach z lat 1939–1941 dostrzegali przyczyny eskalującej agresji, ponieważ w ich mniemaniu ani antysemityzm, ani żądza zysku zbrodni nie wyjaśniały. Dlatego też w zachowaniu Żydów pod okupacją sowiecką szukano źródeł nienawiści wobec nich ze strony Polaków. O tym, że Sowieci z Żydami współpracowali i wspólnie cieszyli się z polskich tragedii, jak również o tym, że już we wrześniu 1939 roku ujawniły się wśród Żydów „bardzo silne nastroje wrogości wobec państwa polskiego i Polaków”, mówił na przykład Marek Wierzbicki 154. Pisali o tym także inni historycy, sugerując, że w ustalaniu okoliczności zbrodni popełnionej w Jedwabnem nie można pominąć motywu zemsty za postawę części Żydów podczas okupacji sowieckiej. Niektórzy kreślili przy tym obraz istnego inferna, jakiego w latach „przemilczanej kolaboracji” Polacy doświadczyli ze strony działających ramię w ramię żydowskich i sowieckich komunistów 155.
7W toku debaty jedwabieńskiej Tomasz Strzembosz, który w 2001 roku uzyskał od „Tygodnika Solidarność” tytuł człowieka roku jako „kustosz Polski prawdziwej” i któremu kilka lat później nadano tytuł honorowego obywatela miasta Jedwabne, podważył wiarygodność świadectwa Szmula Wasersztejna, kluczowego dla książki Grossa świadka zbrodni. Stwierdził bowiem, o czym doniosła Katolicka Agencja Informacyjna, że po wojnie był on pracownikiem Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łomży 156. Jakie były i są tego skutki, łatwo się domyślić. „Szmul Winterszajs [sic!], Żyd, ubecka kanalia, PPR-führer der Waffen UB, fałszywie oskarża Polaków o zbrodnie w Jedwabnem!” – to fragment z czasopisma „Najjaśniejszej Rzeczypospolitej”, dostępnego w marcu 2001 roku między innymi w jedwabieńskim kościele 157. „Szmul Wasersztajn denuncjował Polaków do NKWD” – to pierwszy rekord, który przeglądarka Google pokazuje w wynikach wyszukiwania po wpisaniu jego nazwiska w 2017 roku 158. W rzeczywistości Wasersztejn nigdy nie pracował w UB i po wojnie wyemigrował z Polski, czego dowiodła w poświęconym mu artykule Anna Bikont 159. Został obsadzony w roli ubeka wyłącznie mocą plotek i podszeptów wspartych autorytetem Tomasza Strzembosza jako historyka, który najwyraźniej uczynił z nich źródło własnej wiedzy. To były relacje ubeka – brzmiał tytuł wywiadu z nim opublikowanego w tygodniku „Głos” w marcu 2001 roku 160. Ponad rok później w liście do Anny Bikont Strzembosz wycofał się ze swoich twierdzeń, przyznając, że Wasersztejn istotnie nie był w UB. Niestety historyk ograniczył się w tej sprawie do dementi w prywatnej korespondencji, podczas gdy ta legitymizowana jego nazwiskiem dezawuująca supozycja została odpowiednio wykorzystana w toku debaty jedwabieńskiej i nadal żyje własnym życiem. „Na rewelację Strzembosza – komentowała list od niego Anna Bikont – powoływała się cała prawicowa prasa. Ciekawa jestem, czy do nich profesor przesłał list prostujący kalumnie rzucane na Wasersztejna” 161.
8Od czasu debaty jedwabieńskiej wyjaśnianie opisanej przez Grossa zbrodni jako aktu gniewu ludu i zemsty za „przemilczaną kolaborację” stało się w Polsce dobrze zadomowioną interpretacją, w której ofiary same sobie są winne. Jej ugruntowywaniem w świadomości społecznej zajęli się publicyści i historycy. Dość wspomnieć o książkach Marka Jana Chodakiewicza162, Jerzego Roberta Nowaka163 oraz pracy Marka Wierzbickiego Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941) 164. Lektura tej ostatniej nieodparcie prowadzi do wniosku, że kolaborujący z Rosjanami Żydzi zapracowali na nienawiść i resentymenty ze strony udręczonych przez nich Polaków, co ostatecznie latem 1941 roku zaowocowało falą pogromów inspirowanych przez Niemców. W recenzji tej książki Andrzej Żbikowski słusznie odnotował, iż „[j]est ona wręcz modelowym przykładem schematu myślowego prezentowanego przez historyków, których postrzeganie przeszłości zdominowane jest przez kategorie polskiej racji stanu”, a pytania badawcze, które na wstępie postawił Wierzbicki, świadczą wyłącznie o podporządkowaniu snutych rozważań z góry przyjętej tezie165. Bez wątpienia jednak stanowisko w sprawie „przemilczanej kolaboracji” w sposób najbardziej jednoznaczny zajął profesor Krzysztof Jasiewicz, który – jak czas pokazał – również na temat innych win Żydów miał wiele do powiedzenia. W kontekście obwiniania ofiar jako urządzenia z repertuaru backlashu logika wywodów tego autora i interpretacyjna dezynwoltura zasługują na szczególną uwagę.
9W 2009 roku nakładem Instytutu Studiów Politycznych PAN i wydawnictwa Rytm ukazała się książka Jasiewicza zatytułowana Rzeczywistość sowiecka 1939–1941 w świadectwach polskich Żydów166. Nie była to jego pierwsza monografia traktująca o tych czasach i tej problematyce. Kilka lat wcześniej, a dokładnie w roku debaty wokół zbrodni w Jedwabnem, do księgarń trafiła książka Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939–1941 167, którą można uznać za uzupełnienie Sąsiadów i wzmocnienie głównych tez Jana Tomasza Grossa. Opierając się na licznych świadectwach i relacjach, Jasiewicz dowodził w niej, że nie ma żadnych podstaw do obarczania Żydów odpowiedzialnością za cierpienia Polaków pod okupacją sowiecką i okupacja ta używana jest jako wygodne „polskie alibi dla obojętności wobec zagłady” 168. Apelował również, by przyjąć wreszcie do wiadomości, że zaprzeczanie zbrodni w Jedwabnem i „udawanie, iż nie partycypowaliśmy w Holocauście, nie odpowiada prawdzie historycznej, że taką postawę należy nazywać – per analogiam do kłamstwa oświęcimskiego – kłamstwem jedwabieńskim”169. Od tego wszystkiego postanowił się jednak po kilku latach odżegnać i w nowej książce zaproponował narrację zgoła odmienną.
10Już we wstępie wyjaśniał, że dziś wycofałby się z pewnych „tez i zauroczeń”, a zwłaszcza ze spowijającego strony Pierwszych po diable filosemityzmu 170. W pokrętny sposób tłumaczył „fundamentalny błąd metodologiczny”, jaki popełnił, i najwidoczniej tym razem postanowił naprawić 171. Postawy Żydów podczas okupacji sowieckiej na Kresach Wschodnich, witanie obcych wojsk, „służbę u najeźdźcy” oraz „wydawanie polskich sąsiadów i szydzenie z ich katastrofy” nazwał „zwyczajną zdradą państwa polskiego”, czynami przestępczymi i nagannymi. Pisał:
Okres 1939–1941 stanowi klucz do zrozumienia wielu zjawisk, które potem towarzyszą Żydom w ich katastrofie dziejowej, w tym także obojętności wobec doznanego cierpienia. Bardzo niedobrze, że tak się stało, jak się stało. Mamy jednak moralny obowiązek, by próbować wiernie zrekonstruować tamtą epokę (…). Wydaje się też, że musimy poszukiwać innej metodologii badań, innego języka opisu, inaczej lub na nowo zdefiniować niektóre zjawiska i problemy. To jedyna droga – w moim odczuciu – do lepszego poznania tamtej rzeczywistości 172.
11Ten „inny język opisu” Jasiewicz nie tylko znalazł, lecz także zastosował i zaproponował czytelnikom, choć trudno przyznać mu walor świeżości. Na kolejnych stronach książki pisze o wstrząsie, jakim był dla Polaków widok Białorusinów, Ukraińców oraz Żydów z entuzjazmem witających wkraczającą Armię Czerwoną i demonstrujących „radykalną wrogość wobec państwa polskiego i Polaków”. Żydom w tych wydarzeniach Jasiewicz przypisał rolę „siły sprawczej, prowodyrów czy ad hoc formującej się nowej, prosowieckiej «elity»” 173. Później było tylko gorzej, gdyż po serdecznych powitaniach nastąpiły represje i wywózki, „jakby ponownie spinając w jedną historię dawne prześladowania Polaków w dobie caratu z nową jego wersją w bolszewickiej odmianie”. Z tego względu Jasiewicz ze zrozumieniem stwierdza, że taka postawa Żydów odcisnęła „ogromne piętno”, które dało o sobie znać zwłaszcza podczas okupacji niemieckiej, ponieważ „niestety często słusznie” widziano w nich zdrajców państwa polskiego, współpracujących z Rosjanami „na szkodę jego obywateli i dawnych sąsiadów” 174. W Rzeczywistości sowieckiej polemizuje także z tezą, jakoby Żydzi, stając się komunistami, przestawali być Żydami, w jego przekonaniu bowiem „komunizm nie wykluczał żydostwa, a żydostwo komunizmu”. „Nie można zatem – pisał – zgodzić się, że Żydzi w aparacie sowieckim (…) zatracali narodową odrębność i stawali się zagregowaną anarodową masą zwaną komunistami. (…) Także losy powojenne niektórych polskich Żydów – aparatczyków i funkcjonariuszy UB – ich wyjazdy za granicę i do Izraela zdają się sugerować, że byli cały czas Żydami, a dopiero potem ludzkim komponentem systemu, ewentualnie ich żydostwo zostało chwilowo uśpione, by potem odezwać się być może z jeszcze większą siłą” 175.
12Mając na uwadze ten emanujący rasizmem sposób dowodzenia oraz samą jego formę, nie należy się dziwić, że dla Krzysztofa Jasiewicza „żydokomuna” nie jest kliszą z antysemickiego słownika, lecz uzasadnionym i umocowanym w źródłach terminem opisu zjawiska historycznego. W jego ocenie „żydokomuna” jest hasłem, jak wskazał w rozmowie z Piotrem Zychowiczem opublikowanej na łamach „Rzeczpospolitej” w styczniu 2010 roku, które „nie wzięło się z powietrza”, ale z „gigantycznej nadreprezentacji” Żydów choćby w kierowniczych strukturach centralnego i terenowego NKWD w latach 1934–1937176. W tym samym wywiadzie wyjaśniał i rozwijał, a przede wszystkim popularyzował również inne główne tezy swojej książki. Mówił na przykład, że skala kolaboracji Żydów z Sowietami była większa, niż niektórzy przypuszczają, gdyż „[a]ktywny udział w sowietyzacji wzięło co najmniej kilkanaście procent żydowskiej populacji” 177, natomiast „obojętność wobec upadku państwa polskiego” była ze strony Żydów „pełna i powszechna”, i w tym przypadku „w grę wchodzi przytłaczająca większość Żydów”178. Polacy od Żydów doświadczyli głównie zdrady, nielojalności i przemocy, toteż – jak twierdził Jasiewicz – jakakolwiek pomoc z ich strony podczas okupacji sowieckiej należała do rzadkości. Zaproponował w związku z tym, by wzorem Żydów przyznających medale Sprawiedliwych wśród Narodów Świata honorować takie odosobnione przypadki chwalebnych postaw Żydów tytułem „Lojalny wobec Rzeczypospolitej” 179. O polskich Sprawiedliwych, którzy mimo całego zła zaznanego ze strony Żydów zdecydowali się jednak im pomagać, mówił, że z tego właśnie powodu „ocierają się niemal o świętość”, ale skala udzielanej pomocy być może byłaby większa, gdyby nie wcześniejsza kolaboracja 180. W opinii Jasiewicza właśnie kolaboracja Żydów z Sowietami przyczyniła się do tego, co wydarzyło się w Jedwabnem i co nazwał w wywiadzie „prymitywnym aktem odwetu” 181.
13Z kolei lektura jego artykułu opublikowanego dwa lata później na łamach dwumiesięcznika „Arcana” rzuca inne jeszcze światło na motywy mordów latem 1941 roku. Tym razem Jasiewicz oskarżył Żydów o obojętność, a wręcz niechęć i wrogość wobec polskich dążeń niepodległościowych, co po latach rozbiorów było dla Polaków sprawą fundamentalną. W jego opinii taka postawa „już na starcie staje się jednym z możliwych źródeł późniejszych pogromów i chęci pozbycia się Żydów z polskiego terytorium państwowego” 182. Bez wątpienia dla Jasiewicza stała się ona również uzasadnionym źródłem antysemityzmu w dwudziestoleciu międzywojennym, z którego postanowił Polaków rozgrzeszyć. „«Państwowa» niechęć – pisał – lub obawa polskiego państwa przed Żydami, których lojalność była wątpliwa od samego początku, musiały rodzić antyżydowskie nastroje. Rok 1939 potwierdził jedynie wcześniejsze diagnozy. U części Żydów zaobserwowaliśmy brak elementarnej lojalności połączony z radością z powodu upadku Polski, u pozostałych Żydów, może poza dosłownie pojedynczymi przypadkami – powszechną obojętność” 183.
14W obu tych obiegach, publicystycznym na łamach dziennika „Rzeczpospolita” oraz naukowym w „Arcanach”, Krzysztof Jasiewicz podzielił się z czytelnikami również inną swoją obserwacją. Stwierdził bowiem, że historyków żydowskich zajmujących się Holokaustem obowiązują specjalne instrukcje, jak należy o nim pisać i jakim aparatem pojęciowym w tym opisie się posługiwać. Źródłem tej zakulisowej wiedzy uczynił wywiad z Normanem Daviesem, w którym brytyjski historyk opowiadał, jak to w latach siedemdziesiątych wziął udział w spotkaniu żydowskich badaczy ze znanym izraelskim historykiem Yehudą Bauerem, zorganizowanym przez ambasadę Izraela w Londynie. Relacjonując jego przebieg dziennikarzowi „Tygodnika Powszechnego”, Davies stwierdził, że tamto spotkanie wyglądało trochę jak „trening” i właśnie tam po raz pierwszy usłyszał, co i jak trzeba pisać o Holokauście 184. Od siebie Krzysztof Jasiewicz dodał, że dyrektywy te obowiązują żydowskich historyków również w odniesieniu do opisu okresu okupacji sowieckiej i wymazywania problemu kolaboracji Żydów, choć ogólnie zalecano raczej milczenie na ten temat. „Historiografia żydowska – stwierdzał w rozmowie z Piotrem Zychowiczem – rzeczywiście nie kwapi się do opisywania dziejów Żydów na Kresach pod okupacją sowiecką. A jeśli już ktoś o tym wspomni, to powtarzalność pewnych argumentów sprawia wrażenie, że w tej sprawie również obowiązuje jakiś instruktaż” 185. W „Arcanach” ponownie odnotowywał, iż w pracach badaczy żydowskich, które „ocierają się o okres 1939–1941”, można zaobserwować „podobną tendencję pokazywania pewnych faktów, według jakby ustalonego odgórnie schematu” i schemat ten opisywał. „Czy to jest też wynikiem jakiegoś «treningu», na którego akurat Daviesa nie zaproszono?” 186– pytał ironicznie.
15Z pewnością natomiast nie miał wątpliwości, że „żadna dyskusja z Żydami o wspólnej przeszłości nie jest możliwa”, ponieważ oczekują oni „jakiejś absurdalnej empatii”, puszczenia ich win w niepamięć i ciągłego przyznawania racji. Poza tym oskarżeniami o antysemityzm Żydzi kneblują usta badaczom i uniemożliwiają dochodzenie do prawdy 187. W „Arcanach” Jasiewicz napisał jednak coś jeszcze. Coś, co wprawdzie już wcześniej można było wyczytać z jego książki bądź innych publicznych wypowiedzi, ale do tej pory nie wybrzmiało aż tak dosadnie.
Środowiska żydowskie – jak się wydaje – nie zdają sobie w ogóle sprawy z faktu, iż to właśnie okres 1939–1941 w dużej mierze ukształtował postawy nieżydowskiego otoczenia wobec późniejszej żydowskiej katastrofy narodowej oraz że to ten właśnie okres tworzy ze wszech miar racjonalne podstawy późniejszych pogromów i ekscesów antyżydowskich lata 1941 roku w całej b[yłej] sowieckiej strefie okupacyjnej z lat 1939–1941, których nie jesteśmy jednakże w stanie zaakceptować ze względu na ich skrajną formę i stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności 188.
16Sformułowanie „ze wszech miar racjonalne podstawy” w odniesieniu do fali mordów dokonanych przez Polaków na Żydach latem 1941 roku oznacza nie tylko, że Żydzi sobie na takie traktowanie zasłużyli, lecz stanowi po prostu usprawiedliwienie tych zbrodni przez historyka i na nic tu kolejne słowa mające na wszelki wypadek łagodzić jednoznacznie sformułowaną diagnozę. Zresztą one same też bulwersują i rodzą pytania. Gdyby bowiem forma odwetu była mniej drastyczna i Żydów by rozstrzeliwano, a nie palono żywcem w stodołach, to wówczas można byłoby pogromy zaakceptować? A jeśli Polacy zrezygnowaliby z odpowiedzialności zbiorowej i mordowali wyłącznie tych Żydów, którzy osobiście witali chlebem i solą czerwonoarmistów, to zdaniem profesora Jasiewicza byłoby wszystko w porządku?
17To jednak nie te kompromitujące stwierdzenia z przytoczonego fragmentu ani wywody o „żydokomunie” i kolaboracji, zdradzie państwa i powszechnej obojętności Żydów wobec losu Polski oraz Polaków czy też trącąca nutą Protokołów Mędrców Syjonu teoria spisku żydowskich historyków wywołały tzw. sprawę Jasiewicza. Przyczyniła się do tego publikacja wywiadu, którego ten ówczesny dyrektor Zakładu Analiz Problemów Wschodnich Instytutu Studiów Politycznych PAN, udzielił w 2013 roku dla czasopisma „Focus Historia Exstra” z okazji 70. rocznicy powstania w warszawskim getcie.
18W tym odświętnym czasie podsumował wskazane przez siebie już wcześniej żydowskie winy, ich listę uzupełnił i powiedział między innymi, że nie słyszał, by za Polakami podczas okupacji sowieckiej wstawił się choćby jeden rabin, a działy się tam rzeczy straszne „przy licznym udziale Żydów”; „za zbrodnią w Jedwabnem i innymi pogromami” stoi przede wszystkim wielki strach przed Żydami – „normalny, ludzki i uzasadniony”; „w narracji żydowskiej pojawia się mnóstwo hipokryzji”; „sami Żydzi, bardzo wpływowi w niektórych państwach, prawie nic dla swoich współbraci nie zrobili, biernie przyglądając się ich zagładzie i zapewne kalkulując, co by na tym można było ugrać”. Jego zdaniem „swoje zło i zaniechania Żydzi przerzucają na innych, zwłaszcza na Polaków”, a „żydowskie bzdury i dane wzięte z sufitu o Żydach zamordowanych głównie przez polskich chłopów to właśnie projekcja zmierzająca do ukrycia największej żydowskiej tajemnicy”, tj. aktywnego udziału Żydów w „procesie mordowania swojego narodu”, podczas gdy to właśnie wskutek tego udziału niemiecka zbrodnia na taką skalę była w ogóle możliwa. Ponownie wycofał się ze słów nadających wymowę książce Pierwsi po diable i tłumaczył, że formułowane tam zupełnie odmienne opinie były efektem pewnej mody, której uległ, albowiem „w dobrym tonie jest krytykować przedstawicieli własnego narodu”. Wspomniał również, iż „Żydów gubi brak umiaru we wszystkim i przekonanie, że są narodem wybranym”, a w ogóle to „szkoda czasu na dialog z Żydami, bo on do niczego nie prowadzi”. Ponadto jego zdaniem „w środowisku żydowskim nabywa się jakiejś specyficznej świadomości grupowej”, samych Żydów natomiast „zaślepia nienawiść i chęć odwetu”. Autoryzowany przez siebie wywiad kończył zaś stwierdzeniem, że „[n]a Holokaust pracowały przez wieki całe pokolenia Żydów, a nie Kościół katolicki. I Żydzi z tego – jak się wydaje – nie wyciągnęli wniosków” 189.
19Tyle mniej więcej powiedział prof. Krzysztof Jasiewicz z okazji 70. rocznicy powstania w getcie. Tym razem jednak jego antysemickie wywody spotkały się z oburzeniem i wywołały stanowcze reakcje. Stanowisko w sprawie udzielonego przez historyka wywiadu zajęło Centrum Badań nad Zagładą Żydów 190. Swoje oświadczenie opublikowało Stowarzyszenie przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita 191, które dodatkowo skierowało listy do dyrektora ISP PAN, przewodniczącego Komitetu Etyki w Nauce oraz przewodniczącego Rady Naukowej ISP PAN 192. Otwarta Rzeczpospolita złożyła także zawiadomienie o popełnieniu przez Krzysztofa Jasiewicza przestępstwa do Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów 193. Głos zabrało prezydium PAN, odnotowując w specjalnie wydanym oświadczeniu, że „poglądy profesora Jasiewicza godzą w zasady cywilizacji europejskiej” 194, a Rada Naukowa Instytutu Studiów Politycznych PAN uznała, iż jego karygodne słowa przenoszą odpowiedzialność ze sprawców na ofiary 195. Wszczęte przez prokuraturę w maju 2013 roku dochodzenie zostało ostatecznie umorzone, natomiast z dniem 1 czerwca decyzją kierownictwa ISP PAN Krzysztof Jasiewicz przestał sprawować funkcję dyrektora Zakładu Analiz Problemów Wschodnich.
20Słowa wypowiedziane przez historyka z renomowanej placówki naukowej krytykowali także publicyści, a wśród nich Dawid Warszawski w tekście pod znamiennym tytułem To zniesławienie Polski 196. Treść tego artykułu implikuje pytanie, czy gdyby wywiad z Jasiewiczem nie został opublikowany w czasie obchodów 70. rocznicy powstania w getcie, kiedy oczy świata zwrócone były na Polskę, spotkałby się z tak zdecydowaną reakcją. Swego oburzenia wobec słów historyka z PAN nie krył także prezes tej instytucji Michał Kleiber, który takie poglądy w debacie publicznej uznał za niedopuszczalne i zwrócił uwagę na odpowiedzialność redakcji „Focus Historia”, która zdecydowała się wywiad z Jasiewiczem opublikować i tym samym wprowadzić tego rodzaju wywody do publicznego krwiobiegu, co w odrębnych oświadczeniach zostało odnotowane również przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Żydowski Instytut Historyczny.
21W tym kontekście na uwagę zasługuje stanowisko redakcji, która przepraszała i tłumaczyła: „Nasza akcja – pisał Michał Wójcik, redaktor naczelny „Focusa” – była bardzo drastyczna. Miała uderzyć w zjawisko, które było na naszym celowniku od początku. To antysemickie «umysłowe kalki», które w ustach pracownika Polskiej Akademii Nauk brzmią szczególnie złowrogo. Profesor jednak nigdy swoich poglądów nie ukrywał. Szerzył je jako naukowiec usankcjonowany powagą i autorytetem Akademii” 197. Nawet jeśli uznać, że to tylko wygodna próba usprawiedliwienia, to redakcja „Focusa” dotknęła poważnego problemu, który na ogół umyka uwadze. Istnieje rzeczywiście i nie dotyczy tylko przypadku Krzysztofa Jasiewicza. Może więc nie powinna przepraszać za słowa przez niego wypowiedziane tych, którzy poczuli się nimi dotknięci, lecz zgodnie ze wskazanymi intencjami konsekwentnie bronić decyzji o publikacji wywiadu w imię bardziej dalekosiężnych celów? Wymuszone i pospieszne przeprosiny nakazują wątpić w szczerość performatywnego sensu całej tej akcji.
22Nie wszyscy zresztą takich przeprosin w ogóle oczekiwali, gdyż w wywodach historyka nie widzieli po prostu niczego niestosownego, a raczej uprawnione sądy. Obroną Jasiewicza zajęła się redakcja „Najwyższego Czasu!”, co nie stanowiło zaskoczenia, wszak pamiętano, jakie stanowisko zajęła przy okazji rewizjonizmu Holokaustu w wydaniu Dariusza Ratajczaka, autora książki Tematy niebezpieczne 198. Nawiasem mówiąc, ze względu na powtarzalność pewnych praktyk dyskursywnych pismo to można uznać za periodyk jawnie wspierający w Polsce ten szczególny wariant rewizjonizmu historycznego. W roli jednego z adwokatów Jasiewicza wystąpił Stanisław Michalkiewicz, pisząc, że „żaden z krytyków profesora Jasiewicza nie podważył trafności ani jednego stwierdzenia z tej rozmowy, ba – nawet tego nie próbował!”. Dodał, iż jego krytycy „nie kierowali się żadnym kryterium prawdy, tylko odruchem stadnym”, a „funkcje kierownicze w PAN mogą pełnić wyłącznie żydofile” 199. Profesor Bogusław Wolniewicz dopowiadał, że Krzysztof Jasiewicz, „wystąpił w swoim wywiadzie przeciwko fałszowaniu historii”, „złamał hucpiarskie tabu i dobrze zrobił”, Polska Akademia Nauk zaś „powinna stanąć murem za swoim profesorem, gdy ten broni prawdy przeciwko jej fałszerzom” 200. W jednym z późniejszych wywiadów wspominał także o prezydium PAN, które „zbłaźniło się w swojej prożydowskiej gorliwości”, wszak to, że „Żydzi zrobią z niego [Jasiewicza] antysemitę”, było dlań „z góry jasne” 201.
23Zanim wypowiedział się Bogusław Wolniewicz, na łamach „Najwyższego Czasu!” zabrał głos Janusz Korwin-Mikke, który odwołując się do naczelnej tezy Jasiewicza, pisał:
Tezę tę trudno uznać za oryginalną. Jeśli Jasio mieszka u jednej rodziny – i walą go po głowie; u drugiej – i walą go po głowie; u trzeciej, u dziesiątej – to niewątpliwie każdy naukowiec musi uznać, że to w samym Jasiu tkwi jakaś cecha, która powoduje, że ludzie walą po łbie Jasia, a nie, załóżmy, Krzysia! To jest po prostu banalny wniosek. P[an] prof. Jasiewicz, jak się wydaje, nie dostrzega kryjącego się pod tym drugiego dna. Istnieje bowiem hipoteza – absolutnie nie udowodniona teoria – hipoteza, ale bardzo naukowo interesująca, że Żydzi wcale nie są niczemu „winni”; że oni sami te prześladowania świadomie prowokują! 202
24Oto proste, ale jakże efektowne, wyjaśnienie przyczyn antysemityzmu, antysemickiej przemocy, pogromów i Zagłady. W kontekście logiki tego wywodu cytowane na łamach „Najwyższego Czasu!” słowa Krzysztofa Wyszkowskiego, stwierdzającego, że można zarzucić Jasiewiczowi „brak doświadczenia medialnego”, można „spierać się z niektórymi zapewne nazbyt uogólniającymi ocenami”, „[a]le nie można mu zarzucić antysemityzmu!”203, brzmią niczym głos rozsądku. Podobnie „wstrzemięźliwe” mogą się wydać „myśli nowoczesnego Polaka”, byłego szefa Młodzieży Wszechpolskiej, a obecnie posła i prezesa Ruchu Narodowego Roberta Winnickiego: „Prof. Jasiewicz (…) przedstawił kilka aspektów relacji polsko-żydowskich przed II wojną światową i w jej czasie. W jego wypowiedziach znalazło się kilka tez dalekich od politycznej poprawności, ale znajdujących potwierdzenie w faktach historycznych” 204. Relatywnym umiarkowaniem tchną interpretacje Filipa Memchesa snute na łamach „Rzeczpospolitej”, który odnosząc się do cytatu „Na Holocaust pracowały przez wieki całe pokolenia Żydów”, zauważył: „Wyrwane z kontekstu zdanie jest z pewnością kompromitujące. Tyle że wcześniej Jasiewicz mówi o sprawach, które chyba nie są żadnymi rewelacjami. Chodzi o kolaborację części ludności żydowskiej z władzami okupacyjnymi na ziemiach polskich zagarniętych przez Związek Sowiecki czy też niereagowanie Żydów amerykańskich na dramatyczne błagania o pomoc, jakie docierały z Europy Środkowej, gdzie żydowska zbiorowość zagrożona była unicestwieniem ze strony Niemców” 205.
25Najwyraźniej jednak nie tylko poseł i publicysta „Rzeczpospolitej” dostrzegli umocowanie opinii Krzysztofa Jasiewicza „w faktach historycznych”. List otwarty w obronie historyka ISP PAN podpisali między innymi profesorowie Ryszard Bender, Jan Żaryn, Marek Jan Chodakiewicz, Bogusław Wolniewicz oraz dr hab. Sławomir Cenckiewicz 206. Listów takich pojawiło się zresztą więcej, by wspomnieć choćby o tym adresowanym do „Warszawskiej Gazety” autorstwa dr Ewy Kurek 207.
26To jednak nie wszystko. Interesującą interpretację milczenia wielu „przyzwoitych ludzi” niepotępiających wywodów Jasiewicza zaprezentował Piotr Zaremba na łamach pisma „wSieci”. Odnotował wprawdzie, iż „jego twierdzenia, że Żydzi sami sobie zgotowali Holocaust, nie da się obronić na gruncie zarówno logiki, jak i moralnej wrażliwości”, to jednak ze zrozumieniem odniósł się do tych, którzy zamiast publicznej dezaprobaty dla historyka z PAN wybrali milczenie. Pisał:
Nie potępiają go, bo te potępienia stały się częścią oficjalnego rytuału obozu polityczno-intelektualnego, który nam Polakom życzy jak najgorzej. Chce nas pozbawić dumy z własnej historii. Zmienić naszą tradycję w miazgę, bawić się tą miazgą, skręcać ją w kulki przy akompaniamencie głośnego rechotu (…). W polskiej debacie zawsze istniał ton krytyczny wobec Żydów. Jednak czy to przypadek, że to właśnie teraz eksplodował temat żydowskiej policji, judenratów, Żydów wydających innych Żydów w ręce Niemców? Każdy, kto ma elementarną wrażliwość historyczną, wie, że nie da się tłumaczyć tego fenomenu bez kontekstu. Bez zrozumienia sytuacji narodu w skrajnym zagrożeniu. Ale skoro Polakom funduje się codziennie prysznice, żadna wrażliwość nie będzie oszczędzona. Wy nam tych, my Wam tamtych 208.
