II Rewizje współudziału w Zagładzie 1/2
p. 111-161
Texte intégral
Wymazywanie Jedwabnego
1Na krótko przed obchodami 60. rocznicy mordu w Jedwabnem dotychczasowy pomnik w miejscu zbrodni zastąpiono nowym. O ile treść napisu na poprzednim wskazywała jako sprawców gestapo i żandarmerię hitlerowską 1, o tyle w nowej inskrypcji temat sprawców po prostu pominięto: „Pamięci Żydów z Jedwabnego i okolic. Mężczyzn, kobiet, dzieci. Współgospodarzy tej ziemi. Zamordowanych, żywcem spalonych w tym miejscu 10 lipca 1941 roku. Jedwabne 10 lipca 2001 r.”. Gwarantujący spokój jawny fałsz zastąpiono zatem bezpieczną półprawdą, jak gdyby narodowości sprawców tej zbrodni nie ustalono, IPN nie przeprowadził śledztwa, a debaty jedwabieńskiej w ogóle nie było 2. Najwyraźniej jednak nawet ten napis kłuł w oczy, skoro w sierpniu 2011 roku pomnik został zdewastowany, oblano go zieloną farbą, opatrzono swastykami oraz napisami „Byli łatwopalni” i „Nie przepraszam za Jedwabne” 3. Koszulki z takim nadrukiem – „Nie przepraszam za Jedwabne” – można zresztą kupić w internetowych sklepach z odzieżą patriotyczną, z właśnie takim hasłem na ustach narodowcy próbowali zakłócić Marsz Jedności w Białymstoku 4, a zespół Głos Prawdy uczynił to wyznanie refrenem swojej piosenki 5. Przeprosiny Aleksandra Kwaśniewskiego w 60. rocznicę zbrodni w Jedwabnem to dla wielu Polaków jeden z jego grzechów głównych. Wciąż są mu wypominane oprócz politycznego rodowodu oraz kpin z papieża, których dopuścił się wraz z Markiem Siwcem na lotnisku w Ostrzeszowie. „Polacy do dziś są podzieleni, czy powinien pan przepraszać za kilkunastu zbrodniarzy” – stwierdziła dziennikarka „Newsweeka” w rozmowie z byłym prezydentem przy okazji 70. rocznicy mordu na Żydach 6. „Nie przepraszam za Jedwabne” to jednak nie tylko krytyka tego symbolicznego gestu Kwaśniewskiego, lecz także tożsamościowy manifest i rewizjonistyczne credo.
2Już w toku debaty wywołanej publikacją Sąsiadów można było się przekonać, za pomocą jakich strategii dyskursywnych i konstruowanych ad hoc narracji poddawano rewizji ujawniony przez Jana Tomasza Grossa przebieg zbrodni w Jedwabnem. Na różne sposoby starano się wówczas powrócić do takiej wersji zdarzeń, która nie wymagałaby znaczącej korekty treści napisu na dawnym pomniku. Winnymi mieli pozostać Niemcy, Polacy zaś, jeśli w ogóle wzięli w tym mordzie udział, wywodzili się z marginesu społecznego i zostali do uczestnictwa zmuszeni 7. Końcowe ustalenia śledztwa prowadzonego przez IPN nie pozostawiły jednak w tej sprawie żadnych złudzeń i w zasadzie – poza weryfikacją liczby ofiar – potwierdziły to, co zeznał Szmul Wasersztejn, a Gross napisał w swojej książce. Sąsiadów w Jedwabnem zamordowali sąsiedzi, Polacy Żydów. Informując opinię publiczną o rezultatach dochodzenia, prokurator Radosław Ignatiew podkreślał zaplanowany i zorganizowany charakter zbrodni, natomiast o jej sprawcach pisał tak: „Co do udziału polskiej ludności w dokonaniu zbrodni, należy przyjąć, iż była to rola decydująca w zrealizowaniu zbrodniczego planu (…). Wykonawcami tych zbrodni jako sprawcy sensu stricto byli polscy mieszkańcy Jedwabnego i okolic – mężczyźni w liczbie co najmniej 40”. Niemcom w ocenie prawnokarnej przypisane zostało natomiast sprawstwo sensu largo oznaczające przyzwolenie, lecz samą ich obecność i rolę w przebiegu zdarzeń uznano za niejasne. Jak stwierdzał prokurator: „prawdopodobnie w małej grupie asystowali w akcji wyprowadzania pokrzywdzonych na rynek i do tego ograniczyła się ich czynna rola” 8.
3Ogłoszone publicznie 9 lipca 2002 roku ustalenia spotkały się z krytyczną i wręcz agresywną reakcją tych, którzy oczekiwali od IPN zdjęcia z Polaków odpowiedzialności za zbrodnię w Jedwabnem, a tym samym odrzucenia wiedzy płynącej z Sąsiadów. Charakterystyczne były już tytuły artykułów prasowych, które się wówczas ukazały: Jedwabny mord, jedwabne śledztwo 9, Niepoważne śledztwo 10, Ustalenia IPN to fuszerka 11, Zbrodnia śledztwa w Jedwabnem 12, Nagonka na Polaków 13, Jak IPN rozgrzeszył SS 14itd. Obrońcy polskiej niewinności pisali kolejne listy do władz Instytutu, wytykając błędy w postępowaniu prokuratorskim i kłamstwa w końcowych ustaleniach. Domagali się jego rewizji i dokończenia ekshumacji w Jedwabnem 15. O tym, jakie były oczekiwania wobec IPN, za co krytykowano władze, prokuratorów i historyków tej instytucji w związku ze sprawą Jedwabnego, można się również przekonać, analizując treść wystąpień polskich parlamentarzystów, którzy zabierali głos w sprawie zbrodni jedwabieńskiej, zanim jeszcze ujawniono wyniki śledztwa.
4Podczas posiedzenia sejmu 28 lutego 2002 roku prezes IPN Leon Kieres przedstawił informację o działalności Instytutu w okresie od 1 lipca 2000 do 30 czerwca 2001 roku, a zatem w czasie trwania debaty o Jedwabnem. Nad sprawozdaniem tym odbyła się dyskusja, w której toku atak na Leona Kieresa przypuścili posłowie oraz posłanki reprezentujący kluby parlamentarne Prawa i Sprawiedliwości, Ligi Polskich Rodzin i Samoobrony 16. Antoni Macierewicz (LPR) wytykał prezesowi IPN przypisanie Polakom zbrodni popełnionej przez „niemieckich hitlerowców”, inicjowanie wbrew faktom procesu „kamienowania narodu polskiego” i „wprzęgnięcie” IPN do „walki z polskością”. „Jest rzeczą dla mnie zupełnie niezrozumiałą – przemawiał z trybuny – jak profesor prawa, prezes Instytutu Pamięci Narodowej, osoba powołana przez naród do osądzania zbrodni przeciwko narodowi i do dbania o polską pamięć narodową, może tak fałszować historię, oskarżając własny naród o najgorsze przestępstwo ludobójstwa, w pełni świadom konsekwencji moralnych, prawnych, a także politycznych takiego działania”. Posłanka Gertruda Szumska (LPR) pytała Leona Kieresa między innymi o to, czy jako prezes IPN „potrafi sobie wyobrazić, jak w stodole w Jedwabnem mogło zmieścić się 1600 osób” oraz dlaczego jest on „tak uległy w stosunku do mniejszości żydowskiej i przed zakończeniem śledztwa wydaje wyrok i tak się składa, że winni oczywiście są Polacy”. Posła Zdzisława Jankowskiego (Samoobrona) interesowały natomiast powody przerwania ekshumacji w Jedwabnem „w momencie, gdy okazało się, że jej wyniki przeczą tezom zgłoszonym na początku sprawy – czy może inaczej – gdy okazało się, że ekshumacja nie podoba się rabinom”.
5Nie zabrakło też mówców, których wypowiedzi można uznać za jawnie antysemickie, choć już te przytoczone pobrzmiewają taką nutą. Zdecydowanie na najwięcej pozwolił sobie poseł Antoni Stanisław Stryjewski (LPR). Na wstępie zarzucił on Kieresowi, że zaangażował IPN „w proces dezawuowania dobrego imienia Polaków, w tym mieszkańców Jedwabnego, poprzez wsparcie autorytetem IPN-u kłamstw opublikowanych w książce Jana Tomasza Grossa”. Poza tym, w opinii deputowanego, własnymi manipulacjami, przemilczeniami i uległością prezes IPN doprowadził do tego, że „Żydzi świata i pan Olek Kwaśniewski odmówili kadysz, modlitwę za zmarłych, wraz z przekleństwem dla narodu polskiego w czasie jedwabnieńskiej hucpy w lipcu 2001 r.”. Kluczowe pytanie Stryjewski pozostawił jednak na koniec: „Kiedy możemy oczekiwać rezygnacji pana prezesa z funkcji prezesa IPN? Chodzi o umożliwienie wyboru na to stanowisko Polaka, zatroskanego o prawdę historii Polski i kochającego naród polski”. Ze stenogramu wynika, że po tym pytaniu, z którego jasno wynika, iż Leon Kieres po prostu nie jest Polakiem, nastąpiły oklaski.
6Posłów i posłanki interesowały także domniemane zbrodnie Żydów na narodzie polskim i przyczyny, dla których IPN nie poświęcał im uwagi. Zygmunt Wrzodak (LPR) mówił o „tysiącach Polaków” wymordowanych przez „żydowskich partyzantów sowieckich” w Koniuchach i Nalibokach, zbrodniarzach takich „jak Morel, Fejgin, Różański, Wolińska, Stefan Michnik”, i pytał, „kiedy będą wyjaśniane sprawy zbrodni na Polakach przez komunistów żydowskich z lat 1944–1956”. Mniej więcej to samo interesowało posła Józefa Skowyrę (LPR) 17, natomiast Andrzej Fedorowicz (LPR) dociekał, czy IPN podejmie w ogóle jakieś „działania wyjaśniające, kto brał udział w sporządzaniu list zsyłek ludności polskiej za tzw. pierwszego Sowieta”. Odwołując się do własnych rodzinnych doświadczeń, stwierdzał, iż już jako dziecko wiedział, „że kiedy wieźli kogoś do Jedwabnego na furmance, a dalej do Łomży na pociąg, to w eskorcie furmana jechał enkawudzista i Żyd w czerwonej opasce”. Bardziej ogólnie pytał również: „Czy holokaust dotyczy tylko jednego wybranego narodu? Czy mamy cały świat oglądać przez pryzmat zagłady żydowskiej? A może jest to próba zakrzyczenia sumienia, żeby można było powiedzieć, że Polacy są wszystkiemu winni, a ci, co faktycznie brali udział, później, sprawując władzę, czuli się bezpiecznie i stawiali nam żądania?”.
7Czas pokazał, że przesłuchanie Leona Kieresa w polskim sejmie, krytyka przeprosin Aleksandra Kwaśniewskiego i kwestionowanie wyników śledztwa IPN stanowiły dopiero preludium backlashu w postaci różnych form rewizjonizmu historycznego. O ile bowiem uroczyste obchody 60. rocznicy zbrodni w Jedwabnem można uznać za symboliczne zakończenie intensywnej debaty jedwabieńskiej, o tyle z pewnością nie zamknęły one sprawy Jedwabnego. Może o tym świadczyć nieobecność na rocznicowej uroczystości przedstawicieli polskiego rządu, w tym premiera Jerzego Buzka, marszałków sejmu i senatu, polityków prawicy, prymasa Polski czy choćby któregokolwiek z biskupów. Wraz z symbolicznym aktem ekspiacji w wykonaniu osamotnionego prezydenta zaczęło się rozłożone na lata – nawiązując metaforycznie do tytułu książki Thomasa Bernharda – „wymazywanie” Jedwabnego 18. Rozpoczął się proces rewizji tego, co wydarzyło się 10 lipca 1941 roku w tej miejscowości, o czym napisał Gross i co potwierdził IPN 19. Wykorzystując różne środki komunikowania i nośniki informacji, lokalnie i na szczeblu państwowym, z wyżyn tronu i ołtarza, samozwańczo i z urzędu, włożono dotychczas wiele wysiłku, by zdjąć z Polaków ciężar odpowiedzialności za wymordowanie jedwabieńskich Żydów. Z perspektywy czasu widać natomiast wyraźnie, jak ta fala rewizjonizmu wzbierała, by ostatecznie rozlać się w głównym nurcie dyskursu polityki.
8W samym Jedwabnem jeszcze w toku debaty wokół Sąsiadów z inicjatywy posła ZChN Michała Kamińskiego powstał Komitet Obrony Dobrego Imienia Miasta Jedwabne. W jego działalność zaangażował się między innymi Ryszard Gontarz, autor licznych antysemickich artykułów tworzących nienawistną atmosferę Marca 1968. Komitet w sposób jednoznaczny opowiadał się za taką wersją zdarzeń, w której odpowiedzialność za zbrodnię obciążała Niemców i ewentualnie kilku miejscowych Polaków zmuszonych do pomocy. „Z zeznań naocznych świadków wynika – można przeczytać w odezwie Komitetu – że żaden Polak nie chciał podpalić stodoły. Wówczas jeden z gestapowców wystrzelił pocisk samozapalający. Jego szczątki, a także łuski z niemieckich karabinów tydzień temu znaleźli polscy saperzy” 20. Członkowie Komitetu domagali się ponadto, by w miejscu spalonej jedwabieńskiej stodoły stanął krzyż, ponieważ wraz z Żydami zginęli w niej odmawiający pomocy w zbrodni polscy katolicy 21.
9Aktywność z ramach Komitetu przejawiał również wieloletni proboszcz parafii w Jedwabnem ks. Edward Orłowski, który z determinacją dowodził, że miejscowych Żydów wymordowało gestapo wspomagane przez inne niemieckie jednostki, a książka Grossa to jedna wielka konfabulacja. Upowszechniana przez proboszcza wersja zdarzeń, z którą można się zapoznać w artykule Celebracja kłamstwa 22, zyskała popularność nie tylko w Jedwabnem. Jednak to właśnie lokalnie ks. Edward Orłowski stał się prawdziwym bohaterem walki o dobre imię mieszkańców, a zarazem Polski i Polaków. W 2015 roku, przy okazji 12. rocznicy jego śmierci, na oficjalnej stronie internetowej gminy i miasta Jedwabne wspominano, iż „był żarliwym obrońcą mieszkańców Jedwabnego, którzy zostali bezpodstawnie obarczeni odpowiedzialnością za mord dokonany na Żydach podczas II wojny światowej (…). U schyłku swego życia ks. Orłowski zaangażował się w wyjaśnienie prawdy o mordzie Żydów w Jedwabnem w lipcu 1941 roku. Udało mu się zgromadzić dokumenty, z których wynika, że zbrodni tej dokonali żołnierze niemieccy. W głowach i sercach parafian został jako pracowity i bardzo ludzki duszpasterz, ale przede wszystkim tropiciel prawdy” 23.
10Po stronie prawdy w wersji ks. Edwarda Orłowskiego stanął również historyk regionalista Czesław Brodzicki – w książce poświęconej wojennym losom powiatu łomżyńskiego dowodził, że całkowitą odpowiedzialność za wymordowanie Żydów w Jedwabnem, podobnie jak w Radziłowie i Wąsoszu, ponoszą Niemcy 24. Najwyraźniej narracja taka jest bliska także przedstawicielom władz lokalnych, konsekwentnie odmawiającym udziału w obchodach kolejnych rocznic wymordowania Żydów z Jedwabnego. Omijają to miejsce kaźni z taką konsekwencją, że nie zauważyli nawet, kiedy zaczęło zarastać trawą i chwastami. Rocznica w zielsku – to tytuł rocznicowego artykułu opublikowanego na łamach łomżyńskich „Kontaktów” w 2002 roku 25. Dwa lata później brzmiał on identycznie 26. Przy pełnej aprobacie lokalnych włodarzy tytuły honorowych obywateli miasta uzyskali natomiast Tomasz Strzembosz oraz Jerzy Robert Nowak, a zatem czołowi adwersarze Grossa i adwokaci polskiej niewinności27. Kiedy w październiku 2004 roku z wizytą do Jedwabnego przybył Ryszard Kaczorowski, ostatni prezydent RP na uchodźstwie, co prawda w składaniu kwiatów pod obeliskiem dedykowanym miejscowym Sybirakom towarzyszyli mu przedstawiciele władz miasta, ale pod nowym pomnikiem w miejscu stodoły pojawił się już tylko z żoną i córką. Jak wynika z relacji opublikowanej w lokalnej prasie, bynajmniej nie dlatego, że wyraził życzenie, by udać się tam w gronie najbliższych: „Chciałem skorzystać z okazji i złożyć kwiaty pod obydwoma pomnikami – powiedział. – Jedwabieńscy samorządowcy od razu mocno zaakcentowali swoje stanowisko. – Nie uznajemy oskarżania mieszkańców miasteczka o wymordowanie Żydów – stwierdził przewodniczący Rady Miejskiej (…). – Dopóki te kłamstwa będą się ukazywały w mediach, nie będziemy odwiedzać tego miejsca przy żadnej okazji. Bardzo nam przykro, panie prezydencie, ale nie będziemy panu towarzyszyć” 28.
11Burmistrzem Jedwabnego w czasie wizyty Ryszarda Kaczorowskiego był Michał Chajewski, który od 2014 roku ponownie sprawuje ten urząd. Z jego licznych publicznych wypowiedzi jasno wynika, że nie zgadza się z ustaleniami poczynionymi przez IPN i bliska jest mu wersja wydarzeń w ujęciu ks. Edwarda Orłowskiego, a zatem ta ze starego pomnika. Chajewski osobiście zaangażował się w działania zmierzające do ponownego przeprowadzenia ekshumacji w miejscu zbrodni i nigdy nie wziął udziału w obchodach jej kolejnych rocznic. W 2016 roku, z okazji 75. rocznicy, wystąpił natomiast w audycji z cyklu „Labirynt Historii” w Programie I Polskiego Radia. Autorzy anonsowali ją pytaniami, w których wyraźnie brzmiała nuta rewizjonistycznych intencji: „Dlaczego mimo upływu lat, wieloletnich badań naukowych i śledztwa prowadzonego przez IPN nie wiemy, kto jest odpowiedzialny za ten pogrom, i najważniejsze, czemu doszło do tej egzekucji? Kto i dlaczego dokonał zbrodni w Jedwabnem? Czy w Jedwabnem doszło do prowokacji? Kto dokonał egzekucji na żydowskich mieszkańcach miasteczka?”. Oto, co miał w tej sprawie do powiedzenia burmistrz Chajewski: „Mieszkańcy Jedwabnego poczuli się tutaj osaczeni przez akcję medialną, przez tak zwane środowiska opiniotwórcze, które jak się okazuje po latach, dla nas było to jasne i wtedy, tą prawdą żonglowały, tę prawdę zmieniały, tę prawdę budowały według swojej narracji. Uważam, że jest to niedopuszczalne, żeby robić tak kłamliwą akcję na grobach tylu ofiar. Ilu? Nie wiemy” 29. Rok wcześniej w podobnym duchu burmistrz Chajewski wypowiadał się także w audycji dla Radia Wnet 30.
