I Rozpoznanie i terminologia
p. 15-110
Texte intégral
Jedwabne i urządzenia backlashu
1Publikacja książki Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa przyczyniła się do publicznego odkrycia jednej z wielu polskich jawnych tajemnic 1. Jawnych, ponieważ wiedza na temat zbrodni, której dopuścili się Polacy na Żydach w lipcu 1941 roku w Jedwabnem oraz w okolicznych miejscowościach, przetrwała w pamięci mieszkańców i żyła, podtrzymywana siłą międzypokoleniowego przekazu. Przywołując słowa piosenki Marka Grechuty, „do tych ludzi” wystarczyło „zejść z pagórka, zaklaskać w dłonie i wyciągnąć z mroku” to, co w ich pamięci było przechowywane 2. Zrobiła to zresztą Agnieszka Arnold w dwóch filmach dokumentalnych: …Gdzie mój starszy syn Kain i Sąsiedzi 3, a później, już po opublikowaniu książki Grossa, Anna Bikont w My z Jedwabnego 4. Samo zdarzenie było natomiast wcześniej opisywane przez historyków, dziennikarzy i zostało całkiem nieźle udokumentowane5. Innymi słowy, Jan Tomasz Gross wydobył na światło dzienne mord, o którym wiedza znajdowała się niemal na wierzchu. Była dostępna na wyciągnięcie ręki, lecz wymagała doprecyzowania, interpretacji, a zwłaszcza odwagi skonfrontowania z pamięcią niechcianą, więc odrzuconą.
2Książka Sąsiedzi, w której jasno i bez jakichkolwiek prób neutralizowania zbrodni zostało powiedziane, że latem 1941 roku w Jedwabnem na Podlasiu Polacy własnymi rękami zamordowali tamtejszych Żydów, wywołała długą i wielowątkową debatę. Jej przebieg, punkty zwrotne, kluczowe tematy, panorama zaprezentowanych stanowisk doczekały się licznych analiz, opracowań i dokumentacji źródłowych 6. Bez większych wątpliwości można powiedzieć, że debata jedwabieńska ma własną bogatą literaturę przedmiotu, jak żadna inna z publicznych dyskusji toczonych w Polsce ostatnich dziesięcioleci. Biorąc pod uwagę czas jej trwania, obfitującą w punkty zwrotne trajektorię, intensywność, zaangażowanie elit symbolicznych, a przede wszystkim sam problem polskiego współudziału w zagładzie Żydów, trudno się zresztą dziwić zainteresowaniu badawczemu, z jakim się spotkała. W opinii redaktora naczelnego kwartalnika „Karta” Zbigniewa Gluzy, wyrażonej podczas dyskusji panelowej „Temat żydowski a współczesna polska polityka historyczna” 24 maja 2006 roku, debata jedwabieńska „była chyba jedyną debatą historyczną, jaka się w ogóle w Polsce demokratycznej odbyła” 7. Co prawda prowadzono po niej w kontekście stosunku Polaków do Żydów i postaw wobec Zagłady kolejne publiczne dyskusje, wywołane publikacją następnych książek Grossa, Strachu 8oraz Złotych żniw 9, żadna jednak nie okazała się tak długa, intensywna i burzliwa. Toczyły się jakby mimochodem i prawdopodobnie gdyby nie nazwisko autora, który od czasu Sąsiadów jako „wampir historiografii” 10stał się w Polsce, powiedzmy umownie, kontrowersyjny, to całkiem możliwe, że w ogóle by podobnych nie podjęto. „Czy – gdyby zabrakło książek Grossa – pytała w jednym z tekstów Bożena Szaynok – naprawdę trwalibyśmy w martyrologiczno-heroicznej wizji historii do dzisiaj? Nie sądzę” 11.