27Piotr Zaremba najwyraźniej zapomniał, że kto milczy, ten przyzwala, a cisza także bywa wielce wymowna. Zaproponował natomiast wygodną interpretację, w której ramach również słowa wypowiedziane przez Krzysztofa Jasiewicza mieszczą się w logice reguły wzajemności i retorsji. Ciekawe przy tym, kogo miał na myśli, pisząc o „obozie polityczno-intelektualnym” jak najgorzej życzącym „nam Polakom”. Jakichś nie-Polaków?, renegatów?, zdrajców? W jednym natomiast nie sposób odmówić mu trafności obserwacji. Przy okazji 70. rocznicy powstania w warszawskim getcie zupełnie nieoczekiwanie odżył bowiem temat judenratów, żydowskich kolaborantów, żydowskiej policji w gettach, innymi słowy – rozmaitych form uwikłania Żydów w tryby Zagłady. Powodem erupcji publikacji o tej problematyce mogła być oczywiście obrona i chęć wzmocnienia wywodów Krzysztofa Jasiewicza zawartych w omawianym wcześniej wywiadzie. Znaczący mógł być też sam kontekst rocznicy powstania w getcie, ewokujący przemożną wolę przeorientowania uwagi opinii publicznej z ofiar Zagłady na jej żydowskich podwykonawców, w których zazwyczaj nie widzi się ofiar. Tę perspektywę wykorzystał Krzysztof Jasiewicz, sugerując, że ofiary ponoszą odpowiedzialność za to, co je spotkało, bo same na to zapracowały. Bez wątpienia jednak dla Piotra Zaremby, w myśl jego własnej logiki zawartej w słowach „Wy nam tych, my Wam tamtych”, te słowa Jasiewicza i jego obrońców były nie tylko odpowiedzią na książki Jana Tomasza Grossa, lecz zarazem reakcją na publiczne przypominanie o współudziale Polaków w zagładzie Żydów w ogóle. Tym samym, będąc jednym z pośredników backlashu, Zaremba trafnie nazwał to szczególne jego urządzenie, jakże często wykorzystywane, gdy inne sposoby reakcji mogłyby się okazać mało przekonujące.
28W dowodzeniu, że Żydzi sami byli sobie winni przemocy, która ze strony Polaków ich spotkała, Krzysztof Jasiewicz nie był odosobniony. Ten sam klucz interpretacyjny zastosowali historycy oraz publicyści, odnosząc się do problemu fali powojennych pogromów oraz mordów na Żydach, gdy temat ten został wywołany publikacją Strachu209. Takiej interpretacji zasadniczo w całości podporządkował swoją książkę Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947 Marek Jan Chodakiewicz, o czym zresztą otwarcie pisał już we wstępie. O tej monografii wydanej przez IPN była już mowa w rozdziale pierwszym, wyłącznie więc tytułem uzupełnienia warto odnotować, że na podstawie własnych obliczeń ujętych w tabeli Chodakiewicz przedstawił „działania Żydów przeciwko Polakom”. Podsumowując zawarte w niej wyliczenia, pisał:
W kontekście terroru komunistycznego osoby pochodzenia żydowskiego w ramach samoobrony lub z zemsty, działając niezależnie lub we współpracy ze stalinistami, doniosły na, napadły na i obrabowały przynajmniej 7000 Polaków, niektórych z nich zabijając. Bez dostępu do akt UB i bez większej otwartości ze strony sprawców, świadków i ofiar można przyjąć jedynie bardzo ogólne szacunki 210.
29Chodakiewicz jest również autorem przedmowy do książki Mariusza Bechty Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość w Parczewie 5 lutego 1945 r. 211. Wprawdzie sam tytuł sugeruje odpowiedź, na wszelki wypadek Chodakiewicz udziela jej w pierwszym już zdaniu: „Najazd na Parczew to odwet za kolaborację z komuną, a nie żaden antysemicki pogrom – argumentuje Mariusz Bechta” 212. Z przedmowy można się ponadto dowiedzieć, że akcja ta miała „stosunkowo łagodny przebieg”, „powstańcy” ograniczyli się zaś wyłącznie do „ukarania pojedynczych żydowskich członków aparatu terroru oraz szeroko zastosowanej ekspropriacji ludności żydowskiej przy pomocy miejscowej ludności polskiej”. Ich celem nie były czystka etniczna, ludobójstwo czy pogrom, gdyż wówczas wymordowaliby „jeśli nie wszystkich, to znakomitą większość Żydów”. Celem „niepodległościowców” nie było także pozbycie się z Parczewa Żydów, lecz wyłącznie „ukaranie ich za kolaborację”. To natomiast, że po akcji WiN Żydzi zdecydowali się opuścić miasto, Chodakiewicz nazwał „prawem niezamierzonych skutków (the law of unintended consequences)” 213– jak wpisał w nawias, sądząc zapewne, że językiem angielskim przyda naukowej powagi własnym opiniom.
30Niewątpliwie jednak Chodakiewiczowi udało się w krótkiej przedmowie streścić, wyjaśnić sens i wskazać przesłanie tej ponadpięciusetstronicowej monografii. Istotnie bowiem Mariusz Bechta na różne sposoby próbuje w niej dowieść, że w odniesieniu do wydarzeń w Parczewie wpisywane przez niego w cudzysłów słowo „pogrom” nijak nie znajduje zastosowania. Jest „złowróżbnym epitetem” propagandy komunistycznej, która w taki sposób ową spektakularną akcję „odwetowo-prewencyjną polskiego podziemia niepodległościowego” napiętnowała 214. Jego zdaniem w Polsce Ludowej nie było warunków, by tę wielką mistyfikację ujawnić i w rzetelny sposób przyjrzeć się rzeczywistym przyczynom „polsko-żydowskiego antagonizmu w Parczewie” po zakończeniu wojny. „Ideologiczny dogmatyzm PZPR – pisze Bechta – a priori wyparł z opisu tego zdarzenia nieprzebadane dotąd zjawisko niechęci garstki ocalałych wyznawców judaizmu do obrońców niepodległości kraju” 215.
31To w tej niechęci, obsadzeniu przez Żydów kluczowych stanowisk w administracji lokalnej, w UB i MO, a przede wszystkim we wrogim Polakom sposobie sprawowania władzy lokuje on przyczyny zrozumiałego odwetu w Parczewie. W efekcie, o czym Bechta wspomina w epilogu książki, niektórzy Żydzi „ponieśli zasłużoną karę”, natomiast „innym udało się jej uniknąć”216. Odpowiedzialność zbiorowa? No cóż, „Polacy mieli religijne i historyczne przesłanki, by odrzucić komunizm uosabiany przez towarzyszy z PPR i ich akolitów. A to z kolei wywoływało niechęć do żydokomuny i w konsekwencji uderzało w całą społeczność żydowską kontrolowaną przez komunistyczny reżim” 217. Oczywiście, słowo „żydokomuna”, w przeciwieństwie do słowa „pogrom”, w książce Bechty nie wymaga cudzysłowu. Trudno się zresztą temu dziwić, skoro bezkrytycznie powołuje się on na znanego z antysemickich publikacji Henryka Pająka 218. Jako zbieżne ze swoimi przywołuje też ustalenia dr. hab. Dariusza Magiera, a dokładnie jego artykuł pod wszystko mówiącym tytułem Pogrom ubeków 219. Niewątpliwie tylko w takim znaczeniu ów termin jest dla Bechty możliwy do zaakceptowania.
32Druzgocącą recenzję jego książki napisał August Grabski na łamach „Kwartalnika Historii Żydów”, nie mając żadnych wątpliwości, że mieści się ona w antysemickim nurcie historiografii 220. To jednak również nie powinno zaskakiwać, jeśli wziąć pod uwagę dotychczasową karierę zawodową Mariusza Bechty. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych założył on wydawnictwo muzyczne pod nazwą Narodowa Scena Rockowa, gdzie swoje płyty wydawały polskie zespoły neonazistowskie, takie jak Honor i Konkwista. Od 2004 roku jest wydawcą i redaktorem naczelnym czasopisma „Templum Novum”, na którego łamach z aprobatą odnoszono się do poglądów czołowego ideologa doktryny rasowej włoskiego faszyzmu Juliusa Evoli, negacjonisty Holokaustu Davida Irvinga oraz Léona Degrelle’a. Antysemickie manifesty tego ostatniego drukowano na stronach „Temlum Novum” wraz z portretami autora, a Bechta wydał także książkę Degrelle’a zatytułowaną Apel do młodych Europejczyków. Od kilku lat ten historyk/wydawca zatrudniony jest w warszawskim oddziale IPN (obecnie w Biurze Badań Historycznych) na stanowisku specjalisty. Prowadzi wykłady dla wojska i młodzieży oraz zasiada w radzie historycznej Związku Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, w którym próżno szukać kombatantów, za to wielu w nim działaczy i sympatyków Ruchu Narodowego 221. W 2016 roku prezydent Andrzej Duda odznaczył Bechtę Złotym Krzyżem Zasługi za „upowszechnianie wiedzy o najnowszej historii Polski”. Jego książka Pogrom czy odwet? ma się niebawem ukazać nakładem wydawnictwa IPN w języku angielskim.
33O ile Żydzi w Parczewie zostali „ukarani” jako wrodzy Polakom komuniści, o tyle w wypadku pogromu kieleckiego sami go zorganizowali. Takie opinie nie są odosobnione, wystarczy wczytać się uważnie w rozmaite teksty pojawiające się w przestrzeni polskiego dyskursu publicznego, zwłaszcza przy okazji kolejnych rocznic pogromu. Niekiedy mówi się o tym zupełnie wprost, choć znacznie częściej sugeruje i liczy na wychwycenie aluzji. Wprost pisał o tym już Józef Orlicki w wydanych w latach osiemdziesiątych Szkicach z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1943, wskazując, że pogrom był dziełem syjonistów chcących tym samym przyspieszyć emigrację Żydów do Palestyny222. W zmodyfikowanej wersji jego tezę powtórzył w 2001 roku Antoni Macierewicz, twierdząc, że „[w] ostatnich latach ponad wszelką wątpliwość udowodniono, iż tzw. pogrom kielecki był w istocie zbrodnią na Polakach dokonaną przez NKWD i UB. Istotną, choć wciąż do końca niewyjaśnioną rolę odegrali w tym komuniści żydowscy, a przede wszystkim Luna Bristigerowa” 223. Echa teorii Orlickiego można również rozpoznać w słowach Jana Żaryna, który przy okazji 60. rocznicy pogromu kieleckiego udzielił wywiadu „Tygodnikowi Solidarność”. Powiedział w nim:
Odpowiedzialność za antyżydowskie nastroje, które doszły tam do głosu, spada przede wszystkim na komunistów, którzy stereotyp żydokomuny pracowicie podtrzymywali. Szkoda, że wpływowi Żydzi amerykańscy chcieli ów antysemicki czy antyżydowski paradygmat wykorzystać dla własnych celów, doprowadzając do exodusu ludności żydowskiej z Polski. Wtedy nie szło o Kielce, lecz o Erec Israel, czyli powstanie żydowskiego państwa w Palestynie 224.
34Również z okazji tej rocznicy dwa ogólnopolskie dzienniki, „Nasz Dziennik” oraz „Rzeczpospolita”, opublikowały spisany na gorąco – tam i wtedy – raport biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Hierarcha wydarzenia z 4 lipca 1946 roku nazywa w nim „zajściami”, wywód inkrustuje antysemicką poetyką, przede wszystkim zaś kreśli obraz regularnej bitwy, gdzie ofiary padają po obu stronach, przy czym to Żydzi strzelają z broni maszynowej i rzucają granatami w kierunku Polaków 225. Na łamach „Rzeczpospolitej” krytyczny komentarz zastąpiła rekomendacja raportu jako obiektywnego i przeznaczonego „dla wolnej opinii świata zachodniego, gdyż tylko tam mogła przebić się prawda o niezafałszowanym przez propagandę tle, przebiegu i inspiratorach zbrodni w Kielcach” 226. Na pierwszej stronie „Naszego Dziennika” można było natomiast przeczytać wyeksponowane wyimki z raportu Kaczmarka: „Żydzi zaczęli pierwsi strzelać do milicji i tłumu. Stwierdzają to wszyscy bez wyjątku świadkowie. Pierwszymi ofiarami podczas zajść kieleckich byli zatem Polacy” 227. Dodajmy, iż w dalszej jego części biskup pisze, że to właśnie „strzały żydowskie sprowokowały dalszy bieg wypadków”.
35Ewidentna sugestia, jakoby żydowscy komuniści mieli coś wspólnego ze zorganizowaniem pogromu kieleckiego, pojawiła się także dziesięć lat później w felietonie Marka Jana Chodakiewicza opublikowanym w jego 70. rocznicę. Opisując przebieg wydarzeń na ulicy Planty, zauważył on: „Zaatakowano nie cały dom żydowski, a tylko jedną klatkę schodową, gdzie mieszkali normalni ludzie. Nie wchodzono do drugiej klatki, gdzie mieszkali wraz z rodzinami żydowscy ubecy i komuniści” 228. Nie trzeba wielkiej przenikliwości, by dopowiedzieć sobie, z jakich powodów ta druga klatka rzekomo pozostała pod ochroną i zaatakowano tylko „normalnych” ludzi.
36Oczywiście najbardziej zadomowioną w Polsce interpretacją pogromu kieleckiego jest teoria o prowokacji. Na jej podstawie to komuniści – rodzimi wespół z tymi z ZSRR – byli jego głównymi architektami, wykonawcami, instrumentalnie posłużyli się antysemityzmem, a wszystko to w celu odwrócenia uwagi od sfałszowanego referendum, dyskredytacji polskiego podziemia niepodległościowego oraz nadania Polakom piętna antysemitów w opinii Zachodu 229. Opowieść taka jest nieustannie reprodukowana od początku lat dziewięćdziesiątych, toteż nikogo nie powinno dziwić, że 5 lipca 2015 roku organizacja Kieleccy Patrioci wraz z przedstawicielami innych środowisk patriotycznych zorganizowała rocznicową manifestację pod hasłem „Pogrom ubecki, a nie kielecki” 230.
37W myśl obowiązującego w Polsce antykomunistycznego paradygmatu komuniści nie należą do wspólnoty narodowej, zostali z niej wykluczeni i traktowani są jako obcy, nie mają ojczyzny. Wskazywanie ich jako inspiratorów lub/i sprawców pogromu kieleckiego w ostatecznym rozrachunku pozwala zatem mówić, że nie dokonali go Polacy, natomiast upowszechnianie tezy o prowokacji odwraca uwagę od tego, iż w ogóle do niego doszło 231. Gdy więc mowa o komunistach i prowokacji, łatwo już wyeliminować z języka opisu pogromu problem antysemityzmu jako jego fundamentalnej siły sprawczej, co ułatwia zachowanie i obronę dobrego imienia Polaków. W tej optyce wątek antysemityzmu pojawia się z reguły w kontekście motywów prowokacji kieleckiej w celu tworzenia na świecie wizerunku „Polaków jako narodu antysemickiego, niezdolnego do demokracji” 232, bądź też zainicjowanej pogromem „ogromnej nagonki na rzekomy «dziki antysemityzm» Narodu Polskiego, co przyniosło ogromne szkody dobremu imieniu Polaków. Nagonki prowadzonej w interesie stalinowskiej Rosji” 233.
38Scedowanie na komunistów odpowiedzialności za pogrom kielecki, przy uwzględnieniu siły oddziaływania w Polsce kliszy „żydokomuny”, oznacza poniekąd przypisanie Żydom jakiegoś udziału w jego zaplanowaniu, tudzież realizacji per se. Innymi słowy, odpowiedzialność żydowskich komunistów za pogrom kielecki jest na mocy znaczeń skupionych w kliszy „żydokomuny” po prostu dorozumiana i wcale nie trzeba jej werbalizować. Upowszechnianiem tego antysemickiego stereotypu zajmuje się w Polsce wielu publicystów, historyków, a także Instytut Pamięci Narodowej. Dość wspomnieć o wydanej przez Instytut w 2011 roku książce Stefana Korbońskiego Polacy, Żydzi i Holokaust, anonsowanej w redakcyjnym wstępie jako „tekst źródłowy, który dopełni obrazu stosunków polsko-żydowskich” 234. Korboński poświęca „żydokomunie” cały rozdział zatytułowany „Żydzi w powojennej Polsce”, a składa się on z następujących punktów: „Żydzi w komunistycznej policji politycznej”, „Inni prominentni Żydzi”, „Żydzi w Ministerstwie Spraw Zagranicznych”, „Żydzi w Ministerstwie Sprawiedliwości”, „Żydzi w sejmie i elicie politycznej” 235. Książka Korbońskiego dokładnie reprodukuje stereotyp „żydokomuny” i na jego podstawie autor łatwo interpretuje między innymi to, co stało się w Parczewie i Kielcach. Ta elastyczna i pojemna klisza spaja bowiem „pogrom ubeków” i „pogrom ubecki”.
39Po debacie jedwabieńskiej operujących nią na różne sposoby publikacji pojawiło się jednak w Polsce znacznie więcej, ponieważ doskonale nadawała się do wyjaśniania, jak to komunizm stał się źródłem żydowskich cierpień, oraz opisu cierpień Polaków z rąk żydowskich komunistów. Tak czy inaczej, w myśl logiki ubranej w słowa przez Piotra Zarembę „Wy nam tych, my Wam tamtych”, została również inkorporowana do kultury popularnej. Posłużył się nią na przykład Paweł Pawlikowski w nagrodzonym Oscarem filmie Ida 236. O współudziale Polaków w zagładzie Żydów reżyser opowiedział w nim otwarcie. To polski chłop zamordował rodziców tytułowej bohaterki oraz syna jej ciotki Wandy. Przyznaje się do tego i wskazuje miejsce pochówku. Zrobił to wskutek osobistych motywacji, ot tak, bez presji niemieckich okupantów. Wątek Niemców zmuszających Polaków do popełnienia zbrodni u Pawlikowskiego nie występuje, jaskrawo jednak rysuje on postać wspomnianej już Wandy, żydowskiej komunistki, byłej stalinowskiej prokuratorki, która zdobyła ponurą sławę, wnioskując o wyroki śmierci dla polskich patriotów, „żołnierzy wyklętych”, czym zyskała sobie przydomek „krwawa Wanda”.
40Reżyser podkreślał w wywiadach, że pierwowzorem tej postaci była dla niego głównie Helena Wolińska-Brus, postać emblematyczna dla polskiego dyskursu antysemickiego. Postulat jej ekstradycji był w Polsce artykułowany latami, aż do jej śmierci w 2008 roku. Reżyser wspominał jednak, iż jego bohaterka nosi także cechy Julii Brystiger, zwanej skądinąd „krwawą Luną”, można w niej zresztą dostrzec „mnóstwo innych postaci” 237. To z nich wszystkich ostatecznie ulepiona została Wanda jako przedstawicielka gatunku „żydokomuny”, dzięki której Pawlikowski zbudował w swoim filmie fałszywe poczucie symetrii. „Żydokomuną” obsłużył polsko-żydowskie pozornie równoważne rachunki krzywd: my wam płytkie groby i stodoły, wy nam komunistycznych siepaczy 238.
41Nieprzypadkowo po debacie jedwabieńskiej w różnych tekstach polskiej kultury najwięcej uwagi poświęcono Julii Brystiger. Analizując publikacje poświęcone żywotom komunistek, Agnieszka Mrozik doszła do wniosku, że Brystiger to „jedna z najbardziej zdemonizowanych komunistek w Polsce”239. Bestia w spódnicy, „poetka tortur”, „zbrodnicze monstrum”, gorsza od oprawców w obozach koncentracyjnych, a przede wszystkim „krwawa Luna” 240. Na ten przydomek miała sobie zasłużyć jako dyrektorka Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, słynąc z przypisywanych jej sadystycznych tortur, które miała stosować w trakcie osobiście przez nią prowadzonych przesłuchań polskich patriotów. Konstrukcję jej wizerunku współtworzą także opowieści o niepohamowanej rozwiązłości seksualnej mierzonej liczbą kochanków, zwłaszcza tych z kręgów elity władzy doby stalinizmu. Rys postaci uzupełnia za każdym razem podkreślane żydowskie pochodzenie Brystiger. Oddając raz jeszcze głos Agnieszce Mrozik, należy z całą stanowczością odnotować, że w tak skonstruowanym obrazie szefowej V Departamentu „mieszczą się wszystkie możliwe sensy zakodowane w stereotypowych figurach «pięknej Żydówki» i «żydokomunistki»: demoniczność, seksualna występność, zbrodniczość” 241.
42Mając na uwadze ogół tych atrybucji mieszczących się w perspektywie społecznego postrzegania Julii Brystiger, a przede jej rolę w antysemickim panteonie „żydokomuny”, trudno się dziwić, że jej postać stała się po Jedwabnem wdzięcznym tematem, doskonale personifikując żydowskie zbrodnie wobec Polaków. Postacią Brystiger w swoich publikacjach zainteresowali się Przemysław Słowiński 242, Tadeusz M. Płużański243, Sławomir Koper244, Marek Łuszczyna245 czy Iwona Kienzler 246. Już same tytuły ich książek odsłaniają zawartość treści. Za jedyną dotychczas próbę demistyfikacji fantazmatycznej biografii Julii Brystiger można uznać Krwawą Lunę Patrycji Bukalskiej 247. Pod koniec 2016 roku, kiedy książka ta się ukazała, na ekrany polskich kin trafił również film Zaćma w reżyserii Ryszarda Bugajskiego w całości poświęcony Brystigerowej.
43Sugestywną siłą oddziaływania obrazu reżyser potwierdził i wzmocnił w nim wszystko, co na temat tej „żydokomunistki” ma do powiedzenia polska wyobraźnia248. W swoim filmie skoncentrował uwagę na późniejszym etapie życia Julii Brystiger, kiedy to starsza pani odwiedza ośrodek w Laskach (w filmie są to Górki), przechodzi przemianę duchową, cierpi za grzechy przeszłości, zbliża do katolicyzmu, zabiega o spotkanie z kard. Stefanem Wyszyńskim i ostatecznie z nim spotyka. W retrospekcjach Bugajski w pełni jednak powiela kreowany latami wizerunek Brystiger jako zaślepionej, sadystycznej komunistki. Pokazuje bezwzględną i okrutną oprawczynię, która w kazamatach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego osobiście przesłuchuje i torturuje młodych mężczyzn. Czerpie z tego perwersyjną przyjemność, a jej sadyzm nie pozostawia żadnych wątpliwości. Bestia gości na ekranie i przeraża widownię. Nie pierwszy to zresztą raz, kiedy Bugajski gra w filmie „żydokomuną”. Już w jego Generale Nilu jest przecież scena, gdy podczas posiedzenia Sądu Najwyższego jedna z uczestniczek wypowiada znamienne słowa: „Wszyscy jesteśmy Polakami, choć większość z nas jest pochodzenia żydowskiego” Dzięki Bugajskiemu Polacy mogli zobaczyć na ekranie, kto dręczył i mordował polskich patriotów. Zyskali przy tym sposobność, by kolejny raz utwierdzić się w przekonaniu, że w stalinowskim aparacie represji zasiadały jakieś obce, „niepolskie” siły, a konkretnie Żydzi 249.
44Niemal o wszystkim tym mogli się również dowiedzieć z uhonorowanego w 2010 roku literacką nagrodą Nike dramatu Nasza klasa Tadeusza Słobodzianka 250. Jako sztuka teatralna był on wystawiany nie tylko w Polsce, lecz także na wielu scenach zagranicznych w Europie, USA, Izraelu, Japonii. Tam też święcił triumfy i zdobywał nagrody. Swoim dramatem Słobodzianek wprowadził do świata teatru Grossa i Annę Bikont, gdyż to właśnie na cytatach z Sąsiadów i My z Jedwabnego częściowo opiera się Nasza klasa. Dokonał jednak, na co zwróciła uwagę Justyna Kowalska-Leder, wielu korekt w stosunku do pierwowzorów251. W kontekście podjętych rozważań zwłaszcza jedna z nich wymaga odnotowania jako wielce znacząca. Otóż w konstrukcji postaci Menachema widać wyraźnie inspirację okupacyjnymi doświadczeniami Szmula Wasersztejna, ale już jego powojenną biografię Słobodzianek dopisał na podstawie enuncjacji Tomasza Strzembosza z czasu debaty jedwabieńskiej. Menachem, niedoszła ofiara, zostaje zatem oficerem UB i ma na swoim koncie brutalne katowanie polskich patriotów, w tym Zygmunta, czyli bohatera dramatu, którego pierwowzorem był jeden z braci Laudańskich – morderca z Jedwabnego. U Słobodzianka los karze ich obu za grzechy przeszłości i po latach w tragicznych okolicznościach tracą swoje dzieci. Tak oto na oczach widzów i czytelników karma powraca do tych z Jedwabnego i do „żydokomuny”.
45Oczywiście ze względu na sumę zebranych i odtworzonych w Naszej klasie rozmaitych stereotypów można ją potraktować jako próbę ich uwidocznienia i dekonstrukcji. W recenzji dramatu pisała o tym Joanna Tokarska-Bakir, wskazując, że Słobodzianek „wywleka na światło stereotypy, z których zbudowana jest polska wspólnota wyobrażona”. Jego sztuka to jej zdaniem „podstępna, zacierająca własne ślady dekonstrukcja mitu polskich Kresów (…). Mitu, który starannie wymywa z historii hallerczyków i pogromy, przedwojenne pacyfikacje i wojenne denuncjacje, a sufluje bałamutną «wielokulturowość», jakiej tu nigdy nie było”. Autorka recenzji zwróciła również uwagę, że swoją wersją Jedwabnego Słobodzianek wyprowadził w pole widzów, czytelników i recenzentów. Podsunął im coś na kształt przynęty, którą niemal wszyscy bez zastanowienia połknęli, o czym najlepiej świadczył zgodny chór pełnych zachwytu recenzji. Sam zaś jest „zbyt szczwany”, by tego nie wiedzieć i zarazem nie przewidzieć, toteż „wkręca widza na całego” 252.
46Polemikę z Joanną Tokarską-Bakir podjął Tomasz Żukowski we wnikliwym artykule opartym w dużej mierze właśnie na recepcji Naszej klasy. Na jej podstawie Żukowski doszedł do wniosku, iż publiczność „połknęła nie tylko przynętę, ale i wędkę razem z wędkarzem”. Jego zdaniem stało się tak dlatego, że polski dyskurs publiczny sam obfituje w podobne nagromadzenie stereotypów, których odbiorcy nie rozpoznają, nie poddają refleksji, nie zachowują wobec nich dystansu, biorą za dobrą monetę i czują się wśród nich jak ryby w wodzie. Dlatego właśnie z dobrodziejstwem inwentarza publiczność przyjęła na przykład winy Menachema. Godząc się zatem z Tokarską-Bakir, iż Nasza klasa istotnie wyświetla stereotypy konstytuujące polską „wspólnotę wyobrażoną”, Żukowski słusznie zauważył, że dramat ten w istocie ich nie narusza, nie zmusza odbiorców do dystansu, lecz „zapewnia dość wygodne istnienie wewnątrz kolektywnych wyobrażeń” 253. Jeśli jednak „Słobodzianek rzeczywiście zdecydował się na grę z większościową świadomością – reasumował – to wybierając strategię opisaną przez Tokarską-Bakir, świadomie lub nie zgadzał się na przechwycenie tekstu przez kulturę, którą chciał przekształcić. Wikłał się w sprzeczność: odczytanie krytycznych sensów sztuki wydaje się możliwe dopiero po zmianie świadomości grupy dominującej, a to pozostaje przecież zadaniem, które tekst dopiero sobie stawia” 254.
47To swoiste „przechwycenie” jednoznacznie potwierdził niemal powszechny zachwyt recenzentów i bardzo ciepłe przyjęcie dramatu Słobodzianka w Polsce. Odwołując się do przypadku Menachema – oprawcy Polaków, i Zygmunta – oprawcy Żydów, Grzegorz Niziołek zwrócił uwagę, że w takim zestawieniu widoczna jest gołym okiem zasada bilansowania krzywd, która służąc podkreśleniu własnego obiektywizmu, pozwoliła Słobodziankowi zaskarbić zaufanie publiczności 255. Zaufanie, dodajmy, które w żadnym wypadku nie zostało zbudowane ze względu na dekonstrukcję mitu „żydokomuny” bądź złamanie owej zasady bilansowania krzywd. Jaka jest cena tego zawartego z polską publicznością kompromisu, widać jasno i wyraźnie spoza perspektywy centrum polskiej kultury, choćby w recenzji Naszej klasy opublikowanej na łamach niemieckiego dziennika „Frankfurter Allgemeine Zeitung”:
Mord na Żydach jest w sztuce dość jednoznacznie umotywowany tym, że kolaborowali z Sowietami i wydawali Polaków. Ale jest nie tylko zły polski antysemita Zygmunt, ale także Żyd Menachem (…), który po zakończeniu wojny wstępuje do UB, żeby zemścić się na Polakach, którzy aktywnie brali udział w mordzie z lipca 1941 roku. W tym momencie odpowiada stereotypowi sadystycznego „Żydo-bolszewika” 256.
48Podobny kompromis z polską publicznością zawarł również Paweł Pawlikowski w Idzie, choć w jego przypadku trudno mówić o jakiejkolwiek próbie dekonstrukcji stereotypów. Według zasady bilansowania – były winy polskie, były winy żydowskie – wprowadził na ekran żydowską prokuratorkę doby stalinizmu i tym samym zyskał możliwość, by cokolwiek powiedzieć także o zbrodniach Polaków na Żydach podczas wojny. Najwyraźniej bez tych żydowskich oprawców, jak również bez „przemilczanej kolaboracji” opowieść o polskim współudziale w Zagładzie nie jest możliwa.
49Czy to właśnie miał na myśli Zdzisław Krasnodębski, odnotowując w Demokracji peryferii, że w Polsce „nie można mówić o Holokauście, nie mówiąc o komunizmie”? 257Nie tylko. Od dawna już bowiem w publicystyce i historiografii dają się zaobserwować rozmaite starania podejmowane w celu przynajmniej zrównania nazizmu z komunizmem, a w konsekwencji – relatywizacji zagłady Żydów. To jednak osobny temat wymagający wnikliwego opracowania. Niewątpliwie natomiast po debacie jedwabieńskiej taka retoryka ujawniła się z całą mocą 258. Opowieść o dwóch totalitaryzmach, z których komunizm był gorszy i obfitował w większą liczbę ofiar niż nazizm, opowieść o drugiej okupacji Polski w latach 1944–1989 to jej kluczowe figury. Obie doskonale służą wspomnianej relatywizacji Holokaustu i zarazem polskiej wygranej w rywalizacji o pierwszeństwo w cierpieniu. Aby się o tym przekonać, wystarczy sięgnąć po książkę Pawła Lisickiego Krew na naszych rękach? Religia Holocaustu i tożsamość Europy. Redaktor naczelny „Do Rzeczy” poświęca w niej doprawdy sporo miejsca eksterminacji Polaków przez dwa totalitaryzmy, ze szczególnym wskazaniem na komunizm, którego zbrodniczość personifikują nazwiska „żydokomuny”. Pisze on:
Mordowanie Polaków, które zaczął Stalin w 1937 roku, trwało jeszcze po formalnym zakończeniu wojny w 1945 roku. Kiedy już skończył się Holocaust, Polacy nadal ginęli na masową skalę. Głównymi oprawcami byli komuniści, którzy dotarli z Armią Czerwoną: Różański, Berman, Światło, Morel, Humer, Romkowski, Brystygier. Trudno ustalić precyzyjną listę zabitych na zlecenie UB, oblicza się, że ofiarami pacyfikacji, mordów sądowych i obozów koncentracyjnych padło kilkadziesiąt tysięcy Polaków. Ogółem z rąk obu głównych dyktatorów w okresie co najmniej szesnastu lat, od 1937 do 1953, zamordowano od półtora do trzech milionów Polaków 259.