12Przebieg uroczystości z okazji kolejnych rocznic zbrodni jedwabieńskiej, zwłaszcza tych okrągłych, stanowi istotny materiał źródłowy analizowanego zjawiska backlashu. Istotna jest nie tylko wymowna nieobecność samorządowców z Jedwabnego, przedstawicieli starostwa łomżyńskiego, duchownych z diecezji łomżyńskiej czy miejscowych nauczycieli. Wystąpienia rocznicowe przedstawicieli władz i różnych instytucji pozwalają się przekonać, jak wraz z upływem czasu prawda o tym, co wydarzyło się w lipcu 1941 roku w Jedwabnem, jest kwestionowana i wypierana także na szczeblu centralnym.
13Podczas uroczystych obchodów 70. rocznicy Tadeusz Mazowiecki odczytał list, który z tej okazji napisał do zgromadzonych prezydent RP Bronisław Komorowski. Prezydent odnotowywał w nim między innymi, iż „dopiero dziesięć lat temu pełen obraz tej tragedii dotarł do świadomości i sumień milionów Polaków” i wielu „ludziom trudno było uwierzyć, że ten odrażający mord został popełniony polskimi rękami”, co jednak potwierdzają badania historyków i rezultaty śledztwa przeprowadzonego przez IPN. Z uznaniem odniósł się do przeprosin swojego poprzednika Aleksandra Kwaśniewskiego, sam prosił o wybaczenie, wspomniał o okrucieństwie wojny, podczas której „Polacy byli bezwzględnie wyniszczani i prześladowani” i która „wyjaśnia okoliczności tej zbrodni, ale jej w żaden sposób nie usprawiedliwia”. Uznał, że sprawcy z przyzwoleniem okupanta „sprzeniewierzyli się Rzeczypospolitej”, podpalili „wielowiekowe ideały Rzeczypospolitej, dumną tradycję kraju, który nazywano kiedyś w Europie państwem bez stosów”. Jednocześnie przypominał o polskich Sprawiedliwych, w tym również o tych z Podlasia, i o cenie życia, jaką Polacy za niesioną Żydom pomoc płacili niekiedy całymi rodzinami. Napisał jednak coś jeszcze: „Jedwabne to nie tylko nazwa symbolizująca dramatyczne wydarzenia z czasów II wojny światowej. To także ważny znak w zbiorowej świadomości i pamięci Polaków. Naród ofiar musiał uznać tę niełatwą prawdę, że bywał także sprawcą. Długo trwało, zanim zrozumieliśmy, że przyznanie się do tej winy nie przekreśla polskiej martyrologii i polskiego bohaterstwa w walce z niemieckim i sowieckim okupantem. Że nie oznacza relatywizacji win i wywrócenia proporcji w ocenie historycznych zasług i grzechów” 31.
14Mogłoby się wydawać, iż w świetle dotychczasowej wiedzy Bronisław Komorowski nie powiedział niczego szczególnego, a jego list miał charakter zachowawczy i raczej asekurancki. Nie pada w nim ani jedno słowo o polskim antysemityzmie, za to jest mowa o niemieckim przyzwoleniu, o wojnie jako kontekście zbrodni, bezmiarze polskiej martyrologii, tolerancyjnym kraju bez stosów, ideałach Rzeczypospolitej oraz rzecz jasna o Sprawiedliwych. Innymi słowy, jego treść i konstrukcja w żaden sposób nie odbiegały od dobrze znanego w głównym nurcie dyskursu publicznego wzoru mówienia o polskich zbrodniach na Żydach. Tymczasem okazało się, że prezydent przesadził, a jego głównym wykroczeniem stały się słowa, iż „naród ofiar musiał uznać tę niełatwą prawdę, że bywał także sprawcą”.
15Głosy krytyki pod jego adresem formułowane były z różnych stron. Redaktor naczelny „Uważam Rze” Paweł Lisicki pisał, iż „Polacy jako naród byli w czasie wojny ofiarami, a Niemcy sprawcami. Taki był i jest jej podstawowy moralny wymiar”. Z ubolewaniem stwierdzał także, że słowa Komorowskiego „łatwo będzie teraz wykorzystać dla uzasadniania fałszywej tezy – coraz bardziej popularnej w Niemczech – o rzekomej współwinie Polaków za Holokaust” 32. Troską o dobre imię Polaków, by przypadkiem nie zostali oni uznani za winnych współudziału w zagładzie Żydów, uzasadniał swój sprzeciw wobec słów prezydenta również Piotr Zaremba na łamach „Rzeczpospolitej”. Odnotowywał, że padły one w złym momencie, „w czasach kiedy pojawiają się liczne publikacje czyniące Polaków współodpowiedzialnymi za Holokaust”, gdy niemiecka polityka historyczna zmierza w groźnym dla Polaków kierunku historycznych rewizji, a w polskich mediach obecna jest „szczególna pedagogika”, polegająca na „mnożeniu samooskarżeń” zamiast pamięci „o dobrych stronach naszej historii, mężnych czynach, aktach sprzeciwu”. Piotr Zaremba miał zapewne na myśli „pedagogikę wstydu”, a swój komentarz kończył następująco:
W takiej chwili prezydent powinien, składając hołd ofiarom z Jedwabnego, wyznaczyć granice polskiego samooskarżania się. Powiedzieć: nie jesteśmy narodem zbrodniarzy. Bo współsprawcami Holokaustu Polacy jako naród naprawdę nie są. Nawet jeśli jako jednostki czy grupy dokonywali złych wyborów. Bronisław Komorowski zrobił, niestety, coś odwrotnego. To smutne zdarzenie 33.
16Odnosząc się do mordu w Jedwabnem, pytał Zaremba, „jakie miejsce ma mieć ten epizod w naszej polityce historycznej”, i zarzucał prezydentowi brak precyzji w słowach, ale we własnym komentarzu najwyraźniej nie dostrzegł bulwersujących eufemizmów. Dla publicysty udział Polaków w jedwabieńskiej zbrodni stał się po prostu „złym wyborem”, a kilkadziesiąt udokumentowanych mordów i pogromów Żydów w Łomżyńskiem oraz na Białostocczyźnie było „epizodem”. Przy użyciu tych słów i pokrętnych figur retorycznych Zaremba za wszelką cenę próbował dowieść, że o żadnym współsprawstwie/ współudziale Polaków w Zagładzie nie może być mowy, a prezydent obarczył nim cały naród. Odpowiadając na zarzuty krytyków swojej publicznej wypowiedzi, brnął dalej. „Obecny prezydent – pisał – poszedł dobre kilka kroków naprzód, pisząc z kolei: naród polski jest sprawcą. Nie powiedział: przepraszam za winy popełnione przez niektórych naszych rodaków. Powiedział: naród jest winny. To nie jest spór o słowa. Uznanie Polaków za winnych oznacza bowiem całkiem nową wizję drugiej wojny światowej” 34.
17Słowa Bronisława Komorowskiego zapamiętano mu na bardzo długo. Blisko cztery lata później nawiązali do nich sygnatariusze listu otwartego wystosowanego do prezydenta RP po wystąpieniu dyrektora FBI Jamesa B. Comeya w waszyngtońskim Muzeum Pamięci Holokaustu w kwietniu 2015 roku, które wzburzyło polską opinię publiczną. Przypomnijmy, że snując rozważania o wyjątkowości i specyfice zagłady Żydów, szef FBI powiedział między innymi: „Dobrzy ludzie pomogli w wymordowaniu milionów. I to jest najbardziej przerażająca lekcja: to właśnie nasze człowieczeństwo umożliwiło – a wręcz ułatwiło – nam podporządkowanie swojej indywidualnej moralności grupie, gdzie może ona posłużyć złu. Będąc ludźmi, możemy dać się zastraszyć rządzącym. Możemy wmówić sobie niemal wszystko. W swoim mniemaniu mordercy oraz ich wspólnicy z Niemiec, Polski, Węgier i bardzo wielu innych miejsc nie dopuszczali się niczego złego. Przekonali siebie, że robią rzecz właściwą, rzecz niezbędną. Tak właśnie czynią ludzie i to powinno naprawdę nas przerażać” 35.
18Przez polskie media przetoczyła się wówczas zdumiewająca fala krytyki amerykańskiego urzędnika połączona z żądaniami sprostowań i przeprosin za pomówienie o współudział w Zagładzie. Zdumiewająca, ale nie zaskakująca. Zdumiewająca przez to, że w istocie James Comey niczego bulwersującego i niezgodnego z prawdą nie powiedział, przewidywalna natomiast z uwagi na polską nadwrażliwość na tym punkcie. Autorzy wspomnianego listu do Bronisława Komorowskiego odczytali wypowiedź szefa FBI nie tylko jako przejaw ignorancji samego mówcy, lecz także dowód istnienia „fałszywych, niesprawiedliwych stereotypów, jakie o Polakach utrwaliły się w dzisiejszym świecie”. Słowa polskiego prezydenta w 70. rocznicę jedwabieńskiej zbrodni uznali natomiast za bulwersujące, ponieważ współbrzmiały „z obraźliwymi dla Polski opiniami”, a przypisanie przez Komorowskiego „sprawstwa czy współsprawstwa w Zagładzie” za tożsame z tym, co powiedział James B. Comey. W skierowanym do głowy państwa liście otwartym pisali:
Opracowanie przygotowane przez IPN, a także inne poważne prace na temat mordu w Jedwabnem w żadnym razie nie uzasadniają wypowiedzianej przez Pana opinii. Zwracamy się więc z apelem, by odwołał Pan te słowa i przeprosił wszystkich, których one dotknęły. To są słowa nie tylko nieprawdziwe, lecz niegodne Głowy Państwa. O ile nam wiadomo, jest Pan jedynym prezydentem w dzisiejszym świecie, który pozwolił sobie – wierzymy, że przez nierozwagę – obrazić własny Naród, obarczając go winami niepopełnionymi, używając retoryki niszczącej jego wizerunek i poczucie własnej wartości 36.
19Temat rocznicowego listu Bronisława Komorowskiego wrócił ponownie w maju 2015 roku podczas kampanii prezydenckiej. W trakcie debaty zorganizowanej przez TVP 1, wywołany do odpowiedzi przez Andrzeja Dudę, urzędujący prezydent zmuszony został do wyjaśnień, dlaczego w 2011 roku, w 70. rocznicę mordu w Jedwabnem, napisał, że „naród ofiar był także sprawcą”. „Panie prezydencie – pytał Duda – proszę mi powiedzieć, jak w takim razie wygląda pana polityka obrony dobrego imienia Polski, jeżeli pan w swoich wystąpieniach używa określenia, które niszczy rzeczywistą pamięć historyczną, zadaje kłam temu, co jest tak niezwykle dla nas ważne, żebyśmy nie byli kłamliwie oskarżani przez innych, że to my uczestniczyliśmy w Holokauście. Pan dobrze wie, że naród polski w Holokauście nie uczestniczył” 37.
20W kolejnej debacie z udziałem kandydatów na stanowisko prezydenta, zorganizowanej tym razem przez stacje TVN oraz TVN 24, pojawił się już wprost temat przeprosin w kontekście Jedwabnego. Prowadząca program Monika Olejnik zapytała obu kandydatów, czy tak częste oskarżanie Polaków na arenie międzynarodowej o udział w zbrodniach Holokaustu nie ma źródeł w tym nieustannym przepraszaniu oraz czy słusznie postąpił Lech Kaczyński jako minister sprawiedliwości, wstrzymując ze względów religijnych ekshumację w stodole w Jedwabnem i pozostawiając znak zapytania, co naprawdę tam się wydarzyło i ile osób zginęło 38.
21Pytania postawione przez Andrzeja Dudę swojemu konkurentowi, a także te zadane przez popularną dziennikarkę obu kandydatom doprowadziły do publicznego napiętnowania Bronisława Komorowskiego za treść jego listu, a co więcej wywołały wrażenie, że oto przed milionami Polaków przeprowadzany jest sprawdzian z lojalności wobec własnego narodu, test gotowości do obrony dobrego imienia Polski przed oskarżeniami o współudział w Zagładzie.
22Pięć lat później, krótko przed 75. rocznicą zbrodni w Jedwabnem, podobnemu egzaminowi poddani zostali wybierani przez Senat RP kandydaci do Kolegium IPN. Kluczowe pytanie sprawdzające postawił im senator Jan Żaryn i choć jest ono rozbudowane oraz nieporadne językowo, warto przytoczyć je w całości:
Nie ukrywam, że to pytanie jest intencjonalnie w jakiejś mierze takie… W każdym razie chodzi o to, że polityka historyczna na pewno jest zadaniem wiodącym Instytutu Pamięci Narodowej. Czy mógłby pan powiedzieć, jaka sytuacja w przeszłości Instytutu Pamięci Narodowej – nie teoretyczna, tylko rzeczywista – była dla pana sytuacją, w której na pewno trzeba było powiedzieć non possumus, a się nie powiedziało? Powiem może konkretnie… Zresztą ja publicznie wyrażałem nie tylko niepokój, ale niezgodę na to, żeby zapraszać tego człowieka do instytutu, który nazywa się Instytutem Pamięci Narodowej. Uważam, że zaproszenie pana profesora Jana Tomasza Grossa to była taka sytuacja, w której IPN powinien powiedzieć: non possumus. Uważam, że ten człowiek, który dopuścił się pogwałcenia podstawowych prawd warsztatowych i podstawowych kanonów sztuki naukowej, no, nie powinien być honorowany przez instytucję, która nazywa się Instytut Pamięci Narodowej. Nie twierdzę, że ten przykład jest jedyny i najsłuszniejszy. Ale chciałbym się dowiedzieć, czy pana zdaniem była taka sytuacja w dziejach IPN, że IPN zbłądził w prowadzeniu polityki historycznej, gdy powinien był powiedzieć non possumus, a tego nie zrobił 39.
23Sytuacja, o której wspomina senator Jan Żaryn, to udział Jana Tomasza Grossa jako jednego z panelistów w konferencji „Być świadkiem Zagłady”. Odbyła się ona w kwietniu 2013 roku w warszawskim Centrum Edukacyjnym IPN Przystanek Historia z okazji 70. rocznicy powstania w getcie 40. Honorowy patronat nad konferencją objął prezydent Bronisław Komorowski, a IPN był jej współorganizatorem wraz Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma i Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN. Gdyby jednak skondensować rozbudowane i przytoczone in extenso pytanie Jana Żaryna, to zapewne zgodnie z jego intencją brzmiałoby ono tak: czy taki wróg narodu jak Gross ma prawo wstępu do Instytutu Pamięci Narodowej? „Ja myślę, że ten przypadek, który pan senator omówił, to jest przykład takiej właśnie sytuacji. Ja się z nim zgadzam” – odpowiadał na nie kandydat do Kolegium IPN prof. Antoni Dudek, w którego przekonaniu zaproszenie Grossa było błędem. Tłumaczył zarazem, że to nie IPN zgłosił autora Sąsiadów jako uczestnika, lecz Centrum Badań nad Zagładą Żydów, choć w tej sytuacji Instytut powinien „odmówić dalszej organizacji konferencji”. Zdecydowano jednak inaczej, zaproszono więc Grossa „jako gościa owego Centrum Badań nad Zagładą Żydów”. Na koniec Antoni Dudek dopowiedział: „My o tym później dyskutowaliśmy i w moim przekonaniu prezes Kamiński zrozumiał ten błąd. Z tego, co wiem, wynika, że profesora Grossa już nigdy później nie zaproszono” 41.
24Nie dodając nic od siebie, ze stanowiskiem Antoniego Dudka w pełni zgodził się inny kandydat do Kolegium IPN, Andrzej Kołodziej 42. Natomiast ubiegający się również o wybór Wojciech Polak nie poprzestał już na samej aprobacie stanowiska przedmówcy:
Non possumus, tak. Oczywiście co do Jana Tomasza Grossa, to ja uważam, że to kompletny skandal. I tutaj chyba nie różnię się z większością państwa. Ale są także inne sprawy. Na przykład ja uważam, proszę państwa, że Instytut Pamięci Narodowej zrobił chyba zbyt mało dla wyjaśnienia sprawy Jedwabnego. I uważam, że wiele faktów wskazuje na dużo większą rolę Niemców w tej zbrodni czy też po prostu na to, że ta zbrodnia jest dziełem Niemców, którzy dla Polaków przewidzieli rolę po prostu spędzonych, biernych widzów. Sporo dowodów, sporo przesłanek na to wskazuje. Wydaje mi się więc, że sprawę Jedwabnego należałoby podjąć od początku i od początku się nią zająć, bo to, co zrobiono do tej pory, nie zostało zrobione dobrze 43.
25Wojciech Polak otwarcie zakwestionował dotychczasowe wyniki badań historyków i rezultaty śledztwa przeprowadzonego przez IPN, który jego zdaniem zrobił w tej sprawie zbyt mało, a na dodatek źle. Powołując się na jakieś enigmatycznie brzmiące ustalenia, przesłanki, dowody, w kilku słowach zdjął z Polaków odpowiedzialność za zbrodnię i przypisał ją Niemcom. Najwyraźniej jednak ów test z Jedwabnego zdał celująco. Wraz z Tadeuszem Wojciechem Wolszą, który uniknął odpowiedzi na pytanie Jana Żaryna, został wybrany przez Senat RP do Kolegium IPN. Za jego kandydaturą głosowało 50 senatorów, przeciw było 21, a 6 wstrzymało się od głosu 44. Nie był to zresztą koniec pytań o Jedwabne. Pojawiły się one także przy okazji wyboru nowego prezesa IPN, co nastąpiło niebawem i również zbiegło się w czasie z 75. rocznicą wymordowania tamtejszych Żydów.
26Warto wspomnieć, że temat Jedwabnego zaistniał już w toku przesłuchań kandydatów na stanowisko prezesa prowadzonych przez to nowo wybrane Kolegium IPN, którego członkowie mieli rekomendować tylko jednego z nich. Wśród ubiegających się o prezesurę był Marek Chrzanowski, nauczyciel historii i dyrektor szkoły w Puławach. To właśnie on za ważne zadanie IPN uznał ponowne zbadanie okoliczności zbrodni w Jedwabnem i przeprowadzenie ekshumacji. „Jako nauczyciel historii nie wiem, co mam mówić dzieciom, co się tam wydarzyło” – stwierdził kandydat, po czym dodał, że traktująca o tych wydarzeniach książka Grossa to „zarzuty, które szkalują dobre imię Polski”, natomiast publikacja IPN Wokół Jedwabnego jest „niepowodzeniem”, dlatego należy „dojść do prawdy, bo ta sprawa szkodzi wizerunkowi Polski” 45. Rekomendację Kolegium IPN uzyskał jednak Jarosław Szarek. Podczas posiedzenia sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka 19 lipca 2016 roku, gdy miała ona zaopiniować wniosek Kolegium o powołanie go na stanowisko prezesa IPN, okazało się, że w sprawie Grossa oraz Jedwabnego i on ma wyrobione zdanie.