3Należy jednak przyjąć, że wizja ta została naruszona w świadomości szerokich rzesz właśnie przez Grossa. On był prekursorem. Żadna z wcześniejszych publikacji na temat pogromu kieleckiego oraz krakowskiego, przywoływanych przez cytowaną historyczkę, nie spotkała się bowiem z tak szeroką publiczną refleksją. Jakiejkolwiek dyskusji poza wąskim gronem specjalistów i specjalistek nie wywołały także publikacje powstałego w 2003 roku warszawskiego Centrum Badań nad Zagładą Żydów, z których wiele to prace pionierskie i zdecydowanie poszerzające wiedzę o polskim współudziale w Zagładzie 12. Zdaniem Piotra Cywińskiego ów brak rezonansu społecznego można tłumaczyć tym, że „po Jedwabnem w świadomości publicznej każdy nowy mord był już tylko mordem kolejnym. Po aferze Dreyfusa żadna refleksja nie była już we Francji silniejsza – ani o Vichy, ani o Klausie Barbie” 13. O ile przyczyny tego stanu rzeczy są dużo bardziej złożone, o tyle Cywiński nie pierwszy posługuje się takimi analogiami historycznymi, a debacie wywołanej ujawnieniem zbrodni w Jedwabnem nadaje przełomowe znaczenie. Zwracano na to uwagę wielokrotnie, zaprowadzając choćby cezurę w rodzimej historii, dzieląc ją na przed i po Jedwabnem albo pisząc o „Polsce przedgrossowej” 14czy „przełomie jedwabieńskim” 15. Przypadek Jedwabnego uznany został za punkt zwrotny w obszarze publicznie dostępnej samowiedzy o mordowaniu Żydów podczas wojny, przemian polskiej pamięci, a zarazem ważny przyczynek dyskusji o tożsamości zbiorowej.
4Jednocześnie sama debata wokół tej zbrodni stanowiła i wciąż stanowi częstokroć przywoływany probierz kondycji polskiej demokracji, mierzonej odwagą radzenia sobie z trudną przeszłością. Dostarcza argumentów na rzecz otwartości, pluralizmu i dojrzałości polskiego społeczeństwa skonfrontowanego z własnymi „trupami w szafie”. Mając na uwadze, że dyskusja ta toczyła się przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, jeszcze w toku negocjacji akcesyjnych, nie jest to bez znaczenia. Oczywiście to nie członkostwo w UE było jej celem, ale z perspektywy czasu trudno nie odnieść wrażenia, że także polityka wizerunkowa miała wpływ na jej przebieg. Dyktowane obawami pytanie, co o nas powiedzą inni, to od lat powtarzany polski szlagwort. Może właśnie dlatego w kontekście debaty jedwabieńskiej podkreślano, że jesteśmy jedynym państwem w regionie, które z taką odwagą i determinacją stawiło czoła swojej trudnej przeszłości, co jako figura retoryczna stale powraca. „Jesteśmy jedynym krajem w całym bloku postsowieckim – mówił Adam Michnik w wywiadzie dla „Więzi” po ukazaniu się Złotych żniw – który zmierzył się z tematem antysemityzmu i w którym, z pewnymi przerwami, właściwie cały czas toczy się na ten temat debata. I nie jest to już kwestia jednego odważnego autora, wszak dyskusja ma charakter ogólnonarodowy” 16.
5Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że samo słowo „Jedwabne” weszło do słownika, w którym nie jest zarezerwowane wyłącznie dla tej jednej miejscowości. Stanowi raczej umowną reprezentację kilkudziesięciu innych pogromów, do których doszło latem 1941 roku w Łomżyńskiem, na Podlasiu i Kresach Północno-Wschodnich Polski. Tak jak pogrom kielecki symbolizuje falę powojennej przemocy wobec Żydów, tak ten w Jedwabnem ogół pogromów podczas wojny. Idąc jednak krok dalej, można stwierdzić, że nasycone różnymi znaczeniami słowo „Jedwabne” jest w istocie synekdochą, a zatem odmianą metonimii, opisującą i odsyłającą na zasadzie pars pro toto do problemu różnych form współudziału Polaków w Zagładzie. Od publikacji Sąsiadów Jedwabne, na co zwraca uwagę Edmund Dmitrów, „zaczęło się kojarzyć nie tylko z konkretnym wydarzeniem, lecz także stało się hasłem wywoławczym dla nowej sieci znaczeniowej – zjawiska bezpośredniego, fizycznego udziału Polaków w Zagładzie” 17. W takim kontekście „Jedwabne to nowe imię Holokaustu” 18, ponieważ wraz z publicznym ujawnieniem tej zbrodni rola Polaków jako w najgorszym wypadku obojętnych świadków Zagłady została kategorycznie i bezpowrotnie zakwestionowana, a bezpieczne miejsce w triadzie Raula Hilberga utracone 19.