50Wnioski płynące z tego krótkiego wywodu są proste i jasne. Gehenna Polaków rozpoczęła się wcześniej i trwała znacznie dłużej niż Żydów. Holokaust się skończył, ale Polacy nadal masowo ginęli. Obozy zagłady już nie pracowały, lecz w koncentracyjnych wciąż mordowano Polaków. Kto ich mordował? „Żydokomuna”. Cytowany fragment to raptem tylko podsumowanie książki Lisickiego, w której autor wszystkie te wątki rozwija, pisząc i o tym, że „[w] porównaniu ze skalą ludobójstwa Polaków w Sowietach szykany wobec Żydów w latach 30. w Niemczech były doprawdy łagodne” 260. Nie sięgając do jego książki, mogli się niemal o tym wszystkim dowiedzieć czytelnicy tygodnika „Do Rzeczy”, a zwłaszcza miesięcznika „Historia. Do Rzeczy”, gdzie już niektóre okładki uderzają analogicznym przekazem. Na przykład ta z czerwca 2015 roku, opatrzona portretem rodem z komiksów grozy, przedstawiającym Salomona Morela z dymiącym pistoletem w dłoni na tle drutów kolczastych i czerwonego nieba. „Kat Gułagu PRL. Salomon Morel” – brzmiał podpis na dole okładki z wyeksponowanym imieniem i nazwiskiem oprawcy Polaków 261. Albo ta z sierpnia 2016 roku, którą zdobią przedstawiciele „żydokomuny”, z krzyczącym opisem: „Zdrajcy 1920. Szykowali Polsce piekło” 262. O niej też zupełnie wprost i bez cudzysłowu informowała okładka tygodnia „Do Rzeczy” z maja 2016 roku: „Żydokomuna czy chamokomuna”. Słowa te widniały na fotografii ukazującej w zbliżeniu twarz ortodoksyjnego Żyda, witającego uśmiechniętego czerwonoarmistę. Taki oto obrazek „przemilczanej kolaboracji” anonsował artykuł Piotra Zychowicza, który „niszczy polityczną poprawność” 263.
51Zychowicz jest redaktorem naczelnym „Historia. Do rzeczy” i to właśnie na łamach tego pisma, tygodnika „Do Rzeczy” oraz „Rzeczpospolitej” publikowane były jego artykuły, które ostatecznie złożyły się na książkę Żydzi. Opowieści niepoprawne politycznie. W jej wstępie autor oświadcza, że Polacy mają „niezdrowy stosunek do Żydów” i dzielą się na antysemitów oraz filosemitów, lecz on nie należy do żadnej z tych grup. Uważa Żydów „po prostu za ludzi” i jeśli już pasuje do nich jakieś uogólnienie, to „że są niezwykle interesujący”. Lojalnie również uprzedza czytelników, iż w swojej książce podejmuje tematy niezwykle drażliwe, niekiedy drastyczne oraz stawia tezy obrazoburcze i szokujące. Jest to jednak zrozumiałe, wszak pisze o sprawach niewygodnych zarówno dla Żydów, jak i dla Polaków 264. Wystarczy jednak rzut oka na spis treści, by odkryć cały ten sztafaż ze wstępu jako asekurację. To przecież o dokonanych przez Żydów mordach, zbrodniach, zdradach i spiskach z ich udziałem, „przemilczanej kolaboracji”, żydowskich szmalcownikach, żydowskich kapo, paktowaniu z Adolfem Eichmannem oraz rozmaitych innych nieprawościach, które mają oni na swoim koncie, traktuje niemal w całości książka Zychowicza. Rozmowa z Aliną Skibińską, Chłopi mordowali Żydów z chciwości, to w zasadzie jedyny fragment – listek figowy – rzeczywiście dla Polaków niewygodny w tej liczącej ponad 450 stron publikacji reklamowanej jako „najbardziej kontrowersyjna książka autora Obłędu ’44”.
52O ile we wszystkich przywołanych dotychczas winach Żydów widać wyraźnie również backlashowe konstruowanie kontekstów, o tyle na osobną uwagę zasługuje kilka innych przykładów ich ustanawiania. Wśród nich bez wątpienia istotne miejsce zajmuje opowieść o stosunkach polsko-żydowskich w dwudziestoleciu międzywojennym. Nie jest ona zresztą szczególnie nowa, lecz w Polsce po Jedwabnem szczególnie użyteczna. Skoro bowiem do ewentualnego udziału Polaków w mordowaniu Żydów doprowadziło wszystko inne, tylko nie wszechobecny i sączący się zewsząd przedwojenny antysemityzm, to za wszelką cenę próbuje się go z przedwojnia wymazać, rozbroić, zbagatelizować.
53Jednym z takich zabiegów jest próba dowiedzenia, że w istocie nie był to żaden antysemityzm, lecz polsko-żydowski konflikt na tle ekonomicznym. Uzasadniony, mający racjonalne podstawy w teorii ograniczonych zasobów, łatwy więc do wyjaśnienia i zrozumiały. Narracja taka należy w Polsce do sfery oczywistości, toteż kiedy z dniem 1 września 2012 roku IPN uruchomił stronę internetową „Truth About Camps” adresowaną do świata, w którym pisze się o polskich obozach, jej zastosowanie najprawdopodobniej nikogo nie zaskoczyło. Właśnie o „podłożu ekonomicznym” jako głównej przyczynie „napięć” polsko-żydowskich pisze na tej stronie profesor Jan Żaryn 265. Dla historyka Żyd w tamtym czasie to przede wszystkim „konkurent”, o czym wspominał w artykule rozgrzeszającym endecję z antysemityzmu pod apologetycznym tytułem Endecja – cenne dziedzictwo. Wskazywał w nim, że w latach trzydziestych coraz wyraźniej dawały o sobie znać „sprzeczne interesy ekonomiczne między warstwą żydowskich kupców i polskich wytwórców”. W jego opinii obóz narodowy „próbował te napięcia łagodzić”, a zarazem wykorzystać je politycznie do budowania poparcia wśród chłopów i rzemieślników. „Ta polityka – kontynuował – mobilizowała niestety do aktów antyżydowskich, często również z użyciem pięści. Pamiętajmy jednak, że bojówki partyjne organizowali też zarówno Żydzi, jak i polskie ugrupowania lewicowe” 266.
54Jan Żaryn sprawnie ominął nie tylko całą antysemicką ideologię endecji, służący jej upowszechnianiu konglomerat prasowy, antysemickie ustawodawstwo etc., lecz także przemoc, która nie sprowadzała się tylko do użycia pięści. Na zasadzie symetrii przywołał natomiast jakieś bliżej nieokreślone żydowskie bojówki, z którymi ciosy wymieniały te endeckie. Jeśli miał na myśli powoływane przez Żydów grupy samoobrony przed atakami polskich nacjonalistów i faszystów, to zdecydowanie inaczej powinien rozłożyć akcenty. Zrobił to jednak w sposób idealnie pasujący do teorii polsko-żydowskiego konfliktu ekonomicznego, w której z pola widzenia znika przemoc grupy dominującej wobec mniejszościowej i podporządkowanej. Pozostają zaś dwie najwyraźniej równe sobie, targane antagonizmem grupy, a ich wzajemna przemoc zostaje zbilansowana. Myśmy mieli swoje bojówki i Żydzi je mieli – o tym właśnie w jednym zdaniu Żaryn „przypomniał” swoim czytelnikom.
55W sposób poniekąd analogiczny, choć zdecydowanie sprytniejszy i bardziej zawoalowany, postanowili rozgrzeszyć obóz narodowy z antysemityzmu również twórcy filmu Betar z 2010 roku. Jego scenariusz napisał i wystąpił w roli eksperta Piotr Gontarczyk 267, a za reżyserię odpowiada Robert Kaczmarek. Betar to świetnie zrealizowany dokument, oparty na licznych materiałach archiwalnych, dynamiczny i wciągający. Jak wynika z samego tytułu, opowiada o Betarze, czyli żydowskim skrajnie prawicowym, syjonistycznym ruchu młodzieżowym, utworzonym w 1923 roku. Jak trafnie zauważyła Anna Zawadzka we wnikliwej analizie tego filmu:
Betar – reprezentował jedyny typ żydowskości, który był do zaakceptowania dla polskiego nacjonalizmu. Po pierwsze, byli to także nacjonaliści. Po drugie, organizowali emigrację, co pokrywało się z licznymi pomysłami polskiej sceny politycznej na „rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Po trzecie, byli antykomunistyczni, a w Polsce komunizm był i anty-antysemicki, i zakazany. Po czwarte, byli bezkrytyczni wobec polskiego nacjonalizmu i nie występowali przeciwko antysemityzmowi – oddolnemu czy odgórnemu 268.
56Wszystko to tłumaczy stosunek do Betaru polskich narodowców przed wojną, lecz nie wyjaśnia nagłego i nieoczekiwanego zainteresowania nim dzisiaj ze strony polskiej prawicy, w tym pomysłu Gontarczyka i Kaczmarka na film właśnie o tej organizacji. Anna Zawadzka nie pozostawia cienia wątpliwości, z jakich powodów w ogóle powstał, o czym w istocie opowiada i jakie są jego funkcje w polskiej polityce historycznej. Do jego głównych zadań należy rozgrzeszenie Polaków z antysemityzmu, ukazanego jako „odpowiednik żydowskiego nacjonalizmu”, który to nacjonalizm był w tamtym czasie – według Gontarczyka – trendem europejskim. Przedstawienie polskiego nacjonalizmu jako zrozumiałej reakcji na nadreprezentację Żydów w różnych zawodach i – to znowu słowa Gontarczyka – „liczne problemy z Żydami”. Ponadto, jak odnotowuje Zawadzka, „film ten pokazuje antysemityzm jako postawę zrozumiałą dla samych Żydów”. Na ekranie jeden z nich „w imieniu wszystkich Żydów bierze odpowiedzialność za antysemityzm. Człowiek ten mówi: rozumieliśmy postawę Polaków, nie uważaliśmy tego za antysemityzm” 269.
57W filmie tym ani razu nie pada natomiast słowo „faszyzm”, by uniknąć nazwania tak polskich nacjonalistów bądź przypadkiem nie naprowadzić odbiorców na taki trop myślenia. Zdecydowanie za to wybrzmiewa oskarżenie komunistów o kontrolowanie i fałszowanie historii zarówno w Polsce, jak i w Izraelu, i to nie tylko w odniesieniu do historii samego Betaru. „Za przedwojennymi betarowcami Gontarczyk – to raz jeszcze Zawadzka – przedstawia narrację komunistyczną jako po pierwsze fałszywą, a po drugie zwycięską. W efekcie przyjęcia powyższego twierdzenia za prawdziwe musimy konsekwentnie uznać, że narracja o antysemityzmie polskim jest także narracją komunistyczną, a zatem nieprawdziwą. Wszak bohaterowie filmu żadnego antysemityzmu w Polsce nie widzieli. Była to zatem – i jest – jedynie propaganda komunistyczna” 270.
58Dyktowanych przez antysemityzm rozmaitych działań dyskryminacyjnych, które dotyczyły Żydów w Polsce przed wybuchem wojny, z pewnością nie dostrzegł także profesor Wiesław Jan Wysocki z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Pisze wbrew faktom, że w dwudziestoleciu międzywojennym „Polska w niczym nie ograniczyła praw Żydów; nie został wydany ani jeden restrykcyjny akt ustawowy lub administracyjny” 271. To oczywiście przykład kompromitującej ignorancji, ale na uwagę zasługuje jeszcze inna osobliwa narracja podjęta w celu bagatelizowania problemu antysemityzmu. Można ją streścić słowami, że w sumie to wcale nie było z tym antysemityzmem tak źle, skoro mogło być gorzej. Tak właśnie pisze na przykład cytowany już wielokrotnie Marek Jan Chodakiewicz, podkreślając, że antysemityzm wprawdzie w Polsce dawał o sobie znać, ale nigdy nie miał charakteru rasistowskiego, a poza tym nie był ludobójczy 272. W tym relatywizującym tonie wypowiada się także Marek Wierzbicki w książce Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Wychodzi on z założenia, że władze państwowe formalnie stworzyły Żydom w przedwojennej Polsce optymalne warunki „rozwoju we wszystkich dziedzinach życia”. Jeśli w praktyce zaczęły ich dotykać jakieś ograniczenia i dyskryminacja, to dokładnie takie same jak inne mniejszości narodowe i grupy społeczne za rządów sanacji. To jednak dopiero preludium. „Niewątpliwym plusem przedwojennej rzeczywistości – kontynuuje swoje rozważania – zauważalnym dopiero w kontekście działań okupanta sowieckiego i niemieckiego w czasie II wojny światowej, był brak jakiejkolwiek próby eksterminacji Żydów ze strony władz państwowych” 273.
59Polacy zatem mogą odważnie patrzeć w lustro, a Żydzi powinni okazywać im wdzięczność. Granice dopuszczalności tego rodzaju kuriozalnych sądów w polskiej historiografii ewidentnie zostały w ostatnich latach radykalnie przesunięte. Świadczy o tym również książka Ewy Kurek poświęcona stosunkom polsko-żydowskim w latach 1939– 1945, w której rozgrzesza Polaków z antysemityzmu i unieważnia sam problem jego istnienia. Analogicznie do Żaryna, Chodakiewicza, Wierzbickiego i wielu innych stwierdza, że polscy antysemici wprawdzie nie przepadali za Żydami, ale był to antysemityzm „typu ekonomiczno-kulturowo-politycznego, który nigdy nie propagował pozbawiania Żydów życia”274. Był on wprawdzie „krzykliwy” oraz „ekonomicznie uciążliwy”, lecz w porównaniu z jego innymi europejskimi wersjami ten polski antysemityzm „był śmieszny”, a polscy antysemici „nie mieli (…) nic wspólnego z zagładą Żydów” 275. Szmalcownictwo i ujawnianie Niemcom miejsc, gdzie ukrywali się Żydzi, „tworzą listę najcięższych polskich grzechów wobec mordowanych Żydów”, niemniej przypisywanie antysemityzmu szmalcownikom „jest wielkim nieporozumieniem i obraża polskich antysemitów” 276.
60Cały wywód Kurek na temat stosunków polsko-żydowskich został jednak podporządkowany tezie, że Żydzi na ten „śmieszny” antysemityzm sobie zasłużyli, podobnie jak zapracowali na obojętność Polaków wobec Zagłady. Nigdy nie byli lojalnymi obywatelami państwa polskiego, nie identyfikowali się z jego losem, zachowywali „tradycyjną programową izolację”, byli obcym żywiołem 277. Według Kurek byli w Polsce po prostu „cudzoziemcami”, o czym wielokrotnie wspomina w swojej książce. Warto na chwilę oddać jej głos. „Żydzi polscy egzaminu z obywatelskości nie zdali. Uznając, że walka o odzyskanie niepodległości wspólnego niegdyś państwa nie jest sprawą żydowską, Żydzi polscy zachowali się nie jak obywatele Rzeczpospolitej, lecz jak cudzoziemcy. Cudzoziemcami zwano ich więc w dwudziestoleciu międzywojennym i jako cudzoziemców postrzegano w latach II wojny światowej” 278. Albo:
Relacje pomiędzy obywatelem demokratycznego kraju a państwem zakładają, z grubsza rzecz biorąc, wzajemność praw i obowiązków. Podobnie było w przedwojennej Polsce. Każdy obywatel Państwa Polskiego, także polski Żyd, otrzymywał od państwa określone prawa i brał na siebie określone prawem obowiązki względem tegoż państwa (…). Tymczasem Żydzi polscy, domagający się maksymalnego zakresu praw obywatelskich, nie poczuwali się do wypełniania obywatelskich obowiązków względem Państwa Polskiego. Nie uważali, że lojalność względem Państwa Polskiego i walka o niepodległość Polski jest żydowską obywatelską powinnością – wobec Państwa Polskiego zachowywali się więc jak cudzoziemcy 279.
61Za to nowatorskie i odważne podejście do tematu chwalił Ewę Kurek na łamach czasopisma „Glaukopis” Marek Jan Chodakiewicz. W recenzji jej książki pisał, że uniknęła „tak charakterystycznego dla wielu myślenia stadnego”, a jej praca jest „wyjątkowa właśnie dlatego, że historyczka poszybowała wysoko poza szablony” 280. O ile zachwyt Chodakiewicza jest zrozumiały, o tyle jeśli abstrahować od zaproponowanej przez Kurek oryginalnej teorii Żydów jako „cudzoziemców”, nie do końca zgodne z prawdą jest to, na co zwraca uwagę recenzent. Od czasu debaty jedwabieńskiej interpretacje wyjaśniające konflikty polsko-żydowskie (czyt. antysemityzm) za pomocą teorii konfliktu kulturowego między chrześcijańską a żydowską cywilizacją przeżywają istny renesans w historiografii polskiej 281. Dotyczy to zarówno okresu międzywojennego, jak i czasów wojny, o czym Chodakiewicz sam powinien wiedzieć najlepiej, głosząc zbliżone tezy. Na temat wojennych losów Żydów i ich postawy Ewa Kurek napisała jednak znacznie więcej.
62Powołując się na żydowskie źródła, najczęściej na Adama Czerniakowa i Emanuela Ringelbluma, doszła do wniosku, że getta w latach 1939–1942 za zgodą Niemców zbudowali sami Żydzi i były one w istocie „autonomicznymi prowincjami żydowskimi”. Powstały „w wyniku realizacji określonych żydowskich założeń politycznych wymagających kompromisów z Niemcami, a nie były narzuconą przez Niemców formą represji”282. To dzięki nim Żydzi „po raz pierwszy od ponad dwóch tysięcy lat zbudowali zręby struktur żydowskiej państwowości, z którymi świat, zwłaszcza Polacy, musieliby po zakończeniu wojny jakoś się liczyć” 283. Ich budowa i podjęcie współpracy z Niemcami były aktem zdrady państwa polskiego. „Polacy – pisze Kurek – wybrali walkę z Niemcami i zbudowali konspiracyjne Polskie Państwo Podziemne. Polscy Żydzi wybrali współpracę z Niemcami i zbudowali na polskich ziemiach autonomiczne prowincje żydowskie. Między obiema formami państwowości nie było punktów styczności” 284. Podczas gdy w pierwszych latach okupacji najbardziej zagrożeni byli Polacy, Żydzi w swoich „autonomiach” cieszyli się swobodą „z wolną sobotą, żydowskimi tramwajami, własną pocztą, policją, teatrami, restauracjami”. W myśl realizowanej już przed wojną idei „programowej izolacji” także podczas wojny strzegli oni granic swoich „autonomii”. Chrześcijanie, jak pisze Kurek, nie byli „mile widzianymi gośćmi zarówno w przeddzień, jak i w czasie trwania zagłady” 285. Więcej, „w autonomii warszawskich Żydów w okresie przed zagładą przygotowywane były plany obrony getta przed atakiem Polaków”, których los pozostawał dla Żydów zupełnie obojętny 286. Byli oni skoncentrowani na sobie i „nie ogłaszali żałoby, nie przerywali koncertów, nie zamykali teatrów, nie opuszczali restauracji i nie biegli na ratunek Polakom tylko dlatego, że Niemcy unicestwiali ich w łapankach, egzekucjach i osadzali w obozach koncentracyjnych” 287.
63Podążając taką logiką myślenia, Ewa Kurek oskarżyła również Żydów o kolaborację z Niemcami i uwikłanie w tryby Zagłady – zinstytucjonalizowaną kolaborację 288. Obszernie pisze o tym w rozdziale zatytułowanym „Poza granicą solidarności Żydów”, a jej kluczowe dowody nie są nowe, gdyż wskazuje oczywiście judenraty i policję żydowską w gettach. Stawia także tezę, że „pewne wzorce zachowań społeczności żydowskich wobec hitlerowskich Niemiec datują się jeszcze z okresu przed wybuchem drugiej wojny światowej” 289. Tak czy inaczej, wszystko to prowadzi ją do wniosku, iż „problem współpracy Żydów europejskich z władzami hitlerowskich Niemiec przy zamordowaniu żydowskiego narodu stanowi klucz do zrozumienia zagłady w ogóle, a do zrozumienia zagłady polskich Żydów w szczególności”. Na tej podstawie stawia pytanie, „czy Niemcy zdołaliby wymordować sześć milionów europejskich Żydów, gdyby nie fakt, że właśnie wśród Żydów znaleźli gorliwych współpracowników i wykonawców swych zbrodniczych planów” 290.
64Mnożenie dalszych cytatów z wywodów Ewy Kurek nie jest konieczne. Publikacja jej książki nie umknęła uwadze i spotkała się z krytyczną oceną 291. Sformułowane w niej sądy nadal jednak powracają z różnych stron do centrum polskiego dyskursu publicznego po Jedwabnem. Można się było o tym przekonać choćby przy okazji wspomnianej już wcześniej 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim. Natomiast z okazji 75. rocznicy utworzenia „Żegoty” w dodatku historycznym „Gazety Polskiej” został opublikowany artykuł Tomasza Panfila zatytułowany Świat patrzy i milczy. Jego autor, wykładowca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz pełniący wtedy obowiązki naczelnika Biura Edukacji Narodowej w oddziale IPN w Lublinie, podzielił się z czytelnikami swoimi refleksjami na temat Holokaustu, choć jego specjalnością jest heraldyka. Być może wyczuł ducha czasu i postanowił się włączyć w realizację projektu wielkiej zmiany narracji; wszak jednym z centralnych projektów badawczych realizowanych nadal przez IPN są stosunki polsko-żydowskie w latach 1918–1968. „Celem projektu – czytamy – jest także zmiana istniejącej narracji historycznej w kontekście relacji polsko-żydowskich z dominującego obecnie nurtu badania postaw Polaków wobec Żydów na rzecz badania również postaw Żydów wobec Polaków i państwa polskiego” 292.
65Tomasz Panfil napisał między innymi, że „[p]o agresji Niemiec na Polskę sytuacja Żydów nie wyglądała bardzo źle. Wprawdzie władze okupacyjne objęły ich nakazem pracy, nakazały noszenie opasek z gwiazdą Dawida, obciążyły potężnymi podatkami, rozpoczęły wyznaczanie stref tylko dla Żydów, ale jednocześnie zezwoliły na tworzenie judenratów, czyli organów samorządu” 293. Podczas gdy Żydzi korzystali z nadanego im przywileju i zajęci byli organizowaniem własnej samorządności, Polacy zostali „pozbawieni wszelkiej możliwości organizowania się”, a polskie elity podlegały eksterminacji. Innymi słowy Polacy mieli gorzej, a Żydzi lepiej, co oczywiście nie jest bez znaczenia w kontekście rywalizacji o pierwszeństwo w cierpieniu. „Represje wobec Żydów narastały wolniej, ale nieubłagalnie”, w nowo powstających gettach zaś policja żydowska i judenraty „bardziej służyły Niemcom niż rodakom gorliwością, kupując sobie najpierw przywileje, a potem również życie”. Nie mogąc liczyć na swoich pobratymców, Żydzi „zaczynali rozumieć, że największą szansę na przeżycie daje wyrwanie się z gett i szukanie schronienia wśród Polaków”, z którymi do wybuchu wojny – w historii według Panfila – stosunki układały się świetnie. Autor artykułu antysemityzm trywializuje i sprowadza do sporów o miedzę, krowę, powodzenie w interesach, różnice religijne i „kształt nosa”. Polacy nie są nim skażeni, a podczas wojny pozostają zupełnie impregnowani na antysemicką propagandę okupanta i powszechnie ratują Żydów. Z antysemityzmu Panfil ocenzurował nawet znaną ulotkę „Protest” autorstwa Zofii Kossak-Szczuckiej, z której w treści jego artykułu pozostała już tylko bierność świata wobec Holokaustu i niezgoda na nią zabierających głos Polaków katolików 294.
66Wizja historyka z IPN nie jest zatem szczególnie oryginalna. Zasadniczo podpisał się on pod narracją skądinąd dobrze już znaną i zadomowioną. Bulwersować może oczywiście to, że słowa te padły z ust urzędnika państwowego, aczkolwiek i to nic nowego, jeśli się uwzględni, co dotychczas na tematy związane z zagładą Żydów publicznie mówili inni przedstawiciele polskich władz, choćby w osobie minister edukacji Anny Zalewskiej. Zresztą to właśnie ona, już po publikacji artykułu na łamach „Gazety Polskiej”, odznaczyła Tomasza Panfila medalem Komisji Edukacji Narodowej. Po długim milczeniu IPN odciął się od treści jego artykułu i w oficjalnym komunikacie polecił mu większą troskę o zasady rzetelności naukowej 295. Żadne inne konsekwencje Panfila jednak nie spotkały.
67Jego artykuł zwraca uwagę z jeszcze innego powodu. Otóż można tam odnaleźć również dowód pewnej znamiennej dla backlashu po Jedwabnem strategii dyskursywnej, a mianowicie sygnalizowanego już we wstępie przejmowania/przechwytywania słów z języka „odpominania” przeszłości. Są to zawsze słowa dla tego języka właściwe, kluczowe i znaczące. Niekiedy mają status terminów naukowych, choć często przysługuje im wyłącznie nadany sens symboliczny. Tak czy inaczej, chodzi o ich przejęcie i zmianę znaczenia, a tym samym pozbawienie pierwotnej siły oddziaływania lub zdeprecjonowanie. Oto przykłady.
68Po publikacji książki Jana Tomasza Grossa i debacie jedwabieńskiej słowo „sąsiedzi” w kontekście zagłady Żydów i stosunków polsko-żydowskich nabrało w Polsce bez wątpienia zgoła innego znaczenia niż wcześniej. Posługiwanie się nim nie jest neutralne, a jego przejęcie w kontrze do Sąsiadów służy jego odczarowaniu i odzyskaniu przynajmniej bezpiecznej pozycji świadka Zagłady. Nie bez przyczyny zatem posłużył się nim Tomasz Panfil w śródtytule swego artykułu, w którym pisze, że przedwojenne drobne polsko-żydowskie niesnaski w „sytuacji ekstremalnego zagrożenia” przestały się liczyć i górę wziął „chrześcijański obowiązek pomocy bliźniemu” 296. Nie przez przypadek we wstępie do wydanego przez IPN zbioru artykułów Z dziejów stosunków polsko-żydowskich w XX wieku jego redaktorki napisały: „Coraz częściej w badaniach przyjmuje się nie tylko optykę ofiary i kata, ale także biernego obserwatora – sąsiada” 297.
69Badaczki nawiązują rzecz jasna do słynnej triady Raula Hilberga zawartej w tytule jego książki Sprawcy, ofiary, świadkowie, w którego polskim tłumaczeniu ginie specyfika angielskiego słowa „bystander” i biernych obserwatorów zastępują świadkowie. Tę fundamentalną w badaniach nad Holokaustem triadę próbuje się Polsce również przechwycić i bezpiecznie adaptować, o czym może świadczyć na przykład osobliwy sposób dowodzenia zaprezentowany przez Krzysztofa Jasiewicza. Zwraca on uwagę, że „doskonale” nadaje się ona do zastosowania w odniesieniu do czasu okupacji sowieckiej w Polsce w latach 1939–1941. „Wykonawcami – pisze – są Sowieci i ich kolaboranci, zapewne w dużej części Żydzi, ofiarami – Polacy, biernymi świadkami – pozostali niekolaborujący Żydzi wraz z częścią Białorusinów i Ukraińców”. W opinii Jasiewicza zaś sam termin „bystander”, ukuty przez „historiografię żydowską”, równie „doskonale” opisuje postawę Żydów żyjących obok i osobnym rytmem. Żydów nieuczestniczących zupełnie w życiu państw narodowych, wykazujących brak „zainteresowania sprawami nie-żydowskich sąsiadów”, co tłumaczy powody niechęci do nich „w różnych czasach i na różnych terytoriach”.
70Gdy podąża się za wywodem Jasiewicza, nadchodzi jednak moment, w którym ci bierni, stojący z boku żydowscy obserwatorzy przestają być pasywni.
Żydowski „bystander”, który za sprawą Sowietów gwałtownie się aktywizuje – wychodzi masowo na ulice, by witać ich wojska, tłumnie bierze początkowo udział w ich „mitingach”, jest widoczny w swojej gorliwości w różnych segmentach sowieckiego systemu, wyraża swoją aktywność także w powszechnych słownych zaczepkach i docinkach wobec Polaków (i nie tylko), to właśnie ta nowość i metamorfoza, która rzuca się w oczy niczym czerwień ubraniowa zamiast normalnego koloru. Odejście Żydów od tradycyjnej postawy „bystandera” stanowi novum i istotę zmian [podkreślenie autora] i tak dramatycznie staje się widoczne ze wszystkimi stąd wynikającymi konsekwencjami na przyszłość 298.
71Zasługującym na osobne potraktowanie zabiegiem retorycznym, również dającym o sobie znać po debacie jedwabieńskiej, jest unikanie w polskim dyskursie publicznym terminu „pogrom” do nazywania wydarzeń, wobec których jego użycie jest jak najbardziej adekwatne. Stale obecna i kontynuowana tego rodzaju praktyka jest widoczna przede wszystkim w odniesieniu do nazywania i opisywania pogromu kieleckiego, ale nie tylko. „Zajścia”, „wydarzenia”, „wypadki”, „ekscesy”, „wybryki”, „zamieszki” – to kluczowe eufemizmy tego wokabularza. Istotna jest, na co zwraca uwagę Witold Mędykowski, „próba zrozumienia, czy to są tylko synonimy, czy też ich użycie jest próbą unikania słowa «pogrom» i – przez użycie innych – nadania wydarzeniom niższej rangi, choć de facto są one pogromami. Przez użycie innych terminów niekiedy próbuje się nie tylko zmniejszyć rangę wydarzenia, lecz również skierować czy odwrócić uwagę czytelnika na inne czynniki sprawcze niż rzeczywiste” 299.