27Na pytanie posła PO Michała Szczerby: „Co się stało 10 lipca 1941 roku w Jedwabnem i kto był wykonawcą tej zbrodni, która się wówczas wydarzyła?” 46, Jarosław Szarek odpowiedział: „Wykonawcami tej zbrodni byli Niemcy, którzy wykorzystali w machinie własnego terroru pod przymusem grupkę Polaków. I tutaj odpowiedzialność w pełni pada na niemiecki totalitaryzm” W dalszej części odpowiedzi desygnowany przez Kolegium kandydat mówił również o tym, że Polskie Państwo Podziemne karało śmiercią wszelkie przejawy kolaboracji z Niemcami i szmalcownictwa, on sam zaś jest zwolennikiem wolności badań naukowych i jeśli „pojawią się nowe fakty, nowe dokumenty, nowe źródła, to trzeba je badać”, ale sprawa ponownej ekshumacji w Jedwabnem to „kwestia bardzo delikatna”, gdyż dotyka „wrażliwości narodu żydowskiego, ich religii” 47. Usilnie dopytującemu go posłowi Szczerbie, kto był sprawcą zbrodni sensu stricto, przewodniczący obrad odebrał głos. Kolejny z posłów, Janusz Sanocki (niezależny), apelował do kandydata na prezesa IPN, by „sprawę Jedwabnego koniecznie dokończyć”, ponieważ jest ona wykorzystywana, „żeby bez żadnych dowodów ostatecznych, historycznych i prawnych, grillować naród polski” 48. W pytaniu posła Tomasza Rzymkowskiego (Kukiz ’15) powrócił natomiast znany już casus zaproszenia Grossa na konferencję współorganizowaną przez IPN. „Czy pod pana kierownictwem powtórzą się tego typu antypolskie z gruntu rzeczy przedsięwzięcia finansowane z kieszeni podatników?” – dociekał deputowany 49. „Jednym zdaniem. No nie ma zgody na udział w poważnych konferencjach naukowych takich ludzi jak pan Gross (…). Absolutnie taka sytuacja nie może się powtórzyć” 50– odpowiedział Szarek.
28Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka pozytywnie zaopiniowała wniosek Kolegium IPN o powołanie Jarosława Szarka na stanowisko prezesa Instytutu. Jego kandydatura 21 lipca 2016 roku została poddana głosowaniu w sejmie, ale zanim do niego doszło, temat Jedwabnego ponownie stał się przedmiotem parlamentarnej dyskusji. Na samym początku obrad głos zabrał bowiem poseł Michał Szczerba, który przypomniał, kogo jako sprawców zbrodni kandydat na prezesa wskazał dwa dni wcześniej, jego słowa nazwał „skandaliczną narracją” i odwołał się do wyników śledztwa przeprowadzonego w tej sprawie przez IPN 51. Jak wynika ze stenogramu posiedzenia, jego wypowiedź była notorycznie przerywana takimi okrzykami, jak: „zjeżdżaj”, „siadaj”, „zdrajco, zejdź z mównicy”, „na miejsce”. Cytaty z wypowiedzi Szarka spotkały się natomiast z oklaskami i pełnymi aprobaty komentarzami, jak choćby ten: „w końcu ktoś prawdę powiedział” 52.
29Z entuzjazmem i uznaniem przyjęto również wystąpienie prezesa Ruchu Narodowego, posła Roberta Winnickiego, który wypowiedź Szczerby nazwał skandaliczną i tak oto precyzował swoją opinię:
Czynienie zarzutu kandydatowi na prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, polskiego Instytutu Pamięci Narodowej, nie antypolskiego Instytutu Pamięci Narodowej, panie pośle, z tego, że chce uprawiać i uprawia polską politykę historyczną (…), a nie politykę historyczną na zamówienie Republiki Federalnej Niemiec czy środowisk żydowskich zgłaszających roszczenia wobec Polski, jest jak najbardziej kuriozalne, panie pośle. Jest to kuriozum. To, że IPN za niesławnych rządów Leona Kieresa powtarzał propagandę Jana Tomasza Grossa, kłamcy, który oczernia naród polski swoimi kolejnymi publikacjami, to nie znaczy, panie pośle, że tak ma być wiecznie, że Instytut Pamięci Narodowej ma stać na straży kłamstw Jana Tomasza Grossa 53.
30Zdecydowana krytyka historycznych rewizji, których dopuścił się Jarosław Szarek, wyrażona podczas dyskusji między innymi w imieniu klubu PO 54, w żaden sposób nie wpłynęła na decyzję sejmu, która od początku była wiadoma. Za jego powołaniem na stanowisko prezesa IPN opowiedziało się 256 posłów, 166 było przeciw, a 13 wstrzymało się od głosu 55. Jeszcze tego samego dnia kandydaturę Jarosława Szarka poparł senat, choć i w tej izbie głosowanie poprzedziła dyskusja z Jedwabnem w tle. Senator Bogdan Borusewicz zapytał obecnego na posiedzeniu kandydata, czy rzeczywiście uważa, że zbrodni tej dokonali Niemcy, i czy tym samym przekreśla rezultaty śledztwa przeprowadzonego przez IPN 56.
31Jarosław Szarek kluczył i próbował częściowo zmienić wymowę swoich wcześniejszych słów. Twierdził, że nie kwestionuje wyników dochodzenia, z jego wypowiedzi zacytowano „pół zdania”, on zaś powiedział tylko, iż odpowiedzialność za zbrodnię „ponosi niemiecki system totalitarny”. Powołując się na konwencję haską z 1907 roku, dowodził, że „na terenie okupowanym za zbrodnie popełnione na tym terenie odpowiada okupant, bo to społeczeństwo, ci ludzie nie są podmiotem pod tą okupacją”. Dodał również: „Ja nie powiedziałem, że Polacy, grupa Polaków w jakiś sposób wykorzystanych czy pod przymusem, zdegenerowanych… My tego do końca dzisiaj nie możemy odtworzyć. Ale, Panie Marszałku, historia jest taką nauką, że być może pojawią się nowe dokumenty, jakieś nowe świadectwa, tak jak w przypadku innych zagadnień, i trzeba będzie ten problem podjąć od nowa” 57.
32Pytany zatem, czy w sprawie Jedwabnego pojawiły się jakieś nowe dokumenty, ujawniono nieznane dotąd fakty, kandydat na prezesa IPN nie miał niczego do powiedzenia: „Panie Marszałku, z mojej wiedzy… Ja się tym problemem nie zajmowałem. Są badacze, są historycy, którzy się tym tematem zajmują, i to oni mogą… Nie chcę formułować tutaj kategorycznych ocen. Jeżeli pojawią się takie dokumenty, czy to w archiwach niemieckich, czy… Ja słyszałem, że być może są żyjący świadkowie. Ten problem będzie badany, ale, bardzo proszę, nie skupiajmy się na nim w tej chwili”58. Mimo że sam tematem się nie zajmował, forsował pogląd przeciwny do ustaleń instytucji, którą już za chwilę miał kierować. Zbrodni w Jedwabnem dokonali Niemcy, którzy – jak twierdził później – najwyżej zmusili do pomocy jakąś grupę Polaków lub/i byli wspomagani przez miejscowych degeneratów. O tym, że Jan Tomasz Gross to tylko publicysta i jego ustalenia podważają rzetelne badania naukowe, tego dnia w Senacie również wspominał 59.
33Jedną z pierwszych decyzji Jarosława Szarka na nowym stanowisku było zwolnienie z pracy dyrektora biura prezesa IPN za kadencji Łukasza Kamińskiego – Krzysztofa Persaka, który wraz z Pawłem Machcewiczem był odpowiedzialny za redakcję dwóch tomów studiów i materiałów Wokół Jedwabnego, a sam wielokrotnie wypowiadał się na temat przebiegu oraz okoliczności tej zbrodni 60. W przeciwieństwie do nowego prezesa nigdy nie miał wątpliwości, że w lipcu 1941 roku to Polacy wymordowali miejscowych Żydów. Jako historyk był też ekspertem, z którym reżyser Władysław Pasikowski konsultował scenariusz filmu Pokłosie, uznanego dość powszechnie za antypolski, ale o reakcjach na ten film będzie mowa dalej. Trudno zatem oprzeć się wrażeniu, że pozbycie się Persaka z IPN było formą retorsji za jego optykę postrzegania zbrodni w Jedwabnem i publicznie zajmowane stanowisko w tej sprawie, choć oczywiście wprost nigdy nie zostało to powiedziane 61. Jeśli jednak takie właśnie były motywy działania Jarosława Szarka, to trzeba przyznać, iż swoją „gotowość przełamywania pedagogiki wstydu”, za którą nowego prezesa IPN chwalił publicysta Piotr Zaremba 62, potwierdził już w pierwszych dniach urzędowania. Jednym z wiceprezesów został bowiem mianowany Mateusz Szpytma, twórca Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej.
34Wprawdzie Mateusz Szpytma nie kwestionował publicznie udziału jakiejś grupy Polaków w zbrodni w Jedwabnem, ale bez wątpienia problem polskiego współudziału w Zagładzie dla niego nie istnieje. Można się o tym przekonać na podstawie lektury wywiadu, którego udzielił Polskiej Agencji Prasowej. Mówił między innymi o tym, że skoro przedstawiciele władz RP w podziemiu i na uchodźstwie nie podjęli kolaboracji i wykazali się bezkompromisową postawą wobec okupantów, to „Polska nie uczestniczyła w Holokauście ani przez jedną chwilę”. Jeśli zaś jacyś Polacy zamordowali Żydów, to zrobiły to konkretne jednostki i „zawsze było to aktem zdrady wobec polskiego państwa”. Holokaust zaś – według Szpytmy – to była sprawa pomiędzy Niemcami i Żydami, ponieważ „nie był on spontanicznym przejawem działań takich czy innych grup narodowościowych. Był efektem działalności państwa – Rzeszy Niemieckiej”. Dlatego też zdanie „w czasie wojny Polacy mordowali Żydów” jest w jego opinii po prostu „próbą rozmywania odpowiedzialności Niemiec jako państwa” 63.
35Bardzo wygodna to logika i zarazem użyteczna narracja w przezwyciężaniu „pedagogiki wstydu”. Przyglądając się nowym władzom IPN, trzeba stwierdzić, że w składzie jego Kolegium znalazły się osoby, które z otwartą przyłbicą są gotowe poddawać Jedwabne rewizjonizmowi historycznemu. Profesor Andrzej Nowak, Bronisław Wildstein, dr hab. Sławomir Cenckiewicz, Krzysztof Wyszkowski, prof. Wojciech Polak 64– wszyscy oni na różne sposoby już wcześniej dowiedli, że w tej konkretnej sprawie można na nich liczyć. Jako świeżo powołani członkowie Kolegium niemal natychmiast zyskali szansę, by się wykazać przy okazji 75. rocznicy zbrodni w Jedwabnem. Niewątpliwie skorzystali z niej Krzysztof Wyszkowski oraz Bronisław Wildstein, biorąc udział we wspomnianej już wcześniej audycji Jaka jest prawda o Jedwabnem z cyklu „Labirynt Historii” w Programie I Polskiego Radia, która została wyemitowana dokładnie 10 lipca 2016 roku. Wyszkowski powiedział wówczas między innymi, że „strona żydowska wymusiła bardzo ostrym stanowiskiem” przerwanie ekshumacji w momencie, gdy w jednym z ciał znaleziono pocisk, co w sposób ewidentny oznaczało sprawstwo niemieckie, ponieważ Polacy nie posiadali broni. Wildstein w imię prawdy postulował konieczność doprowadzenia ekshumacji do końca i apelował, że „wszystko raz jeszcze powinno być tam przebadane”. Mówił także o tym, iż „cała atmosfera i sensacja wokół pogromu w Jedwabnem miała upokorzyć Polaków”, choć w istocie „to jest element zbrodni niemieckiej”. Poproszony o przedstawienie swojej opinii w tej sprawie Jan Żaryn stwierdził natomiast, że to „Niemcy byli stroną, która zaczyna, przewodzi i kończy zbrodnię”. Niemców w roli sprawców obsadzali również poproszeni o głos eksperci, na przykład historyk Zbigniew Romaniuk czy archeolog prof. Andrzej Kola. Wśród zgromadzonych przy mikrofonie obecny był także Krzysztof Persak, głoszący poglądy przeciwne do wypowiadanych przez obecną w studiu większość. Jego udział w audycji stanowił więc raczej alibi dla rewizjonizmu w eterze 65, zwłaszcza że autorzy audycji zadbali, by nadać jej nastrój sensacji, wypowiedzi gości przerywano słowno-muzycznymi dżinglami, takimi jak „w samym środku tajemnicy”, „nieznane fakty, nowe hipotezy”, „jedynie prawda jest ciekawa”, „kulisy prowokacji, mechanizmy zbrodni”.
36Ta okrągła 75. rocznica zbrodni w Jedwabnem powinna jednak przejść do historii polskiego rewizjonizmu nie tylko z uwagi na to, co mniej więcej w tym czasie mówili kandydaci do Kolegium IPN (a później już jego członkowie), kandydaci na prezesa tej instytucji, czy też o co pytali oraz jakie opinie wyrażali posłowie i senatorowie. Dotychczasowe ustalenia historyków oraz pionu śledczego IPN publicznie zakwestionował również lider Prawa i Sprawiedliwości Jarosław Kaczyński, choć niezupełnie wprost. 27 czerwca 2016 roku podczas uroczystych obchodów 75. rocznicy spalenia Wielkiej Synagogi w Białymstoku i bestialskiego wymordowania tamtejszych Żydów (około tysiąca z nich spalono właśnie w synagodze), odniósł się również do zbrodni w Jedwabnem. W swoim wystąpieniu mówił, że wydarzenia w Białymstoku stanowiły początek Holokaustu, zbrodni wyjątkowej, za którą odpowiedzialność w całości ponoszą Niemcy, o czym trzeba mówić i przypominać, „żeby odpowiedzialność była właściwie adresowana, żeby odpowiedzialność nie była, jak to się dzisiaj próbuje czynić, dzielona”. Jarosław Kaczyński wspomniał wprawdzie, że także po stronie innych narodów Europy, w tym narodu polskiego, „dopuszczono się czynów haniebnych i zbrodniczych”, lecz nie doszłoby do nich, „gdyby nie Niemcy”. Powtarzał więc, że „wina jest jasna, określona i trzeba o tym mówić”, po czym dopowiedział: „Nie można jej przysłaniać różnego rodzaju operacjami typu tych, które były zorganizowane wokół Jedwabnego, gdzie przedstawiano zbrodnię, której się rzeczywiście dopuszczono, ale w sposób niemający nic wspólnego z jej rzeczywistym przebiegiem, z faktami” 66.
37Nie trzeba wielkiej przenikliwości, by zrozumieć, kogo i co prezes Jarosław Kaczyński miał na myśli, mówiąc o „rzeczywistym przebiegu” zbrodni, sposobach jej „przedstawiania” oraz „różnego rodzaju operacjach”. Przy okazji dodajmy, że Operacja „Jedwabne” to tytuł skrajnie rewizjonistycznej i pulsującej antysemityzmem książki Lecha Z. Niekrasza 67. Być może lider PiS miał okazję się z nią zapoznać. W podobnym duchu wypowiedziała się publicznie również Anna Zalewska, minister edukacji narodowej w rządzie Beaty Szydło. Goszcząc 13 lipca 2016 roku w programie Moniki Olejnik „Kropka nad i”, pytana przez dziennikarkę, kto dokonał zbrodni w Jedwabnem, kluczyła i najwyraźniej nie chciała przytoczyć oficjalnych ustaleń śledztwa. Stwierdziła, że „Jedwabne to jest fakt historyczny, w którym to doszło do wielu nieporozumień, do wielu bardzo tendencyjnych opinii”. Korygowana przez Olejnik, że w Jedwabnem Polacy spalili Żydów w stodole, odpowiedziała, iż jest to tylko opinia dziennikarki, „powtarzana za panem Grossem”. Sytuację, która zaistniała w Jedwabnem, Zalewska uznała za „kontrowersyjną” i podkreślała, że wielu historyków oraz „wybitnych profesorów” pokazuje zupełnie inny jej obraz. Oznajmiła również, iż „dogłębna analiza książek pana Grossa” dokonana przez innych historyków pokazuje, jak bardzo ich treść jest „tendencyjna, pełna kłamstw, mieszania faktów”. Zapytana z kolei o sprawców pogromu kieleckiego, minister edukacji odpowiedziała, że „różne były zawiłości historyczne”. Wobec dociekań Olejnik, kto konkretnie go dokonał, stwierdziła, że „ci, którzy byli antysemitami”. „Czyli to byli Polacy” – drążyła dziennikarka. „No nie do końca, Polaków równa się jako antysemitów. Rzeczywiście to były określone uwarunkowania historyczne i polityczne” 68.
38Najwyraźniej w obu tych przypadkach wskazanie Polaków jako sprawców mordów na Żydach, choć zgodne ze stanem wiedzy, nie mogło Annie Zalewskiej przejść przez usta. Otwarte pozostaje natomiast pytanie, czy wszystkie te bulwersujące opinie, które publicznie wyraziła, wynikały z jej własnych przekonań. Czy raczej zwyczajnie obawiała się konsekwencji mówienia prawdy wbrew obowiązującej w Polsce polityce historycznej realizowanej pod sztandarem partii, do której należy? Trudno bowiem było nie zauważyć, że kiedy te pytania padły w programie, sprawiała wrażenie zakłopotanej i wystraszonej. Wielce prawdopodobne jest jednak i to, że jej własna ignorancja spotkała się po prostu ze strachem przed sprzeniewierzeniem się obowiązującej polityków PiS wykładni w sprawie Jedwabnego. Z jakichś strzępów zasłyszanych rewizjonistycznych narracji zbudowała własną. To na ich podstawie dobrze sobie przyswoiła, że słowa „Polacy” i „sprawcy” za wszelką cenę muszą pozostać rozłączne, i w myśl takiego dogmatu odpowiadała na pytania, zapominając, iż jest także ministrem edukacji narodowej. A może wręcz przeciwnie – doskonale o tym pamiętała.