6Od ukazania się Sąsiadów to „nowe imię Holokaustu” zyskało jednak jeszcze inne, a zarazem niepokojące znaczenie. Otóż w efekcie rozmaitych działań dyskursywnych odpowiedzialność za współudział w Zagładzie została scedowana na polskich chłopów, przedstawianych zwykle jako ludzie niewykształceni i prymitywni, nieokrzesani i zdemoralizowani, z samej swej natury źli i kierujący się najniższymi instynktami. Na pozbawiony stosownego habitusu „ciemny lud”, gotów w warunkach wojennej nędzy grabić i barbarzyńsko mordować Żydów. Głodny, biedny, występny motłoch, którego zbrodnie pozwala wyjaśniać „chłopska mentalność” wespół z zaistniałymi okolicznościami. Tego rodzaju interpretacje spod pióra historyków, socjologów i publicystów pojawiły się jeszcze w toku debaty jedwabieńskiej, a później zaczęło ich przybywać coraz więcej. Tropem takim podążyli również przedstawiciele polskiej sztuki, jak choćby Rafał Betlejewski, Władysław Pasikowski, Anna i Wilhelm Sasnalowie czy Przemysław Wojcieszek. Problem współudziału Polaków w Zagładzie zyskał zatem chłopską twarz, a w zasadzie gębę, i został umiejscowiony na polskiej wsi, wpisany w „obrzeża Zagłady”, „zarys krajobrazu”, peryferie 20. Tam też go endemicznie zlokalizowano i zarazem zamknięto, otaczając szczelnym murem klasowej dystynkcji, dystansu oraz częstokroć nieskrywanej pogardy. Trudno bowiem inaczej niż właśnie pogardą nazywać utożsamianie ubóstwa z demoralizacją, a tym samym nędzy z predylekcją do zbrodni.
7„Wieś to Jedwabne, miasto to Żegota” – celnie ów szczególny wariant klasizmu w kontekście polskich rozrachunków z przeszłością uchwyciła Sylwia Chutnik. W ukutej przez nią ironicznej formule Jedwabne jako „nowe imię Holokaustu” to już nie tyle symbol współudziału Polaków w Zagładzie, ile współudziału w niej chłopów: demonizowanych, egzotyzowanych i jednoznacznie obarczonych odpowiedzialnością za mordowanie Żydów. To użyteczny fortel przeniesienia tej odpowiedzialności, gwarantujący polskiej inteligencji bezpieczne miejsce w imię zachowania jej dobrego samopoczucia i tożsamości. Chutnik błyskotliwie streściła po prostu ów rozłożony w czasie publiczny gest umycia rąk i eksternalizacji „banalnego zła” z dala od ludzi wykształconych i kulturalnych, którzy z mordowaniem Żydów nie mieli jakoby nic wspólnego. Ale przecież zarówno chłopi z Jedwabnego i pozostałych miejscowości, gdzie latem 1941 roku doszło do pogromów, jak i wszyscy inni zabijający Żydów na prowincji podczas tzw. trzeciej fazy Holokaustu nie wzięli się znikąd. To „ciało klasowe” zostało wcześniej ukształtowane i poddane było stałej kurateli. Jak bowiem trafnie odnotowała Joanna Tokarska-Bakir, „treści, które składają się na tzw. chłopski światopogląd, szczególnie w partiach, które dotyczą tego, co wolno było robić Żydom, rzadko były własnym wynalazkiem chłopstwa. Bez przyzwolenia klas wyższych – duchowieństwa, ziemiaństwa, nauczycieli i elit urzędniczych – chłopstwo, jako grupa podporządkowana, «nie wychyliłoby się» przeciw Żydom” 21.