72Gdy pod auspicjami IPN ukazał się w 2006 roku pierwszy tom studiów i dokumentów opatrzony tytułem Wokół pogromu kieleckiego, podniosły się głosy sprzeciwu i zapanowała konsternacja – wszak w tytule pojawiło się mozolnie rugowane słowo, a dodatkowo pozbawiono je dystansującego cudzysłowu. Niezgodę na takie jego użycie najwyraźniej antycypował ówczesny prezes IPN Janusz Kurtyka, który w przedmowie tłumaczył:
W tytule niniejszej książki zdecydowaliśmy się utrzymać słowo „pogrom” – mimo iż nie oddaje ono w pełni istoty dramatu kieleckiego. Ważnym elementem tego dramatu był z pewnością klimat społeczny w tym miejscu i w tym czasie. Kształtowały się bardzo skomplikowane relacje pomiędzy ocalałymi z Holokaustu lub powracającymi z ZSRR Żydami a Polakami, którzy po brutalnej okupacji niemieckiej musieli odbudowywać swoje życie w warunkach nowej okupacji – sowieckiej – i rodzącej się pod jej patronatem rodzimej dyktatury komunistycznej. Skutkiem ubocznym tych procesów była demoralizacja społeczeństwa i zanik poszanowania dla ludzkiego życia. „Pogrom żydowski” – haniebna strona tradycji politycznej carskiej Rosji – zwykle przeprowadzany był z inspiracji lub z udziałem czarnosecinnych czynników oficjalnych i przy czujnej obecności Ochrany. Słowo „pogrom” zachowaliśmy zatem i w tytule niniejszej książki, bowiem w tragedii kieleckiej prowokacyjna inspiracja ze strony NKWD lub UB nie jest niemożliwa 300.
73Skoro w toku przeprowadzonego przez IPN śledztwa nie udało się potwierdzić tezy o prowokacji, o czym jasno mówi zamieszczone w książce postanowienie o jego umorzeniu, Kurtyka nie zdołał uniknąć pretensji o terminologiczne nadużycie. „Dlaczego (…) tom wydany przez ważną instytucję państwową finansowaną przez polskiego podatnika nosi w tytule słowo «pogrom»?” – pytała publicystka „Naszego Dziennika” w artykule na pierwszej stronie gazety. Z tym samym pytaniem musiał się zmierzyć Jan Żaryn w rozmowie z dziennikarzem „Tygodnika Solidarność” 301. Może właśnie dlatego, nauczony doświadczeniem po reakcjach na publikację pierwszego tomu Wokół pogromu kieleckiego, historyk Jacek Żurek zdecydował się na cudzysłów w tytule własnego tekstu zamieszczonego w drugim tomie studiów i dokumentów IPN wydanym w 2008 roku 302.
74Problemów natomiast niewątpliwie uniknął historyk Leszek Żebrowski, który w Encyklopedii „białych plam” opracował hasło „kielecka prowokacja”. Pisał w nim: „W publicystyce w stosunku do tych wydarzeń coraz częściej stosowana jest nazwa «pogrom», jednakże zarówno ówczesne władze komun[istyczne], jak i opozycja i podziemie niepodległościowe określały je jako «prowokację»; z uwagi na ich przebieg, tło, znaczenie i zacieranie śladów przez władze komun[istyczne], które przez ponad 40 lat nie dopuszczały do ich rzetelnego zbadania, ten termin jest bardziej adekwatny” 303.
75Stosowanie różnorodnych strategii sztafażu językowego, by pogromów na Żydach nie nazwać po imieniu i poniekąd wymazać to słowo z języka opisu, nie dotyczy rzecz jasna tylko pogromu kieleckiego. Używanie ich jest wyraźnie widoczne w odniesieniu do innych pogromów w czasie wojny i po jej zakończeniu, co ma na celu między innymi oczyszczenie choćby NSZ, WiN, AK oraz innych formacji zbrojnych z odium antysemityzmu. O zabiegach tych mówią wiele już tytuły prac niektórych historyków, próbujących na różne sposoby wymazać pogromy z historii Polski. Oto przykłady: Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Parczewie 5 lutego 1946 r. 304, Ejszyszki. Pogrom, którego nie było. Epilog stosunków polsko-żydowskich na Kresach (1944–1945) 305, Pogrom, którego nie było. Rzeszów, 11–12 czerwca 1945 r. 306
76Obwinianie Żydów, przenoszenie odpowiedzialności za polskie zbrodnie na żydowskie ofiary, konstruowanie równie wygodnych jak fałszywych kontekstów, przejmowanie pewnych słów i odwracanie ich znaczenia, unikanie innych – wszystko to po Jedwabnem współtworzy w Polsce zestaw urządzeń z repertuaru backlashu i doskonale służy rewizjonizmowi historycznemu. Skoro bowiem o żadnym współudziale Polaków w zagładzie Żydów nie może być mowy, to skąd w ogóle takie krzywdzące supozycje? Odpowiedzi na to pytanie dostarczają obecne w polskim dyskursie publicznym rozmaite teorie spiskowe. Niektóre pojawiły się jeszcze w toku debaty jedwabieńskiej, choćby ta, na mocy której oskarżenie o zbrodnię w Jedwabnem i współudział w Holokauście miało na celu zmuszenie Polski do spełnienia wysuwanych przez Żydów roszczeń majątkowych. O Jedwabnem pisano wówczas jako o „dobrym geszefcie” 307, „holokaust-geszefcie” 308, „żydowskiej hucpie” czy też „finansowym zamachu na Polskę” 309. Nadto w opinii części uczestników debaty nie było dziełem przypadku, że sprawa Jedwabnego ujrzała światło dzienne w momencie, gdy w Polsce toczyła się dyskusja o kształcie ustawy reprywatyzacyjnej310. Tak czy inaczej, na różne sposoby próbowano dowieść, że za Sąsiadami stoi w istocie „przedsiębiorstwo holokaust”.
77To wpisane w cudzysłów określenie nie zostało wymyślone przez polskich publicystów, choć w debacie jedwabieńskiej cieszyło się dużą popularnością. Ojcem chrzestnym terminu „przedsiębiorstwo holokaust” (ang. Holocaust industry) jest amerykański politolog pochodzenia żydowskiego Norman Finkelstein, który od lat dowodzi, że Zagłada stała się „niezastąpionym orężem ideologicznym” służącym wspieraniu interesów finansowych i politycznych Izraela oraz amerykańskich Żydów. Zgodnie z jego naczelną tezą „przedsiębiorstwo holokaust”, niecnie wykorzystując pamięć i tragedię ofiar Holokaustu, stara się na zagładzie Żydów zarabiać i aktualnie dąży „do wyłudzenia pieniędzy od Europy w imieniu «potrzebujących ofiar holokaustu»” 311. Opatrzona licznymi przypisami książka Normana Finkelsteina, zatytułowana właśnie Przedsiębiorstwo holokaust, ukazała się w Polsce w 2001 roku, a on sam jako autor użytecznej teorii od początku debaty stał się niekwestionowanym autorytetem wielu spośród jej uczestników. Pełnił funkcję „dobrego Żyda”, który w naukowy sposób demaskuje zakulisowe działania swoich współbraci i odkrywa ich rzeczywiste intencje 312. Z tego względu na Finkelsteina się powoływano, cytowano jego opinie i traktowano jako eksperta od „przedsiębiorstwa holokaust” 313. „Rzeczpospolita” opublikowała nawet z nim wywiad oraz artykuł jego autorstwa, w którym tłumaczył, czym owo „przedsiębiorstwo” jest i jak funkcjonuje. Swój wywód rozpoczął od stwierdzenia, że „Sąsiedzi mają łatwo rozpoznawalny znak firmowy Przedsiębiorstwa Holokaust” 314.
78Jego teorie nadal nie straciły w Polsce na popularności, wręcz przeciwnie. Wysiłkiem rozmaitych publicystów zostały wprowadzone do obiegu i dobrze ugruntowane. Finkelstein wielokrotnie gościł później na łamach polskiej prasy, choćby w wywiadach udzielonych dla „Rzeczpospolitej” czy dla „Historia do Rzeczy”, w których zasadniczo powtarzał swoje tezy 315. Znalazł też w Polsce twórczych naśladowców, by wspomnieć o Pawle Lisickim i wpisanej przez niego w polski kontekst wykładni „religii Holocaustu”. Ten znany dziennikarz zawarł ją w opublikowanej w 2016 roku i wspomnianej wcześniej książce Krew na naszych rękach. Religia Holocaustu i tożsamość Europy, za którą otrzymał Główną Nagrodę Wolności Słowa przyznaną przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich. Czytelnicy już ze wstępu mogą się dowiedzieć, z jakich powodów w ogóle powstała. Zrodziła się z niezgody Lisickiego na pomawianie Polaków o współudział w Zagładzie, a nazwisko Jana Tomasza Grossa pada już w drugim zdaniu. Jest także wyrazem sprzeciwu wobec takiej wizji II wojny światowej, gdy jest ona postrzegana przez pryzmat Zagłady i z pola widzenia znikają inne niż żydowskie ofiary, zwłaszcza polskie. Książka ma też na celu obronę chrześcijaństwa przed niesprawiedliwymi oskarżeniami o sianie antysemityzmu.
79We wstępie Lisicki wyjaśnia również, co kryje się pod pojęciem „religii Holocaustu”, którą zostały zainfekowane zachodnie elity intelektualne. Otóż jego zdaniem opiera się ona na czterech dogmatach. Po pierwsze, na wyjątkowości Zagłady na tle innych ludobójstw i uznaniu, że Żydzi byli bardziej niewinnymi ofiarami niż inni ludzie. Po drugie, na założeniu, że nawet jeśli głównymi organizatorami Holokaustu byli Niemcy, to uczestniczyła w nim „cała ludzkość”, Niemcy zaś tylko zrealizowali marzenie „milionów zwykłych ludzi”. Po trzecie, źródłem tego marzenia było chrześcijaństwo, które zaraziło „ludy wrogością do Żydów”. Po czwarte, co wynika z trzech pierwszych dogmatów, wszyscy ludzie, w tym ci, którzy sami cierpieli pod okupacją niemiecką, mają krew Żydów na rękach. Dotyczy to zwłaszcza Polaków, podwójnie przez „religię Holocaustu napiętnowanych”: jako katolicy i jako mieszkańcy kraju, gdzie Zagłada się dokonała 316. Nadto „sukces [tej religii] ma dla Polaków, dla polskiej pamięci skutki dramatyczne. Polacy mogą być albo sprawiedliwymi ratującymi Żydów (to jednak tylko przywilej nielicznych), albo współsprawcami, biernymi lub czynnymi, zbrodni (to przeznaczenie ogółu, który mógł zabijać, przyglądać się biernie zabijaniu, udawać, że nie widzi, wreszcie korzystać z zabijania). Dla polskiej osobnej pamięci, dla polskich ofiar, które ginęły niezależnie od Żydów, w ogóle w takim ujęciu nie ma miejsca” 317.
80Według Lisickiego teoria Finkelsteina, w której ramach sakralizacja Holokaustu służy jako instrument prowadzący „do wzbogacenia się pewnych środowisk żydowskich”, a wywoływanie poczucia winy jest formą szantażu, to zbyt proste wyjaśnienie motywów przyświecających oskarżeniom Polaków o współudział w Zagładzie. Nie odmawia mu jednak racji i dostrzega zależność między „kolejnymi falami roszczeń” a pojawiającymi się oskarżeniami. Nie do końca również go przekonuje mające leżeć u podstaw tych oskarżeń rozumienie „religii Holocaustu” – z jej dogmatem o wyjątkowości Holokaustu i powszechnym współudziale w niej innych narodów – jako jedynego spoiwa zagrożonej tożsamości żydowskiej. „Wszystkie te wytłumaczenia mogą być częściowo słuszne” – pisze. W jego opinii jednak przynajmniej równie istotnym motywem oskarżeń o współudział w Zagładzie ferowanych przez środowiska żydowskie „jest swoista chęć odegrania się”, a może „wręcz zemsty na chrześcijaństwie” 318. Na tej podstawie Lisicki wyprowadza wniosek, że „Polacy znaleźli się w wyjątkowo trudnym położeniu”. Po pierwsze, w sposób szczególny musi ich boleć oskarżanie chrześcijaństwa.
Polskość i katolicyzm są tak mocno związane, tak sobie bliskie, tak głęboko wzajemnie spokrewnione, że nie sposób wręcz wyobrazić sobie, co miałoby się stać z polskością, gdyby się okazało, że duchowa podstawa, źródło życia, korzeń, na którym państwo i naród przez lata i wieki się opierały, był wewnętrznie zepsuty i chory. Postawienie chrześcijaństwa w stan oskarżenia, uznanie, że w samym swym źródle było skażone i pełne nienawiści, musi się odbić na wartości polskiego idiomu. Uderzając w Kościół i jego moralny autorytet, podcina się korzeń, z którego wyrosła polska kultura, specyficzna polska cywilizacja 319.
81Po drugie, „trudne położenie” Polaków wynika z tego, że jest im „najtrudniej dostosować się do nowego, holocaustiańskiego paradygmatu”. Na tle innych państw europejskich zbyt żywa jest bowiem w Polsce pamięć o własnych licznych ofiarach, by oddać Żydom pierwszeństwo, uznać aksjomat wyjątkowości Holokaustu i przez jego pryzmat postrzegać II wojnę światową. To natomiast jest nie tylko źródłem oporu wobec tej świeckiej religii, lecz także stanowi zagrożenie dla jej istnienia, ponieważ „[s]am fakt cierpienia polskiego na tak wielką skalę” pokazuje, jak absurdalne są jej dogmaty. Innymi słowy, polskie ofiary są po prostu dla „religii Holocaustu” niewygodne 320. Jak jednak dowodzi Lisicki, „w dyskursie holocaustiańskim” są one niewygodne z jeszcze innego powodu: „nawet jeśli ogólna liczba polskich ofiar była mniejsza niż żydowskich, w pewnych okresach i w pewnych miejscach je przerastała. Co więcej, o ile sprawcami zbrodni na Żydach byli niemieccy naziści i ich pomagierzy, to Polacy ginęli z rąk przedstawicieli obu totalitarnych reżimów” 321.
82Aby dobrze zrozumieć sens tych słów, wystarczy wczytać się w wywody Lisickiego zawarte na wcześniejszych stronach. Otóż jego zdaniem „ideologowie holocaustiańscy” próbują na różne sposoby pomijać problem udziału Żydów w budowaniu komunizmu i ich odpowiedzialności za zbrodnie tego systemu. Samo jego dostrzeganie przez innych piętnują jako antysemityzm. Na mocy „religii Holocaustu” status ofiar ma rozgrzeszać Żydów z popełnionego przez nich zła. „Odwołanie się do Holocaustu ma działać niczym woda chrztu dla chrześcijan – raz na zawsze zmywa wszelką odpowiedzialność za zło przeszłości” – stwierdza Lisicki 322. Żydom ma wystarczać pamięć o własnych krzywdach i nic ich nie może splamić. „Nawet Żydów komunistów, nawet tych, którzy dokonywali mordów i organizowali masowe zbrodnie – w ostateczności są oni przecież potencjalnymi ofiarami Holocasustu. Albo Holocaust mógł ich dotknąć, albo robili wszystko, by go uniknąć – naznaczeni przez najgorszą zbrodnię w dziejach, mieli prawo dokonywać mniejszych. Przynależność do potomstwa Abla zmywa każdą winę” 323. Z tego względu „ideologowie holocaustiańscy” i ich pomocnicy „z góry już i a priori uwalniają Żydów od winy za – obok narodowego socjalizmu – najbardziej zbrodniczy i podły system władzy w XX wieku, który przyniósł śmierć milionom niewinnych. W tym sensie quasi-religia Holocaustu zapewnia też swoiste alibi moralne: nawet jeśli, mówią owi historycy, jacyś Żydzi byli komunistami, to nie miało to żadnego większego znaczenia” 324.
83Cała ta na wskroś antysemicka koncepcja Lisickiego opiera się głównie na obwinianiu Żydów i myśleniu spiskowym. Sprowadza się w istocie do tego, że Żydzi przy użyciu Holokaustu rezerwują sobie uprzywilejowany status pierwszeństwa w cierpieniu, odbierają Polakom prawo do mówienia o swoich ofiarach, oskarżeniami o współudział w Zagładzie mszczą się na chrześcijaństwie, odwracają uwagę od zbrodni „żydokomuny”, a niepochlebne opinie o sobie naznaczają piętnem antysemityzmu. Dotychczas jednak Polacy nie dali sobie narzucić dogmatów „religii Holocaustu”, o czym Lisicki pisze z dumą:
Mimo kilku już prób rozbicia polskiej pamięci i narzucenia holocaustiańskiego dyskursu w naszym kraju na razie się to nie udało. Wysiłki Jana Tomasza Grossa i wspierających go mediów spełzły na niczym. Być może dlatego, że w przypadku Polaków przyjęcie quasi-religii Holocaustu musiałby pociągać za sobą nie tylko mutację własnej tożsamości narodowej i religijnej, ale też wyrzeczenie się pamięci o własnych ofiarach i zapomnienie o należnej im czci. Przelana za Polskę krew wciąż daje, paradoksalnie, siłę, wciąż pozwala chodzić z podniesioną głową. Ta moralna siła, którą czerpiemy z przeszłości, z grobów, gdzie spoczywają spaleni, rozstrzelani, uduszeni, zagłodzeni lub zamordowani w inny sposób przez niemieckich nazistów i Sowietów Polacy, wciąż pozwala się opierać ekspansji holocaustianizmu 325.
84W snuciu tego rodzaju teorii Lisicki nie jest w Polsce osamotniony. Wątek „religii Holocaustu”, która zastąpiła „historyczną perspektywę w postrzeganiu Zagłady”, jest obecny w retoryce ks. Waldemara Chrostowskiego 326. Na temat instrukcji obowiązujących żydowskich historyków zajmujących się Holokaustem pisał cytowany już wcześniej Krzysztof Jasiewicz. W sprawie „przemysłu walki z antysemityzmem” i walki z polską tradycją, która to walka przysparza międzynarodowego poklasku, o czym najlepiej świadczy przykład Jana Tomasza Grossa, wiele do powiedzenia miał Bronisław Wildstein 327. Przed panoszącym się od lat sześćdziesiątych „szczególnie żarłocznym” paradygmatem opartym na tezie o wyjątkowości Zagłady, szerzącym fałszywe koncepcje i propagującym „szokujące stereotypy dotyczące Polski i Polaków”, przestrzegał Marek Jan Chodakiewicz. W opinii tego ostatniego za kształt tego paradygmatu, który „leży u podstaw znakomitej większości konfliktów polsko-żydowskich w czasach obecnych”, odpowiadają środowiska uniwersyteckie zauroczone postmodernizmem, dekonstrukcją i psychoanalizą. Środowiska, dla których prawda nie ma żadnego znaczenia 328. Z jeszcze innym wyjaśnieniem powodów oskarżania Polaków o antysemityzm i współudział w Zagładzie, choć na równie spiskową nutę, zapoznali się mieszkańcy Jedwabnego.
85Otóż w drugiej połowie września 2017 roku z inicjatywy związanego z PiS burmistrza tego miasta Michała Chajewskiego odbyła się dyskusja „Niemiecki mord na Żydach 1941” 329. W gronie zaproszonych przez burmistrza panelistów znaleźli się Krzysztof Wyszkowski (Kolegium IPN), historyczka dr Ewa Rogalewska (IPN Białystok) oraz dyrektor oddziału IPN w Białymstoku Piotr Kardela. To właśnie z jego ust zgromadzeni w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury usłyszeli, z jakim to brzemiennym w skutki pomówieniem ze strony Żydów mają do czynienia i dlaczego. Piotr Kardela dowodził bowiem, że obciążenie Polaków „rzekomym” współudziałem w Zagładzie nie zrodziło się wraz z publikacją Sąsiadów, lecz sięga korzeniami lat sześćdziesiątych minionego wieku, zwłaszcza w środowiskach amerykańskich Żydów z Jerzym Kosińskim na czele, który „szkalował naród i dobre imię każdego Polaka”. Powołując się na meldunki komunistycznego wywiadu, dyrektor białostockiego oddziału IPN tłumaczył, że „złośliwa dla Polaków opinia, iż Polacy nie udzielali pomocy Żydom w czasie okupacji”, a nadto ich prześladowali, była już wtedy lansowana w USA i niestety przebiła się do międzynarodowej opinii publicznej. „Głównym źródłem tej propagandy – wskazywał winnych na podstawie cytowanych meldunków – byli sami Żydzi, którym udało się przeżyć okupację, a którzy doznali być może pewnych przykrości lub braku należytego zainteresowania się ich niedolą w okresie okupacji ze strony Polaków”. Ci sami Żydzi, kontynuował, „o doznanej życzliwości i pomocy, dzięki której najczęściej przeżyli okupację, zdążyli zapomnieć, a przykrości pamiętają”.
86Tematu jednej z wielu tych „przykrości”, czyli wymordowania Żydów z Jedwabnego, na spotkaniu w ogóle nie podjęto. Dzięki temu Krzysztof Wyszkowski zyskał czas na spokojne rozważania o niedoszacowanej liczbie polskich Sprawiedliwych, agenturalnej działalności Lecha Wałęsy i komunizmie jako „chorobie tak strasznej”, że posiew jej kłamstwa nie ominął nawet IPN. Kończył wszelako z optymizmem: „Od 2015 roku mamy inny rząd, mamy innego prezydenta i zmienia się Instytut Pamięci Narodowej. Zmienia się kierownictwo IPN w Warszawie, zmienia się sytuacja w Białymstoku”.
87W kontekście zarysowanych teorii spiskowych sformułowane z kolei przez Bogdana Musiała oskarżenie Niemców o prowadzenie ofensywnej polityki historycznej, zmierzającej do rozmycia odpowiedzialności za Holokaust, czy też izraelskiej/żydowskiej polityki historycznej, zorientowanej na „bardzo mocne akcentowanie negatywnych postaw Polaków”, brzmi całkiem niewinnie 330. Ma zresztą wielu orędowników, którzy właśnie w tych przykładach wrogiej polityki historycznej widzą źródła fałszywych pomówień narodu polskiego. Bez wątpienia jednak wszystkie te narracje pozwalają tłumaczyć dotychczasowe dyskusje na temat współudziału Polaków w zagładzie Żydów, interpretować ich przebieg, wyjaśniać, dlaczego w ogóle do nich doszło i wskazywać, kto w istocie stoi za tymi szkalującymi supozycjami. Trudno również oprzeć się wrażeniu, że ich fabuła, scalona ze skądinąd znanych skrawków, stanowi utylitarny oręż mający służyć odrzucaniu wszelkich oskarżeń związanych ze współudziałem Polaków w Zagładzie. Innymi słowy, teorie te to nie tylko eksplanans codziennego użytku, lecz także tarcza i miecz na przyszłość.
Rejestry wyparcia i odrzucenia
88Interesujących symptomów backlashu po debacie jedwabieńskiej dostarczają badania opinii publicznej przeprowadzone w latach 2001– 2017. Wprawdzie tylko niektóre z nich dotyczyły bezpośrednio jej skutków dla zmiany świadomości społecznej, ale poddano im również rezultaty dyskusji, do których doszło w efekcie publikacji Strachu i Złotych żniw, a dotyczących współudziału Polaków w zagładzie Żydów oraz powojennych pogromach i mordach. Poza tym Polaków pytano, co sądzą o dotychczasowych wielkich debatach publicznych, rekonstruowano treść polskiej pamięci o II wojnie światowej oraz cyklicznie przyglądano się polskiemu antysemityzmowi. Przechodząc od szczegółu do ogółu, warto pokrótce zreferować wyniki tych badań i sprawdzić, co konkretnie można z nich wyczytać w kontekście backlashu.
89Z badań przeprowadzonych przez CBOS w sierpniu 2001 roku, w momencie, kiedy debata jedwabieńska została już niemal na dobre zakończona, wynika, że informacja o zbrodni na Żydach z lipca 1941 roku dotarła do 90% Polaków. Spośród tego grona 32% badanych wskazało na Niemców jako jej jedynych i bezpośrednich sprawców, 14% na Niemców wspomaganych przez Polaków, 4% na Polaków zmuszonych przez Niemców, 8% na samych Polaków, 3% „być może Polaków”, innych sprawców (np. Rosjan) wskazało 5% respondentów, ale 33% badanych w ogóle nie potrafiło ich wskazać 331. Podsumowując skumulowane kategorie odpowiedzi na pytanie „Kto, Pana(i) zdaniem, był sprawcą tej zbrodni?”, autorka raportu odnotowała: „Jeśli weźmiemy pod uwagę całą badaną zbiorowość dorosłych mieszkańców Polski, a nie tylko tych, którzy słyszeli o zbrodni, to okazuje się, że na obecnym etapie śledztwa IPN ponad jedna czwarta (28%) przypisuje sprawstwo mordu wyłącznie niemieckim okupantom, jedna szósta (17%) uznaje współsprawstwo Niemców i Polaków, a jedna dziesiąta (10%) obarcza winą wyłącznie Polaków” 332.
90Pytanie o sprawców zbrodni w Jedwabnem pojawiło się również w sondażu przeprowadzonym przez TNS OBOP w listopadzie 2002 roku. W raporcie podsumowującym uzyskane wyniki zwrócono uwagę, że połowa badanych (50%) nie potrafiła udzielić na nie odpowiedzi, a dla większości Jedwabne było zbrodnią bardziej obciążającą Niemców niż Polaków – twierdziło tak łącznie 49% badanych. Raptem 1% wskazało na miejscowych Polaków bez udziału Niemców, 9% na Polaków zachęconych przez Niemców, natomiast 14% na Niemców przy pomocy Polaków. Można zatem powiedzieć, że w 2002 roku na Polaków jako dobrowolnych uczestników zbrodni w Jedwabnem, a nie zmuszonych przez Niemców (tak uważało 17%), wskazało łącznie 24% pytanych 333. Na zlecenie „Gazety Wyborczej” badania te zostały przez TNS OBOP powtórzone w lipcu 2011 roku, czyli w 70. rocznicę jedwabieńskiej zbrodni. „Te same pytania – na co zwrócił uwagę Antoni Sułek – zadane przez ten sam ośrodek czynią porównania w czasie szczególnie wartościowymi, gdyż nie pozwalają tłumaczyć zaobserwowanych zmian ani różnicami w sformułowaniu pytań, ani różnicami w praktykach badawczych ośrodków” 334. Jakie zmiany zaszły więc po upływie niemal dekady?
91Bez wątpienia zwiększył się odsetek badanych, którzy na temat sprawców zbrodni w Jedwabnem wyrobili sobie zdanie – z 50 do 54%. Analogicznie jednak jak w roku 2002 jako jej bezpośrednich sprawców znacznie częściej wskazywano Niemców niż miejscowych Polaków (49%). Przybyło zarazem badanych twierdzących, że dokonali jej sami Niemcy bez udziału Polaków (z 9 do 15%), a zarazem tych, którzy wskazywali, iż zbrodni dopuścili się miejscowi Polacy bez udziału Niemców (z 1 do 5%). W ciągu dekady zdecydowanie zwiększyła się również liczba respondentów, którzy o Jedwabnem w ogóle „nie słyszeli” – z 6 do 12% 335. Porównując wyniki obu tych badań, Antoni Sułek odnotował, że poglądy na temat sprawstwa zbrodni „stają się coraz bardziej zdecydowane, kategoryczne, schematyczne”, a tym samym ubywa odpowiedzi wskazujących na współsprawstwo zbrodni Niemców i Polaków 336.
92Po Sąsiadach kolejnym aktem w sporze o postawy Polaków wobec Zagłady i stosunek do Żydów tuż po wojnie stała się dyskusja wywołana ukazaniem się Strachu Jana Tomasza Grossa. Wówczas właśnie TNS OBOP przeprowadził badania mające pokazać, jaki był wpływ dyskusji wokół tej książki na świadomość historyczną Polaków. Dlatego też zrealizowane zostały one w dwóch etapach. W styczniu 2008 roku, w momencie publikacji Strachu, a później w kwietniu 2008 roku, kiedy dyskusja już się zakończyła. Abstrahując od kluczowego pytania o jej wpływ na świadomość historyczną, z przeprowadzonych wówczas badań można wyczytać coś więcej. Poświęcono w nich bowiem uwagę między innymi stosunkowi Polaków do zagłady Żydów oraz roli Żydów we wprowadzaniu rządów komunistycznych w Polsce. Innymi słowy poszukując odpowiedzi o efekt Strachu, zapytano o współudział Polaków w Zagładzie i „żydokomunę”.
93W tej pierwszej sprawie poproszono badanych o odpowiedź na następujące pytanie: „Co jakiś czas w Polsce toczą się spory o Polakach i Żydach w czasie ostatniej wojny. Który z poglądów jest Panu(i) najbliższy?”. Oto jak odpowiedzieli na nie respondenci przed dyskusją wokół Strachu i po jej zakończeniu: „wielu Polaków ratowało Żydów, a nieliczni ich prześladowali” (43% – 47%); „wielu Polaków ratowało Żydów i wielu ich prześladowało” (17% – 19%); „nieliczni Polacy ratowali Żydów i nieliczni ich prześladowali” (12% – 12%); „nieliczni Polacy ratowali Żydów, a wielu ich prześladowało” (3% – 6%); „trudno powiedzieć” (25% – 16%) 337. Wyniki nie pozostawiają wątpliwości. Zdecydowanie dominował pogląd o dużej skali pomocy i marginalnym stopniu prześladowań. Dyskusja wywołana Strachem nie wpłynęła na weryfikację tego przekonania, raczej na wzmocnienie w postaci 4 punktów procentowych. Pogląd zupełnie przeciwstawny podzielała natomiast znikoma mniejszość badanych – 3% przed debatą i 6% po jej zamknięciu. Autorzy raportu tak oto podsumowali ten fragment badań: „Widać więc, że w momencie publikacji Strachu i rozpoczęcia kolejnej debaty na temat postawy Polaków wobec zagłady Żydów bardzo mała część społeczeństwa wyznawała przekonania autora książki w tym względzie, a większość wyznawała poglądy, w które książka była wymierzona. Równocześnie znaczna część społeczeństwa (29%) skłaniała się do poglądów «zrównoważonych» i sądziła, że w czasie wojny pomoc Żydom i ich prześladowania przez Polaków występowały podobnie często lub podobnie rzadko”338.
94W kontekście mitu „żydokomuny”, z którym Gross także polemizował w swojej książce, uznawszy go za konstrukt antysemicki, respondenci TNS OBOP skonfrontowani zostali z następującym pytaniem: „Niektórzy mówią, że po wojnie i później Żydzi bardzo przyczynili się do wprowadzenia w Polsce rządów komunistycznych. Czy Pan(i) sądzi, że tak było, czy że tak nie było?”. Udzielono na nie następujących odpowiedzi: „wiem, że tak było” (8% – 9%); „nie wiem, ale mogło tak być” (30% – 32%); „nie wiem, ale nie mogło tak być” (18% – 19%); „wiem, że tak nie było” (10% – 12%); „trudno powiedzieć” (34% – 28%) 339. Na podstawie uzyskanych wyników autorzy raportu zwrócili uwagę, że stosukowo niewielu Polaków obarczyło Żydów odpowiedzialnością za wprowadzenie w Polsce systemu komunistycznego, a mit „żydokomuny” nie panuje nad umysłami respondentów. To jednak bardzo optymistyczny wniosek, gdyż jeśli doda się odpowiedzi udzielone w ramach dwóch pierwszych zaproponowanych wariantów, to wówczas już 41% badanych mniej lub bardziej kategorycznie dawało mu wiarę i było co najmniej podatnych na jego oddziaływanie. Może właśnie dlatego autorzy raportu zdecydowali się na konstatację, że wprawdzie mit „żydokomuny” nie panuje nad umysłami Polaków, niemniej „strzępy różnych informacji historycznych oraz posiadane i spotykane w przestrzeni prywatnej i publicznej opinie raczej zachęcają niż zniechęcają do przyjmowania poglądu o istotnej roli Żydów we wprowadzeniu i umocnieniu w Polsce rządów komunistycznych” 340. Zaobserwowali również, że summa summarum debata wokół Strachu nie przyczyniła się do znaczących zmian i przewartościowań w świadomości historycznej Polaków.