39Jej słowa nie uszły uwadze prezesa Światowego Kongresu Żydów (WJC), a także dyrektora Inicjatywy przeciwko Negowaniu Holokaustu i Antysemityzmowi w strukturze Amerykańskiego Muzeum Pamięci Holokaustu z siedzibą w Waszyngtonie. Prezes WJC Ronald Lauder zarzucił minister Annie Zalewskiej „podawanie w wątpliwość udziału Polaków w dwóch antyżydowskich pogromach”, a jej słowa uznał za „policzek” dla ofiar Zagłady. Stwierdził również, że jej wypowiedź wraz z pojawiającymi się w Polsce postulatami ponownej ekshumacji w Jedwabnem podważają prace polskich badaczy, którzy „spędzili ponad 25 lat, docierając do dowodów straszliwych aktów przemocy przeciwko Żydom dokonanych przez Polaków”. Apelował do polskiego rządu, by ten skłonił Annę Zalewską oraz Michała Chajewskiego, burmistrza Jedwabnego i orędownika ekshumacji, do niezwłocznego wycofania się z wypowiedzianych słów, domagał się też jasno sformułowanych przeprosin. Za bardzo niepokojące uznał to, że osoby publiczne w Polsce „wydają się cofać do czasów zaciemniania i dezinformacji” 69. Dyrektor Inicjatywy przeciwko Negowaniu Holokaustu i Antysemityzmowi Tad Stahnke także wyrażał zaniepokojenie sytuacją, gdy „wysoki przedstawiciel rządu odpowiedzialny za edukację w Polsce otwarcie kwestionuje dobrze udokumentowaną historię zbrodni przeciwko Żydom na ziemiach polskich”. Dodatkowo z ubolewaniem zwracał uwagę, że „[n]iestety, te ostatnie komentarze nie są jedynymi działaniami polskiego rządu, które budzą wątpliwość co do jego zaangażowania w wolny i otwarty dialog o polskiej historii w czasie Holokaustu” 70.
40Jak łatwo można się domyślić, żadne oficjalne sprostowanie czy przeprosiny nie nastąpiły. Wypowiedź Anny Zalewskiej była zresztą krytykowana również w Polsce, a oświadczenie w tej sprawie wydał „zdumiony i wstrząśnięty” Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP. Wraz ze Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny oraz Muzeum Historii Żydów Polskich Polin zaprosił panią minister do odwiedzin w Muzeum, gdzie można się dowiedzieć, że sprawcami mordów na Żydach w Jedwabnem i Kielcach byli Polacy 71. O jej dymisji ze stanowiska szefowa rządu nawet się nie zająknęła, choć i taki postulat się pojawił. W wypowiedziach Anny Zalewskiej najwyraźniej nie dostrzeżono niczego niestosownego. Podczas wizyty w Waszyngtonie otwarcie jej bronił szef MSZ Witold Waszczykowski, przekonując, że oburzenie na minister Zalewską jest nieuzasadnione, podobnie jak bezzasadne są protesty organizacji żydowskich, ona sama natomiast została źle zrozumiana. Nadto została sprowokowana, ponieważ program, w którym wzięła udział, „wystawia gości na trudne sytuacje” 72. Dlatego też obiecywał, iż podczas swojej wizyty będzie „cierpliwie tłumaczył, że źle zrozumieli wypowiedź pani minister Zalewskiej” 73.
41Podczas gdy Witold Waszczykowski tłumaczył w USA błędnie zrozumianą Annę Zalewską, w programie TVP Info „Cztery strony” wyemitowanym 21 lipca 2016 roku przy okazji 75. rocznicy zbrodni w Jedwabnem, wystąpiła historyczka dr Ewa Kurek. Znana ze swoich antysemickich poglądów, została liderką samozwańczego i formowanego latami ruchu na rzecz przeprowadzenia ekshumacji w Jedwabnem. Ten jednoznacznie rewizjonistyczny postulat od dawna powraca w polskim dyskursie publicznym z różnych stron 74. Za dokończeniem ekshumacji w Jedwabnem opowiadają się liczni historycy i publicyści, wychodząc z założenia, że jest to jedyny sposób dotarcia do prawdy o tym, co wydarzyło się w Jedwabnem. Prawdy, dodajmy, która w ich mniemaniu, miałaby raz na zawsze uwolnić Polaków od odpowiedzialności za wymordowanie jedwabieńskich Żydów i obarczyć nią Niemców, a taką wersję zdarzeń z niemałym powodzeniem forsują przecież i bez ekshumacji. Niemniej to w niej pokładają nadzieje równie głębokie, co absurdalne i bulwersujące. „Spytała mnie niedawno dziennikarka radiowa: Gdzie leży prawda o Jedwabnem i Kielcach? – pisał w felietonie opublikowanym 15 lipca 2016 roku na łamach „Tygodnika Solidarność” Marek Jan Chodakiewicz. – Odparłem: Prawda o Jedwabnem leży zagrzebana w ziemi, a o Kielcach – w sowieckich archiwach” 75.
42To jednak nie Chodakiewicz ani jasno opowiadający się za ekshumacją Jan Żaryn i Bronisław Wildstein, nawet nie Piotr Gontarczyk, postulujący jej wznowienie jako „jedno z ważniejszych zadań” nowego kierownictwa IPN 76, przeszli od słów do czynów, lecz właśnie Ewa Kurek. Na swojej prywatnej stronie internetowej zamieściła gotową do pobrania listę umożliwiającej zebranie podpisów z poparciem projektu „obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej zobowiązującej rząd RP do przeprowadzenia ekshumacji w Jedwabnem, która – zgodna z polskim i żydowskim prawem oraz religią żydowską – jest warunkiem ustalenia prawdy historycznej o wydarzeniach 1941 roku i jest podstawą do ich sprawiedliwej oceny”77. Początkowo Ewa Kurek zbierała podpisy pod tym projektem osobiście, jak napisała, „na praskiej ulicy”, ale później prosiła już o wysyłanie podpisanych list poparcia pod wskazany przez nią adres Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej. Do swego pomysłu przekonała również burmistrza Jedwabnego Michała Chajewskiego, który zorganizował zbieranie podpisów w miejscowym kościele w czasie niedzielnych mszy 78. Nie tylko na tej podstawie można zresztą stwierdzić, że lokalne władze zaczęły aktywnie wspierać Ewę Kurek. Na oficjalnej stronie internetowej miasta zamieszczane są informacje o jej publicznej aktywności, udzielonych wywiadach, występach telewizyjnych i opublikowanych artykułach 79. Do akcji włączyło się też Stowarzyszenie Solidarni 2010 80oraz – mówiąc umownie – prawicowy internet. Kurek zadbała także o uruchomienie dodatkowej strony internetowej „Żądamy ekshumacji w Jedwabnem”, na której elektronicznie, za pośrednictwem CitizenGO, można podpisać petycję w tej sprawie adresowaną do Sejmu RP 81.
43Na obu koordynowanych przez siebie stronach zamieszcza teksty, w których wyjaśnia powody podjętej inicjatywy, odtwarza jej historię i na bieżąco informuje o postępach. Przede wszystkim jednak dowodzi, co w istocie wydarzyło się w lipcu 1941 roku w Jedwabnem, jakie były okoliczności przerwania ekshumacji i demaskuje rzekome kłamstwa Grossa. Aby przekonać się, w jakim duchu i poetyce napisane są te artykuły, warto przytoczyć choćby dwa krótkie fragmenty z jej tekstu Jedwabne – anatomia kłamstwa, choć sam tytuł już daje o tym pojęcie. Oddajmy jednak głos Ewie Kurek: „Żydzi upowszechniają na świecie stodołę w Jedwabnem, w której rzekomo leżą szczątki pomordowanych Żydów. Żaden jednak Żyd nigdy nie pochylił się przed stojącym na rynku w Jedwabnem pomnikiem upamiętniającym Polaków, których w latach 1939–1941 Sowieci zamordowali na Syberii dlatego, że sąsiedzi Żydzi donieśli sowieckim funkcjonariuszom, że wskazani przez nich Polacy nie kochają komunizmu. Żydzi z zasady milczeniem okrywają własne zbrodnie”. Albo: „Mimo sprzeciwu historyków, którym nie pozwolono na przeprowadzenie rzetelnych badań, od kilkunastu lat trwa festiwal oskarżeń pod adresem Polaków, zwłaszcza pod adresem mieszkańców Jedwabnego, za rzekome zbrodnie wojenne. A tak naprawdę żydowska hucpa z Jedwabnem nie miała na celu ustalenie prawdy historycznej, lecz zaszczepienie Polakom poczucia winy wobec Żydów, które prowadzić miało do wybicia z Polaków dumy i honoru” 82.
44Język i treść całości tego artykułu w niczym nie ustępują przytoczonym fragmentom. W pierwszych słowach swego tekstu-apelu o przeprowadzenie ekshumacji w Jedwabnem, opublikowanego 8 lipca 2016 roku na łamach niestroniącej od antysemityzmu „Warszawskiej Gazety”, Ewa Kurek pisała zaś: „Nie wiemy dotychczas, co w roku 1941 wydarzyło się w Jedwabnem. Z Jedwabnem związane jest natomiast na pewno największe w historii Polski kłamstwo medialne, sądowe, urzędowe i państwowe” 83. Trudno zatem zakładać, że redakcja publicznego kanału TVP Info nie wiedziała, kogo niemal dwa tygodnie później zaprasza do studia, i Ewa Kurek znalazła się tam przez przypadek. Znając jej dotychczasową aktywność publiczną i treść apelu ogłoszonego w „Warszawskiej Gazecie”, łatwo można było przewidzieć, co ma do powiedzenia w sprawie Jedwabnego. Bez wątpienia wiedziała o tym wszystkim prowadząca program Magdalena Uchaniuk, która niespełna rok wcześniej gościła Ewę Kurek w „Poranku Radia Wnet” nadawanym prosto z Jedwabnego 84. W programie TVP Info „Cztery strony” obie sprawiały zresztą wrażenie, jakby dobrze się znały i darzyły wzajemnym szacunkiem. „Muszę państwu powiedzieć, że pani redaktor należy do najbardziej odważnych dziennikarek pośród dziennikarzy” – rekomendowała prowadzącą Ewa Kurek.
45W toku programu wyrokowała, że przeprowadzone przez IPN śledztwo w sprawie Jedwabnego nie daje żadnych podstaw, by mówić, co wydarzyło się tam w lipcu 1941 roku. Jej zdaniem prokuratorzy z Instytutu nie powinni się w tej sprawie wypowiadać, skoro „nie wiemy, ile osób zostało zamordowanych i czy w ogóle, i czy to jest liczba 1600, jak podaje Gross, czy liczba 300, bo obie te liczby są wyssane z palca”. Wspominała, że przez ostatnich piętnaście lat trwa „festiwal kłamstw” i „fantazji na temat Jedwabnego”, Gross jest socjologiem, który dopuścił się podstawowych błędów metodologicznych, a jego książka to nie jest książka historyczna, lecz, jak ją nazywa, „jeden chłop drugiemu chłopu”. Razem z Magdaleną Uchaniuk drwiły, że stodoła w Jedwabnem nie mogła pomieścić tylu osób, a Kurek zwróciła się do prowadzącej program dziennikarki: „Widziałyśmy tę stodołę, która jest pięć na sześć metrów, to tam chyba 1600 krasnoludków z trudem by się zmieściło”.
46Kluczowym tematem podjętym w telewizyjnym studiu była oczywiście ekshumacja. Jej przerwanie, w opinii Kurek, to największy błąd polskiego rządu, który ugiął się pod presją Żydów, innymi słowy wskutek „wymysłów amerykańskich Żydów wstrzymano ekshumację”, co udaremniło dalsze „rzetelne badania historyczne”. Jak dowodziła, za tą błędną decyzją nie stały żadne przesłanki natury religijnej, gdyż prawo żydowskie pozwala w takich sytuacjach na przeprowadzenie ekshumacji. Miała to potwierdzać przywołana przez Kurek „ekspertyza” opublikowana w 2014 roku na łamach biuletynu warszawskiej gminy żydowskiej „Kolbojnik” 85. Wystarczy jednak zerknąć do tego numeru biuletynu, by przekonać się, że ową miarodajną „ekspertyzę” stanowił artykuł Piotra Kadlčika, w którym omawia on różne stanowiska rabinów wobec ekshumacji. Na podstawie lektury tego artykułu Ewa Kurek oskarżyła podczas programu naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha o kłamstwo w związku z jego własną opinią, iż prawo halachiczne zakazuje ekshumacji zwłok. Opinią, co warto dopowiedzieć, do której jako rabin miał pełne prawo, ale zdaniem Kurek powinien się modlić, „żeby mu pan bóg żydowski wybaczył te kłamstwa, które firmuje, albo niewiedzę, nieznajomość prawa żydowskiego”. Wzywała również Michaela Schudricha, by się „przed swoim bogiem” pokajał i albo douczył, albo „jeśli kłamał, to niech prosi o przebaczenie”.
47Dowodząc zatem, że na przeszkodzie w ekshumacji nie stały prawo żydowskie i względy religijne, Kurek przedstawiła telewidzom własną teorię jakiegoś spisku, w którego ramach za jej wstrzymanie odpowiedzialność ponoszą Żydzi. „Skoro wersja Grossa poszła w świat, to trzeba było wstrzymać ekshumację, by prawda się nie wydała”. Wspólnie z prowadzącą program dziennikarką zastanawiały się też, komu najbardziej zależy na obwinianiu Polaków o udział w Zagładzie i w tym kontekście wskazywały na „przedsiębiorstwo Holokaust”, jednocześnie zaś wyrażały wielkie nadzieje związane z wyborem Jarosława Szarka na prezesa IPN, obie wszak postulowały przeprowadzenie ponownego dochodzenia i dokończenie ekshumacji, gdyż tylko ona „może doprowadzić do prawdy” 86.
48Wywody Ewy Kurek w kanale informacyjnym telewizji publicznej poza kilkoma krytycznymi komentarzami w prasie spotkały się z retorsją w postaci oświadczenia wydanego przez żydowskie stowarzyszenie B’nai B’rith Polin 87. Jego sygnatariusze nie tylko uznali słowa Kurek za obraźliwe, lecz także oczekiwali od TVP Info zajęcia w tej sprawie stanowiska, czego się nie doczekali. Na różnych prawicowych portalach zostali natomiast oskarżeni o organizowanie nagonki na „polską historyk” 88. Ewa Kurek już wcześniej zresztą udzielała się w telewizji, choć w TVP zadebiutowała dopiero z okazji 75. rocznicy zbrodni w Jedwabnem. Wielokrotnie gościła zaś choćby w programie z cyklu „Liderzy” emitowanym na kanale Niezależny Lublin. NL 24. TV. W listopadzie 2015 roku wraz z Mirosławem Szumiłą, pełniącym później, za kadencji Jarosława Szarka, przez ponad rok funkcję dyrektora Biura Badań Historycznych IPN, wystąpiła na przykład w „Liderach” poświęconych „tajemnicom Jedwabnego” 89, a rok później sama zaproponowała temat spotkania, który brzmiał: „Dwużydzian Polaka, czyli dlaczego Polacy tak się skundlili” 90. Wiele spośród jej innych telewizyjnych wystąpień oraz rozmaitych wykładów i spotkań, których była główną bohaterką etc., można znaleźć w serwisie internetowym YouTube. Zwłaszcza jeden z wykładów zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ bez wątpienia był przełomowy w jej karierze liderki ruchu na rzecz przeprowadzenia ekshumacji w Jedwabnem.
49Otóż pod koniec czerwca 2016 roku z inicjatywy warszawskiego Centrum Edukacyjnego Powiśle w siedzibie Urzędu Dzielnicy Praga-Północ zaplanowano wykład Ewy Kurek zatytułowany tak jak jeden z jej cytowanych wcześniej artykułów, „Jedwabne – anatomia kłamstwa”. Organizatorzy anonsowali to wydarzenie słowami: „Zbliża się 75. rocznica niemieckiej zbrodni na żydach w Jedwabnem. Sprawa nadal nie jest wyjaśniona, ponieważ po fatalnej decyzji prokuratora generalnego Lecha Kaczyńskiego wstrzymano ekshumację w stodole pod Jedwabnem, argumentując to kłamliwymi enuncjacjami żydowskimi, że rzekomo religia żydowska zabrania kontynuowania tej ekshumacji. Dzisiaj wiemy, że było to kłamstwo! Naszym celem – przekonać władze Państwa Polskiego i wznowić ekshumację w Jedwabnem!!! To jedyny sposób, aby poznać prawdę!” 91.
50Pytana przez dziennikarza „Gazety Wyborczej” o stosowność zorganizowania takiego wykładu w siedzibie Urzędu Dzielnicy, jego rzeczniczka początkowo nie widziała w tym niczego złego. Wyjaśniała, że rola urzędu sprowadza się wyłącznie do udostępnienia sali, a poza tym Urząd Dzielnicy to „nie cenzura na Mysiej”. „Czy uważa Pan, że mamy cenzurować wykłady?” – pytała dziennikarza i konstatowała, iż z góry przewiduje on „antysemicki wykład”. W słuchawce telefonicznej zapadła jednak cisza, gdy dziennikarz „Wyborczej” przytoczył słowa organizatora wykładu między innymi „o haniebnej decyzji Lecha Kaczyńskiego”, który wstrzymał ekshumację w Jedwabnem. Efekt był taki, że po godzinie oddzwoniła ona z następującą informacją: „Sprawa nieaktualna. Musieliśmy odwołać wykład. W sali konferencyjnej trwają prace techniczne. Nie umiem powiedzieć, czy spotkanie odbędzie się w innym terminie” 92.
51Można się domyślić, że żadne „prace techniczne” w sali konferencyjnej nie były prowadzone, a już tym bardziej o odwołaniu w ostatniej chwili wykładu Ewy Kurek nie zadecydowały przewidywany jego przebieg, obawa głoszenia rewizjonizmu historycznego czy antysemickich treści w Urzędzie Dzielnicy Praga-Północ. Z prelekcją gościł tam kilka dni wcześniej znany z antysemityzmu prawicowy publicysta Stanisław Michalkiewicz i żadne „prace techniczne” nie stanęły spotkaniu z nim na przeszkodzie 93. Do wykładu „Jedwabne – anatomia kłamstwa” nie doszło zatem tam wyłącznie z obawy o naruszenie dobrego imienia Lecha Kaczyńskiego. Dla prawicowych ugrupowań domagających się dokończenia ekshumacji poważnym problemem jest tamta decyzja Lecha Kaczyńskiego, którą podjął jako prokurator generalny w rządzie Jerzego Buzka. Nieżyjącego prezydenta, otaczanego kultem, prawica krytykować przecież nie może, w tej konkretnej sprawie wymaga się więc po prostu delikatności, ważenia słów i czynienia uników. Organizatorzy jednak się nie poddali i przenieśli wykład Ewy Kurek na ulicę. Odbył się tego samego dnia przed Urzędem Dzielnicy Praga-Północ i to właśnie tam, „na praskiej ulicy”, rozpoczęła ona zbieranie podpisów pod projektem inicjatywy ustawodawczej zobowiązującej rząd RP do przeprowadzenia ekshumacji w Jedwabnem 94.