8Innymi słowy, nie byłoby tego „ciała klasowego”, gdyby nie jego wcześniejsza socjalizacja, za którą odpowiedzialność rozpościera się od pana do plebana. Nie byłoby zbrodni na Żydach, gdyby nie jej legitymizacja płynąca ze strony elit. Odrzucenie tej perspektywy pozwala jednak powiedzieć, że podczas drugiej wojny światowej „chłopska część naszego społeczeństwa” stanęła po innej stronie niż reszta narodu 22, Jedwabne zaś uczynić symbolem tego szczególnego opuszczenia polskiej wspólnoty przez zdemoralizowany, występny „motłoch”. Nie tyle zresztą dobrowolnego opuszczenia, ile po prostu wypisania go z narodu na podstawie dorozumianego aksjomatu, który zakłada, że Polacy Żydów nie mordowali, bo w samym idiomie polskości jakakolwiek zbrodnia się nie mieści.
9Jedwabne to jednak także miejsce pamięci w znaczeniu, jakie nadał temu pojęciu francuski historyk Pierre Nora. W myśl jego koncepcji miejscami pamięci są nie tylko definiowane topograficznie miejsca upamiętniania zlokalizowane w przestrzeni geograficznej, lecz także rozumiane metaforycznie wydarzenia, procesy, postaci, symbole, daty, pieśni, rytuały, artefakty etc. Zarówno te rzeczywiste, jak i wyobrażone, ale przywoływane, obecne w pamięci, składające się na dziedzictwo i tożsamość wspólnoty narodowej 23. Nora zerwał tym samym z faktografią, linearnością oraz historią zdarzeniową na rzecz uprzywilejowania zbiorowych wyobrażeń o przeszłości, sposobów ich odtwarzania i dyskursywnych procesów reprezentacji. Badanie tak rozumianych miejsc pamięci francuski historyk nazwał „historią drugiego stopnia”, która nie „bada przyczyn wydarzeń i procesów historycznych jako takich, lecz ich konstruowanie, nadawanie im znaczeń, oraz ich siłę sprawczą; nie to, «jaka naprawdę była przeszłość, lecz jej nieustanne wykorzystywanie, jej używanie i nadużywanie oraz jej znaczenie dla poszczególnych, następujących po sobie teraźniejszości; nie bada tradycji, lecz sposób, w jaki były one tworzone i przekazywane»” 24.
10Edmund Dymitrów, posiłkując się koncepcją Nory, wykazał, że Jedwabne może być rozpatrywane właśnie jako miejsce pamięci, które podlega nieustannym negocjacjom i zdecydowanie bardziej przypomina pole bitwy, niż buduje konsensus. Ma swoją własną historię recepcji, interpretacje, skojarzenia, popularyzatorów, ma wpływ na wytwarzanie różnych tożsamości 25. Jedwabne stało się zatem bardzo aktywnym miejscem pamięci, a pod literą „J” hasło „Jedwabne” trafiło do encyklopedii Węzły pamięci niepodległej Polski tuż obok „Jałty”, „Jezuitów”, „Jasnej Góry” i „Jazłowca” 26. Samą sprawę Jedwabnego trudno jednak uznać za zakończoną choćby z racji powracających cyklicznie zapowiedzi wznowienia badań/śledztwa przez Instytut Pamięci Narodowej. Zapowiedzi te stanowią bowiem element znacznie szerszego zjawiska, które można obserwować właśnie od czasu debaty jedwabieńskiej w postaci dającego o sobie znać na różne sposoby backlashu. Pojęcie to wymaga jednak przybliżenia oraz adaptacji kontekstowej.