95Trzy lata później TNS OBOP przeprowadził badania opinii publicznej post factum w odniesieniu do kolejnej dyskusji, wywołanej tym razem książką Jana Tomasza Grossa i Ireny Grudzińskiej-Gross Złote żniwa. Wprawdzie w mniejszym stopniu, ale toczyła się ona również wokół opublikowanych wówczas książek Barbary Engelking oraz Jana Grabowskiego, które dostarczały zupełnie nowej wiedzy o różnych formach współudziału Polaków w zagładzie Żydów 341. Z tego względu w sondażu z lipca 2011 roku poza pytaniami związanymi bezpośrednio z treścią Złotych żniw 342pojawiło się także ogólne pytanie o postawy Polaków wobec Zagłady, które w tym samym brzmieniu TNS OBOP stawiał już przy okazji Strachu. Wyniki jasno pokazały, iż dominujący pozostał pogląd, że „wielu Polaków ratowało Żydów, a nieliczni ich prześladowali”(47%). Przeciwny mu i głoszący, że „nieliczni Polacy ratowali Żydów a wielu ich prześladowało”, podzielała natomiast jeszcze mniejsza od poprzedniej liczba badanych (4%). Wskazania na inne z uwzględnionych w ankiecie poglądów nie zmieniły się w sposób znaczący 343.
96W omawianym sondażu pojawiło się jednak dodatkowe pytanie nawiązujące bezpośrednio do najnowszych ustaleń historyków, którego treść brzmiała: „Niektórzy historycy piszą, że za okupacji Polacy zamordowali lub wydali Niemcom i policji kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Czy z tego, co Pan(i) wie, tak było czy tak nie było?”. Respondenci udzielili następujących odpowiedzi: „tak było” (9%); „nie wiem, ale mogło tak być” (32%); „nie wiem, ale nie mogło tak być” (16%); „tak nie było” (19%); „trudno powiedzieć” (24%) 344. Wprawdzie odsetek przekonanych, że „tak nie było” był wyższy od tych, którzy z przekonaniem twierdzili przeciwnie, to biorąc pod uwagę całokształt odpowiedzi, autorzy raportu odnotowali, że „w Polsce ludzi, którzy wiedzą o takiej skali zbrodni lub ją dopuszczają (41%), jest jednak więcej niż tych, którzy o tym nie wiedzą lub to wykluczają (35%)” 345.
97Analizując wyniki badań mierzących efekt Złotych żniw oraz Strachu, cytowany już Antoni Sułek konstatował, iż dyskusje te nie wpłynęły na „najogólniejsze i nacechowane moralnie przekonania dzisiejszych Polaków o stosunku ówczesnych Polaków do ginących Żydów”. Poglądy obronne ujawniło dokładnie tyle samo badanych co wcześniej, natomiast orędowników tezy Grossa, że „nieliczni Polacy ratowali Żydów, a wielu ich prześladowało”, wręcz ubyło. Uwagę socjologa zwróciła „powszechność pozytywnych moralnie wyobrażeń Polaków o sobie”, które to wyobrażenia dotyczące postaw wobec Żydów podczas wojny nie są wrażliwe na wiedzę płynącą z książek Grossa i innych autorów. „Część ludzi – pisał Sułek – podtrzymuje te ogólne wyobrażenia, mimo że posiada lub przyjmuje wiedzę bardziej szczegółową, która stoi w sprzeczności z tymi wyobrażeniami” 346.
98Ważne i interesujące uzupełnienie badań wokół recepcji społecznej Sąsiadów, Strachu”, Złotych żniw oraz innych książek traktujących o współudziale Polaków w zagładzie Żydów stanowi badanie polskiej pamięci II wojny światowej przeprowadzone przez TNS OBOP w sierpniu 2014 roku. Jego wyniki zostały skonfrontowane z rezultatami analogicznego badania zrealizowanego przez TNS Pentor w 2009 roku na zlecenie Muzeum II Wojny Światowej. W kontekście minionych debat wśród wielu pytań postawionych w wywiadach bezpośrednich przez TNS OBOP dwa zasługują na szczególną uwagę. Pierwsze z nich brzmiało: „Czy Pana(i) zdaniem były w okresie II wojny światowej fakty lub wydarzenia, które przyniosły Polakom wstyd? Proszę wymienić kilka takich faktów lub wydarzeń”. Jak pokazują uzyskane wyniki, prawie dwóch na pięciu Polaków nie potrafiło się do niego jednoznacznie ustosunkować i wybrało odpowiedź „nie wiem, trudno powiedzieć” (38%). Dokładnie tyle samo udzieliło kategorycznej odpowiedzi „nie”, podczas gdy 24% wskazało „tak”. W 2009 roku „nie” odpowiedziało 36% badanych, „tak” 17%, a zdania nie miało 47% respondentów. Jedwabne i mordowanie Żydów jako wydarzenia wstydliwe dla Polaków wymieniło 3% badanych, a 1% wskazało ogólnie na antysemityzm i szmalcownictwo. Innymi słowy, tylko nieliczni spośród badanych potrafili spontanicznie przywołać takie wydarzenia 347.
99W drugim z tych pytań poproszono respondentów o wskazanie, jak ich rodacy zachowywali się podczas II wojny światowej. Z odpowiedzi wyłonił się obraz na wskroś pozytywny. Wyniki badań z 2014 roku pokazują, że w czasie okupacji Polacy przede wszystkim starali się przeżyć (86%), pomagali sobie nawzajem (86%), pomagali przeżyć wojnę Żydom (82%), byli zaangażowani w walkę z okupantem (84%), potępiali i zwalczali konfidentów oraz kolaborantów i donosicieli (73%), odmawiali współpracy z okupantem (66%). Czy byli obojętni wobec zagłady Żydów? „Bardzo rzadko” (29%), „raczej rzadko” (41%), „bardzo często” (3%), „raczej często” (14%). Czy wydawali Żydów okupantowi? „Bardzo rzadko” (33%), „raczej rzadko” (39%), „bardzo często” (2%), „raczej często” (12%) 348. Sumując odpowiedzi na pytania w powyższych dwóch kwestiach, można powiedzieć, że dla 70% badanych problem obojętności Polaków wobec zagłady Żydów w zasadzie nie istnieje, dla 72% zaś nie stanowi go denuncjowanie Żydów, a tym samym skazywanie ich na pewną śmierć. Pytanie o bezpośredni i samodzielny udział w mordowaniu Żydów nie zostało postawione. Otwierające sondaż pytanie brzmiało natomiast: „Gdy myśli Pan(i) o historii Polski w czasie II wojny światowej, co przychodzi Panu(i) przede wszystkim na myśl?”. O ile w 2009 roku 7% respondentów wskazało spontanicznie na zagładę Żydów, o tyle już kilka lat później zrobiło to raptem 4% badanych 349.
100Ślady backlashu można również znaleźć w badaniach nad antysemityzmem w Polsce przeprowadzonych przez zespół pod kierunkiem Ireneusza Krzemińskiego, w których wyraźnie wyodrębniono problematykę reprezentacji Zagłady w świadomości społecznej. Co ważne, pierwsze z nich zostały przeprowadzone w 1992 roku i następnie powtórzone w roku 2002, a zatem już po debacie jedwabieńskiej. Badania zrealizowała ta sama Pracownia Badań Społecznych w Sopocie, na zbliżonej próbie i przy wykorzystaniu podobnej ankiety, co czyni porównania bardziej miarodajnymi. Respondentów poproszono między innymi o ustosunkowanie się do polsko-żydowskiego bilansu wyrządzonego zła i doświadczonego dobra. Na pytanie, czego Polacy zaznali od Żydów, odpowiedziano najpierw w 1992 i później w 2002 roku: „więcej dobrego niż złego” (9% – 8,5%); „tyle dobrego, co złego” (45% – 51%); „więcej złego niż dobrego” (18% – 27%); „trudno powiedzieć” (28% – 13,5%). Na pytanie odwrotne, czego Żydzi doświadczyli od Polaków, padły zaś następujące odpowiedzi: „więcej dobrego niż złego” (38,5% – 41,5%); „tyle dobrego, co złego” (37% – 42,5%); „więcej złego niż dobrego” (7% – 6%); „trudno powiedzieć” (17,5% – 10%) 350.
101Poza logiką reguły wzajemności badanych skonfrontowano dwukrotnie również z pytaniem: „Czy Polacy mają powody do wyrzutów sumienia wobec Żydów?”. Oto jak w 1992 i 2002 roku wyglądał procentowy rozkład odpowiedzi: „zdecydowanie mają” (2% – 1,7%); „raczej mają” (7,8% – 10,7%); „raczej nie mają” (34,5% – brak takiej możliwości odpowiedzi w 2002 roku); „zdecydowanie nie mają” (33,4% – 71,5%); „trudno powiedzieć” (12% – 11,5%); „nie można odpowiedzieć na takie pytanie” (10,3% – 4,6%) 351.
102Na podstawie zaprezentowanych wyników badań widać wyraźnie, że po Jedwabnem wzrosła liczba respondentów, dla których Polacy nie mają powodów, by odczuwać wobec Żydów wyrzuty sumienia, nieznacznie spadł odsetek odpowiedzi, że „zdecydowanie mają”, ale zwiększyła się liczba badanych wskazujących, że „raczej mają”. Zmiany zaszły także w postrzeganiu rachunku dobra i krzywd, z którego po Jedwabnem jasno wynika, że Polacy doświadczyli ze strony Żydów więcej złego niż dobrego (wzrost o 9 punktów procentowych), a Żydzi doznali od Polaków więcej dobrego niż złego (wzrost o 3 punkty procentowe), natomiast odwrotną sytuację dostrzegało tylko 6% badanych (spadek o 1 punkt procentowy). Znaczące zmiany ujawniły się też w odpowiedziach na pytanie, kto bardziej ucierpiał podczas II wojny światowej – Polacy czy Żydzi? W 1992 roku na Żydów wskazało 46,1% badanych, a w 2002 zdecydowanie mniej, 38,3%. Na Polaków 6,2% w 1992, a 10,2% dziesięć lat później. Wzrosła również liczba odpowiedzi, że oba narody ucierpiały tak samo – z 32,3% do 46,9% 352.
103Komentując uzyskane wyniki, Ireneusz Krzemiński zwrócił uwagę, że pokazują one zdecydowane umacnianie wśród Polaków postaw narodowych i obronnych, co w jego opinii pozostawało w ścisłym związku z przeprowadzonymi dotychczas dyskusjami wokół Zagłady, sporami o symboliczne znaczenie byłego obozu w Oświęcimiu oraz debatą jedwabieńską. Pisał, iż nie ulega wątpliwości, że obraz Zagłady w świadomości społecznej Polaków
wcale nie ukształtował się tak, jakby można było się spodziewać po poruszających dyskusjach na temat losów polskich i żydowskich w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po niej. Co więcej, zmiany obrazu sytuacji sprzed 10 laty są doprawdy znaczące (…). Obecnie wnioski trzeba sformułować jako niemal odwrotne: przekonanie, że cierpienia Żydów i Polaków były takie same w latach wojny – jest całkowicie dominujące. Rzec by można: nie ma uznania dla cierpienia Żydów bez uznania cierpienia Polaków. Co więcej, postawy, nazwane przez nas postawami afirmacji narodowej, wyraźnie się nasiliły, łącznie z częstością przeświadczenia, iż Polacy cierpieli bardziej niż Żydzi. W tym sensie można powiedzieć, że wymowa wielkich debat publicznych okazała się w skutkach zaskakująca: wcale nie wniosła do świadomości społecznej elementów dobrze ugruntowanej wiedzy historycznej 353.
104Ów brak uznania przez Polaków wojennej gehenny Żydów, specyfiki Zagłady, skali zbrodni i liczby żydowskich ofiar Krzemiński wyjaśniał hipotezą o polsko-żydowskiej rywalizacji o pierwszeństwo w cierpieniu, w której stawką jest pozycja w oczach świata. To właśnie w niej socjolog dostrzegł główne przyczyny ujawnionych z całą mocą postaw obronnych i opisał ten mechanizm w następujący sposób: „nie można się zgodzić, aby Żydzi prezentowali się w świecie jako główne i jedyne niemal ofiary, skoro my, naród polski, cierpieliśmy nie mniej. Niechęć do przyjęcia przekonania o wyjątkowości żydowskiej Zagłady-Shoah służy upomnieniu się o to, by świat pamiętał również o polskich cierpieniach” 354.
105Przeprowadzone w kolejnych latach badania nad antysemityzmem nie tylko uzupełniły konstatacje Ireneusza Krzemińskiego, lecz można je także uznać za najbardziej miarodajne w rozpoznawaniu zjawiska backlashu. Zostały one podjęte w ramach Polskiego Sondażu Uprzedzeń przez Centrum Badań nad Uprzedzeniami będące jednostką Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zrealizowano je trzykrotnie: w 2009, 2013 i 2015 roku. W odróżnieniu od wszystkich poprzednich badań antysemityzmu, które stanowiły próbę rozpoznania skali jego występowania w Polsce w dwóch głównych postaciach, tj. antysemityzmu tradycyjnego oraz nowoczesnego (spiskowego), w tych badaniach uwzględniono również tzw. antysemityzm wtórny. Ten zaś, zgodnie z ustaleniami niemieckich badaczy, ma szczególne korzenie i osobliwe przejawy ściśle ze sobą skorelowane. Wynika z odpowiedzialności za własne postawy i czyny antysemickie w przeszłości oraz udziału w zagładzie Żydów, tudzież innych aktach wymierzonej w nich przemocy. Przejawia się natomiast w negowaniu tej własnej odpowiedzialności lub/i obarczaniu nią Żydów, odcinaniu się od historii Zagłady, zaprzeczaniu jej doniosłości jako wydarzenia historycznego oraz chęci zapomnienia o mrocznej przeszłości. Ponadto ważnym komponentem antysemityzmu wtórnego jest traktowanie Holokaustu jako instrumentu, za pomocą którego Żydzi dążą do uzyskania odszkodowań oraz czynią z niego oręż wywierania wpływu i zdobywania przewagi nad innymi narodami 355.
106Chcąc więc zmierzyć obecność i skalę jego rozpowszechnienia w Polsce, do sondażu przygotowanego przez Centrum Badań nad Uprzedzeniami wprowadzono cztery stwierdzenia zawierające podstawowe komponenty antysemityzmu wtórnego. Przybrały one następującą postać: „Odnoszę wrażenie, że Żydzi wykorzystują nasze wyrzuty sumienia”; „Denerwuje mnie, gdy dziś wciąż mówi się o zbrodniach popełnionych przez Polaków na Żydach”; „Żydzi chcą zdobyć od Polaków odszkodowania za coś, co w rzeczywistości uczynili im Niemcy”; „Żydzi rozpowszechniają pogląd, że Polacy są antysemitami”.
107Wyniki uzyskane we wszystkich trzech pomiarach w ramach Polskiego Sondażu Uprzedzeń jednoznacznie pokazują, że antysemityzm wtórny utrzymuje się na wysokim poziomie. Już w 2009 roku Polaków zdecydowanie denerwowało przypominanie zbrodni na Żydach (62,53%), wielu uważało, że Żydzi dążą do uzyskania od nich odszkodowań (63,09%), blisko połowa badanych oskarżała Żydów o rozpowszechnianie poglądów na temat polskiego antysemityzmu (47,95%), również przekonanie o tym, iż Żydzi wykorzystują wyrzuty sumienia Polaków, znalazło całkiem licznych zwolenników (35,69%)356. Powtarzane w kolejnych latach sondaże nie przyniosły żadnych istotnych zmian w opiniach charakterystycznych dla antysemityzmu wtórnego 357. Autorzy raportu podsumowującego wyniki Polskiego Sondażu Uprzedzeń z 2015 roku odnotowali, że jego poziom od kilku lat jest w zasadzie zbliżony, różnice w średnich „nie są istotne statystycznie”, a rozpowszechnienie tego typu postaw w Polsce pozostaje „względnie stałe w czasie” 358.
108Przyglądając się uważnie wynikom badań uzyskanym w ramach Polskiego Sondażu Uprzedzeń, badacze i badaczki sformułowali na ich podstawie kilka interesujących wniosków. Przede wszystkim odnotowali, że zarówno w wypadku antysemityzmu wtórnego, jak i spiskowego daje o sobie znać nieznaczne ich powiązanie z poziomem wykształcenia, wiekiem oraz poglądami politycznymi badanych osób 359. Przeczy to zatem stereotypowym wyobrażeniom na temat leciwego „ciemnego ludu” w roli dyżurnego zaplecza społecznego antysemityzmu w Polsce. W istocie jednak – tak wynika z sondażu – Polacy gorzej wykształceni, starsi i określający swoje poglądy polityczne jako „prawicowe” byli nieco bardziej skłonni do reprezentowania postaw antysemickich.
109Zaobserwowano natomiast istotną korelację pomiędzy wszystkimi formami antysemityzmu, choć najsilniejsza z nich dotyczyła antysemityzmu wtórnego i spiskowego. Dodatkowo, analizując wyniki badań nad antysemityzmem wtórnym, Marta Witkowska i Michał Bilewicz zwrócili uwagę, że bardzo wysoko są ze sobą skorelowane wszystkie konstytuujące go wypowiedzi. „Znaczy to tyle – pisali – że niechęć do przypominania o zbrodniach dokonanych przez Polaków jest niezwykle silnie związana z myśleniem o instrumentalizacji historii przez Żydów (…). Zarazem jednak antysemityzm wtórny (obejmujący niechęć do wspominania o zbrodniach i poczucie uprzedmiotowienia Holokaustu) jest silnie skorelowany z tożsamością opartą na cierpieniach – badani, którzy uważają, że Polacy ucierpieli w historii bardziej niż inne narody, są znacznie mniej chętni do ujawniania historii o zbrodniach dokonanych na Żydach i częściej uważają, że ujawnianie takiej historii służy jakimś instrumentalnym celom” 360. Z innych badań przeprowadzonych w Polsce wynika również, iż zarówno tożsamość oparta na cierpieniach (Polacy ucierpieli bardziej niż inne narody), jak i rywalizacja o pierwszeństwo w cierpieniu (Polacy nie ucierpieli mniej niż Żydzi) wyraźnie implikują przekonania i postawy antysemickie 361.
110Na podstawie badań ankietowych z 2012 roku 362, dotyczących opinii Polaków o zbrodni w Jedwabnem, Jowita Wiśniewska wykazała istnienie jeszcze innej korelacji, a mianowicie związku pomiędzy kwestionowaniem udziału w niej Polaków a podzielaniem twierdzeń właściwych dla wtórnego antysemityzmu. Właśnie ci spośród ankietowanych uważali bowiem na ogół, że Żydzi wykorzystują wyrzuty sumienia Polaków, irytowało ich samo podnoszenie tematu zbrodni popełnionych przez Polaków na Żydach, w zarzucaniu i nagłaśnianiu współudziału rodaków w Zagładzie dostrzegali żydowski plan uzyskania korzyści finansowych oraz oskarżali Żydów o rozpowszechnianie na świecie opinii o polskim antysemityzmie, o czym miał świadczyć przykład Jedwabnego i innych tego typu wydarzeń 363.
111Znaki i symptomy backlashu można odnaleźć również w innych przeprowadzonych dotychczas badaniach opinii społecznej, aczkolwiek już te przywołane pozwalają na sformułowanie istotnych wniosków. Wynika z nich bowiem jasno, że wbrew licznym publikacjom i dyskusjom na temat udziału Polaków w Zagładzie poziom wiedzy na ten temat jest znikomy i skrzywiony. Wbrew oczekiwaniom od czasu debaty jedwabieńskiej wzrasta nie tylko ignorancja wobec faktów historycznych, lecz także skłonność do ich odrzucenia oraz odwracania znaczeń. To właśnie po niej zwiększył się odsetek Polaków twierdzących, że Żydzi doświadczyli z ich strony więcej dobrego niż złego, a zmniejszył zwolenników tezy przeciwnej. To po publikacji Sąsiadów zdecydowanie wzrosła liczba Polaków, którzy nie mają powodów do odczuwania wobec Żydów wyrzutów sumienia. To po wielu innych publikacjach i dyskusjach przeważająca większość Polaków pytanych, czy II wojna światowa dostarcza jakichś powodów do wstydu, nie miała na ten temat zdania bądź odpowiadała przecząco, a tylko nieliczni potrafili spontanicznie wskazać na Jedwabne, mordowanie Żydów, szmalcownictwo czy antysemityzm. To również w kontekście badania pamięci o wojnie okazało się, że dla niemal dwóch trzecich respondentów nie istnieje problem bierności Polaków wobec zagłady Żydów ani ich denuncjowania. Sama Zagłada nie zajmuje zresztą szczególnego miejsca w polskiej pamięci o wojnie, lecz jest raczej lokowana poza kartami historii Polski. Od czasu debaty jedwabieńskiej systematycznie spada także liczba osób uznających Żydów za grupę, która podczas wojny ucierpiała najbardziej. O ile w 1992 roku sądziło tak jeszcze 46% badanych, w 2002 roku 38%, o tyle już w 2010 było to raptem 28% respondentów.
112Dla backlashu symptomatyczny jest także zestaw oskarżeń formułowanych pod adresem Żydów o ich rzekome winy wobec narodu polskiego. Już z wczesnych badań przeprowadzonych przez zespół Ireneusza Krzemińskiego wynika, że po publikacji Sąsiadów przybyło Polaków twierdzących, że od Żydów doświadczyli więcej złego niż dobrego. Na podstawie badań nad antysemityzmem wtórnym można się natomiast przekonać, iż w opinii respondentów to Żydzi stoją za przypominaniem o współudziale Polaków w Zagładzie, dążą bowiem do uzyskania odszkodowań, zajęcia pozycji świadczącej o przewadze moralnej etc. W tym celu wyciągają na światło dzienne takie wydarzenia jak Jedwabne bądź ogólnie stygmatyzują Polaków w opinii świata jako antysemitów. Tak czy inaczej, wina leży po ich stronie.
113Antysemityzm wtórny pozostaje ściśle skorelowany ze skłonnością do kwestionowania udziału Polaków w jedwabieńskiej zbrodni. Co ciekawe i na co zwrócił uwagę Antoni Sułek, im większe nadaje się jej znaczenie symboliczne, tym silniej prawda historyczna o tym wydarzeniu jest odrzucana 364. Antysemityzm wtórny jest jednak pochodną również innych dyskusji na temat współudziału Polaków w Zagładzie, którego Jedwabne w istocie stało się symbolem. Na zestaw konstytuujących go twierdzeń należy patrzeć jako na bezpieczny język artykulacji zwykłego antysemityzmu – jego dopuszczalną i poprawną politycznie wersję szczególnego użytku. Stanowi wręcz wygodne alibi dla antysemityzmu w przeszłości i teraźniejszości. Dodatkowo antysemityzm wtórny niesie w sobie postulat powrotu do Polski sprzed Grossa, do bezpiecznego Polin i Soplicowa 365. „Denerwuje mnie, gdy dziś wciąż mówi się o zbrodniach popełnionych przez Polaków na Żydach” – tak w 2015 roku twierdziła ponad połowa badanych Polaków (55,4%) 366. Przeszło dekadę wcześniej na pytanie, czy należy dalej mówić o cierpieniach zadanych podczas wojny przez Polaków innym, niemal 40% badanych odpowiedziało, że „trzeba przestać o tym mówić” 367. Ci inni to oczywiście nie tylko Żydzi, choć najprawdopodobniej głównie ich respondenci mieli na myśli. Najwyraźniej zatem wraz z upływem czasu postulat zamknięcia tematu także zyskuje zwolenników.
114O ile w interpretacjach formułowanych przez socjologów i psychologów społecznych rywalizacja w cierpieniu oraz przekonanie o szczególnym męczeństwie narodu polskiego mogą wyjaśniać brak uznania dla wyjątkowości cierpienia Żydów i Zagłady, o tyle nie tłumaczą reakcji odrzucenia wiedzy o współudziale w niej Polaków. Rację ma Antoni Sułek, który podkreśla, że ujawnione dotychczas fakty współudziału „uruchomiły procesy daleko wykraczające poza «rywalizację w cierpieniu»”. W opinii socjologa w części Polaków wzbudziły one żal, pewien rodzaj wstydu i współczucie dla Żydów, ale przez większość zostały odrzucone oraz „wzmogły lub wywołały niechęć lub nawet wrogość do Żydów” 368. Z perspektywy psychologii społecznej taka reakcja jest właśnie konsekwencją ujawnienia aktów przemocy, jakich Polacy dopuścili się w przeszłości. Przypominanie o nich wiąże się bowiem z odczuwaniem nieprzyjemnych emocji, takich jak wina, wstyd i żal, a przede wszystkim z „zagrożeniem wizerunku własnej grupy jako moralnej” 369. Skoro uznanie współudziału w Zagładzie zagraża samoidentyfikacji Polaków i tożsamości narodowej, to dostarczana na ten temat wiedza wywołuje reakcje w postaci wyparcia, odrzucenia, próby scedowania winy na okoliczności, innych czy wręcz ofiary. W sytuacji „zagrożonego egotyzmu”, czyli podważonego przez innych własnego preferowanego obrazu, zarówno grupy, jak i jednostki mają tendencję do ich atakowania 370. Retorsja ta nie musi jednak przybierać formy przemocy fizycznej. W wypadku backlashu po Jedwabnem skutkowała ona wysokim poziomem wtórnego antysemityzmu zarejestrowanym w Polskim Sondażu Uprzedzeń oraz rozmaitymi dyskursywnymi strategiami obwiniania Żydów.
115Analizując wnioski z badań formułowane przez socjologów i psychologów społecznych, można zauważyć, że backlash w świadomości społecznej jest w nich pewnym brakującym ogniwem opisu. Choć nie wprost, to jednak o nim właśnie niejednokrotnie mówią, rozpatrując w szerokim kontekście skutki debaty jedwabieńskiej i innych dyskusji związanych ze współudziałem Polaków w Zagładzie. Poszukując źródeł reakcji obronnej na procesy „odpominania” mrocznej przeszłości nie mają przecież wątpliwości, iż badania opinii społecznej nie zdają tylko raportu z poziomu wiedzy o Zagładzie i znajomości związanych z nią wstydliwych faktów. „Siła wyobrażeń o postawie Polaków w czasie Zagłady nie wynika po prostu z małej znajomości faktów, ale z powiązań tych wyobrażeń z polską tożsamością narodową. Wyobrażenia te wspierają Ego, a ono z kolei powstrzymuje zmiany wyobrażeń” – komentował wyniki badań Antoni Sułek. Zwrócił także uwagę, że wyobrażenia te są odporne na zmiany, a zarazem wysoce zmistyfikowane, ponieważ Polacy w sposób zmistyfikowany widzą swoją historię 371.
116Badacze i badaczki odnotowują istotny dysonans pomiędzy obecnością tematów związanych z Zagładą w mediach, debatach publicznych, tekstach kultury oraz edukacji szkolnej a postępującą ignorancją. Problem polega więc na tym, jaka wiedza w ostatecznym rozrachunku wprowadzana jest do społecznego obiegu. Jakie interpretacje są upowszechniane w przestrzeni dominującego dyskursu? Przede wszystkim zaś kluczowa jest odpowiedź na pytanie, czy nowa historia krytyczna w ogóle przenika do edukacji i czy znajduje odzwierciedlenie w treści podręczników szkolnych.
117Jolanta Ambrosewicz-Jacobs jest zdania, że w Polsce powstała luka między nową historią krytyczną a poziomem świadomości społecznej, coraz bardziej oddzielająca te dwie sfery. Luka, której nie wypełnia edukacja uznawana powszechnie za fundamentalny instrument kształtowania świadomości młodych pokoleń. Najlepszym tego dowodem jest zawartość podręczników szkolnych, w których na ogół nie uwzględnia się najnowszych wyników badań. Pomija je, ponieważ w przeciwieństwie do uniwersalnej i panującej narracji o Holokauście nowa historia krytyczna to mikrohistoria odsłaniająca wstydliwe fakty postaw lokalnych społeczności wobec skazanych na śmierć Żydów 372. Te natomiast próbuje się na różne sposoby wymazać lub zneutralizować.
118Na zawartość podręczników szkolnych można zatem spojrzeć jako na szczególny rejestr tej reprodukowanej niewiedzy i odrzucenia, a przede wszystkim instrument polityki historycznej wobec rozmaitych mikrohistorii ujawnionych w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Stanowią one po prostu niezwykle funkcjonalne urządzenie backlashu realizowanego pod kontrolą i auspicjami państwa 373. To przecież nie kto inny jak minister edukacji narodowej ustala podstawę programową i decyduje, które podręczniki zostaną dopuszczone do użytku szkolnego po ich uprzedniej weryfikacji przez specjalnie powoływanych recenzentów. Dopiero z tak sporządzonego wykazu dopuszczonych podręczników wyboru dokonują nauczyciele w porozumieniu z radą pedagogiczną oraz rodzicami i uczniami. Podręczniki nie są oczywiście jedynym źródłem wiedzy o przeszłości, z którego korzystają uczniowie, ale ich pozycja jest uprzywilejowana. Wynika z powszechnego wykorzystywania w szkołach, gdzie uczniowie są zobligowani do przyswojenia zawartych w nich informacji. Bez wątpienia daje to państwu wyjątkową władzę i kontrolę nad tym, w jaką wiedzę zostaną wyposażeni.
119W latach 1999–2001 problematyka związana z Holokaustem zaczęła być obligatoryjnie podejmowana we wszystkich typach szkół na lekcjach historii i języka polskiego. Właśnie w tym czasie Ministerstwo Edukacji Narodowej rekomendowało nauczycielom przedmiotów humanistycznych specjalnie stworzony program nauczania o historii i zagładzie Żydów 374. Od 2003 roku polecało również pierwszy w Polsce podręcznik szkolny w całości poświęcony genezie, realizacji i skutkom Zagłady autorstwa Roberta Szuchty i Piotra Trojańskiego 375. Wbrew obawom nie zatrzymało nauczania o Holokauście powołanie na stanowisko wicepremiera i ministra edukacji narodowej Romana Giertycha w 2005 roku po wyborach wygranych przez Prawo i Sprawiedliwość. Czarne scenariusze nie były wszakże pozbawione podstaw, gdyż ze względu na jego antysemickie i nacjonalistyczne poglądy można się było i tego spodziewać.