52Zanim jednak fala rewizjonizmu zbrodni jedwabieńskiej rozlała się w samym centrum polskiego dyskursu publicznego z okazji 75. rocznicy jej dokonania (co zbiegło się w czasie z wyborami nowych władz IPN), wzbierała latami od czasu zakończenia debaty wokół Sąsiadów. Początkowo mogło się wydawać, że ten szczególny przypadek zaprzeczania historii stanowi niegroźny i osobliwy margines. Obecny jest w drugim obiegu, na łamach niskonakładowej prasy o profilu narodowo-katolickim, kwitnie w niszowych wydawnictwach czy na spotkaniach, gdzie – mówiąc umownie – swój do swego przychodzi po swoje. Negowanie i zaprzeczanie zbrodni w Jedwabnem miało swoich dyżurnych autorów, których publikacje konstytuowały jej rewizjonizm w warstwie treściowej. Do tego grona należeli przede wszystkim: Jerzy Robert Nowak 95, Jan Marszałek 96, Henryk Pająk 97, Lech Z. Niekrasz 98, Eugeniusz Marciniak 99, Grzegorz Rossa 100, Konrad Zagończyk 101. Wszyscy oni, jak i szerokie grono autorów formułujących podobne tezy, na różne sposoby dowodzili, że odpowiedzialność za zamordowanie Żydów w Jedwabnem od początku do końca ponoszą Niemcy, którzy być może zmusili do pomocy kilku miejscowych Polaków, kolaborantów, folksdojczów czy lokalnych kryminalistów. Albo – jak twierdzi Zagończyk – Niemcy dopuścili się tej zbrodni wespół z „kolonistami”, czyli obywatelami polskimi pochodzenia niemieckiego, którzy w pierwszych miesiącach okupacji zamordowali na terenach północnego Mazowsza „tylu Polaków, ilu w pozostałych latach wojny”, później zaś „zaczęli zajmować się Cyganami, a następnie Żydami” 102. Według Zagończyka, Żydzi nie potrafili odróżniać Polaków od „kolonistów”, ponieważ ci zmienili nazwiska i doskonale mówili po polsku. Z tego względu „Żydzi byli kompletnie zdezorientowani, kto ich maltretuje (…). Ponieważ nie znajdowali jakiegoś sensownego wytłumaczenia, więc przyjęli, że muszą to być Polacy” 103.
53W ekspertyzie przygotowanej dla warszawskiej prokuratury, która zarzuciła obecność treści antysemickich między innymi w książkach Jerzego Roberta Nowaka, Henryka Pająka i Jana Marszałka, historyk Jerzy Tomaszewski napisał:
Wszystkie publikacje nie odpowiadają współczesnemu stanowi wiedzy historycznej. (…) Wszystkie omawiane publikacje mają charakter publicystyki politycznej podejmującej zagadnienia historyczne jako punkt wyjścia dla przedstawienia niektórych zagadnień bieżących. Ich treść i forma wypowiedzi wskazują, że przeznaczone są przede wszystkim dla szerokiego kręgu czytelników niezaznajomionych lub słabo zaznajomionych z zagadnieniami historii (…). Publicystyczny i popularny charakter tych publikacji dał autorom możliwość uchylania się od precyzyjnego wskazywania źródeł swych informacji 104.
54Autorzy tych rewizjonistycznych książek aspirowali do roli poważnych badaczy, choć za takich w głównym nurcie dyskursu historycznego na ogół nie byli i nadal nie są uważani. Charakterystyczne, że chętnie cytowali siebie nawzajem i często powoływali się na Tomasza Strzembosza, uznanego polskiego historyka i zarazem czołowego oponenta Grossa w trakcie debaty jedwabieńskiej. Wnikliwa analiza treści książek tych skrajnych historyków rewizjonistów doprowadziła Bartłomieja Krupę do wniosku, że „te marginalne, jakby się wydawało, opinie zaczęły przenikać do tej sfery dyskursu, którą uznać można za pierwszoplanową”, co nie pozwala na ich bagatelizowanie 105. Z pewnością jest to trafna obserwacja powinowactwa między opiniami kwalifikowanymi zazwyczaj jako skrajne i peryferyjne a tymi akceptowanymi w centrum debaty publicznej. Zasadne jednak jest pytanie, czy w istocie zaczęły one tam przenikać, czy też po prostu były już w tej sferze obecne, choć lepiej kamuflowane. Różnił je sposób wyrażania, ale bynajmniej nie podzielany sens. Niewątpliwie jednak sama debata jedwabieńska, na co z kolei zwraca uwagę Alina Cała, miała istotny wpływ na przenikanie antysemityzmu do prac z dziedziny historii 106. To zaś jest wymownym przejawem praktyki z repertuaru backlashu.
55Rewizjonistyczne treści pojawiły się również w rozmaitych wypowiedziach hierarchów oraz innych duchownych Kościoła katolickiego. Wiele z nich padło już zresztą w toku debaty jedwabieńskiej. Pomijając wspomniane wcześniej wywody obrońcy dobrego imienia mieszkańców Jedwabnego proboszcza ks. Edwarda Orłowskiego, dość wspomnieć o ordynariuszu łomżyńskim bp. Stanisławie Stefanku. W tekście wygłoszonej w marcu 2001 roku w Jedwabnem rocznicowej homilii wspominał on, iż o tym, że „będzie wielki atak na Jedwabne”, dowiedział się dużo wcześniej od swoich warszawskich przyjaciół „w dyskretnej rozmowie, ściszonym głosem”. Wywodził, że atak ten jest „atakiem na rozumienie drugiej wojny światowej”, chodzi w nim o pieniądze („na niewinnej krwi pomordowanych Żydów robi się w tej chwili najlepszy interes”), głosił też istnienie „shoah biznesu”. Problem polskiego sprawstwa zbrodni zbył w homilii milczeniem, sugerował natomiast, że przeciwko Polsce i Polakom ktoś „rozkręca spiralę nienawiści takiej, która kazała Neronowi podpalić Rzym i rzucić za to potwarz na chrześcijan” 107. Biskup nie precyzował jednak, kogo ma na myśli. Sprawdzona to metoda: tajemniczość i niedomówienia stanowią wszak podstawę spiskowych sugestii, a posługujący się nimi nadawcy ufają intuicji odbiorców i zazwyczaj pozostawiają im dość wąski margines swobody interpretacyjnej.
56Biskup Stefanek swojego stanowiska nigdy nie zmienił. W 2015 roku ukazał się wywiad rzeka przeprowadzony z nim przez Marzenę Nykiel, redaktorkę naczelną portalu wPolityce.pl oraz publicystkę tygodnika „wSieci”. W trakcie rozmowy powtórzył niemal wszystkie główne tezy homilii z Jedwabnego, a jej pełny tekst polecił opublikować jako załącznik. Siebie usytuował w roli bojownika i zarazem męczennika w walce o prawdę, który za jej dochodzenie był na różne sposoby szykanowany. O sprawie Jedwabnego nie mówił w wywiadzie inaczej jak o kłamstwie, niewinnej krwi złożonej na ołtarzu „nienawiści i ogromnych kłamstw” 108, o tym, że „wszystko, co wyprawiano wokół Jedwabnego na rocznicę, było jednym wielkim kłamstwem i do dziś pozostało wielką manipulacją” 109. Ujawnił również, że jest w posiadaniu nagrań zeznań świadków, którzy potwierdzają, co naprawdę wydarzyło się w Jedwabnem, ale obiecał ich nie upubliczniać ze względu na „bezpieczeństwo i potrzebę spokoju”, choćby przed dziennikarzami. „Tak obiecałem – mówił. – Te zeznania są na razie u mnie utajnione. Zastanawiam się nad ich publikacją, ponieważ naoczni świadkowie wydarzeń w tej chwili są już po drugiej stronie życia” 110. W wywiadzie przedstawił także własną wersję przebiegu zbrodni w Jedwabnem. Jego zdaniem tego dnia do Jedwabnego przyjechała „wystarczająca liczba wojsk Wehrmachtu, żeby tych męczenników zapędzić do stodoły. Trwało to długo. Postawiono Polaków, dano im kije i kazano pilnować. Znam szczegóły tego, w jaki sposób ci Polacy próbowali uciekać, wyłączać się z tej straży. Żołnierze Wehrmachtu kazali Polakom tę straż trzymać. Były próby ratowania dzieci, ucieczek. Jest to bardzo skomplikowana historia” 111.
57W wywodach bp. Stefanka pojawia się zatem jeszcze jeden aspekt: Polacy nie tylko zostali przez Niemców zmuszeni do asystowania w zbrodni, lecz próbowali stawiać opór, a Żydom nieść pomoc. Jego narracja doskonale koresponduje z tym, co na temat zbrodni w Jedwabnem z okazji jej 75. rocznicy miał do powiedzenia historyk i senator Jan Żaryn. W wywiadzie udzielonym PAP mówił między innymi o tym, że wszędzie tam, gdzie Niemcy próbowali zmusić Polaków do udziału w mordach, w większości przypadków im się to nie udało, „a jeśli, to jedynie w formie biernej”. W Jedwabnem, co współbrzmi również z tym, co pisał Zagończyk, „znajdują folksdojczów i osoby spoza tej miejscowości, które przychodzą tam razem z Niemcami”, ale wszystko „dzieje się pod dyktando niemieckie”. Dalej zaś stwierdził:
Wiemy również, że nawet jeśli część ludności polskiej uczestniczyła pod przymusem lub w jakiejś części motywowana pogańską nienawiścią w tym „spektaklu”, to jednak większość patrzyła z odrazą na to, co Niemcy zgotowali tym niewinnym ludziom. W mojej opinii najbardziej wstrząsająca jest relacja dwunastoletniej wówczas dziewczynki, która do dziś ma w pamięci obraz Niemców, którzy następnego dnia otoczyli płonący grób pełny spalonych zwłok, ale również wciąż żywych ofiar. W ciągu kolejnych dwóch dni Niemcy nie dopuszczali do tego miejsca Polaków próbujących nieść pomoc, humanitarnie reagujących na to „widowisko”. To nie tylko wizja, ale również oparta na przesłankach źródłowych wciąż niepełna prawda na temat Jedwabnego 112.
58Taka opowieść o jedwabieńskiej zbrodni już wcześniej miała wielu admiratorów. Jako jeden z nich zaprezentował się na przykład ks. Waldemar Chrostowski, który szeroko przedstawił swoje poglądy w wywiadzie rzece opublikowanym nakładem wydawnictwa Fronda w 2009 roku. Rozbitą na rozdziały i liczącą ponad sześćset stron rozmowę z tym byłym współprzewodniczącym Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów przeprowadzili Grzegorz Górny, redaktor naczelny miesięcznika „Fronda”, oraz Rafał Tichy, współzałożyciel i redaktor pisma „44/Czterdzieści i Cztery” 113. Chrostowski z pozycji uczestnika oraz obserwatora opowiada i komentuje historię dialogu katolickoi polsko-żydowskiego, a jego narracja wręcz tętni antysemityzmem, pychą i uprzedzeniami 114. W sprawie Jedwabnego można się natomiast od Chrostowskiego dowiedzieć, że „działalność” Grossa to po prostu apogeum „zaciekłego antypolonizmu” i niekończące się pasmo kłamstw 115. Pytany, czy w Sąsiadach można znaleźć choćby „jakieś ziarno prawdy” na temat wydarzeń w Jedwabnem w lipcu 1941 roku, odpowiedział, że posługiwanie się w tym kontekście słowem „prawda” jest „obraźliwe dla pojęcia prawdy” i nie należy go w ogóle stosować wobec tej książki. „Prostowanie Grossa przypomina weryfikowanie bajki o Czerwonym Kapturku” – stwierdził duchowny 116. Podczas prelekcji na temat „Dialogu z Żydami” wygłoszonej do kapelanów wojskowych na Jasnej Górze w 2016 roku dowodził natomiast, że Sąsiedzi są przejawem antychrześcijańskiego myślenia zakorzenionego w „mentalności żydowskiej”, „to jest zmyślenie, że to jest bzdura, że nic takiego się nie wydarzyło” 117.
59Poglądy i opinie ks. Waldemara Chrostowskiego głoszone w przeprowadzonym z nim wywiadzie krytykował abp Józef Życiński, lecz poza słowami krytyki żadne inne konsekwencje księdza profesora nie spotkały 118. Głos w jego obronie zabrano za to między innymi na łamach takich pism, jak „Najwyższy Czas!”, „Nasz Dziennik”, „Niedziela”, „Rzeczpospolita” i „Fronda”, w katolickich portalach internetowych oraz na falach Radia Maryja 119. Najwyraźniej zatem w swoich poglądach nie był odosobniony. Osamotniony był natomiast pojawiający się każdego roku w rocznicę zbrodni w Jedwabnem ks. Wojciech Lemański, albowiem hierarchowie Kościoła długo omijali to miejsce, a lokalni księża i biskup łomżyński konsekwentnie robią to nadal 120. Powodów tej wymownej nieobecności można się tylko domyślać. Zasadne jest też pytanie, w jakim stopniu wieloletnie sekowanie ks. Wojciecha Lemańskiego przez jego zwierzchników, a zwłaszcza abp. Henryka Hosera, zakończone ostatecznie nałożoną na księdza karą suspensy, było spowodowane jego osobistym zaangażowaniem na rzecz upamiętniania ofiar Zagłady oraz wypowiedziami o polskich zbrodniach na Żydach 121. Przed Wojciechem Lemańskim skutków swej odwagi doświadczył już przecież jezuita ks. Stanisław Musiał, bezkompromisowy w piętnowaniu antysemityzmu i nazywaniu po imieniu współudziału Polaków w Zagładzie 122. To właśnie jego prymas Polski kard. Józef Glemp nazwał „reprezentantem opcji żydowskiej” w czasie konfliktu o krzyże na oświęcimskim żwirowisku 123.
60Bynajmniej nie osobne, lecz z pewnością osobliwe i po prostu uzupełniające miejsce w tym publicznym obiegu rewizji Jedwabnego zajmują dwa filmy dokumentalne. Chronologicznie pierwszy z nich, w reżyserii Artura Janickiego, powstał w 2003 roku i zatytułowany jest po prostu Jedwabne 124. Warto przy tej okazji odnotować, że jeden z kolejnych demaskujących rzekome kłamstwa historyczne filmów tego reżysera, Pogrom czy mord? Kielce 4.07.1946, został dołączony na płycie DVD do drugiego tomu wydanej w 2008 roku przez IPN publikacji Wokół pogromu kieleckiego 125. Miał rzecz jasna służyć jako dokument, uwiarygodniony zresztą pieczęcią tej państwowej instytucji umieszczoną na obwolucie. Film Janickiego o zbrodni w Jedwabnem został w całości podporządkowany z góry przyjętej tezie, że dokonali jej Niemcy. Widzowie mogą się o tym dowiedzieć już z pierwszych zdań lektora, którym jest znany i rozpoznawalny Jakub Kosiniak 126: „W piątym przykazaniu powiedział Pan: nie zabijaj. 10 lipca 1941 roku przyjechał do Jedwabnego specjalny oddział niemieckiego gestapo, by wykonać rozkaz likwidacji Żydów. Rozkaz został wykonany. Zabito”.
61Bezpośrednią odpowiedzialność Niemców za dokonaną zbrodnię potwierdzają w filmie świadkowie, proboszcz z Jedwabnego ks. Edward Orłowski oraz ekspert. Z tego wielogłosu jasno wynika, że jeśli jacyś Polacy w ogóle asystowali w zbrodni, to zostali do tego zmuszeni. Ich rola, zgodnie z tajnym niemieckim rozkazem dotyczącym akcji oczyszczania z Żydów miejscowej ludności, ograniczała się jednak wyłącznie do wskazywania żydowskich domów i mieszkań oraz pilnowania Żydów przy pracach porządkowych. W Jedwabnem jednostki niemieckie wspomagali przede wszystkim folksdojcze, „koloniści” oraz „Mazurzy”, których tym słowem, co wyjaśnia lektor, miejscowi nazywali „ludzi z niemieckich Prus Wschodnich”. Polacy z Jedwabnego w samym akcie zbrodni nie uczestniczyli, gdyż Niemcy ich do miejsca kaźni nie dopuścili, gapiów zaś – jak relacjonuje pamiętająca te wydarzenia Leokadia Lusińska – odganiali pejczami. Według ks. Orłowskiego, około 50 uzbrojonych Niemców zmusiło część młodych i silnych miejscowych Żydów do wykopania w stodole grobu, do którego ich później wpędzono „i rozstrzeliwano z góry”. Innych (starców, kobiety i dzieci) spalili w stodole, używając benzyny dostarczonej przez niemieckich „lotników z Przasnysza”, a samą stodołę podpalili wystrzałem z broni palnej. Nazajutrz Niemcy „zegnali” i „użyli” Polaków, by miejsce zbrodni uporządkować i zamordowanych Żydów zakopać.
62Wersję ks. Orłowskiego ma w filmie potwierdzać głos eksperta, prof. Andrzeja Koli z UMK, który uczestniczył w ekshumacji w Jedwabnem. Szczegółowo odtwarza on etapy jej przebiegu i informuje o „kilkuset” łuskach znalezionych w stodole i wokół niej. To one mają rzecz jasna świadczyć o niemieckim sprawstwie zbrodni i przez dłuższą chwilę pokazywane są na ekranie. O tym dowodzie rzeczowym i jego znaczeniu widzowie wiedzą już od początku dzięki wprowadzeniu lektora: „Gdy kolejno odkrywane warstwy grobów odsłaniały dowody wskazujące, że część zamordowanych zginęła od postrzałów, co wskazywało na to, że wykonawcami mordu byli Niemcy, ekshumację przerwano. Stało się tak na żądanie organizacji żydowskich, bowiem ich religia zabrania ekshumacji”.
63W swoim filmie Janicki nie tylko zwalnia Polaków z odpowiedzialności za zbrodnię w Jedwabnem, lecz także unieważnia problem antysemityzmu. Kreśli idylliczny obraz polsko-żydowskiego współżycia w miasteczku, które gwałtownie przerywa wojna127. „Przykładem współżycia świecili katolicki ksiądz i rabin spacerujący razem po rynku i radzący nad pomyślnością swoich owieczek” – informuje widzów lektor, a przedstawiona jako „osoba wybitna”, świadek historii, docent i polska Żydówka Dora Kacnelson potwierdza jego słowa, mówiąc o polskich mieszkańcach Jedwabnego: „oni nie mieli pojęcia, co to znaczy nienawidzić Żydów”. To również ona odpowiada na postawione przez lektora pytania, „dlaczego po latach wybuchła sprawa Jedwabnego?, dlaczego przerodziła się w antypolską kampanię?”, i wskazuje na propagandowe funkcje książki Grossa, uznając ją za element „przemysłu Holokaustu”. O tym, że Sąsiedzi zawierają nieścisłości, zwykłe kłamstwa, a przede wszystkim „błędy we wszystkich zasadniczych stwierdzeniach”, informuje natomiast widzów lektor, powołując się na badania historyków oraz śledztwo przeprowadzone przez IPN, które rzekomo wszystko to wykazały.