120Istotne zmiany przyniosła natomiast reforma systemu edukacji za rządów Platformy Obywatelskiej, kiedy to stanowisko szefowej MEN sprawowała Katarzyna Hall. Objęły one również nauczanie historii, a zasadnicza modyfikacja dotychczasowego trybu kształcenia polegała na przesunięciu najnowszej historii Polski, Europy i świata (od 1918 roku do dzisiaj) z trzeciej klasy gimnazjum do pierwszej liceum. Tym samym również z tematem Holokaustu uczniowie mieli się zetknąć na późniejszym etapie kształcenia. Przeciwko proponowanym zmianom wypowiedzieli się wówczas przedstawiciele różnych środowisk, historycy i nauczyciele. Wskazywali na drastyczne ograniczenie liczby godzin przeznaczonych na historię najnowszą, przestrzegali przed jej infantylizacją, podkreślali brak korelacji programu nauczania historii z programem nauczania języka polskiego, który uwzględniał literaturę doby wojny i dwudziestolecia międzywojennego 376. Wszyscy oni obawiali się wpływu planowanej zmiany na stan wiedzy polskiej młodzieży o II wojnie światowej i Zagładzie. Zaniepokojenie wyrazili również członkowie Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej, wskazując, że takie rozwiązanie będzie miało istotny wpływ na to, co uczniowie polskich szkół będą wiedzieć na temat dziejów współczesnych, a tym samym jak i czy w ogóle będą się orientować w ważnych dyskusjach o wydarzeniach z niedawnej przeszłości 377.
121Pod naporem krytyki MEN dokonało nieznacznych zmian w podstawie programowej, a problematykę związaną z Holokaustem włączyło na poziomie gimnazjalnym do przedmiotu wiedza o społeczeństwie. Została ona wpisana do działu „Patriotyzm dzisiaj”, w podstawie programowej do tego przedmiotu napisano zaś: „Uczeń: (…) wskazuje, odwołując się do Holokaustu oraz innych zbrodni przeciwko ludzkości, do jakich konsekwencji może doprowadzić skrajny nacjonalizm” 378. Z jakich powodów Holokaust znalazł się akurat w dziale „Patriotyzm dzisiaj”? Dla takiego rozwiązania próżno szukać w dokumentach ministerialnych jakiegokolwiek uzasadnienia. Nie ulega natomiast wątpliwości, że zagłada Żydów miała służyć wyłącznie jako jeden z możliwych przykładów ludobójstwa, do którego doszło w efekcie skrajnego nacjonalizmu. Już samo takie sproblematyzowanie tematu Holokaustu wypacza jego istotę i stanowi daleko idące uproszczenie. Służy bezpiecznej uniwersalizacji, lokuje zagładę Żydów poza historią Polski, usuwa z pola widzenia wiele ważnych zagadnień i trudnych dla Polaków tematów. Odnosząc się do treści tego zapisu w podstawie programowej, Robert Szuchta słusznie zauważył, że pomija on „wymóg stawiany przed uczniem, aby znał on i rozumiał zakres pojęcia Holokaustu, aby potrafił wskazać na jego części składowe i pojmował je jako całość” 379.
122Czego zatem z podręczników szkolnych do wiedzy o społeczeństwie oraz historii zakwalifikowanych przez MEN i wykorzystywanych w szkołach po debacie jedwabieńskiej można się dowiedzieć na temat postaw społeczeństwa polskiego wobec zagłady Żydów? Niewątpliwie nie udzielają one odpowiedzi na pytanie o źródła tych postaw, ponieważ na ogół pomija się w nich bądź neutralizuje problem antysemityzmu w dwudziestoleciu międzywojennym. Niekiedy jego istnienie autorzy i autorki bezpiecznie umiejscawiają poza Polską, gdzieś w Europie, Stanach Zjednoczonych, a najczęściej w Rosji, o czym mogą świadczyć następujące przykłady:
„Specyficzną formą myślenia nacjonalistycznego i rasistowskiego był antysemityzm rozpowszechniony szczególnie w Rosji oraz Austrii i Niemczech, a także we Francji (…). Awans społeczny i bogacenie się Żydów oraz ich duży napływ do wolnych zawodów (lekarze, adwokaci), w których stawali się konkurencją, powodował w krajach europejskich, a także w USA, rozwój antysemityzmu” 380.
„Odmianą rasizmu jest antysemityzm, czyli wrogość wobec Żydów. W przeszłości miał on podłoże religijne. Awersja do Żydów wynikała również z ich zamożności oraz odrębności kulturowej – ludność żydowska ulegała bowiem procesom asymilacyjnym tylko w niewielkim stopniu. W związku z tym dla wielu mieszkańców różnych państw Żydzi pozostawali ludźmi obcymi. Brak zrozumienia ich kultury, zwyczajów i obrzędów skutkował niechęcią, wrogością, a nawet nienawiścią. Dlatego Żydzi stanowili łatwy cel ataku społeczności coraz bardziej skłaniających się ku nacjonalizmowi. Po zbrodniach Holokaustu oraz powojennych migracjach współcześnie w Europie nie występują większe skupiska ludności żydowskiej. Mimo to antysemityzm jest w dalszym ciągu obecny w poglądach neonazistów oraz reprezentantów skrajnej prawicy. Często przybiera formę krytyki działania państwa izraelskiego w konflikcie z Palestyną oraz negatywnego wartościowania roli Żydów w historii poszczególnych państw” 381.
„Postawą negatywną jest także antysemityzm, czyli wrogie nastawienie w stosunku do osób pochodzenia żydowskiego. Źródeł antysemityzmu należy doszukiwać się w czynnikach religijnych (mówimy wtedy o antyjudaizmie) oraz w przesłankach etnicznych i ekonomicznych. Postawa ta była dość rozpowszechniona w Europie przed II wojną światową, kiedy w wielu krajach działały partie polityczne otwarcie głoszące hasła antysemickie. Za apogeum antysemityzmu należy uznać okres II wojny światowej i działalność III Rzeszy (…). Obecnie antysemityzm jest potępiany przez państwa, a także przez Kościół katolicki, mimo to rozwija się wśród ludności arabskiej i muzułmańskiej, co jest spowodowane głównie konfliktem izraelsko-palestyńskim” 382.
123Abstrahując od tej osobliwej geografii antysemityzmu, z przytoczonych fragmentów można również wyprowadzić wniosek, że Żydzi poniekąd sami generowali postawy antysemickie. Prowokowali otoczenie, różniąc się religijnie i kulturowo, niechętnie poddawali asymilacji, a poza tym byli zamożni, wykonywali pożądane przez innych zawody, co wzbudzało zazdrość i niechęć. Po wojnie natomiast antysemityzm stał się ekscesem w wykonaniu neonazistów i skrajnej prawicy, tudzież jest on kontynuowany przez Arabów i muzułmanów. O jego obecności w powojennej i współczesnej Polsce podręczniki nie informują.
124W sposób tendencyjny, a zarazem zachowawczy ich autorzy i autorki piszą natomiast o polskim antysemityzmie w czasach przedwojennych. We wszystkich poddanych analizie podręcznikach zdecydowanie dominuje narracja, jakoby wynikał on z polsko-żydowskiego konfliktu o podłożu ekonomicznym. Żydzi ukazywani są jako liczna mniejszość, której przedstawiciele zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem i handlem, a poza tym byli „nadreprezentowani” w wolnych zawodach, zwłaszcza w adwokaturze, bankach i profesjach medycznych, co oznacza, że zabierali miejsca pracy Polakom. Z podręczników można również się dowiedzieć, że w stosunku do odsetka Żydów w Polsce znajdowało się ich zbyt wielu także wśród studentów na uniwersytetach, co rodziło konflikty ze stroną etnicznie polską i uzasadniało ograniczenie ich liczby przy użyciu zasady numerus clausus. Wyjaśniając uczniom, na czym dokładnie ona polegała, autorzy jednego z nich bezkrytycznie odnotowali: „Numerus clausus: łac. zamknięta liczba. Zasada ograniczania liczby studentów uniwersytetów, motywowana przyczynami politycznymi lub czysto praktycznymi” 383.
125Z podręczników szkolnych można się też dowiedzieć, że Żydzi nie chcieli się w Polsce asymilować, na ogół stronili od kontaktów z Polakami i z własnego wyboru żyli w zamkniętych społecznościach. Państwo polskie natomiast stworzyło im komfortowe warunki rozwoju i egzystencji. Cieszyli się pełnią praw, wiedli bogate życie kulturalne oraz polityczne, mieli własne organizacje i samorządy. Za antysemicką propagandę i doświadczane przez Żydów akty przemocy odpowiedzialność w dwudziestoleciu międzywojennym jest przypisywana wyłącznie endecji. Mimo wszystko jednak, na co częstokroć zwraca się w podręcznikach uwagę, w porównaniu z tym, co równolegle działo się w Niemczech i Rosji, antysemityzm w Polsce nie był dla Żydów szczególnie dotkliwy. Władze występowały w ich obronie, gwarantowały prawa konstytucyjne i wspierały emigrację do Palestyny. Aby nie być gołosłownym, ponownie oddaję głos autorom i autorkom podręczników do historii i wiedzy o społeczeństwie:
„Nasilający się w społeczeństwie polskim antysemityzm miał głównie przyczyny ekonomiczne. Do ograniczenia roli Żydów w niektórych sferach życia społecznego, dążyła przede wszystkim Narodowa Demokracja” 384.
„Konflikt polsko-żydowski miał podłoże społeczno-gospodarcze. Wrogość wobec Żydów podsycali reprezentanci środowisk nacjonalistycznych. Dochodziło do bojkotów sklepów żydowskich, a nawet do napaści na przedstawicieli tej grupy narodowościowej. Przejawem ich dyskryminowania było np. tworzenie tzw. gett ławkowych dla studentów mających żydowskie pochodzenie. Władze akademickie i państwowe często reagowały na takie działania mało stanowczo. Jednak w Polsce w okresie międzywojennym konstytucyjne prawa tej grupy obywateli nigdy nie zostały podważone” 385.
„Kryzys ekonomiczny przyczynił się do wzrostu antysemityzmu wśród części Polaków. Jego zwolennicy najczęściej byli związani z ugrupowaniami prawicowymi. Uważali, że w Polsce jest zbyt wielu żydowskich kupców, bankierów, adwokatów, lekarzy. Chcieli ograniczyć liczbę żydowskich studentów. Wzywali do bojkotu żydowskich sklepów. Niekiedy antysemityzm przybierał ostrzejsze formy, takie jak wybijanie szyb, demolowanie sklepów oraz pobicia. Miał on jednak głównie podłoże ekonomiczne, a nie rasistowskie. Władze państwowe potępiały te zajścia. Udzielały też poparcia organizacjom syjonistycznym, które organizowały wyjazd polskich Żydów do Palestyny” 386.
„Żydzi przeważnie żyli w swoim środowisku, a kontakty z Polakami ograniczali do płaszczyzny gospodarczej – jako rzemieślnicy i handlarze. Zawiść polskiej ludności wzbudzali Żydzi, którzy zdobyli wyższe wykształcenie i wykonywali dobrze płatne zawody lekarzy i adwokatów. Mimo że część z nich została zasymilowana, to wciąż nie byli traktowani jako Polacy. Ugrupowaniem politycznym, które antysemityzm miało w swym programie, była Narodowa Demokracja. Władze państwowe, a zwłaszcza organizacje pozostające pod wpływem Narodowej Demokracji, prowadziły politykę, której celem było ograniczenie obecności ludności żydowskiej w życiu gospodarczym kraju, a przede wszystkim w handlu i rzemiośle. Endecy próbowali doprowadzić do bojkotu żydowskich kupców, głosząc hasło «Swój do swego po swoje» i pikietując przed sklepami. Popierano również emigrację, mając nadzieję, że w ten sposób zmniejszy się liczebność społeczności żydowskiej w Polsce” 387.
„Specyficzny charakter miały relacje polsko-żydowskie. Ludność żydowska zamieszkiwała głównie w miastach. Odgrywała znaczną rolę w życiu gospodarczym (zwłaszcza w handlu) oraz wśród niektórych kategorii pracowników umysłowych (np. adwokaci i lekarze). Sytuacja ta budziła zawiść i zarzuty o utrudnianie ludności polskiej awansu życiowego. Do konfliktów dochodziło często na wyższych uczelniach, gdzie młodzież żydowska stanowiła duży odsetek słuchaczy (ok. 24–28%). (…) Niektóre środowiska propagowały bojkot sklepów żydowskich. W Rzeczpospolitej jednak nigdy nie doszło do takich form prześladowania ludności żydowskiej, jakie w latach trzydziestych prowadzono w hitlerowskich Niemczech. Położenie Żydów w Polsce było także pod wieloma względami lepsze niż w państwie radzieckim, gdzie konfiskowano sklepy i warsztaty przedsiębiorców żydowskich oraz zamykano synagogi” 388.
„Odrodzone państwo charakteryzowało się równymi prawami, bez względu na narodowość, wyznanie. Mniejszości narodowe posiadały pełne prawa polityczne. Funkcjonowały liczne ugrupowania polityczne – niemieckie, białoruskie, żydowskie. Jeszcze w czasie zaborów w niektórych środowiskach wzrastała niechęć do Żydów. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sytuacja nie poprawiła się. Żydzi odgrywali ważną rolę zwłaszcza w handlu. Tylko w roku akademickim 1921/22 odsetek młodzieży pochodzenia żydowskiego na wyższych uczelniach wynosił 24%. Polacy domagali się ograniczenia liczby żydowskich studentów, a nawet całkowitego zakazu studiowania. Takie poglądy głosiła młodzież o poglądach narodowych. W II Rzeczpospolitej nie doszło do takich prześladowań jak np. w latach 30. w Niemczech. Polskie władze wspierały m.in. akcje syjonistycznych ugrupowań do stworzenia państwa żydowskiego w Palestynie” 389.
„W miastach przeważała ludność polska i żydowska (…). W Galicji Żydzi stali się też właścicielami pewnej liczby majątków ziemskich. Choć nie była to liczba znacząca, jednak zjawisko to niepokoiło część Polaków. Zwłaszcza że Żydzi słabo asymilowali się z polskością. Był jednak dostrzegalny proces zbliżania się niektórych rodzin żydowskich do kultury polskiej” 390.
126Jak widać, podręczniki szkolne na temat antysemityzmu w dwudziestoleciu międzywojennym informują w sposób co najmniej uproszczony i schematyczny. Operuje się w nich kliszami, z których wiele opiera się na antysemickich stereotypach niepoddanych próbie dekonstrukcji. Autorzy i autorki nie pokazują jego rzeczywistej skali i wszechobecności. Nie opisują genealogii i kluczowych mechanizmów. Milczeniem zbywają antysemityzm sączony z ambony, dokumentów kościelnych, łamów katolickiej prasy. W podręcznikowej narracji o antysemityzmie doby dwudziestolecia międzywojennego Kościół katolicki jest zresztą wielkim nieobecnym, choć o jego roli w upowszechnianiu takiej postawy napisano już wiele 391. Próżno jednak szukać jakiejkolwiek wzmianki np. o przedwojennej działalności o. Maksymiliana Kolbego czy ks. Stanisława Trzeciaka. Na temat różnych koncepcji „rozwiązania kwestii żydowskiej” snutych na łamach przedwojennego czasopiśmiennictwa politycznego podręczniki również milczą.
127Konsekwentnie pomija się w nich także temat pogromów, do których dochodziło w Polsce jeszcze przed wojną. W jednym z podręczników zaproponowano natomiast bardzo bezpieczną definicję tego terminu: „Pogrom – akt przemocy wobec przedstawicieli mniejszości religijnej lub narodowej; słowo to rozpowszechniło się po zamachu na Aleksandra II w 1881 roku; przez Rosję przetoczyła się wtedy fala brutalnych zbiorowych ataków na ludność żydowską, którą fałszywie oskarżano o udział w zabójstwie cara; prawdopodobnie wiele pogromów inspirowała carska ochrana, czyli tajna policja” 392. Z jej treści uczniowie nie dowiedzą się, że termin ten powstał właśnie do opisu zbiorowych wybuchów przemocy wobec Żydów, ani tego, że cara zabił Ignacy Hryniewiecki, polski działacz organizacji Narodnaja Wola. Przede wszystkim jednak nie dowiedzą się, że do pogromów dochodziło także w niepodległej Rzeczypospolitej. Słowo „pogrom”, podobnie jak „antysemityzm”, próbuje się wyeliminować ze słownika opisu stosunków polsko-żydowskich przed wojną i zlokalizować gdzieś poza Polską. O tym, z jaką konsekwencją autorzy podręczników starają się go unikać, można się przekonać, czytając taką oto informację na temat wręcz symbolicznego dla międzywojennej antyżydowskiej przemocy pogromu w Przytyku: „Dochodziło także do aktów przemocy, jak np. w 1936 roku w Przytyku, gdzie po zamordowaniu Polaka przez miejscowego Żyda wybuchły zamieszki, w których trakcie zginęły 2 osoby, a 24 zostały ranne” 393. Oczywiście należy docenić, że to zdarzenie z w ogóle zostało odnotowane, ale już użycie w tym kontekście słowa „zamieszki” jest co najmniej nieadekwatne.
128Na podstawie lektury podręczników szkolnych uczniowie mogą odnieść wrażenie, że w latach 1918–1939 występował jakiś uzasadniony polsko-żydowski konflikt natury ekonomicznej, spowodowany dominacją Żydów w niektórych zawodach i gałęziach gospodarki. Nie dowiedzą się jednak, z powodu jakich dyskryminacyjnych działań państwa dostęp do pewnych profesji (np. administracji publicznej) został Żydom udaremniony. Innymi słowy, nie zrozumieją, w jaki sposób państwowy antysemityzm kształtował taką, a nie inną strukturę zawodową polskich miast. Stosowane zaś nagminnie przez autorów podręczników słowo „konflikt” rodzi fałszywe poczucie symetrii, jak gdyby to również Żydzi wzywali do bojkotu gospodarczego, wybijali szyby w polskich sklepach, na uniwersytetach wprowadzali getta ławkowe dla Polaków, ich partie miały wpisaną w programy nienawiść do Polaków, a siły w tym rzekomym konflikcie były wyrównane 394. Przyjęcie takiej perspektywy usuwa na daleki plan przemoc grupy dominującej wobec podporządkowanej mniejszości. Wobec Żydów, którym tam i wtedy, ale też na stronach podręczników szkolnych, najwyraźniej odmawia się obywatelstwa w ramach etnicznie rozumianej koncepcji narodu. Uznaje ich za ciało obce, konkurentów albo po prostu przeciwników państwa polskiego, czego również można się z nich dowiedzieć 395.
129Wraz ze zmistyfikowanym obrazem stosunków polsko-żydowskich przed wojną w podręcznikach szkolnych prezentuje się także daleką od prawdy panoramę postaw Polaków wobec Zagłady. Wprawdzie minione debaty nie pozwalają zupełnie uciec od trudnych tematów, niemniej autorzy i autorki na różne sposoby próbują je zneutralizować. Umożliwia to już choćby obecny w większości podręczników ogólny schemat typologii postaw społeczeństwa polskiego wobec wojennej gehenny Żydów, zgodnie z którym większość Polaków pozostała obojętna, tysiące zaangażowało się w ich ratowanie i tylko znikomy margines jakoś przyczynił do ich śmierci. Najważniejszym przykładem tych negatywnych postaw uczyniono szmalcowników, o których mowa jest często i niemal zawsze w podobny sposób:
„Stosunek Polaków do hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej był zróżnicowany. Zdarzały się akty wrogości czy kolaboracji z okupantem («szmalcownictwo»), co miało doprowadzić do wydania ukrywających się Żydów. Powszechna była obojętność, wynikająca z poczucia obcości. Duża grupa Polaków, szacowana na kilkaset tysięcy, w odruchu bezinteresownej pomocy starała się udzielić pomocy Żydom” 396.
„Polacy jako naród nie dali się nakłonić przez Niemców do udziału w pogromach ludności żydowskiej, choć zdarzały się przypadki tzw. szmalcowników, wydających Żydów Niemcom. Takie osoby były jednak skazywane przez Polskie Państwo Podziemne na karę śmierci” 397.
„Zagłada Żydów odbywała się na ziemiach polskich, nie znajdowały się one jednak wówczas pod rządami Polaków. Podzielenie społeczeństwa RP i wyodrębnienie z niego grupy bez praw wywołało różne postawy dawnych współobywateli. Jedni zachowali bierność – z obojętności lub częściej z obawy przed represjami okupanta. Za pomoc Żydom, w tym ich ukrywanie, kara śmierci groziła nie tylko ukrywającemu, lecz także jego rodzinie, a nierzadko nawet sąsiadom. Stąd nieraz Żydzi spotykali się z odmową pomocy. Inni (w tym także nieliczni Żydzi) próbowali wykorzystać sytuację i okradali ich, szantażowali bądź wydawali w ręce Niemców w zamian za wynagrodzenie. Tego rodzaju ludzi nazywano szmalcownikami. Taka postawa była ostro piętnowana przez władze RP. Sądy podziemne wydawały na szmalcowników wyroki śmierci, które z całą surowością wykonywano – jako na zdrajcach narodu” 398.
„Polacy często próbowali ratować swoich żydowskich sąsiadów, mimo że groziła za to kara śmierci. Ukrywano Żydów, starano się pomóc tym, którzy przetrzymywani byli w gettach, produkowano dla nich fałszywe dokumenty, dzięki którym mogli uchodzić za nie-Żydów. Zdarzali się jednak ludzie wydający Żydów w ręce nazistów lub wymuszający od ukrywających się pieniądze w zamian za niepowiadamianie władz hitlerowskich. Z osobami takimi, nazywanymi szmalcownikami, walczyło polskie podziemie, wydając i wykonując na nich wyroki śmierci” 399.
„Niektórzy badacze wskazują (…), że nie ma prostego przełożenia między antysemityzmem a postawą wobec Zagłady, gdyż wielu spośród tych, którzy przed wojną mieli negatywny stosunek do Żydów, w czasie wojny ratowało lub pomagało ich ratować. Z drugiej strony nie brakowało tzw. szmalcowników, którzy szantażowali Żydów i wydawali ich gestapo dla pieniędzy. Dla osób żydowskiego pochodzenia bolesna była też obojętność na ich los, której doświadczali nieraz w kontaktach z Polakami. Sądy państwa podziemnego wydawały na szmalcowników wyroki śmierci, traktując ich jako kolaborantów. W 1942 r. powstała Rada Pomocy Żydom «Żegota», z pisarką Zofią Kossak-Szczucką na czele” 400.
130Tego rodzaju informacji i opinii można przywołać znacznie więcej. Zjawisko szmalcownictwa podczas wojny jest w podręcznikach marginalizowane, przedstawiane jako eksces, zbiór odosobnionych przypadków, które „zdarzały się” incydentalnie. Poza tym szmalcownicy ukazywani są jako kolaboranci karani wyrokami śmierci wydawanymi przez Polskie Państwo Podziemne. Z licznych opisów tego zjawiska uczniowie nie dowiedzą się zatem ani o jego realnej skali, ani o tym, że w istocie niewiele takich wyroków wykonano i bardzo późno zaczęto je w ogóle orzekać. W podręcznikach brakuje bowiem informacji, że decyzja o karaniu szmalcowników zapadła dopiero wiosną 1943 roku i udokumentowanych jest raptem kilka wykonanych wyroków śmierci. Przemilczenie to dobrze jednak służy budowaniu wśród uczniów przekonania, jakoby tych zdrajców narodu polskiego od początku wojny bezwzględnie ścigano i karano śmiercią w imieniu Rzeczypospolitej.
131Przepaść między faktami a historią życzeniową dodatkowo pogłębia niemal zupełne pominięcie przypadków dobrze udokumentowanych mordów popełnionych na Żydach przez członków jednostek zbrojnych polskiego podziemia. Tylko w jednym podręczniku pojawia się na ten temat wzmianka, lecz jej autorzy mijają się z prawdą. Piszą bowiem „o nielicznych przypadkach mordów na uciekinierach z gett, których dopuszczały się niektóre oddziały podziemia – np. komunistyczna Armia Ludowa czy Narodowe Siły Zbrojne” 401. O ile postawienie takiego zarzutu NSZ jest zasadne, gdyż formację tę obciążają liczne zbrodnie na Żydach, o tyle umiejscowienie w tym kontekście Armii Ludowej podyktowane zostało albo niewiedzą, albo odruchem przypisywania komunistom wszelkiego zła. Na temat udowodnionych przez badaczy i badaczki przypadków mordowania Żydów przez członków Armii Krajowej nie wspomniano nawet słowem. W żadnym podręczniku nie napisano również nic na temat roli Polaków w zabijaniu i wydawaniu Żydów na prowincji podczas tzw. trzeciej fazy Holokaustu. A przecież w ostatnich latach i na ten temat pojawiły się pionierskie prace historyków, które nie przeszły bez echa i wywołały publiczne dyskusje. Podręczniki jednak na ten temat milczą.
132W kontekście postaw Polaków wobec Zagłady w wielu podręcznikach mowa jest natomiast o zbrodni w Jedwabnem, niemniej wydarzenie to traktuje się zazwyczaj lakoniczne i tendencyjne, a zdarza się, że w sposób daleki od prawdy, skoro w kilku z nich napisano, iż zbrodni tej dokonali Niemcy z udziałem Polaków. Uczniowie na ogół nie mają szansy dowiedzieć się, jak do niej doszło i jaki był jej przebieg. Wśród rzadko wskazywanych przyczyn powtarzają się znany skądinąd motyw zemsty za postawę Żydów podczas okupacji sowieckiej, niemiecka inspiracja, a w jednym z podręczników autor pisze o „podjudzeniu” przez Niemców miejscowej ludności, używając tym samym sformułowania z potocznego antysemickiego słownika. Na temat antysemickich korzeni zbrodni oraz roli, jaką odegrali w niej przedstawiciele lokalnych elit i miejscowego Kościoła, panuje cisza. Ledwie muśnięty jest temat kilkudziesięciu innych „sąsiedzkich pogromów Żydów” 402, których Polacy dopuścili się latem 1941 roku. Wprawdzie w niektórych podręcznikach wspomniano o pogromie w Radziłowie lub ogólnie o wystąpieniach antyżydowskich na Białostocczyźnie i Podlasiu, to w większości przypadków zbrodnia w Jedwabnem przedstawiana jest jako incydent, a nie fragment większej całości i zarazem osobliwej praktyki społecznej. Oto kilka wybranych przykładów:
Incydentalny udział w tym zbrodniczym działaniu mieli Polacy. W lipcu 1941 r. w Jedwabnem kilkaset żydowskich kobiet, dzieci i mężczyzn zostało zamordowanych przez Polaków, sąsiadów z tej samej miejscowości 403.
Do masowego mordu Żydów dokonanego przez Polaków doszło jedynie w 1941 r. w Jedwabnem, na terenie dawnej okupacji sowieckiej 404.
Wiemy też o nielicznych przypadkach, gdy Polacy wzięli czynny udział w mordowaniu żydowskich sąsiadów (tak stało się w Jedwabnem). Większość społeczeństwa zachowała obojętność, koncentrując się na własnych problemach 405.
Jednym z najgłośniejszych i najtragiczniejszych przykładów jest pogrom w miejscowości Jedwabne 10 lipca 1941 roku. Wówczas to Niemcy przy udziale polskich mieszkańców zamordowali kilkuset (szacuje się na od 340 do nawet 1600) Żydów – mężczyzn, kobiet i dzieci – z Jedwabnego, z czego większość spalono żywcem w stodole 406.
Podsycając niechęć, a często i nienawiść wobec Polaków i Żydów, Niemcy wciągali nieraz miejscową ludność do współudziału w popełnianych zbrodniach. Również samych Polaków nazistom udało się skłonić do wystąpień antyżydowskich. Przykładem jest dokonany przez Niemców i Polaków mord w Jedwabnem, gdzie śmierć poniosło kilkuset Żydów (w większości spalonych żywcem) 407.
Najtragiczniejszy przebieg miały wydarzenia w Jedwabnem, leżącym obecnie w województwie podlaskim. Grupa mieszkańców tego miasta, po zajęciu okolicy przez armię niemiecką w 1941 roku, dokonała mordu na ludności żydowskiej. Zbrodnie wobec Żydów były zdecydowanie potępiane przez konspiracyjne władze polskie408.
W wielu miejscowościach Niemcy podjudzali też miejscową ludność do pogromów. Tak właśnie doszło do masowego mordu na Żydach w miasteczku Jedwabne koło Łomży (w dawnej strefie sowieckiej), gdzie w pogromie wzięli udział Polacy 409.
Zdarzały się też przypadki udziału Polaków w mordowaniu ludności żydowskiej. Najbardziej przerażające mordy dokonane zostały w dwóch podlaskich miejscowościach: Jedwabnem i Radziłowie. Na początku lipca 1941 roku (wkrótce po wkroczeniu wojsk Niemieckich) Polacy żywcem spalili kilkuset Żydów 410.
Polacy jako naród nie dali się sprowokować okupantom do udziału w masowych pogromach ludności żydowskiej (…). Do większych pogromów antyżydowskich doszło na Białostocczyźnie, na której teren wojska niemieckie wkroczyły latem 1941 r. Za przyzwoleniem i z inspiracji okupanta polscy mieszkańcy miasteczka Jedwabne dokonali okrutnego mordu na swoich żydowskich sąsiadach 411.
W niektórych miejscowościach Podlasia, np. w Jedwabnem i Radziłowie, w pogromie Żydów wzięli udział Polacy. Inspiratorami zbrodni byli Niemcy, którzy wykorzystali chęć odwetu Polaków za postawę wielu Żydów we wrześniu 1939 r. i manifestowanie wówczas przez nich radości z upadku Rzeczypospolitej 412.
W czerwcu 1941 r., gdy Niemcy zaatakowały ZSRR, oddziały Wehrmachtu i Einsatzgruppen rozpoczęły masowe mordy Żydów. Do końca 1941 r. na ziemiach zajętych przez Niemców zginęło ich ok. 500 tys. Część z nich poniosła śmierć z rąk Ukraińców i Polaków, wielu zabito w odwecie za rzeczywistą lub domniemaną kolaborację z władzami radzieckimi 413.
Władze niemieckie szerzyły również wśród społeczeństwa polskiego propagandę antysemicką i organizowały jeszcze przed osadzeniem Żydów w gettach antysemickie wystąpienia, wciągając do nich nieraz grupy Polaków. Z drugiej strony znane są liczne akty heroizmu Polaków, którzy nie wahali się ryzykować życia, by chronić Żydów. Przykładem może być małżeństwo Ulmów z Markowej koło Łańcuta. Wiktoria i Józef Ulmowie wraz z sześciorgiem dzieci zostali rozstrzelani przez Niemców za ukrywanie ośmiu Żydów 414.
133Tak właśnie w ogólnym zarysie wygląda panorama zbrodni w Jedwabnem przedstawiana w podręcznikach szkolnych po debacie wywołanej publikacją Sąsiadów. Bezpośrednio na temat samej debaty nie mówi się wcale, co musi zaskakiwać, jeśli weźmie się pod uwagę miejsce, jakie zajmuje wśród sporów o historię najnowszą prowadzonych w ostatnich latach. Tego jednak z podręczników uczniowie się nie dowiedzą. Na ich podstawie z trudem, jeśli w ogóle, mogą się skonfrontować z problemem współudziału Polaków w zagładzie Żydów, ponieważ na różne sposoby jest on marginalizowany przez minimalizowanie donosicielstwa, szmalcownictwa, a także bezpośredniego udziału w zbrodni i bagatelizowanie polskiego antysemityzmu. Realizacji takiego celu podporządkowany został również język opisu. Skalę zbrodni zasłaniają tylko pozornie neutralne słowa: zdarzało się, bywało, incydentalnie, niekiedy, przypadki, nieliczni Polacy, margines. Niewygodne fakty mają ponadto neutralizować zapewnienia, że naród polski nie dał się Niemcom sprowokować, państwo polskie nie splamiło się polityczną kolaboracją, zagłada Żydów nastąpiła wprawdzie na ziemiach polskich, ale nie znajdowały się one wówczas pod polskimi rządami, natomiast Polskie Państwo Podziemne potępiało i surowo karało wszelkie akty współpracy z nazistami w wyłapywaniu i mordowaniu Żydów.
134Takimi sformułowaniami autorzy podręczników zaklinają okupacyjną rzeczywistość, a wszelkie informacje o negatywnych postawach Polaków wobec Żydów podczas wojny obudowują fortyfikacją wzniesioną ze Sprawiedliwych. Największą liczbą drzewek w Yad Vashem, medali przyznanych przez ten Instytut, ochotniczą pomocą i „Żegotą”, Władysławem Bartoszewskim i Ireną Sendlerową. Częściowo widać to już w kilku dotychczas przywołanych cytatach, lecz te można mnożyć, ponieważ o heroizmie Polaków ratujących Żydów napisano w podręcznikach bardzo dużo. Wręcz odtworzono w nich wszystkie dobrze znane toposy konstytutywne dla polskiego dyskursu o pomocy i ratowaniu. Klisze i kalki. Kłamstwa i fantazmaty. Wystarczy wspomnieć choćby o imponujących liczbach uratowanych Żydów oraz równie przeszacowanych liczbach ratujących ich Polaków 415. Albo o uparcie powtarzanej fałszywej informacji, że tylko w Polsce za pomoc Żydom groziła kara śmierci 416. W podręcznikach można także przeczytać, jak to zamknięci w gettach Żydzi „otrzymywali pomoc od wspierających ich Polaków” 417, a losu powstańców warszawskiego getta „nie zmieniły podejmowane przez polskie organizacje zbrojne – Armię Krajową i Gwardię Ludową – próby przyjścia powstaniu z pomocą” 418. Uczniom skąpi się w nich informacji, że największym zagrożeniem dla polskich bohaterów ukrywających Żydów nie byli Niemcy, lecz inni Polacy 419. Nie dowiedzą się o tym, ponieważ obszernie poruszany w podręcznikach szkolnych temat pomocy Żydom nie służy poznaniu przeszłości, lecz zasłanianiu dokonanych na nich zbrodni. Wyolbrzymianie skali tej pomocy, gdyż o ratowaniu nie pisze się przecież jako o przypadkach i incydentach, bez wątpienia natomiast pozwala na kształtowanie w młodych ludziach afirmatywnego stosunku do przeszłości 420.
135Analiza podręczników szkolnych do historii i wiedzy o społeczeństwie pod kątem przedstawionego w nich obrazu postaw Polaków wobec Zagłady sprawia wrażenie, jakby jedna ręka prowadziła wszystkie pióra. Najprawdopodobniej wynika to po prostu z defensywnej pozycji zajętej przez zdecydowaną większość autorów i autorek, którym przelewane na papier słowa dyktuje poczucie obowiązku obrony dobrego imienia Polaków. Na taką właśnie motywację zwróciła uwagę Bożena Keff, podkreślając, że obrona ta odbywa się kosztem prawdy historycznej i za cenę licznych przemilczeń 421. Jej ustalenia korespondują z innymi analizami zawartości treści podręczników szkolnych, przeprowadzonymi w ostatnich latach przez Alinę Całą 422, Annę Lipowską-Teutsch 423i Roberta Szuchtę 424. Nieliczne chlubne wyjątki wśród podręczników dopuszczonych do użytku przez MEN stanowią raczej odstępstwo od reguły 425. Najwyraźniej odpieranie niewygodnych zarzutów i dostarczanie poręcznych argumentów w powracających dyskusjach stanowi ich główne zadanie. Trudno się zatem dziwić, że nowa historia krytyczna w tak niewielkim stopniu przenika do podręczników szkolnych. Przeważnie to nie jej upowszechnianiu służą, lecz w reakcji na nią indoktrynują.
Notes de bas de page
146 Prałat Henryk Jankowski, pytany przez dziennikarzy, co ma symbolizować wystrój Grobu Pańskiego, odpowiadał, iż jest on „głosem sumienia” i wezwaniem, by zamknąć temat, jakoby to Polacy zamordowali Żydów w Jedwabnem. Twierdził, że ze śmierci Żydów „robi się aferę polityczną” i powinno się już „skończyć z tą gadaniną”. Mówił także, iż historia ma służyć prawdzie i nie powinno się do niej wracać: „A skoro to zrobiono, to ja się pytam, kto ukrzyżował Chrystusa i kto krzyżuje teraz Polskę?”. Cyt. za: (KAI), Stodoła w Grobie Pańskim, „Gazeta Wyborcza”, 13 IV 2001, s. 5.
147 Zob. Centralne Projekty Badawcze IPN, http://ipn.gov.pl/pl/nauka/badania-naukowe/24330,Centralne-Projekty-Badawcze-IPN.html (dostęp 10 XI 2017).
148 Cyt. za: http://www.tvp.info/20097155/80-minut-starcia-na-wyborczym-ringu-zobacz-cala-debate-komorowskiduda (dostęp 10 XI 2017).
149 A. Zawadzka, „Kultywujemy polskość”. Antysemityzm w przestrzeni publicznej, s. 141–142.
150 Na temat specyfiki tych strategii, wyróżnionych przez Baumeistera i Hastingsa, mowa była w rozdziale pierwszym.
151 K. Pabijanek, hasło: backlash [w:] Encyklopedia Gender…, s. 60.
152 T. Strzembosz, Przemilczana kolaboracja, „Rzeczpospolita”, 27 I 2001, s. 9–10.
153 Zob. np. P. Bejgar, Niech zwycięży prawda, rozmowa z ks. Edwardem Orłowskim, „Nasz Dziennik”, 17–18 III 2001, s. 16; T. M. Płużański, Jedwabne A. D. 1941, „Najwyższy Czas!”, 10 II 2001, s. XVI–XVII; J. Korwin-Mikke, Nacjonalizm – czy sadyzm?, „Najwyższy Czas!”, 10 III 2001, s. XXX–XXXI; A. Cyra, O sprawiedliwy osąd historii, „Nasz Dziennik”, 20 II 2001, s. 11; P. Jakucki, M. Adamus, Jedwabne. Fakty na drugim miejscu?, „Nasz Dziennik”, 5 III 2001, s. 9; (ks.) J. Bajda, Jedwabne. Przepraszać? Kto kogo?, „Nasz Dziennik”, 14 III 2001, s. 11–12; R. Wawrzynowski, Sąsiedzi, „Głos”, 31 III 2001, s. 14.
154 T. M. Płużański, Każdy morderca ma imię, rozmowa z Markiem Wierzbickim, „Najwyższy Czas!”, 10 III 2001, s. XXVIII.
155 Zob. (ks.) Z. Peszkowski, S. Z. Zdrojewski, Wokół Jedwabnego (3), „Nasz Dziennik” 18 IV 2001, s. 10–11; G. Dziedzińska, Nie muszą nas kochać, ale powinni szanować, „Nasz Dziennik”, 7 V 2001, s. 10–11; J. R. Nowak, Jak żydowscy „sąsiedzi” tępili katolików. Jedwabne a zbrodnie na kresach 1939–1941 (1), „Głos”, 17 III 2001, s. 13–14; idem, Jak żydowscy „sąsiedzi” tępili katolików. Jedwabne a zbrodnie na kresach 1939–1941 (2), „Głos”, 24 III 2001, s. 14–15.
156 W serwisie KAI z 23 lutego 2001 roku można było przeczytać: „Szmul Wasersztajn, główny świadek, którego relacja stała się podstawą w rekonstruowaniu tej tragedii przez Grossa w książce Sąsiedzi, był po wojnie pracownikiem Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Ustalił to prof. Tomasz Strzembosz (…) na podstawie relacji dwóch wiarygodnych świadków przesłuchiwanych przez Wasersztajna w okresie powojennym”. Cyt. za: A. Bikont, Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam, „Gazeta Wyborcza”, 13 VII 2002, s. 13.
157 Cyt. za: A. Bikont, My z Jedwabnego, s. 108.
158 https://www.wykop.pl/link/1199737/szmul-wasersztajn-denuncjowal-polakow-do-nkwd/ (dostęp 10 XI 2017).
159 A. Bikont, Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam, „Gazeta Wyborcza”, 13 VII 2002, s. 13.
160 To były relacje ubeka, wywiad z Krzysztofem Jasiewiczem, „Głos”, 3 III 2001, s. 3.
161 Zob. A. Bikont, My z Jedwabnego, s. 317.
162 M. J. Chodakiewicz, Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941…
163 J. R. Nowak, Sto kłamstw J. T. Grossa…
164 M. Wierzbicki, Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941), Fronda, Warszawa 2001.
165 A. Żbikowski, (Recenzje), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 2, s. 304–305. Recenzja ta spotkała się z odpowiedzią ze strony Marka Wierzbickiego. Zob. M. Wierzbicki, W odpowiedzi na recenzję Andrzeja Żbikowskiego, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1, s. 333–345.
166 K. Jasiewicz, Rzeczywistość sowiecka 1939–1941 w świadectwach polskich Żydów, Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2009.
167 K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939–1941 (Białostocczyzna, Nowogródczyzna, Polesie, Wileńszczyzna), Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2001.
168 Ibidem, s. 207.
169 Ibidem, s. 227.
170 K, Jasiewicz, Rzeczywistość sowiecka 1939–1941 w świadectwach polskich Żydów, s. 9.
171 Zob. ibidem, s. 9–10.
172 Ibidem, s. 11.
173 Ibidem, s. 39.
174 Ibidem, s. 41.
175 Ibidem, s. 64–65.
176 P. Zychowicz, Recepta na prawdziwy antysemityzm, rozmowa z Krzysztofem Jasiewiczem, „Rzeczpospolita”, 30 I 2010, cyt. za: P. Zychowicz, Żydzi. Opowieści niepoprawne politycznie, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2016, s. 422–423.
177 Ibidem, s. 425.
178 Ibidem, s. 425–426.
179 Ibidem, s. 429.
180 Ibidem, s. 428. Analogiczne myśli Jasiewicz ubrał w słowa w artykule opublikowanym na łamach czasopisma „Arcana”. Pisał: „Jeśli przyjąć, iż nieżydowski obraz okupacji sowieckiej w latach 1939–1941 jest choć po części prawdziwy, trudno jest dziwić się, że pomoc Żydom w dobie Holocaustu, zwłaszcza na Kresach Wschodnich, stawała się aktem więcej niż heroicznym, a ludzi ratujących niedawnych wrogów i/lub zdrajców państwa polskiego należy widzieć w zupełnie innym świetle, z dodatkiem niemal aureoli świętości, której nie jest w stanie dostarczyć tytuł «Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata»”. K. Jasiewicz, O formach i treściach dyskursu polsko-żydowskiego na przykładzie tematu: „Obraz Żydów w województwie lwowskim w latach 1939–1941 w polskiej świadomości zbiorowej (cz. 2), „Arcana” 2013, nr 1 (109), s. 162.
181 P. Zychowicz, Recepta na prawdziwy antysemityzm, rozmowa z Krzysztofem Jasiewiczem, „Rzeczpospolita”, 30 I 2010, cyt. za: P. Zychowicz, Żydzi…, s. 426.
182 K. Jasiewicz, O formach i treściach dyskursu polsko-żydowskiego na przykładzie tematu: „Obraz Żydów w województwie lwowskim w latach 1939–1941 w polskiej świadomości zbiorowej (cz. 1), „Arcana” 2012, nr 6 (108), s. 109.
183 Ibidem, s. 110.
184 P. Mucharski, Historyk przeciw pamięci, rozmowa z Normanem Daviesem, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 35, s. 21.
185 P. Zychowicz, Recepta na prawdziwy antysemityzm, rozmowa z Krzysztofem Jasiewiczem, „Rzeczpospolita”, 30 I 2010, cyt. za: P. Zychowicz, Żydzi…, s. 424.
186 K. Jasiewicz, O formach i treściach dyskursu polsko-żydowskiego… (cz. 1), s. 106.
187 Ibidem, s. 105.
188 Ibidem, s. 113.
189 Żydzi byli sami sobie winni?, rozmowa z Krzysztofem Jasiewiczem, „Focus Historia Ekstra” 2013, nr 2, s. 32–35.
190 Zob. Stanowisko Centrum Badań nad Zagładą Żydów w sprawie wywiadu prof. Jasiewicza, http://www.otwarta.org/index.php/stanowisko-centrum-badan-nad-zaglada-zydow-w-sprawie-wywiadu-prof-jasiewicza/ (dostęp 10 XI 2017).
191 Zob. Oświadczenie Otwartej Rzeczpospolitej, http://www.otwarta.org/index.php/oswiadczenie-otwartej-rzeczpospolitej-w-sprawie-tekstu-prof-jasiewiczawywiadu-krzysztofa-jasiewicza-dla-kwietniowego-numeru-focus-historia-ekstra-2013-nr-2/ (dostęp 10 XI 2017).
192 http://www.otwarta.org/index.php/interwencje-stowarzyszenia-otwarta-rzeczpospolita-w-sprawie-wywiadu-prof-jasiewicza/ (dostęp 10 XI 2017).
193 http://www.otwarta.org/index.php/zawiadomienie-do-prokuratury-o-podejrzeniu-popelnienia-przestepstwa/ (dostęp 10 XI 2017).
194 Zob. P. Wroński, PAN: Antysemityzm w najwyższym stopniu naganny, „Gazeta Wyborcza”, 26 IV 2013, s. 3.
195 http://www.otwarta.org/index.php/dochodzenie-w-sprawie-wywiadu-prof-jasiewicza/ (dostęp 10 XI 2017).
196 D. Warszawski, To zniesławienie Polski, „Gazeta Wyborcza”, 24 IV 2013, s. 9.
197 M. Wójcik, Nie tylko my jesteśmy winni, „Gazeta Wyborcza”, 12 IV 2013, s. 14.
198 Zob. P. Forecki, Elity symboliczne w Polsce wobec „kłamstwa oświęcimskiego” [w:] Zagłada. Współczesne problemy rozumienia i przedstawiania, red. P. Czapliński, E. Domańska, Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2009, s. 87–113.
199 S. Michalkiewicz, Osły i uczeni, „Najwyższy Czas!”, 8 VI 2013, s. X.
200 R. Pazio, Fałszerze historii, rozmowa z Bogusławem Wolniewiczem, „Najwyższy Czas!”, 27 IV–4 V 2013, s. X.
201 R. Pazio, T. Sommer, „Obłęd ’44” i afera Jasiewicza, rozmowa z Bogusławem Wolniewiczem, „Najwyższy Czas!”, 24–31 VIII 2013, s. XII–XIII.
202 J. Korwin-Mikke, „Focus Historia ekstra”, „Najwyższy Czas!”, 13 IV 2013, s. XLIV.
203 Cyt. za: R. Pazio, Chodzi o to, czyja jest Polska, „Najwyższy Czas!”, 20 IV 2013, s. X–XI.
204 Cyt. za: M. Papuzińska, Strzeżcie się profesorów, „Wprost” 2013, nr 16, s. 14.
205 F. Memches, Miejsce Żyda jest w diasporze, „Rzeczpospolita”, 13–14 IV 2013, s. P17.
206 List otwarty do Prezesa PAN prof. Michała Kleibera i opinii publicznej w związku z prześladowaniem prof. Krzysztofa Jasiewicza za udzielenie wywiadu prasowego, „Najwyższy Czas!”, 8 VI 2013, s. XI.
207 List dr Ewy Kurek do redakcji „Warszawskiej Gazety”, http://solidarni2010.pl/15949-nbspglos-dr-ewy-kurek-w-sprawie-prof-krzysztofa-jasiewicza.html (dostęp 10 XI 2017).
208 P. Zaremba, Miazga zamiast przeszłości, „wSieci” 2013, nr 15, s. 18.
209 J. T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
210 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie…, s. 206.
211 M. Bechta, Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Parczewie 5 lutego 1946r., Zysk i S-ka, Poznań 2014.
212 Ibidem, s. 9.
213 Ibidem, s. 12.
214 Ibidem, s. 20–21.
215 Ibidem, s. 35.
216 Ibidem, s. 306.
217 Ibidem, s. 307.
218 Ibidem, s. 41, 255, 412.
219 Ibidem, s. 41; D. Magier, Pogrom ubeków, „Najwyższy Czas!”, 14 II 2004, s. XXXVI–XXXVII.
220 A. Grabski, Antysemicki pogrom jako kolejne polskie powstanie? Na marginesie pracy o pogromie w Parczewie w 1946r., „Kwartalnik Historii Żydów” 2016, nr 2, s. 550–557.
221 Na temat kontrowersyjnej biografii Mariusza Bechty zob. J. Woroncow, Historyk z przeszłością, „Przegląd” 2017, nr 25.
222 Zob. J. Orlicki, Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1949, Krajowa Agencja Wydawnicza, Szczecin 1983, s. 251–265.
223 A. Macierewicz, Rewolucja nihilizmu, „Głos”, 3 II 2001, s. 10–11.
224 W. Żyszkiewicz, Przeciąć kielecki węzeł, rozmowa z Janem Żarynem, „Tygodnik Solidarność” 2006, nr 28, s. 13.
225 Zob. Raport biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka przekazany ambasadorowi USA w Warszawie Arthurowi Bliss Lane’owi [w:] Wokół pogromu kieleckiego, [t. 1], red. Ł. Kamiński, J. Żaryn, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006, s. 185–201.
226 „Rzeczpospolita”, 4 VII 2006.
227 Zajścia kieleckie z dnia 4 lipca 1946 r., „Nasz Dziennik”, 4 VII 2006, s. 11–15.
228 M. J. Chodakiewicz, Kielce i Jedwabne, „Tygodnik Solidarność” 2016, nr 29, s. 28.
229 Jako egzemplifikację schematu takiego dowodzenia reprodukowanego w dyskursie publicystycznym można potraktować artykuł Iwo Pogonowskiego. Zob. I. C. Pogonowski, Pogrom kielecki – mity i konteksty, „Arcana” 1996, nr 10, s. 136–154.
230 Relacja z tego wydarzenia na stronie organizatorów, zob. http://3droga.pl/aktywizm/trzecia-droga-kielce-pogrom-byl-ubecki-a-nie-kielecki/ (dostęp 10 XI 2017).
231 W wyniku drobiazgowego śledztwa, prowadzonego począwszy od lat dziewięćdziesiątych pod kierunkiem prokuratora Zbigniewa Mieleckiego, hipotezę o prowokacji jako przyczynie pogromu kieleckiego wykluczono jako bezpodstawną. Wciąż jednak ona powraca i, na co słusznie zwraca uwagę Joanna Tokarska-Bakir, służy zdjęciu „odpowiedzialności z tłumu kielczan”, a samo słowo „prowokacja” spycha „na drugi plan zagadnienie odpowiedzialności moralnej”. J. Tokarska-Bakir, Kielce 1946. Kontekst, „Karta” 2016, nr 88, s. 98; zob. także eadem, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, t. 1, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2018; eadem, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego. Dokumenty, t. 2, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2019.
232 M. Austyn, Tylko winni zbrodni są winni, „Nasz Dziennik”, 5 VII 2006, s. 2.
233 J. R. Nowak, Kulisy zbrodni kieleckiej, „Nasz Dziennik”, 23 VI 2006, s. 12. Artykuł ten zainicjował cały cykl tekstów Nowaka poświęconych pogromowi kieleckiemu, które pod tym samym tytułem ukazywały się w kolejnych numerach „Naszego Dziennika”, poprzedzających 60. rocznicę pogromu. Zob. „Nasz Dziennik”, 26 VI 2006, s. 10; 27 VI 2006, s. 13; 28 VI 2006, s. 11; 29 VI 2006, s. 14.
234 S. Korboński, Polacy, Żydzi i Holocaust, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2011, s. 11.
235 Ibidem, s. 72–85.
236 Na temat konstrukcji i treści tego filmu zob. K. Mąka-Malatyńska, Opowiedzieć niewidzialne. Próba analizy filmu „Ida” Pawła Pawlikowskiego, „Narracja o Zagładzie” 2015, nr 1, s. 225–247.
237 D. Subbotko, Jaki honor, jaka ojczyzna? A co dopiero Bóg, rozmowa z Pawłem Pawlikowskim. „Gazeta Wyborcza”, 13 XI 2013, s. 15.
238 Film Pawlikowskiego został poddany kilku krytycznym analizom m.in. pod kątem obecnych w nim antysemickich klisz oraz budowania fałszywych symetrii. Zob. P. Forecki, Legenda o Wandzie, co zastąpiła Niemca, http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/film/20131108/legenda-o-wandzie-co-zastapila-niemca; E. Janicka, Ogon, który macha psem http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/film/20131125/janicka-ogon-ktory-macha-psem; B. Keff, Ida i jej ubranka, http://pismozadra.pl/felietony/bozena-uminska/675-ida-i-jej-ubranka; A. Zawadzka, Ida, http://lewica.pl/blog/zawadzka/28791/ (dostęp 10 XI 2017).
239 A. Mrozik, Poza nawiasem historii (kobiet), czyli po co nam dziś komunistki, „Wakat On-line” 2014, nr 3, http://wakat.sdk.pl/poza-nawiasem-historii-kobiet-czyli-po-co-nam-dzis-komunistki/ (dostęp 10 XI 2017).
240 W publicznym obiegu cyrkulują zarówno te, jak i wiele innych utrzymanych w podobnym duchu określeń. Chcąc się o tym przekonać, wystarczy wpisać w wyszukiwarkę hasło: Julia Brystiger.
241 A. Mrozik, Poza nawiasem historii (kobiet), czyli po co nam dziś komunistki, „Wakat On-line” 2014, nr 3, http://wakat.sdk.pl/poza-nawiasem-historii-kobiet-czyli-po-co-nam-dzis-komunistki/ (dostęp 10 XI 2017).
242 P. Słowiński, Boginie zła czyli kobiety okrutne, żądne władzy i występne, Videograf II, Katowice 2010.
243 T. M. Płużański, Bestie. Mordercy Polaków, 3S Media, Warszawa 2011.
244 S. Koper, Kobiety władzy PRL, Czerwone i Czarne, Warszawa 2012.
245 M. Łuszczyna, Zimne. Polki, które nazwano zbrodniarkami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
246 I. Kienzler, Krwawa Luna i inni, Bellona, Warszawa 2016.
247 Zob. P. Bukalska, Krwawa Luna, Wielka Litera, Warszawa 2016.
248 Na temat konstrukcji fantazmatu Julii Brystiger w polskiej kulturze i wyobraźni zob. P. Forecki, Fantazmat Julii Brystiger, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2017, nr 1, s. 47–69.
249 W artykule na temat kina polskiego w dyskursie polityki historycznej uwagę tej scenie poświęcił Witold Mrozek: „Kwestia ta, nijak nieumotywowana akcją, zdaje się mieć na celu jedynie naznaczenie przedstawicieli aparatu represji jako «obcych«, «nie całkiem Polaków«, a zatem, w pośredni sposób, oczyszczenie narodowej wspólnoty z odpowiedzialności za powojenne stosunki w Polsce i ukazanie ich jako okupacji – nie tylko ze strony wroga zewnętrznego, ZSRR, ale również wewnętrznej «piątej kolumny«”. W. Mrozek, Film pamięci narodowej. Najnowsze kino polskie w dyskursie polityki historycznej [w:] Kino polskie jako kino narodowe, red. T. Lubelski, M. Stroiński, korporacja ha!art, Kraków 2009, s. 311.
250 T. Słobodzianek, Nasza klasa. Historia w XIV lekcjach, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009.
251 Jak wynika z artykułu Justyny Kowalskiej-Leder, Nasza klasa jest jednym z kilku przykładów polskich tekstów literackich po Jedwabnem, w których pojawiają się postaci żydowskich komunistów/pracowników UB. Zob. J. Kowalska-Leder, Literatura polska ostatniego dziesięciolecia wobec Zagłady – próby odpowiedzi na nowe wyzwania, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 768–805.
252 J. Tokarska-Bakir, „Nasza klasa” na wspak, „dwutygodnik” 2010, wyd. 42, http://www.dwutygodnik.com/artykul/1532-nasza-klasa-na-wspak.html (dostęp 10 XI 2017).
253 T. Żukowski, Fetysz „obiektywności”. Nasza klasa Tadeusza Słobodzianka, „Studia Litteraria et Historica” 2014/2015, nr 3/4, s. 143.
254 Ibidem, s. 144.
255 „Lekcja, – celnie zwraca uwagę Niziołek – jaką widz otrzymuje w scenie przedstawiającej symultanicznie dzieje Menachema i Zygmunta, jednakowo doświadczonych śmiercią swoich synów, niesie w sobie skrajny konformizm, pozwala wierzyć, że życie samo wyrównuje rachunki. Nie chcę powiedzieć, że jest to filozofia tabloidów, ale z pewnością jest to światopogląd społeczności, która nie rozpoznaje resentymentów, na jakich ufundowane jest jej poczucie «wspólnotowości». Uszanowanie tego resentymentu staje się podstawą ukrytych negocjacji z widzem, warunkiem wzruszenia widzów tym, co «nasze»: polskie i żydowskie”. G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego i Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 544.
256 K. Sauerland, „Śmiech po okrucieństwie”, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 13 IV 2011, cyt. za: G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, s. 544.
257 Z. Krasnodębski, Demokracja peryferii, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2003, s. 264.
258 Podobnego zdania jest Stefan Zgliczyński, odnotowujący, że tego rodzaju praktyki dyskursywne oraz instytucjonalne ujawniły się i zdecydowanie nasiliły od czasu debaty jedwabieńskiej, a zwłaszcza od wygranych przez PiS wyborów w 2005 roku. „To tłumaczenie mordów na Żydach ich rzekomą współpracą z «okupantem sowieckim», to bezustanne powtarzanie bredni o drugiej okupacji (1944–1989), gorszej niż hitlerowska, bo «niszczącej duszę, a nie ciało», to wszystko nie było niewinną retoryką”. S. Zgliczyński, Antysemityzm po polsku, s. 101.
259 P. Lisicki, Krew na naszych rękach? Religia Holocaustu i tożsamość Europy, Fabryka Słów, Lublin 2016, s. 607.
260 Ibidem, s. 604.
261 „Historia Do Rzeczy” 2015, nr 6.
262 „Historia Do Rzeczy” 2016, nr 8.
263 „Do Rzeczy” 2016, nr 21.
264 P. Zychowicz, Żydzi…, s. 9–10.
265 http://www.truthaboutcamps.eu/th/zaglada/15476,Zaglada-Zydow.html (dostęp 10 XI 2017). Bezpośrednim impulsem do stworzenia tej strony było sformułowanie Polish death camp, które znalazło się w przemówieniu Baracka Obamy i zbulwersowało polską opinię publiczną. Dariusz Libionka poddał wnikliwej analizie opublikowane na niej materiały, a powstały na tej podstawie artykuł został opublikowany w piśmie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN w dziale „Curiosa”. Zob. D. Libionka, Truth About Camps, czyli Polacy, nic się [w 1942 r.] nie stało, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2012, nr 8, s. 631–643.
266 J. Żaryn, Endecja – cenne dziedzictwo, „Pamięć.pl” 2012, nr 9, s. 33.
267 O tym, jaki jest stosunek Gontarczyka do Betaru, można się przekonać na podstawie lektury jednego z jego artykułów. Zob. P. Gontarczyk, Powrót na ziemię Izraela, „Uważam Rze” 2011, nr 23, s. 64–67.
268 A. Zawadzka, Wojna polsko-polska na terenie Izraela, „Studia Litteraria et Historica” 2012, nr 1, s. 8.
269 Ibidem, s. 9.
270 Ibidem, s. 10.
271 W. J. Wysocki, Chrześcijanie w świecie „Shoah” [w:] Świat NIEpożegnany. Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w XVIII–XX wieku, red. K. Jasiewicz, Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004, s. 928.
272 M. J. Chodakiewicz, Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941…
273 M. Wierzbicki, Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim…, s. 34.
274 E. Kurek, Poza granicą solidarności. Stosunki polsko-żydowskie 1939–1945, wyd. 2, Bollinari Publishing House, Warszawa 2014, s. 390. Pierwsze wydanie tej książki ukazało się w 2006 roku nakładem Wyższej Szkoły Umiejętności w Kielcach pod tym samym tytułem. Wydanie drugie zostało znacznie rozszerzone.
275 Ibidem, s. 389, 392.
276 Ibidem, s. 388–389.
277 Ibidem, s. 376–377.
278 Ibidem, s. 102.
279 Ibidem, s. 119.
280 J. M. Chodakiewicz, Bez wspólnoty, „Glaukopis” 2007, nr 7/8, s. 377.
281 Na swoisty renesans takich interpretacji w „etnonacjonalistycznej historiografii polskiej” zwraca uwagę Joanna Michlic. Zob. J. B. Michlic, Odwrócenie historycznej prawdy o Jedwabnem, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2007, nr 3, s. 500.
282 E. Kurek, Poza granicą solidarności. Stosunki polsko-żydowskie…, s. 409.
283 Ibidem, s. 410.
284 Ibidem, s. 412.
285 Ibidem, s. 341.
286 Ibidem, s. 345.
287 Ibidem, s. 403.
288 „O ile bowiem współpraca Polaków z Niemcami miała charakter indywidualny (szmalcownicy i tropiciele ukrywających się Żydów nie reprezentowali potępiającego i karzącego ów proceder Polskiego Państwa Podziemnego i Kościoła katolickiego), o tyle współpraca polskich Żydów z dokonującymi zagłady narodu żydowskiego Niemcami miała charakter instytucjonalny, to znaczy poza nielicznymi wyjątkami (Adam Czerniakow) od początku do końca prowadzona była na rozkaz i za przyzwoleniem funkcjonariuszy żydowskich autonomicznych prowincji w Polsce” (podkreślenia autorki). Ibidem, s. 411–412.