64Znaczącym leitmotivem filmu Artur Janicki uczynił osobiste przedmioty ofiar znalezione podczas ekshumacji w Jedwabnem. Co jakiś czas na tle płomieni pojawiają się monety, biżuteria i złote koronki. Nie jest to bynajmniej „artystyczna” wizja reżysera, lecz obraz głęboko osadzony w antysemickim imaginarium, w którym Żydów, złoto i pieniądze łączy szczególna więź. W filmie służy on jednak przede wszystkim obaleniu kolejnego kłamstwa Grossa, skoro bowiem podczas ekshumacji przy ofiarach znaleziono „setki złotych monet i klejnotów”, to znaczy, że nie zostały one przez Polaków okradzione. Tak zbudowana sekwencja obrazów jednoznacznie wskazuje na intencje reżysera, podobnie zresztą jak kończący film postulat wyrażony słowami lektora:
Skoro nie ustalono, jaka była rola Niemców, skoro nie ustalono, w jaki sposób ofiary pozbawiono życia, zamknięcie śledztwa wydaje się stanowczo przedwczesne. Najważniejsze, większość wątpliwości, jakie nadal budzi ta zbrodnia, zostanie usunięta, gdy doprowadzona zostanie do końca ekshumacja obydwu mogił. Tak nakazuje polskie prawo. Należy tego dokonać tym bardziej, że ta straszna zbrodnia staje się argumentem dla tych, którzy chcą naród polski obarczyć współodpowiedzialnością za zbrodnie niemieckie, a to jest historyczny fałsz 128.
65Drugi z filmów dokumentalnych w publicznym obiegu rewizji Jedwabnego, noszący tytuł Jedwabne. Naoczni świadkowie, spisane świadectwa, pominięte fakty, można uznać za zwulgaryzowaną, amatorską i jeszcze dalej idącą wersję obrazu Janickiego. Został on zrealizowany w latach 2013–2016 dla TV Niezależna Polonia przez małżeństwo Wacława i Elżbietę Kujbidów, którzy na co dzień mieszkają w Kanadzie. Ten trwający niemal dwie godziny dokument ma dowodzić absolutnej niewinności Polaków i całkowitej odpowiedzialności Niemców. „Polacy nie uczestniczyli w zbrodni. Nawet to jest kłamstwem. Polacy zostali zmuszeni do pokazywania, gdzie mieszkają ich sąsiedzi żydowskiego pochodzenia pod groźbą śmierci i do pilnowania tych biednych ludzi zarówno na rynku, jak i w czasie pochodu na miejsce kaźni” – mówił Wacław Kujbida na jednym z pokazów filmu 129.
66Centralne miejsce w tym dokumencie zajmują zeznania dwojga rzekomo naocznych świadków zbrodni w Jedwabnem – Hieronimy Wilczewskiej oraz Stefana Boczkowskiego. Nawiasem mówiąc, obie te relacje zostały opublikowane jeszcze przed premierą filmu Kujbidów na łamach krakowskiego miesięcznika „Wpis”, gdzie regularnie publikują między innymi prof. Andrzej Nowak oraz ks. Waldemar Chrostowski130. Filmowa opowieść Wilczewskiej wysuwa się na plan pierwszy i ma dowodzić, co wydarzyło się naprawdę. Z jej relacji jasno bowiem wynika, że mordu w Jedwabnem w bestialski sposób dokonali Niemcy, gestapo, ludzie w „czarnych mundurach”, choć – jak się okazuje – pod mundurami tymi skrywali się również Rosjanie. Oto, co zobaczyła i usłyszała Wilczewska, kiedy próbowała zbliżyć się do miejsca zbrodni:
To byli Niemcy. Nawet twarzy nie mieli jak nasi ludzie. Jak Polacy. Wtedy, jak chciałam podać tym Żydom wody, to Niemiec szarpnął mnie, wrzeszcząc Raus, du verfluchte Scheisse!, po niemiecku. Ale inny oficer podszedł do mnie i powiedział, ale nie po niemiecku, tylko po rosyjsku: Przypatrzcie się teraz uważnie, co robimy. Bo jak skończymy to robić z Żydami, to to samo będziemy robić z wami, Polakami 131.
67Przebieg zdarzenia Wilczewska odtwarza detalicznie i nie szczędzi widzom drastycznych szczegółów, włącznie z wrzucaniem przez Niemców żydowskich dzieci do stodoły. Wspomina również, że kiedy następnego dnia razem z innymi Polakami udała się na miejsce zbrodni, to niektóre z „nadpalonych” ofiar jeszcze żyły, podczas gdy Niemcy otoczyli kordonem to „ludzkie pogorzelisko” i nadal nikogo nie dopuszczali 132. Na tym w zasadzie można zakończyć omawianie treści filmu Kujbidów, w którym piętrzą się kurioza, ewidentne kłamstwa i obrazoburcze sądy, przez co z pewnością nie zasługuje na poważne traktowanie. Problem jednak w tym, że w niektórych kręgach został odebrany jako świadectwo prawdy.
68Jego polską premierę z udziałem małżeństwa Kujbidów zorganizowało Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich w ramach cyklu „Maj na Foksal”. Film rekomendował prezes SDP Krzysztof Skowroński, a publiczność w siedzibie Stowarzyszenia zdecydowanie dopisała i mogła między innymi usłyszeć, że ten film to „odtrutka”, „film-wskazówka”, „film-podręcznik” 133. Na sali obecny był również burmistrz Jedwabnego Michał Chajewski; zadbał on o to, by kilka miesięcy później film Kujbidów został pokazany w sali kinowej Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Jedwabnem, o czym wyprzedzająco informowano na oficjalnej stronie internetowej miasta 134. Poza Warszawą i Jedwabnem projekcje odbyły się też w innych regionach Polski. W Krakowie na przykład film pokazano podczas zorganizowanego przez Stowarzyszenie im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego spotkania, w którym udział wzięli także Kujbidowie 135. Warto również odnotować, że to właśnie na ich film, a dokładnie na relację Hieronimy Wilczewskiej, powołali się autorzy wspominanego wcześniej programu emitowanego w Polskim Radiu z okazji 75. rocznicy zbrodni w Jedwabnem. To do tej „wstrząsającej relacji dwunastoletniej wówczas dziewczynki” odwołał się także historyk Jan Żaryn w cytowanym wywiadzie dla Polskiej Agencji Prasowej.
69Najwyraźniej jednak to jeszcze nie koniec rewizjonizmu Jedwabnego na krajowym ekranie. Wraz z początkiem sierpnia 2017 roku portal Wirtualna Polska poinformował swoich czytelników, że rozpoczęły się prace nad filmem fabularnym, który ma podważyć wszystkie dotychczasowe kłamstwa w tej sprawie. Jego twórcy, chcący zachować anonimowość, tak oto uzasadnili swój zamysł i ujawnili intencje: „Zbyt szybko i bez dogłębnego wyjaśnienia faktów, w tym ekshumacji ofiar, polscy politycy przeprosili za zbrodnię w Jedwabnem. Ta sprawa do dziś stanowi pożywkę dla obwiniania Polaków o udział w holocauście. Chcemy to zmienić, pokazując prawdziwe kulisy wydarzeń. To nie Polacy zabijali” 136. Jak udało się ustalić dziennikarzom „Gazety Wyborczej”, jedną z osób zaangażowanych w prace nad filmem jest Tomasz Sommer, działacz partii KORWiN i redaktor naczelny „Najwyższego Czasu!” 137. Jego antysemickie oraz rewizjonistyczne poglądy dotyczące jedwabieńskiej zbrodni są znane, gdyż wielokrotnie ujawniał je w artykułach publikowanych na łamach swojej gazety. Jest też autorem wywiadów ze Stanisławem Michalkiewiczem, które ukazały się pod wspólnym tytułem Antypolonizm. Rozmowy o nienawiści wobec Polaków 138.
70Roboczy tytuł filmu fabularnego, przy którym aktualnie współpracuje, brzmi „Anty-Pokłosie. Prawdziwa historia Jedwabnego”. Jego produkcja ma się rozpocząć latem 2018 roku, scenariusz nie jest znany, ale sam tytuł wiele mówi. Film Pokłosie (2012) w reżyserii Władysława Pasikowskiego uznawany jest bowiem na ogół za jednoznacznie antypolski. W sposób bezpośredni bywa kojarzony z Sąsiadami i zbrodnią w Jedwabnem, choć nie jest ich ekranizacją. Pasikowski opowiedział historię jak najbardziej współczesną, lecz istotnie zainspirowaną wydarzeniami w Jedwabnem opisanymi przez Grossa. Akcja filmu toczy się jednak przed debatą jedwabieńską, w której efekcie reżyser tym tematem się zainteresował. Napisany przez niego na gorąco scenariusz filmu, zatytułowany pierwotnie Kadisz, nie zdobył początkowo wsparcia finansowego Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, ponieważ został uznany właśnie za antypolski. Udało mu się dopiero za drugim podejściem. Film powstał, lecz zarzuty o antypolskość z impetem powróciły 139.
71Stało się tak zapewne dlatego, że Władysław Pasikowski nakręcił pierwszy w historii polskiej kinematografii uczciwy i odważny film o stosunku Polaków do Żydów. O języku polskiego antysemityzmu, jego wykluczającym i stygmatyzującym potencjale, drodze od ludzi do „żydków” i od słów do czynów, o mechanizmach pogromowych. Przede wszystkim jednak opowiedział o polskich jawnych tajemnicach związanych z samozwańczym udziałem w Zagładzie na prowincji i jej beneficjentach. Uczynił to bez parawanu z polskich Sprawiedliwych, bez udziału Niemców jako winnych wszelkiego zła oraz uspokajającego bilansowania dobra i zła. Bez żadnej taryfy ulgowej, choć nie stroniąc od symbolicznej metafory, dosadnie pokazał również, jaką cenę przychodzi zapłacić tym, którzy ową zmowę milczenia próbują przełamać i jawną tajemnicę poddać publicznej artykulacji. Do tych kilku zdań można w zasadzie sprowadzić główny sens, znaczenie i treść filmu Pasikowskiego. Można też zaryzykować tezę, że z upływem czasu Pokłosie stało się obok Sąsiadów kluczowym przykładem wymierzonej w naród polski wrogiej działalności i w takim kontekście oba te tytuły jednym tchem są wymieniane. Same zaś publiczne reakcje na Pokłosie bez wątpienia wiele mówią o tej rozlewającej się po Polsce latami fali rewizjonizmu Jedwabnego.
72Pośrednikiem w tym rewizjonistycznym backlashu stał się również IPN na długo przed ukonstytuowaniem się jego nowych władz, które poprzedzało 75. rocznicę zbrodni w Jedwabnem. Odejście Leona Kieresa i powołanie na stanowisko prezesa Janusza Kurtyki w 2005 roku to swoista cezura czasowa, otwarcie zupełnie nowego etapu działalności tej państwowej instytucji, zwłaszcza w kontekście problematyki związanej z Zagładą. Jak bowiem celnie zauważył Bartłomiej Krupa, to właśnie wówczas pod sztandarem IPN uformował się swoisty „historiograficzny gabinet cieni”, w którego nieformalnym składzie znaleźli się tacy historycy, jak Piotr Gontarczyk, Jan Żaryn czy Marek Jan Chodakiewicz. Wszyscy oni, choć niekoniecznie związani z Instytutem umowami o pracę, zaczęli współtworzyć „alternatywną wizję dziejów Zagłady, reagując na wychodzące publikacje propozycją ich rewersu” 140. Wielce znamienne dla tej ewidentnej zmiany kursu było choćby to, że do publikacji pod redakcją Andrzeja Żbikowskiego Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939– 1945. Studia i materiały, która ukazała się w 2006 roku, lecz wieńczyła wieloletni projekt IPN realizowany jeszcze za prezesury Leona Kieresa, przedmowę napisał Jan Żaryn. Jest to przedmowa poprzedzająca wstęp redaktora tomu Andrzeja Żbikowskiego, a jej autor, ówczesny dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN, przedstawiciel owego „gabinetu cieni”, narzuca czytelnikom jedynie słuszną i właściwą perspektywę poznawczą lektury.
73W tym samym roku prelekcję na temat stosunków polsko-żydowskich w IPN-owskim Przystanku Historia wygłosił Marek Jan Chodakiewicz 141. W przeciwieństwie do Jana Tomasza Grossa nie był tam persona non grata, bo to przecież nie jego dotyczyło pytanie o „non possumus” postawione dziesięć lat później przez Jana Żaryna kandydatom do Kolegium IPN. Książkę Chodakiewicza Po Zagładzie IPN nie tylko wydał i ostemplował państwową pieczęcią, lecz także rekomendował jako udokumentowaną i rzetelną przeciwwagę dla zakłamanego Strachu Grossa 142. Chodakiewicz jest również autorem publikacji Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941. Prolog, przebieg, pokłosie wydanej po polsku w 2012 roku i polecanej w różnych mediach jako odpowiedź na Sąsiadów 143. Recenzja amerykańskiego oryginału została zamieszczona w piśmie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN w dziale „Curiosa” pod tytułem Odwrócenie historycznej prawdy o Jedwabnem. Oczywiście Chodakiewicz na różne sposoby dowodzi w swojej książce, że to Niemcy ponoszą całkowitą odpowiedzialność za zaplanowanie, zorganizowanie i wykonanie zbrodni w Jedwabnem. Jak odnotowała autorka wspomnianej recenzji Joanna B. Michlic, „monografia Chodakiewicza jest symptomem ukazującym pewien kierunek w dyskursie historycznym o zbrodni w Jedwabnem” 144.
74Warto odnotować, że polski przekład ukazał się w oficynie Arkadiusza Wingerta, który jest polskim wydawcą książek znanego negacjonisty Holokaustu Davida Irvinga skazanego przez austriacki sąd za „kłamstwo oświęcimskie” na trzy lata więzienia. Nie zaszkodziło to jednak pozycji Wingerta, wręcz przeciwnie, we wrześniu 2017 roku powołany został na stanowisko zastępcy dyrektora wydawnictwa IPN, a wcześniej uczyniono go doradcą prezesa Instytutu.
75To tylko fragment polskiego pejzażu pola bitwy o prawdę historyczną i pamięć. Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że backlash po Jedwabnem w postaci rewizjonizmu historycznego ma wielu różnych pośredników, a ci rekrutują się nie tylko z grona zawodowych historyków. Rewizja zbrodni, raz na zawsze podważająca udział w niej Polaków, ma też swoich zagorzałych orędowników i cichych sekundantów – „ludzi łagodnych i dobrych” 145. Zapewne z nadzieją przyjęli oni informację, która pod koniec sierpnia 2017 roku obiegła polskie media, że w sprawie Jedwabnego pojawił się nowy naoczny świadek i od jego zeznań pion śledczy białostockiego oddziału IPN uzależnia ewentualną decyzję o wznowieniu śledztwa. Nadzieje te okazały się płonne, ponieważ zeznania przesłuchanej kobiety nie wniosły do sprawy niczego nowego. W żaden sposób nie zmienia to jednak faktu, że w Polsce sprawa Jedwabnego wciąż pozostaje otwarta.
Notes de bas de page
1 Dawny napis na pomniku w Jedwabnem brzmiał: „Miejsce kaźni ludności żydowskiej. Gestapo i żandarmeria hitlerowska spaliła żywcem 1600 osób. 10 VII 1941”.
2 Ten brak konkretnego wskazania sprawców tłumaczono wówczas wciąż trwającym śledztwem prowadzonym przez IPN i zapowiadano korektę treści pomnika po jego zakończeniu, nie chcąc wcześniej przesądzać o tym, kto dopuścił się tej zbrodni. Śledztwo zamknięto w 2003 roku jednoznaczną konkluzją, że bezpośrednimi sprawcami byli Polacy, ale niezbędna korekta dotychczas nie nastąpiła. Początkowo odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponosiła Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a od czasu jej likwidacji w 2016 roku prezes IPN, na którego została scedowana kompetencja zatwierdzania treści upamiętnień.
3 Zob. W. Więcko, Atak neofaszystów na pomnik w Jedwabnem, http://wyborcza.pl/1,76842,10209838,Atak_neofaszystow_na_pomnik_w_Jedwabnem.html (dostęp 11 IX 2017).
4 Manifestacja ta, skierowana przeciwko faszyzmowi i ksenofobii, odbyła się w Białymstoku 4 września 2011 roku. Osoby odpowiedzialne za próbę jej zakłócenia stanęły przed sądem i zostały skazane prawomocnymi wyrokami za publiczne nawoływanie do nienawiści na tle różnić narodowościowych. Zob. J. Klimowicz, „Nie przepraszam za Jedwabne” sieje nienawiść, „Gazeta Wyborcza”(Białystok), 9 III 2013, s. 3.
5 Zob. Głos Prawdy – Jedwabne, https://www.youtube.com/watch?v=0USDTO3CMi0 (dostęp 11 IX 2017).
6 Przeprosiłem i nie żałuję, z Aleksandrem Kwaśniewskim rozmawia Emilia Świętochowska, „Newsweek”, 10 VII 2011, s. 8.
7 Zob. P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”…, s. 334–355.
8 Informacja o końcowych ustaleniach śledztwa S/1/00/Zn w sprawie udziału w dokonaniu zabójstw obywateli polskich narodowości żydowskiej w Jedwabnem 10 lipca 1941 r., tj. o czyn z art. 1 pkt 1 dekretu z 31 sierpnia 1944 roku. Cyt. za: P. Machcewicz, Wokół Jedwabnego [w:] Wokół Jedwabnego, t. 1, s. 17.
9 T. M. Płużański, Jedwabny mord, jedwabne śledztwo, „Najwyższy Czas!”, 20–27 VII 2002, s. XXVI–XXIX.
10 M. Walaszczyk, Niepoważne śledztwo, „Nasz Dziennik”, 10 VII 2002, s. 1–2.
11 R. Popielewicz, Ustalenia IPN to fuszerka, rozmowa z Jerzym Robertem Nowakiem, „Nasz Dziennik”, 12 VII 2002, s. 1, 3.
12 Z. S. Zdrojewski, Zbrodnia śledztwa w Jedwabnem, „Nasza Polska”, 31 VII 2002, s. 1, 4. Jeszcze wcześniej na łamach „Naszej Polski” ukazał się artykuł zatytułowany Oskarżamy!, w którym po ogłoszeniu przez prokuratora Radosław Ignatiewa ustaleń wieńczących śledztwo Leszek Żebrowski przedstawiał długą listę oskarżeń wobec IPN. Wśród wielu absurdalnych zarzutów jeden zasługuje na szczególną uwagę: „Oskarżamy Instytut Pamięci Narodowej, że obarczając Polaków winą za śmierć ludności żydowskiej w Jedwabnem, działał wyłącznie z pobudek propagandowych, dążąc m.in. do zmiany świadomości Polaków i odebrania im cech charakterystycznych dla narodu katolickiego: silnej wiary i patriotyzmu”. L. Żebrowski, Oskarżamy!, „Nasza Polska”, 17 VII 2002, s. 1, 4.
13 S. Zawadzki, Nagonka na Polaków, „Nasz Dziennik”, 11 VII 2002, s. 1, 3.
14 W. Lehr-Spławiński, Jak IPN rozgrzeszył SS, „Nowa Myśl Polska”, 18–25 VII 2002, s. 7.
15 Zob. Do Instytutu Pamięci Narodowej, „Nasz Dziennik”, 12 VII 2002, s. 3; R. Popielewicz, Dlaczego nie dokończono ekshumacji?, „Nasz Dziennik”, 18 VII 2002, s. 1, 3; I. C. Pogonowski, Jedwabne w oparach absurdu, „Nasz Dziennik”, 16 VII 2002, s. 3; L. Żebrowski, Tej sprawy tak zakończyć nie można, rozmowa z ks. Edwardem Orłowskim, „Nasza Polska”, 24 VII 2002, s. 4–5.
16 Wszystkie cytaty i streszczenia wypowiedzi pochodzą z tekstu sprawozdania stenograficznego. Zob. Sprawozdanie stenograficzne z 15. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniach 27, 28 lutego i 1 marca 2002 r., Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2002.
17 Poseł Józef Skowyra: „Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Mam dwa pytania do pana prezesa IPN-u. Pierwsze: na jakim etapie dochodzenia w IPN-ie znajduje się sprawa byłych stalinowskich zbrodniarzy: Stefana Michnika, zamieszkałego w Szwecji, i pani Heleny Wolińskiej, zamieszkałej w Londynie? Dlaczego do chwili obecnej nie są osądzeni? Media te sprawy mocno nagłośniły, a społeczeństwo oczekuje odpowiedniego wyroku w sądzie. Dziękuję bardzo. (Oklaski)”.
18 T. Bernhard, Wymazywanie: rozpad, tłum. S. Lisiecka, W.A.B., Warszawa 2004.
19 Można się oczywiście zastanawiać, czy stosowanie w tym przypadku takich słów jak rewizja/rewizjonizm jest wystarczające i adekwatne. Czy nie należałoby po prostu mówić o negacjonizmie, skoro jest nim przecież właśnie dowodzenie, że Polacy nie zamordowali Żydów w Jedwabnem? Problem w tym, że do takiego wniosku próbuje się dochodzić różnymi sposobami, pokrętnie, nie zawsze wprost, a przede wszystkim dopuszczając niekiedy myśl, że jednak jacyś Polacy (np. pod przymusem, z „marginesu” etc.) wzięli udział w zbrodni. Różnica między rewizjonistami a negacjonistami Holokaustu, a zatem również Jedwabnego, choć nie zawsze łatwa do uchwycenia, opiera się głównie na typie stosowanej retoryki. O ile bowiem dyskurs negacjonistyczny neguje samo istnienie Holokaustu, o tyle dyskurs rewizjonistyczny sprowadza się do rozmaitych relatywizacji, umniejszeń i przekształceń czynionych w historiografii oraz pamięci o nim. W kontekście polskiego wariantu „wymazywania” Jedwabnego pojęcie rewizjonizmu jest zdecydowanie bardziej pojemne i pozwala uwzględnić wiele różnych praktyk dyskursywnych, stąd też decyzja o jego użyciu. Poza tym rewizjonizm i negacjonizm to pewien system naczyń połączonych, na co słusznie zwraca uwagę Robert Redeker: „negacjonizm to dyskurs, który zmierza prosto do celu: głosi, że nie było komór gazowych (…). Rewizjonizm to dyskurs, który zamiast zmierzać prosto do celu, obiera bardziej pokrętną drogę: jest w gruncie rzeczy wprowadzeniem do negacjonizmu, przygotowaniem umysłów na jego przyjęcie”. R. Redeker, Od negacji komór gazowych do zaprzeczania wyjątkowości Szoa, „Midrasz” 2001, nr 6, s. 26–27.
20 Komitet Obrony Dobrego Imienia Miasta Jedwabne, Takie są fakty, http://www.geocities.ws/jedwabne/takie_sa_fakty.htm (dostęp 10 IX 2017).
21 Zob. Takie są fakty, Oświadczenie Komitetu Obrony Dobrego Imienia Miasta Jedwabne, „Nasz Dziennik”, 7 VI 2001, s. 10; R. Winnicki, Dobre imię Jedwabnego, „Gazeta Wyborcza”, 6 III 2001, s. 4.
22 E. Orłowski, Celebracja kłamstwa, http://www.antyk.org.pl/ojczyzna/jedwabne/orlowski-1.htm (dostęp 10 IX 2017).
23 K. Karolak, 12. rocznica śmierci ks. Edwarda Orłowskiego, http://www.jedwabne.pl/index.php?wiad=877 (dostęp 23 IX 2017).
24 „Rano do Jedwabnego – pisze Brodzicki – przyjechały z Łomży dwa ciężarowe samochody wyładowane na czarno ubranymi wyrostkami w «rzymkach» (sandałach) na gołych stopach, ze szpicrutami w rękach – po drodze rekwirowali oni po wsiach naftę, używaną do oświetlenia. Była to grupa młodych Niemców z organizacji «Hitlerjugend», którzy mieli «kształtować» swoje nazistowskie wychowanie i przekonania na bezbronnej ludności żydowskiej – jak im wpajano w czasie kształcenia, mieli być «ponadludźmi». Rano tego dnia kilkudziesięciu Żydów zostało zmuszonych do rozbicia pomnika Lenina stojącego na skwerze koło rynku. Po przeniesieniu rozbitego pomnika na cmentarz żydowski wszystkich Żydów zamordowano. Pozostałych na rynku Żydów wpędzono (około 250 osób) do stodoły, przy przeraźliwych wrzaskach wyrostków, którą następnie zamknięto, oblano naftą lub benzyną i podpalono, powodując śmierć uwięzionych ludzi. W tej stodole zginęli także trzej Polacy (…). Niewielka grupa Polaków spędzona przez Niemców musiała się przyglądać organizowanemu morderstwu”. C. Brodzicki, Łomża i powiat łomżyński w latach drugiej wojny światowej i trudnych latach powojennych, nakładem autora, Łomża 2004, s. 82.
25 „Kontakty”, 7 VII 2002, s. 13, cyt. za: J. J. Milewski, Krajobraz po dyskusji, „Biuletyn IPN” 2005, nr 12, s. 72.
26 „Kontakty”, 18 VII 2004, s. 5, cyt. za: ibidem.
27 Tomasz Strzembosz uzyskał ten tytuł na mocy uchwały Rady Miejskiej z 9 września 2004 roku. W uchwale czytamy: „W uznaniu zasług dla miasta Jedwabne nadaje się Panu Profesorowi Doktorowi Habilitowanemu Tomaszowi Strzemboszowi Honorowe Obywatelstwo Miasta Jedwabne”. Zob. http://jedwabne.powiatlomzynski.pl/prawo.php?wiad=245 (dostęp 10 IX 2017). Uchwała ta została przyjęta przez aklamację. Radni nie mieli żadnych uwag. Wniosek w tej sprawie zgłosił burmistrz Jedwabnego, który swoją inicjatywę uzasadniał, wskazując, iż „Tomasz Strzembosz jako jedyny historyk tej klasy zaangażował swój autorytet po stronie mieszkańców Jedwabnego w toczącej się przed trzema laty dyskusji, jaka rozpętała się na temat miasta i jego mieszkańców po ukazaniu się książki Tomasza Grosa Sąsiedzi”. Zob. http://jedwabne.powiatlomzynski.pl/prawo.php?wiad=47 (dostęp 10 IX 2017). Ponad rok później uchwałą Rady Miejskiej z 30 grudnia 2005 roku honorowe obywatelstwo uzyskał Jerzy Robert Nowak, a jej treść brzmiała analogicznie. Zob. http://jedwabne.powiatlomzynski.pl/prawo.php?wiad=414 (dostęp 10 IX 2017). Decyzja w tej sprawie również została podjęta jednomyślnie, a w protokole z sesji Rady Miejskiej, na której zapadła można przeczytać: „Burmistrz przybliżył postać i zasługi prof. Jerzego Roberta Nowaka. Powiedział, że profesor cały czas stoi na stanowisku dążenia do ukazania pełnej prawdy o wydarzeniach z 1941 r. w Jedwabnem. Ukazania bohaterskich postaw mieszkańców Gminy Jedwabne nie tylko w okresie okupacji niemieckiej, ale również okupacji sowieckiej. Dodał, że prof. Nowak, obok św. pamięci prof. Strzembosza broni dobrego imienia Jedwabnego i jego mieszkańców. Stwierdził, że w uznaniu zasług należy uhonorować prof. Jerzego Roberta Nowaka tytułem Honorowego Obywatela Miasta Jedwabne. Poinformował, że w dniu 1 stycznia 2006 r. w TV Trwam i Radiu Maryja odbędzie się emisja programów profesora na temat Jedwabnego (…). Przewodniczący Rady Miejskiej powiedział, że prof. Jerzy Robert Nowak jest autorem książki 100 kłamstw J. T. Grossa, która jest odpowiedzią na publikację Sąsiedzi; dodał, że w książce autor podważył udział Polaków w zbrodni na miejscowych żydach. Zasłużył się dla obrony prawdy o historii Polski i dziejach stosunków polsko-żydowskich”.
28 „Kurier Poranny”, 27 X 2004, cyt. za: E. Dmitrów, Miejsce pamięci, „Przegląd Polityczny” 2011, nr 106, s. 52.
29 Zob. Kto dokonał zbrodni w Jedwabnem? Historyczny spór trwa, http://www.polskieradio.pl/7/5410/Artykul/1641560,Kto-dokonal-zbrodni-w-Jedwabnem-Historyczny-spor-trwa (dostęp 22 IX 2017).
30 Zob. Poranek 10 sierpnia 2015 z Jedwabnego, http://www.radiownet.pl/publikacje/poranek-10-sierpnia-2015-z-jedwabnego (dostęp 22 IX 2017).
31 Zob. List prezydenta odczytany w Jedwabnem, http://www.prezydent.pl/archiwum-bronislawa-komorowskiego/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta/inne/art,47,list-prezydenta-odczytany-w-jedwabnem.html (dostęp 25 IX 2017).
32 P. Lisicki, Polacy – jednak naród ofiar, „Uważam Rze” 2011, nr 24, s. 3.
33 P. Zaremba, Polacy nie są współsprawcami Holokaustu, „Rzeczpospolita”, 11 VII 2011, s. 2.
34 P. Zaremba, To nie naród odpowiada za Jedwabne, „Rzeczpospolita”, 14 VII 2011, s. 5.
35 Cyt. za: To powiedział szef FBI. Wystąpienie o udziale Polaków w Holokauście, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/szef-fbi-o-holokauscie-james-comey-oskarza polakow,535074.html (dostęp 22 IX 2017).
36 W dalszej części tego listu można także przeczytać: „Odniesienie się przez Pana krytycznie do swojej wypowiedzi uważamy za niezbędne. Jeśli Pan tego nie uczyni, to każdy będzie odtąd mógł Polaków bezkarnie oskarżać o współsprawstwo w Zagładzie, powołując się na słowa Pierwszego Obywatela Rzeczpospolitej. Jeśli o udziale Polaków w Zagładzie mówi Prezydent Polski, to jak ów udział można podawać w wątpliwość? Czy jest Pan gotów przystać na takie konsekwencje własnej nierozwagi i własnego zaniechania? Wierzymy, że przyjmie Pan te uwagi i ten nasz apel z należną powagą, bo to już ostatni moment, by odwrócić ów haniebny proces włączania Polaków w szeregi zbrodniarzy. Nie ma lepszego i bardziej dobitnego sygnału do zmiany kursu niż ten, który byłby wysłany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej”. Wśród sygnatariuszy listu znaleźli się m.in.: Jan Olszewski, Ryszard Czarnecki, Włodzimierz Bernacki, Maria Dzielska, Zdzisław Krasnodębski, Ryszard Legutko, Ryszard Terlecki, Wiesław Johann, Zofia Romaszewska, Bogusław Nizieński, Roman Kluska, Krzysztof Bielecki, Jerzy Żyżyński. Zob. List do prezydenta Komorowskiego w sprawie Jedwabnego, https://wpolityce.pl/polityka/243791-list-do-prezydenta-komorowskiego-w-sprawie-jedwabnego-to-sa-slowa-nie-tylko-nieprawdziwe-lecz-niegodne-glowy-panstwa (dostęp 22 IX 2017).
37 Cyt. za: http://www.tvp.info/20097155/80-minut-starcia-na-wyborczym-ringu-zobacz-cala-debate-komorowskiduda (dostęp 22 IX 2017).
38 Cyt. za: Stenogram debaty, https://n-0-123.dcs.redcdn.pl/dcs/o2/tvn/web-content/m/p1/f/253f7b5d921338af34da817c00f42753/dc453e08-b4ea-4ffb-b4f4-7c55b4766fae.pdf (dostęp 22 IX 2017).
39 Sprawozdanie stenograficzne z 21. posiedzenia Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w dniach 23, 24 i 29 czerwca 2016 r., Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016, s. 75.
40 Warto w tym kontekście wspomnieć, że miejscem obrad było Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia im. Janusza Kurtyki, w którym obecność Grossa traktowana była jako afront wobec nieżyjącego byłego szefa IPN.
41 Sprawozdanie stenograficzne z 21. posiedzenia Senatu Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 75.
42 Ibidem, s. 80.
43 Ibidem, s. 82.
44 Ibidem, s. 91.
45 Chrzanowski: IPN powinien ponownie zbadać mord w Jedwabnem, http://dzieje.pl/aktualnosci/chrzanowski-ipn-powinien-ponownie-zbadac-mord-w-jedwabnem (dostęp 27 IX 2017).
46 Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych. Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka (nr 31) z dnia 19 lipca 2016 r., s. 10.
47 Ibidem.
48 Ibidem, s. 12–13.
49 Ibidem, s. 15.
50 Ibidem.
51 Sprawozdanie stenograficzne z 23. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 21 lipca 2016 r. (trzeci dzień obrad), Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016, s. 264.
52 Ibidem.
53 Ibidem, s. 265. Wystąpienia posłów Roberta Winnickiego oraz Michała Szczerby można odsłuchać i obejrzeć, zob. https://www.youtube.com/watch?v=HGyc8CFZqFk (dostęp 25 IX 2017).
54 Sprawozdanie stenograficzne z 23. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 269–270.
55 Ibidem, s. 273.
56 Sprawozdanie stenograficzne z 23. posiedzenia Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w dniach 20, 21 i 22 lipca 2016 r., Warszawa 2016, s. 154–155.
57 Ibidem, s. 155.
58 Ibidem, s. 159.
59 Ibidem, s. 160.
60 Krzysztof Persak zabrał głos w sprawie Jedwabnego również przy okazji 75. rocznicy tej zbrodni, polemizując z artykułem Piotra Gontarczyka opublikowanym na łamach „wSieci”. Przypomniał zatem o swoim stanowisku w tej sprawie bezpośrednio w toku wyborów nowych władz IPN. Zob. K. Persak, Prawda zasadniczo znana, „wSieci” 2016, nr 29, s. 70–72.
61 Krzysztof Persak został zwolniony dokładnie tego samego dnia, kiedy Jarosław Szarek przejął obowiązki prezesa IPN. Oficjalnie jako przyczyny rozstania z nim wskazano „brak zaufania”, „brak możliwości współpracy z nowym kierownictwem” oraz „nadchodzące zmiany organizacyjne”. Cyt. za: A. Leszczyński, Szarek wyrzuca Persaka i Jedwabne z IPN, „Gazeta Wyborcza”, 29 VII 2016, s. 8.
62 P. Zaremba, Minister pamięci, „wSieci”, 22–23 VII 2016, s. 3.
63 N. Nowotnik, Polska w Holokauście nie uczestniczyła ani przez chwilę, rozmowa z Mateuszem Szpytmą, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-mateusz-szpytma-z-ipn-polska-w-holokauscie-nie-uczestniczyla-ani-przez-chwile (dostęp 22 IX 2017).
64 Wypowiedzi wskazanych osób były lub jeszcze będą cytowane. Stosunkowo rzadko w sprawie Jedwabnego głos zabierał wcześniej Sławomir Cenckiewicz, ale jeśli już się to zdarzało, to jego optyka nie pozostawiała żadnych wątpliwości. Na przykład jako „bzdury” określał on treść publicznych wypowiedzi Krzysztofa Persaka i z pogardą wypowiadał się o tych spośród historyków, którzy otwarcie mówią o polskich zbrodniach na Żydach, nazywając ich „jedwabieńską szkołą historyczną”. Zob. https://wpolityce.pl/polityka/137498-cenckiewicz-dla-wpolitycepl-minister-sikorski-zbudowal-w-msz-prawidziwa-strefe-skomunizowana (dostęp 25 IX 2017).
65 Wszystkie cytaty pochodzą z audycji Jaka jest prawda o Jedwabnem?, wyemitowanej w ramach cyklu „Labirynt historii” w programie pierwszym Polskiego Radia 10 lipca 2016 roku o godzinie 14.15. Zob. Kto dokonał zbrodni w Jedwabnem? Historyczny spór trwa, http://www.polskieradio.pl/7/5410/Artykul/1641560,Kto-dokonal-zbrodni-w-Jedwabnem-Historyczny-spor-trwa (dostęp 25 IX 2017).
66 Cyt. za: (PAP), Kaczyński: za Holokaust odpowiedzialne jest państwo niemieckie i naród niemiecki, http://dzieje.pl/aktualnosci/kaczynski-za-holokaust-odpowiedzialne-jest-panstwo-niemieckie-i-narod-niemiecki (dostęp 25 IX 2017).
67 Zob. L. Z. Niekrasz, Operacja „Jedwabne”. Mity i fakty, Nortom, Wrocław 2005.
68 Wszystkie cytaty zostały spisane z programu „Kropka nad i” wyemitowanego w stacji TVN 24 13 lipca 2016 roku. Zob. http://www.tvn24.pl/kropka-nad-i,3,m/kto-odpowiada-za-pogrom-kielecki-rozne-byly-zawilosci-historyczne,660807.html (dostęp 25 IX 2017).
69 Cyt. za: (PAP), WJC i Muzeum Holokaustu zaniepokojone wypowiedzią minister Zalewskiej, http://dzieje.pl/aktualnosci/wjc-i-muzeum-holokaustu-zaniepokojone-wypowiedzia-minister-zalewskiej (dostęp 27 IX 2017).
70 Cyt. za: Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie „zaniepokojone” słowami Zalewskiej o Jedwabnem, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/muzeum-holokaustu-w-waszyngtonie-zaniepokojone-slowami-zalewskiej,662458.html (dostęp 27 IX 2017).
71 Zob. Oświadczenie Związku Gmin Żydowskich ws. wypowiedzi minister Anny Zalewskiej, https://ekai.pl/oswiadczenie-zwiazku-gmin-zydowskich-ws-wypowiedzi-minister-anny-zalewskiej/ (dostęp 27 IX 2017).