289 Ibidem, s. 253.
290 Ibidem, s. 253.
291 Zob. np. P. Reszka, J. Cywiński, Kurek: getta zbudowali Żydzi, „Gazeta Wyborcza”, 20 VIII 2006.
292 Centralne Projekty Badawcze IPN, http://ipn.gov.pl/pl/nauka/badania-naukowe/24330,Centralne-Projekty-Badawcze-IPN.html (dostęp 11 XI 2017).
293 T. Panfil, Świat patrzy i milczy, „Gazeta Polska”, 27 IX 2017, s. 91.
294 Ibidem, s. 92–93.
295 Zob. Komunikat Instytutu Pamięci Narodowej, http://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/42106,Komunikat-Instytutu-Pamieci-Narodowej-w-zwiazku-z-artykulem-dr-hab-Tomasza-Panfi.html (dostęp 11 XI 2017).
296 T. Panfil, Świat patrzy i milczy, „Gazeta Polska”, 27 IX 2017, s. 92.
297 Z dziejów stosunków polsko-żydowskich w XX wieku, red. E. Czop, E. Rączy, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego i Instytut Pamięci Narodowej, Rzeszów 2009, s. 7.
298 K. Jasiewicz, O formach i treściach dyskursu polsko-żydowskiego… (cz. 2), s. 162.
299 W. Mędykowski, W cieniu gigantów. Pogromy 1941 r. w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012, s. 27–28.
300 J. Kurtyka, Przedmowa [w:] Wokół pogromu kieleckiego, [t. 1], s. 7–8.
301 Pytany o jego użycie, odpowiedział: „Próbę wytłumaczenia kierujących nami motywów podejmuje w przedmowie prezes IPN Janusz Kurtyka. Wiadomo, że «pogromy» w sposób niezaprzeczalny wiążą się z dziedzictwem carskiej Rosji, z prowokacjami carskiej policji, traktowanymi jako skuteczna metoda sprawowania władzy. Zachowując tę terminologię, chcieliśmy przywrócić słowu jego pierwotny, źródłowy sens, dając też do zrozumienia, że władze sowieckie, wbrew głoszonej ideologii, kontynuowały wiele niechlubnych tradycji Rosji przedrewolucyjnej”. W. Żyszkiewicz, Przeciąć kielecki węzeł, rozmowa z Janem Żarynem, „Tygodnik Solidarność” 2006, nr 28, s. 12.
302 J. Żurek, Ofiary „pogromu kieleckiego” [w:] Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, s. 170–193.
303 Hasło: Kielecka prowokacja [w:] Encyklopedia „białych plam”, t. 9, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2002, s. 200.
304 M. Bechta, Pogrom czy odwet? Akcja zbrojna Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”…
305 M. J. Chodakiewicz, Ejszyszki. Pogrom, którego nie było. Epilog stosunków polsko-żydowskich na kresach (1944–1945). Wspomnienia, dokumenty, publicystyka, Fronda, Warszawa 2010.
306 K. Kaczmarski, Pogrom, którego nie było. Rzeszów, 11–12 czerwca 1945 r. Fakty, hipotezy, dokumenty, Instytut Pamięci Narodowej, Rzeszów 2008.
307 W. Wybranowski, Jedwabne – dobry geszeft, „Nasz Dziennik”, 7 XI 2001, s. 16.
308 J. M. Jaskólska, Sąsiedzi sąsiadów, „Nasz Dziennik”, 9–10 VI 2001, s. 28.
309 M. Twaróg, W Będzinie tak jak w Jedwabnem, „Myśl Polska”, 5 VIII 2001, s. 16.
310 Zob. T. M. Płużański, Zbiorowa histeria, „Najwyższy Czas!”, 24 III 2001, s. XXXV; Cui bono?, Oświadczenie prezesa Kongresu Polonii Amerykańskiej Edwarda J. Moskala, „Nasza Polska”, 12 IV 2001, s. 3; (F.S.S.), Odłożona reprywatyzacja. Niewybredne naciski i dziwne zbiegi okoliczności, „Głos”, 24 II 2001, s. 3–4; K. Zar, Prezydent przeprosi w lipcu, „Najwyższy Czas!”, 10 III 2001, s. V; M. Walaszczyk, Dyplomata prowokator, „Nasz Dziennik”, 11 V 2001, s. 4; E. Michalik, T. Sakiewicz, Wrzawa o jeden procent, rozmowa z Krzysztofem Łaszkiewiczem, „Gazeta Polska”, 14 III 2001, s. 7.
311 Oba cytaty pochodzą z książki Normana Finkelsteina. Zob. N. Finkelstein, Przedsiębiorstwo holokaust, tłum. M. Szymański, Volumen, Warszawa 2001, s. 15, 20.
312 Rolę figury „dobrego Żyda” w dyskursie antysemickim w dosadny sposób sprecyzował i wyjaśnił Michał Głowiński: „W materii tej obowiązuje konsekwentnie zasada następująca: dobrym Żydem nie jest człowiek w takiej lub innej dziedzinie zasłużony, choćby wybitny pisarz, pedagog, muzyk lub uczony (ani Janusz Korczak, ani Albert Einstein według tego typu ideologów nie mogliby się pojawić w tej roli), dobrym Żydem jest tylko i wyłącznie ten, który obwinia i demaskuje własną społeczność i czyni to w taki sposób, że dostarcza nam argumentów, potwierdza nasze oskarżenia, czyli przechodzi na naszą jedynie słuszną stronę (…). Ów dobry Żyd traktowany jest z reguły z najwyższymi rewerencjami, przedstawia się go jako niekwestionowany autorytet intelektualny i moralny, jako tego, który zna zwalczaną nację od środka, świadom jest jej bezeceństw i nie boi się mówić o nich prawdy. Dobry Żyd z reguły generalizacji nie podlega”. M. Głowiński, Zawsze to samo, „Przegląd Polityczny” 2004, nr 65, s. 31; zob. także idem, Nienawidzić siebie, „Nauka” 2004, nr 3, s. 9–20.
313 Powołując się na Normana Finkelsteina, o „przedsiębiorstwie holokaust”, „szoa biznesie” czy też „holocaust biznesie” pisali w kontekście oskarżenia Polaków o zbrodnię w Jedwabnem m.in.: K. Pelc, Ogłoszenie zamiast prawnika, „Nasz Dziennik”, 30 XII 2000 –1 I 2001, s. 6; M. Rotulska, Zdumiewająca koordynacja, „Nasz Dziennik”, 20–21 V 2000, s. 5; W. Wybranowski, Krokodyle łzy Grossa, „Nasz Dziennik”, 3 VII 2001, s. 16; T. Kuczyńska, Między pamięcią a obsesją, „Tygodnik Solidarność” 2001, nr 12, s. 15; B. Margueritte, Polsko-żydowska prawda, cała prawda, „Tygodnik Solidarność” 2001, nr 26, s. 5; A. Kolatorski, Siewcy kłamstwa, „Nasza Polska”, 7 XI 2001, s. 10–11; H. Przemyski, Trzeci najazd łupieżczy, „Nasz Dziennik”, 3–4 III 2001, s. 6; W. Moszkowski, Kto „mógł”, a kto „musiał” mordować, „Nasz Dziennik”, 7–8 IV 2001, s. 21; A. Macierewicz, Kara bez winy, a z okupem, „Głos”, 17 III 2001, s. 5; (k.), Największa grabież w historii ludzkości, „Głos”, 31 III 2001, s. 4; J. R. Nowak, Gross przyparty do muru, „Niedziela”, 8 VII 2001, s. 15; P. Stolarski, Przepraszanie czy dialog?, rozmowa z ks. Waldemarem Chrostowskim, „Najwyższy Czas!”, 19 V 2001, s. XIV; P. Jakucki, Nagonki ciąg dalszy, „Nasza Polska”, 3 IV 2001, s. 1
314 N. Finkelstein, Goldhagen dla początkujących, „Rzeczpospolita”, 20 VI 2001, s. 7; K. Darewicz, Kto czerpie korzyści z holokaustu?, rozmowa z Normanem Finkelsteinem, „Rzeczpospolita”, 26 IV 2000, s. 7. Warto odnotować, że byli i tacy uczestnicy debaty jedwabieńskiej, którzy wprawdzie nie posiłkowali się zaproponowaną przez Finkelsteina terminologią i nie legitymizowali swoich wypowiedzi jego ustaleniami, lecz najwyraźniej skłonni byli w kontekście Jedwabnego uznać, że oskarżenia Polaków o współudział w Holokauście oraz antysemityzm pozostają w ścisłym związku z dyskusją nad kształtem ustawy reprywatyzacyjnej i roszczeniami finansowymi Żydów wobec państwa polskiego. Pisał o tym na przykład Ryszard Bugaj, w którego opinii utrwalany przez emocje i wspierany przez „potężne interesy” stereotyp antysemickiej Polski służy w niektórych krajach odwracaniu uwagi „od mrocznych kart swojej historii”, a także „uzasadnianiu roszczeń majątkowych wobec Polski”. Zob. R. Bugaj, Prawda historyczna i interes materialny, „Gazeta Wyborcza”, 6–7 I 2001, s. 20.
315 Zob. P. Zychowicz, Przedsiębiorstwo Holokaust, rozmowa z Normanem Finkelsteinem, „Historia Do Rzeczy” 2013, nr 9; P. Zychowicz, Izrael jest jak hazardzista, rozmowa z Normanem Finkelsteinem, „Rzeczpospolita”, 3–4 VII 2010, s. P18–P19.
316 P. Lisicki, Krew na naszych rękach? Religia Holocaustu…, s. 5–9.
317 Ibidem, s. 9–11.
318 Ibidem, s. 72.
319 Ibidem, s. 75.
320 Ibidem, s. 75–76.
321 Ibidem, s. 77.
322 Ibidem, s. 25.
323 Ibidem, s. 24.
324 Ibidem, s. 25.
325 Ibidem, s. 93–94.
326 Kościół, Żydzi, Polska…, s. 433–435.
327 Zob. B. Wildstein, Polska, antysemityzm, lewica, „Arcana” 2011, nr 5 (101), s. 45–46.
328 M. J. Chodakiewicz, „Stosunki polsko-żydowskie w XX wieku w perspektywie amerykańskiej”. Prelekcja wygłoszona 21 czerwca 2006 r. w siedzibie IPN w Warszawie, „Biuletyn IPN” 2006, nr 10, s. 95, 102.
329 Wypowiedzi uczestników spotkania odtwarzam na podstawie rejestracji wideo z jego przebiegu: http://www.mylomza.pl/home/region/item/15786-spotkanie-w-jedwabnem-niemiecki-mord-na-%C5%BCydach.html (dostęp 11 XI 2017).
330 Zob. Ankieta „Arcanów”. Polska i jej przeszłość w świadomości i pamięci historycznej, „Arcana” 2013, nr 4/4 (112/113), s. 20–22.
331 CBOS, Polacy wobec zbrodni w Jedwabnem – przemiany świadomości społecznej, komunikat z badań, Warszawa, wrzesień 2001, s. 6.
332 Ibidem.
333 TNS OBOP, Polacy o zbrodni w Jedwabnem, Warszawa, grudzień 2002, s. 2–4. Odpowiedzi „Polacy zachęceni przez Niemców” i „Niemcy przy pomocy Polaków” były liczone jako wskazanie zarówno jednych, jak i drugich.
334 A. Sułek, Pamięć Polaków o zbrodni w Jedwabnem, „Nauka” 2011, nr 3, s. 40.
335 Ibidem, s. 41–42.
336 Ibidem, s. 42.
337 TNS OBOP, Efekt „Strachu”, Warszawa, kwiecień 2008 roku, s. 4.
338 Ibidem.
339 Ibidem, s. 7.
340 bidem, s. 8.
341 Chodzi oczywiście o wspominane wcześniej monografie Jest taki piękny słoneczny dzień… (B. Engelking) i Judenjagd…(J. Grabowski).
342 Pytanie to brzmiało: „Czy słyszał(a) P. w jakichś wspomnieniach i opowieściach ludzi, że w czasie ostatniej wojny ktoś wzbogacił się na Żydach?”. Respondenci odpowiedzieli: (tak: 26%, nie: 74%). „A czy słyszał(a) P., że ktoś dostał od Żydów złoto za to, że ich przechował?” (tak: 28%, nie: 72%). „A czy słyszał(a) P., że ktoś obrabował lub zabił Żydów i zabrał im to, co mieli?” (tak: 22%, nie: 78%). „A czy słyszał(a) P., że ktoś posiadł mienie Żydów zamordowanych przez hitlerowców?” (tak: 23%, nie: 77%). TNS OBOP, Po „Złotych żniwach”, Warszawa, czerwiec 2011 roku, s. 7.
343 Ibidem, s. 4.
344 Ibidem, s. 5.
345 Ibidem, s. 6.
346 A. Sułek, Żniwo „Złotych żniw”, „Kultura i Społeczeństwo” 2011, nr 4, s. 161–175.
347 TNS, II wojna światowa w pamięci Polaków – w 75 lat od wybuchu, Warszawa, sierpień 2014 roku, s. 14.
348 Ibidem, s. 17.
349 Ibidem, s. 5.
350 Zob. Antysemityzm w Polsce i na Ukrainie, red. I. Krzemiński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 113.
351 Ibidem, s. 124.
352 Ibidem, s. 120.
353 I. Krzemiński, Pamięć polska, pamięć żydowska, „Przegląd Polityczny” 2003, nr 61, s. 87.
354 Ibidem.
355 Zob. M. Bilewicz, Antysemityzm w Polsce. Formy, przyczyny i konsekwencje zjawiska [w:] Uprzedzenia etniczne w Polsce. Raport z ogólnopolskiego sondażu Polish Prejudice Survey 2009, s. 32, http://cbu.psychologia.pl/uploads/aktualnosci/raport_PPS_final.pdf (dostęp 5 XII 2017).
356 Ibidem, s. 36.
357 Zob. M. Bilewicz, M. Winiewski, W. Soral, Antisemitism in Poland 2013: Research Report based on Polish Prejudice Survey II, Warsaw 2013, http://cbu.psychologia.pl/uploads/f_winiewski/PPS2%20raporty/raport_antysemityzm_ang.pdf (dostęp 5 XII 2017); D. Bulska, M. Winiewski, Powrót zabobonu. Antysemityzm w Polsce na podstawie Polskiego Sondażu Uprzedzeń 3, Warszawa 2017, http://cbu.psychologia.pl/uploads/PPS3_raporty/Antysemityzm_PPS3_Bulska_Winiewski_fin.pdf (dostęp 5 XII 2017).
358 D. Bulska, M. Winiewski, Powrót zabobonu…, s. 9, http://cbu.psychologia.pl/uploads/PPS3_raporty/Antysemityzm_PPS3_Bulska_Winiewski_fin.pdf (dostęp 5 XII 2017).
359 Ibidem, s. 13–14.
360 M. Witkowska, M. Bilewicz, Czy prawda nas wyzwoli? Przełamywanie oporu psychologicznego w przyjmowaniu wiedzy o Zagładzie, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 809.
361 Zob. M. Winiewski, M. Bilewicz, Antysemityzm: dynamika i psychologiczne uwarunkowania [w:] Uprzedzenia w Polsce, red. A. Stefaniak, M. Bilewicz, M. Winiewski, Liberi Libri, Warszawa 2015, s. 29.
362 Badania te były realizowane przez zespół badawczy pod kierunkiem Ireneusza Krzemińskiego w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki. Zob. Żydzi – problem prawdziwego Polaka. Antysemityzm, ksenofobia i stereotypy narodowe po raz trzeci, red. I. Krzemiński, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.
363 J. Wiśniewska, Opinie na temat mordu w Jedwabnem. Społeczne reperkusje książki Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi” [w:] ibidem, s. 117.
364 A. Sułek, Pamięć Polaków o zbrodni w Jedwabnem, „Nauka” 2011, nr 3, s. 47.
365 Polin to nazwa Polski w języku hebrajskim. Wywodzona bywa od słów po lin (tu spocznij), co ma być symbolem gościnności i życzliwości polskich gospodarzy.
366 D. Bulska, M. Winiewski, Powrót zabobonu…, s. 5, http://cbu.psychologia.pl/uploads/PPS3_raporty/Antysemityzm_PPS3_Bulska_Winiewski_fin.pdf (dostęp 5 XII 2017).
367 TNC OBOP, Mówienie o zapomnianym, Warszawa, styczeń 2004 roku, s. 5.
368 A. Sułek, Zwykli Polacy patrzą na Żydów, „Nauka” 2010, nr 1, s. 21.
369 M. Bilewicz, M. Jaworska, Zagrażająca przeszłość i jej wpływ na relacje międzygrupowe [w:] Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, red. M. Kofta, M. Bilewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 22.
370 R. F. Baumeister, Holokaust i cztery korzenie zła [w:] Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu, red. L. S. Newman, R. Erber, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 223.
371 A. Sułek, Zwykli Polacy patrzą na Żydów, „Nauka” 2010, nr 1, s. 21–22.
372 J. Ambrosewicz-Jacobs, Czy Zagłada jest „naszą historią”? [w:] Znaki (nie)pamięci. Teoria i praktyka upamiętniania w Polsce, red. M. Fabiszak, A. W. Brzezińska, M. Owsiński, Universitas, Kraków 2016, s. 51.
373 Instrument najwyraźniej skuteczny, o czym w jakimś stopniu mogą świadczyć wyniki sondażu przeprowadzonego w 2013 roku przez zespół Centrum Badań nad Uprzedzeniami wśród uczniów warszawskich szkół średnich. Pokazały one, że im więcej godzin zajęć poświęconych było problematyce Zagłady, tym bardziej zniekształcone i stereotypowe okazywało się jej postrzeganie. Im obszerniej temat ten był poruszany podczas lekcji, z tym większym wyolbrzymianiem skali pomocy udzielanej Żydom przez Polaków się spotykał. Pytani o poczucie winy wobec Żydów, uczniowie jednoznacznie odpowiadali natomiast, że wcale go nie odczuwają. Zob. M. Bilewicz, A. Stefaniak, M. Witkowska, Polish youth confronting Jewish past: Antagonistic history and pathways to reconcilliation [w:] Reconcilliation in the Bloodlands: Assessing actions and outcomes in contemporary Central-Eastern Europe, red. J. Kurczewski, Peter Lang, Frankfurt am Main 2013.
374 Zob. R. Szuchta, P. Trojański, Holocaust. Program nauczania o historii i zagładzie Żydów na lekcjach przedmiotów humanistycznych w szkołach ponadpodstawowych, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2000.
375 R. Szuchta, P. Trojański, Holokaust. Zrozumieć dlaczego, Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, Warszawa 2003. Później powstał jeszcze jeden podręcznik do nauczania o historii Żydów i Zagładzie. Zob. Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie, red. F. Tych, Fundacja Shalom, Warszawa 2004.
376 Zob. L. Gorycki, Wybrane problemy nauczania o Holokauście w perspektywie projektu nowej podstawy programowej [w:] Auschwitz i Holokaust. Dylematy i wyzwania polskiej edukacji, red. P. Trojański, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2008, s. 93–101.
377 Zob. R. Szuchta, Czy zmiany programowe nauczania historii w polskiej szkole uwzględniają debaty historyczne? Refleksje na marginesie obrazu Zagłady w podręcznikach do nauczania historii, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2015, nr 11, s. 609.
378 Cyt. za: ibidem, s. 609–610.
379 Ibidem, s. 610.
380 M. Ustrzycki, J. Ustrzycki, Ciekawi świata 2. Historia część 2. Wiek XIX. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres rozszerzony, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2014, s. 159.
381 A. Janicki, W centrum uwagi. Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Nowa Era, Warszawa 2014, s. 150.
382 A. Janicki, J. Kięczkowska, M. Menz, W centrum uwagi. Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik do wiedzy o społeczeństwie dla liceum ogólnokształcącego i technikum. Część 1. Zakres rozszerzony, Nowa Era, Warszawa 2013, s. 82.
383 T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, Historia. Poznajemy przeszłość. Dzieje najnowsze. Szkoła ponadgimnazjalna. Zakres podstawowy, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 89.
384 J. Ustrzycki, Historia. Zakres podstawowy. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2016, s. 47.
385 I. Janicka, Poznać przeszłość. Rządzący i rządzeni. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla liceum ogólnokształcącego i technikum, Nowa Era, Warszawa 2014, s. 116.
386 S. Zając. Teraz historia. Podręcznik dla szkoły ponadgimnazjalnej. Zakres podstawowy, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 61.
387 J. Ustrzycki, Historia. Zakres podstawowy. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2016, s. 46.
388 B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Historia najnowsza. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2016, s. 102–103.
389 P. Czerwiński, Historia. Od 1918 do współczesności, Klasa 3, Greg, Kraków 2014, s. 25.
390 M. Ustrzycki, J. Ustrzycki, Ciekawi świata 2. Historia część 2. Wiek XIX. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres rozszerzony, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2014, s. 235.
391 Zob. np. R. Modras, Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939, tłum. W. Turopolski, Wydawnictwo Homini S. C., Kraków 2004.
392 M. Kopczyński, M. Przybyliński, Poznać przeszłość, zrozumieć dziś. XIX wiek. Podręcznik do historii dla klasy III szkół ponadgimnazjalnych – zakres rozszerzony. Część 1, Stentor, Warszawa 2014, s. 159.
393 P. Galik, Zrozumieć przeszłość. Część 3. Lata 1815–1939. Podręcznik do historii dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres rozszerzony, Nowa Era, Warszawa 2014, s. 452.
394 Za przykład niech posłuży choćby ten krótki fragment: „szczególnie ostry konflikt miał miejsce w latach 30. na wyższych uczelniach. Studenci pozostający pod wpływem endecji wprowadzili tzw. getto ławkowe”. Zob. J. Ustrzycki, Ciekawi świata. Historia. Zakres podstawowy. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2013, s. 46–47.
395 „Ludność niepolska również odnosiła się wrogo do Polaków i państwa polskiego, w którego granicach się znalazła – oprócz Żydów – wbrew swej woli”. J. Ustrzycki, Historia. Zakres podstawowy. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2016, s. 47; „Stosunek mniejszości narodowych do Rzeczypospolitej był na ogół niechętny. Przeważała opinia, że jest to państwo, które troszczy się jedynie o narodowe interesy polskiej większości. Wielu przywódców ludności niepolskiej było przekonanych, że Rzeczpospolita nie przetrwa pomiędzy wrogimi Niemcami i państwem radzieckim. Między państwem i mniejszościami narodowymi dochodziło nierzadko do konfliktów”. B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Historia najnowsza, Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2016, s. 101; „II Rzeczpospolita nie była krajem jednolitym także pod względem narodowościowym. Przebieg granic sprawił, że na jej terenie Polacy stanowili jedynie 64% mieszkańców. Największe mniejszości narodowe stanowili Ukraińcy i Białorusini, nieco mniejsze – Niemcy i Żydzi. Część z nich była niechętnie nastawiona do państwa polskiego, które z kolei nie zawsze uwzględniało ich odrębność”. R. Antosik, Historia i społeczeństwo. Podręcznik dla szkoły podstawowej, Klasa 6, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2014, s. 155.
396 B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Historia. Historia najnowsza. Odkrywamy na nowo, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2012, s. 186–187.
397 S. Roszak, J. Kłaczkow, Poznać przeszłość. Wiek XX, Nowa Era, Warszawa 2011, s. 155.
398 A. Brzozowski, G. Szczepański, Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918–2006. Podręcznik do historii dla klasy I szkół ponadgimnazjalnych – zakres podstawowy, Stentor, Warszawa 2012, s. 142.
399 R. Antosik, Historia i społeczeństwo. Podręcznik dla szkoły podstawowej, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2015, s. 202.
400 M. Przybyliński, Poznać przeszłość, zrozumieć dziś. Historia – dzieje najnowsze 1872– 2006. Klasa 3 liceum i technikum, poziom podstawowy i rozszerzony, Stentor, Warszawa 2008, s. 184.
401 R. Dolecki, J. Smoleński, K. Gutowski, Po prostu historia. Szkoły ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2013, s. 216.
402 Nawiązuję do tytułu książki Mirosława Tryczyka. Zob. M. Tryczyk, Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, Wydawnictwo RM, Warszawa 2015.
403 T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, Historia. Poznajemy przeszłość. Dzieje najnowsze, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 142.
404 S. Roszak, J. Kłaczkow, Poznać przeszłość. Wiek XX, Nowa Era, Warszawa 2011, s. 155.
405 Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. KOSS podstawowy. Podręcznik i ćwiczenia. Część 1, red. A. Pacewicz, T. Merta, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2014, s. 166.
406 A. Brzozowski, G. Szczepański, Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918–2006. Podręcznik do historii dla klasy I szkół ponadgimnazjalnych – zakres podstawowy, Stentor, Warszawa 2012, s. 142.
407 J. Ustrzycki, Ciekawi świata. Historia. Zakres podstawowy. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2012, s. 170.
408 G. Wojciechowski, Wczoraj i dziś. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla klasy szóstej szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa 2014, s. 139.
409 D. Stola, Historia. Wiek XX. Podręcznik. Szkoły ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2012, s. 83.
410 S. Zając, Teraz historia. Podręcznik dla szkoły ponadgimnazjalnej. Zakres podstawowy, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 122–123.
411 J. Kłaczkow, A. Zielińska, Zrozumieć przeszłość. Dzieje najnowsze po 1939 roku. Historia. Podręcznik. Zakres rozszerzony. Szkoła ponadgimnazjalna. Część 4, Nowa Era, Warszawa 2015.
412 R. Dolecki, J. Smoleński, K. Gutowski, Po prostu historia. Szkoły ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2013, s. 215.
413 R. Śniegocki, Historia. Burzliwy wiek XX, Podręcznik dla klasy III liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym, Nowa Era, Warszawa 20014, s. 179.
414 J. Ustrzycki, Historia. Zakres podstawowy. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2016, s. 168.
415 Na przykład „W warunkach okupacyjnych wszelka pomoc Żydom była przejawem niezwykłego heroizmu. Mimo terroru udało się uratować około 100 tys. z nich”. A. Brzozowski, G. Szczepański, Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918–2006. Podręcznik do historii dla klasy I szkół ponadgimnazjalnych – zakres podstawowy, Stentor, Warszawa 2012, s. 142; „Dzięki pomocy Polaków okupację niemiecką przeżyło kilkadziesiąt tysięcy Żydów”. S. Zając. Teraz historia. Podręcznik dla szkoły ponadgimnazjalnej, Zakres podstawowy, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 122; „W 1942 r. przy Delegaturze Rządu na Kraj utworzono organizację społeczną, Radę Pomocy Żydom, kryptonim «Żegota» (…). Organizacja ta uratowała ok. 100 tys. Żydów, mimo że za udzielenie im jakiejkolwiek pomocy groziła śmierć”. R. Śniegocki, Historia. Burzliwy wiek XX. Podręcznik dla klasy III liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym, Nowa Era, Warszawa 2004, s. 197; „Duża grupa Polaków, szacowana na kilkaset tysięcy [podkreślenie moje – P.F.], w odruchu bezinteresownej pomocy starała się udzielać pomocy Żydom”. B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Odkrywamy na nowo. Historia najnowsza. Część I. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2013, s. 186–187.
416 Na przykład „Postawa Polaków wobec Holocaustu nie była jednoznaczna. Większość społeczeństwa obojętnie podchodziła do losu Żydów, starając się przede wszystkim przetrwać w niełatwych warunkach okupacji. Obawiano się także represji, jakie mogły spotkać Polaka za pomoc udzieloną Żydom – Polska była jedynym krajem w Europie, w którym za takie działanie groziła kara śmierci”. R. Dolecki, J. Smoleński, K. Gutowski, Po prostu historia. Szkoły ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2013, s. 215–216; „Sytuacja ludności żydowskiej w Europie Środkowo-Wschodniej była zupełnie inna. Na ziemiach polskich za pomaganie Żydom groziła kara śmierci, więc taka postawa wymagała wiele więcej odwagi”. J. Kłaczkow, A. Zielińska, Zrozumieć przeszłość. Dzieje najnowsze po 1939 roku. Historia. Podręcznik. Zakres rozszerzony. Szkoła ponadgimnazjalna. Część 4, Nowa Era, Warszawa 2015.
417 R. Lolo, A. Pieńkowska, Historia wokół nas. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla szkoły podstawowej. Klasa 6, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2014, s. 171.
418 W podręczniku tym pojawia się dodatkowo informacja, że AK i GL przyczyniły się „do umożliwienia grupie powstańców wydostania się z getta i wstąpienia do oddziałów partyzanckich”, co nie znajduje żadnego potwierdzenia w źródłach. T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, Poznajemy przeszłość. Dzieje najnowsze. Zakres podstawowy. Szkoła ponadgimnazjalna, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 141.
419 Informacja ta została uwzględniona w podręczniku Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. KOSS podstawowy. Podręcznik i ćwiczenia. Część 1, red. A. Pacewicz, T. Merta, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2014, s. 166–166.
420 O ile w odniesieniu do szmalcowników dominuje opowieść, że „zdarzały się” takie przypadki, o tyle o Polakach ratujących Żydów zazwyczaj można przeczytać, że było ich wielu: „Przeważająca część Polaków na ogół zachowywała się obojętnie wobec tragedii ludności żydowskiej. Jednak wielu z nich, ryzykując życiem swoim i swojej rodziny, samorzutnie decydowało się pomagać uciekinierom z getta, często dając im schronienie w piwnicach, zamaskowanych wnękach, na strychach”. S. Zając. Teraz historia. Podręcznik dla szkoły ponadgimnazjalnej. Zakres podstawowy, SOP Oświatowiec, Toruń 2012, s. 122.
421 B. Keff, Kulturoznawcza analiza zawartości podręczników szkolnych związanych z treściami dotyczącymi Żydów (i pokrewnymi) [w:] Antysemityzm nie jest poglądem. Podręcznik…, s. 84.
422 Zob. A. Cała, Kultura i społeczeństwo w podręcznikach szkolnych z przedmiotów humanistycznych [w:] ibidem, s. 45–80.
423 Zob. A. Lipowska-Teutsh, Pochwała myślenia krytycznego [w:] ibidem, s. 115–139.
424 Zob. R. Szuchta, Czy zmiany programowe nauczania historii w polskiej szkole uwzględniają debaty historyczne? Refleksje na marginesie obrazu Zagłady w podręcznikach do nauczania historii, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2015, nr 11, s. 607–635.
425 Do takich można zaliczyć następujące podręczniki: M. Pacholska, W. Zdziabek, Historia. Od początku XX wieku do roku 1945. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Klasa 3. Zakres rozszerzony, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2015; D. Stola, Historia. Podręcznik klasa III. Szkoły ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2009; D. Stola, Historia. Wiek XX. Podręcznik. Szkoły ponadgimnazjalne. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2012.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017