72 Cyt. za: To się nazywa lojalność, http://natemat.pl/185813,to-sie-nazywa-lojal- nosc-waszczykowski-broni-zalewskiej-po-slowach-o-jedwabnym (dostęp 27 IX 2017).
73 Cyt. za: Organizacje żydowskie krytykują Zalewską. Szef MSZ: wytłumaczę, że źle zrozumieli, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/waszczykowski-organizacje-w-usa-zle-zrozumialy-wypowiedz-zalewskiej,662780.html (dostęp 27 IX 2017).
74 Dotychczasowe dyskusje na temat ekshumacji w Jedwabnem wnikliwej analizie poddała prof. Ewa Domańska, która nie pozostawia żadnych wątpliwości, iż stała się ona instrumentem prowadzenia polityki historycznej. Stale powracający temat ekshumacji wspiera bowiem oraz legitymizuje działania aktualnej władzy i został wprzęgnięty „w proces likwidacji skutków upokarzania Polaków będący efektem prowadzenia przez poprzednie rządy tzw. pedagogiki wstydu za przeszłość”. Zob. E. Domańska, Prawda forensyczna: przypadek ekshumacji w Jedwabnem [w:] eadem, Nekros. Wprowadzenie do ontologii martwego ciała, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017, s. 148–183.
75 M. J. Chodakiewicz, Kielce i Jedwabne, „Tygodnik Solidarność” 2016, nr 29, s. 28.
76 P. Gontarczyk, Co dalej z Jedwabnem?, „wSieci”, 4–10 VII 2016, s. 21.
77 Zob. https://ewakurek.com/ (dostęp 27 IX 2017).
78 Pytany przez dziennikarkę „Gazety Wyborczej” o zbiórkę podpisów w kościele burmistrz Michał Chajewski uciekł od jednoznacznej odpowiedzi. Akcję tę potwierdził jednak wikariusz jedwabieńskiej parafii: „Listy do podpisywania były faktycznie w niedzielę w naszym kościele, ludzie się podpisywali. Czy dużo podpisów zebrano? Tego nie wiem. Nie wiem też, gdzie są te listy. Proszę do burmistrza zadzwonić, bo to on jest odpowiedzialny. Z urzędu była prośba, aby takie coś zorganizować”. Cyt. za: A. Domanowska, Ekshumacja w Jedwabnem?, „Gazeta Wyborcza”, 15 VII 2016, s. 3.
79 Zob. http://www.jedwabne.pl/index.php?wiad=1191 (dostęp 27 IX 2017).
80 Zob. http://solidarni2010.pl/33634-zadamy-wznowienia-ekshumacji-w-jedwabnem-12-tys-podpisow-pod-wnioskiem-i-ciszanbspnbsp--aktualizacja.html (dostęp 27 IX 2017).
81 Zob. http://www.jedwabne-ekshumacja.org/ (dostęp 27 IX 2017).
82 E. Kurek, Jedwabne – anatomia kłamstwa, https://ewakurek.com/artykuly/jedwabne-anatomia-klamstwa/ (dostęp 27 IX 2017). Tekst ten został również opublikowany w książce Ewy Kurek Polacy i Żydzi. Problemy z historią, Clio, Łódź 2015.
83 E. Kurek, Żądamy wznowienia ekshumacji w Jedwabnem, https://ewakurek.com/jedwabne-2/ (dostęp 27 IX 2017).
84 W audycji wzięli również udział: Jerzy Ramotowski (historyk), Anna Ciałowicz (warszawska gmina żydowska), prof. Krzysztof Sychowicz (IPN), Stanisław Michalkiewicz (publicysta), Michał Chajewski (burmistrz Jedwabnego), ks. Jerzy Dembiński (proboszcz parafii w Jedwabnem), Wacław Kujbida (Niezależna TV w Kanadzie, twórca filmu o zbrodni w Jedwabnem), Jacek Bogucki (poseł PiS) oraz Andrzej Grabowski (przedsiębiorca). Zob. Poranek 10 sierpnia 2015 z Jedwabnego, http://www.radiownet.pl/publikacje/poranek-10-sierpnia-2015-z-jedwabnego (dostęp 27 IX 2017).
85 Zob. P. Kadlčik, O ekshumacji, „Kolbojnik. Biuletyn Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie” 2014, nr 4, s. 12.
86 Wszystkie cytaty pochodzą z programu „4 strony” prowadzonego przez Magdalenę Uchaniuk i wyemitowanego w TVP INFO 21 lipca 2016 roku. Zob. https://www.youtube.com/watch?v=6IL_ozpz8GA (dostęp 27 IX 2017).
87 Zob. Oświadczenie żydowskiego stowarzyszenia B’nai B’rith Polin, „Gazeta Wyborcza”, 26 VII 2016, s. 13.
88 Zob. np. Nagonka na dr Ewę Kurek za postawę w sprawie Jedwabnego, https://justice4poland.com/2016/07/27/nagonka-na-dr-ewe-kurek-za-postawe-w-sprawie-jedwabnego/comment-page-1/; Na stronach Wyborczej żydowska masoneria atakuje dr Ewę Kurek za słowa o Jedwabnem, http://prawy.pl/34809-na-stronach-wyborczej-zydowska-masoneria-atakuje-dr-ewe-kurek-za-slowa-o-jedwabnym/ (dostęp 27 IX 2017). Na swoim profilu na Facebooku o nagonce na Ewę Kurek pisał również Leszek Żebrowski, zob. https://www.facebook.com/LeszekZebrowskiNSZ/posts/1197612736956642 (dostęp 27 IX 2017).
89 Zob. https://www.youtube.com/watch?v=KnBqPL1TnQs (dostęp 27 IX 2017).
90 Zob. https://www.youtube.com/watch?v=Xb9rfl9J8Tg (dostęp 27 IX 2017).
91 Cyt. za: W. Karpieszuk, Kto wykłada w dzielnicy, „Gazeta Wyborcza”, dodatek „Gazeta Stołeczna”, 30 VI 2016, s. 4.
92 Ibidem.
93 Stanisław Michalkiewicz wystąpił w urzędzie dzielnicy Praga-Północ 22 czerwca 2016 roku, zob. https://www.youtube.com/watch?v=e7N0fyktDZI (dostęp 27 IX 2017).
94 Rejestracja wideo z tego ulicznego wykładu zob. https://www.youtube.com/watch?v=M5OLLO4e7e4 (dostęp 27 IX 2017); Warto wspomnieć, że rok później Centrum Edukacyjne Powiśle raz jeszcze zaprosiło Ewę Kurek z tym samym wykładem, zob. https://www.youtube.com/watch?v=m5HXo6R-jlc (dostęp 27 IX 2017).
95 J. R. Nowak, Sto kłamstw J. T. Grossa o Jedwabnem i żydowskich sąsiadach, Von Borowiecky, Warszawa 2001.
96 J. Marszałek, Polska zdradzona: Rzecz nie tylko o kłamstwach Grossa, lecz i antypolonizmie, rasizmie, ksenofobii elit politycznych na przykładzie Jedwabnego, Polska Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2001.
97 H. Pająk, Jedwabne geszefty, Retro, Lublin 2001.
98 L. Z. Niekrasz, Operacja „Jedwabne”, Nortom, Wrocław 2005.
99 E. Marciniak, Jedwabne w oczach świadków, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek 2001
100 G. Rossa, Żydzi, Polacy, dialog, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Warszawa 2005.
101 K. Zagończyk, Między nami sąsiadami, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Warszawa 2005.
102 Ibidem, s. 33.
103 Ibidem, s. 50.
104 W ekspertyzie Jerzego Tomaszewskiego można również przeczytać: „Charakterystyczną cechą omawianych książek jest nader dowolne manipulowanie informacjami oraz wykorzystywanymi źródłami. Autorzy odwołują się (zwłaszcza Nowak) do różnorodnej literatury, lecz wybierają z niej z reguły to, co ukazuje Żydów w złym świetle. Niektórzy (zwłaszcza Nowak) chętnie powołują się na autorów żydowskich, aby uwiarygodnić tego rodzaju poglądy. (…) Czytelnik omawianych książek otrzymuje w rezultacie zdeformowany obraz historii i współczesności żydowskiej, zaś w prawdziwości takiego przedstawienia Żydów umacnia go powoływanie się autorów na cytaty wyrwane z kontekstu historycznego oraz z całości twierdzeń cytowanych historyków. Żydzi ukazani są jako odwieczne zagrożenie dla Polski, współcześnie inicjujące i prowadzące energiczną antypolską ofensywę w sferze ekonomicznej, politycznej oraz ideologicznej”. Zob. Pismo do Pani Prokurator Mgr Anety Kołakowskiej, Prokuratura Okręgowa w Warszawie, Wydział Śledczy, dokument w sprawie V Ds. 248/02, http://or.icm.edu.pl/recenzje/tomaszewski-wstep.html (dostęp 27 IX 2017).
105 B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu…, s. 464.
106 A. Cała, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Nisza, Warszawa 2012, s. 585.
107 W całości lub fragmentach homilia ta została opublikowana na łamach różnych gazet i czasopism. Zob. Biskup przestrzega przed próbą nowego wypaczenia historii. Homilia biskupa Stanisława Stefanka wygłoszona w Jedwabnem 11 marca 2001 r., „Niedziela” 25 III 2001, s. 6, 8; Mówili mi: „Będzie wielki atak na Jedwabne. Chodzi o pieniądze…” To jest mój syn wybrany, jego słuchajcie. Autoryzowany tekst homilii wygłoszonej 11 marca 2001 roku w Jedwabnem przez Biskupa Stanisława Stefanka, „Nasza Polska”, 20 III 2001, s. 1; Moralny obowiązek dochodzenia do prawdy. Homilia JE ks. biskupa Stanisława Stefanka, ordynariusza łomżyńskiego, wygłoszona 11 marca 2001 r. podczas mszy św. w kościele parafialnym w Jedwabnem, „Nasz Dziennik”, 13 III 2001, s. 4; Nie była to zresztą jedyna kontrowersyjna opinia wygłoszona przez bp. Stanisława Stefanka na temat jedwabieńskiej zbrodni. Zob. także (PW). Biskup o zagrożeniach, „Gazeta Wyborcza”, 12 III 2001, s. 4.
108 We wszystkim Chrystus. O narodzie, kościele, mediach i rodzinie z Biskupem Stanisławem Stefankiem TChr rozmawia Małgorzata Nykiel, Spes, Łomża 2015, s. 241.
109 Ibidem, s. 242.
110 Ibidem, s. 243.
111 Ibidem, s. 244.
112 M. Szukała (PAP), Prof. Jan Żaryn: Niemcy byli „reżyserami” pogromów takich jak w Jedwabnem, rozmowa z Janem Żarynem, http://dzieje.pl/aktualnosci/prof-jan-zaryn-niemcy-byli-rezyserami-pogromow-takich-jak-w-jedwabnem (dostęp 27 IX 2017).
113 Kościół, Żydzi, Polska. Z księdzem profesorem Waldemarem Chrostowskim rozmawiają: Grzegorz Górny i Rafał Tichy, Fronda, Warszawa 2009.
114 Chcąc się o tym przekonać, wystarczy przeczytać recenzję tej książki, która została opublikowana w dziale „Curiosa” na łamach czasopisma naukowego „Zagłada Żydów”. Zob. J. Salamon SJ, Dialog chrześcijańsko-żydowski w krainie schorowanej wyobraźni. Na marginesie książki Waldemara Chrostowskiego „Kościół, Żydzi, Polska”, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2009, nr 5, s. 561–571.
115 Kościół, Żydzi, Polska…, s. 103.
116 Ibidem, s. 104–105.
117 http://3obieg.pl/prelekcja-x-prof-waldemara-chrostowskiego-do-kapelanow-wojskowych-na-jasnej-gorze-nt-dialogu-z-zydami (dostęp 27 IX 2017).
118 Zob. J. Życiński (abp), Daleko od Jana Pawła, „Gazeta Wyborcza”, 28 III 2009, s. 16.
119 Zob. np. S. Karczewski, Drogi i bezdroża dialogu, „Nasz Dziennik”, 4–5 IV 2009; M. Stanowiec, Życiński sekuje ks. profesora Chrostowskiego, http://www.kosciol.pl/article.php/20090402022212574 (dostęp 27 IX 2017).
120 W obchodach z okazji 76. rocznicy zbrodni w Jedwabnem uczestniczył bp Rafał Markowski, przewodniczący Rady ds. Dialogu Religijnego i Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem Konferencji Episkopatu Polski. Powiedział między innymi: „Kościół opłakuje tych wszystkich, którzy doznali tutaj kaźni, bólu, poniżenia i upokorzenia, którzy tutaj w sposób niespodziewany spotkali śmierć, która ich tutaj nie powinna spotkać, ale jednocześnie Kościół ogarnia z wielkim bólem tych synów narodu polskiego, szczególnie tych katolików, którzy brali udział w tej kaźni, którzy bezpośrednio przyczynili się do tego bólu, upokorzenia i wreszcie do śmierci. To jest wieki ból i wyrzut sumienia, za który to ból wszystkich braci i siostry narodu żydowskiego przepraszamy”. Cyt. za M. Chołodowski, Biskup Markowski w imieniu Konferencji Episkopatu Polski przeprosił za Jedwabne, http://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,22076471,biskup-markowski-w-imieniu-konferencji-episkopatu-polskiprzeprosil.html (dostęp 25 VIII 2017).
121 W tym kontekście warto zapoznać się z wywiadem, którego ks. Wojciech Lemański udzielił pismu „Studia Litteraria et Historica”. Zob. Nie mogę być kapłanem Boga dzielnicowego. Z ks. Wojciechem Lemańskim rozmawiają Joanna Tokarska-Bakir i Michał Pawilno-Pacewicz, „Studia Litteraria et Historica” 2014/2015, nr 3/4, s. 5–22.
122 Zob. S. Musiał, Czarne jest czarne, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003; W. Bereś, K. Burnetko, Duchowny niepokorny. Rozmowy z księdzem Stanisławem Musiałem, Świat Książki, Warszawa 2006.
123 Zob. Oświadczenie Prymasa Polski w sprawie krzyży w Oświęcimiu, „Niedziela” 16 VIII 1998, s. 8.
124 Jedwabne, reż. Artur Janicki, 2003, http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?film=224028 (dostęp 27 IX 2017).
125 Zob. Wokół pogromu kieleckiego, t. 2, red. L. Bukowski, A. Jankowski, J. Żaryn, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2008.
126 Jakub Kosiniak użyczał swojego głosu w wielu filmach dokumentalnych oraz audiobookach. Współpracował z TVN przy serialach i filmach fabularnych, nagrywał dla krakowskiego oddziału TVP oraz Radia Kraków. Zob. http://www.polscylektorzy.pl/lektorzy/kosiniak-jakub (dostęp 12 IX 2017).
127 Nawiasem mówiąc, w podobny sposób postąpili Jolanta Dylewska w filmie Po-Lin. Okruchy pamięci, a także twórcy dokumentu zatytułowanego Historia Kowalskich, o którym będzie mowa w kolejnym rozdziale. Innymi słowy, jest to sprawdzona i stała strategia radzenia sobie z problemem przedwojennego antysemityzmu. Według tego wzoru pokojową i przyjazną polsko-żydowską koegzystencję nagle niszczy obca siła z zewnątrz, czyli Niemcy. Na temat konstrukcji filmu Dylewskiej zob. E. Janicka, T. Żukowski, Przechwycenie dokumentu. Po-lin Jolanty Dylewskiej (2008) [w:] Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach…, s. 17–79.
128 Wszystkie cytaty pochodzą z filmu Artura Janickiego.
129 Cyt. za: https://www.youtube.com/watch?v=lkZbvgi2CLY (dostęp 28 IX 2017).
130 Zob. „Wpis” 2015, nr 1. Fragmenty tego artykułu dostępne są również na stronie internetowej wydawnictwa Biały Kruk, zob. http://swiatopodglad.pl/leszek-sosnowski/miesiecznik-wpis-dotarl-do-nowych-zeznan-swiadkow-z-jedwabnego-to-byli-niemcy (dostęp 27 IX 2017).
131 Pełny zapis „świadectwa” Hieronimy Wilczewskiej, które zostało wykorzystane w filmie Kujbidów, dostępne jest w serwisie internetowym YouTube, zob. https://www.youtube.com/watch?v=sajQZyiGP7Y (dostęp 27 IX 2017).
132 Ibidem.
133 Niemal pełny zapis tego spotkania zob. https://www.youtube.com/watch?v=lkZbvgi2CLY (dostęp 27 IX 2017).
134 Zob. http://www.jedwabne.pl/index.php?wiad=1253 (dostęp 27 IX 2017).
135 Zob. https://www.youtube.com/watch?v=ln9VrIIHjF8 (dostęp 27 IX 2017).
136 T. Molga, Powstanie nowy film o zbrodni w Jedwabnem. Polacy nie będą w nim zabójcami Żydów, https://wiadomosci.wp.pl/powstanie-nowy-film-o-zbrodni-w-jedwabnem-polacy-nie-beda-w-nim-zabojcami-zydow-6150856465021057a (dostęp 27 IX 2017).
137 Zob. M. Grzenkowicz, M. R. Chehab, Kto śni o „anty-Pokłosiu”?, „Gazeta Wyborcza”, 10 VIII 2017, s. 16.
138 Zob. T. Sommer, Michalkiewicz. Antypolonizm. Rozmowy o nienawiści wobec Polaków, 3S Media, Warszawa 2014.
139 Na temat historii powstania tego filmu, jego treści oraz reakcji, które wywołał zob. P. Forecki, „Pokłosie”, poGrossie i kibice polskości, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2, s. 211–235.
140 B. Krupa, Historia krytyczna i jej „gabinet cieni”, „Zagłada Żydów. Materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 738.
141 Spotkanie to odbyło się 21 czerwca 2006 roku i poprowadził je dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN Jan Żaryn. Treść wystąpienia Marka Jana Chodakiewicza została opublikowana. Zob. M. J. Chodakiewicz, Stosunki polsko-żydowskie w XX wieku w perspektywie amerykańskiej, „Biuletyn IPN” 2006, nr 10, s. 95–103.
142 Zob. M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, tłum. A. Madej, IPN, Warszawa 2008.
143 Zob. M. J. Chodakiewicz, Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941. Prolog, przebieg, pokłosie, tłum. A. Otałęga, Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Międzyzdroje–Kraków 2012.
144 J. B. Michlic, Odwrócenie historycznej prawdy o Jedwabnem, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2007, nr 3, s. 493. Recenzja amerykańskiego wydania książki Chodakiewicza pt. The Massacre in Jedwabne July 10, 1941: before, during, and after, East European Monographs, distributed by Columbia University, Boulder–New York 2005.
145 Nawiązuję do tytułu znanego eseju autorstwa Tadeusza Mazowieckiego. Zob. T. Mazowiecki, Antysemityzm ludzi łagodnych i dobrych, „Więź” 1960, nr 5, s. 21–40.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017