11W dosłownym tłumaczeniu backlash to gwałtowne odrzucenie kolby, następujące tuż po wystrzale z broni palnej. Jako termin stosowany na gruncie socjologii, a przede wszystkim dyskursu feministycznego, ma także bardziej umowne znaczenie, sprowadzające się do antagonistycznej reakcji, sprzeciwu, kontruderzenia wobec zachodzących zmian społecznych oraz pojawiających się postępowych idei 27. Zasługę jego popularyzacji w takim właśnie ujęciu przypisuje się Susan Faludi, której opublikowana w 1991 roku książka Backlash. The Undeclared War Against Women spotkała się z dużym uznaniem i była szeroko komentowana nie tylko w środowiskach feministycznych 28. Faludi nie była bynajmniej autorką teorii backlashu, którą zaczerpnęła z powstałej piętnaście lat wcześniej pracy Toward a New Psychology of Women, napisanej przez psychiatrę dr Jean Baker Miller. Jej niewątpliwym osiągnięciem, na co zwraca uwagę Barbara Limanowska, było natomiast zastosowanie tej teorii psychologicznej „do analizy zjawisk z obszaru kultury, polityki i obyczaju” 29. Na krótko przed pojawieniem się książki Faludi pojęciem backlashu w analogicznym znaczeniu i w ramach pokrewnych analiz posługiwały się również inne feministycznie zorientowane autorki, np. Carol Smart czy Cynthia Cockburn 30. Tak czy inaczej, to praca Faludi przyczyniła się do upowszechnienia samego terminu, a co najważniejsze do rozpoznania i opisu zjawiska backlashu jako gwałtownej antyfeministycznej reakcji (kontrataku) systemu patriarchalnego na dotychczasowe zdobycze ruchu wyzwolenia kobiet w USA doby lat osiemdziesiątych.
12W swojej książce Faludi przeprowadziła wnikliwą analizę, w jaki sposób ten backlash wyglądał i gdzie konkretnie można było obserwować jego przejawy. Autorka nie ograniczyła się do opisu działań instytucjonalnych, lecz horyzontem refleksji objęła także szeroko rozumianą kulturę popularną, rozmaite praktyki społeczne, ruchy polityczne, wskazała na jego zaplecze ideowe, rozmaitych inicjatorów, wykonawców i propagatorów. Opisała różne fazy jego rozwoju, nie szczędząc gorzkich słów również zainfekowanym nim teoretyczkom i działaczkom feministycznym. Z perspektywy podjętych przeze mnie rozważań na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza te fragmenty książki Faludi, w których dokonuje ona bardziej ogólnego rozpoznania samej natury backlashu, a jej ustalenia mają charakter uniwersalny. Wiele mówią o specyfice i znamionach kontrataku także w innych kontekstach społeczno-polityczno-kulturowych niż ten stanowiący właściwy przedmiot jej pracy. W jednym z fragmentów książki tak oto Faludi opisuje specyfikę backlashu:
Reakcja nie jest spiskiem, nie ma ani swojej rady, ani centrali rozsyłającej agentów. Nie każdy, kto służy jej celom, uświadamia sobie swoją rolę; zdarza się, że wspierają ją osoby, które deklarują nawet poparcie dla feminizmu. Działania reakcji są przeważnie rozproszone, zmienne, odwołują się do naszych zinternalizowanych odruchów i przekonań. Nie wszystkie objawy reakcji mają też jednakowy ciężar gatunkowy lub takie samo znaczenie: niekiedy są to efemerydy generowane przez maszynę kulturową, nieustannie poszukującą „świeżego spojrzenia”. Jednak wszystkie te szyfry, perswazje, szepty, pogróżki i mity prowadzą potraktowane całościowo zdecydowanie w jednym kierunku: starają się wepchnąć kobiety z powrotem w „akceptowalne role” 31.
13Backlash nie przyjmuje zatem postaci jakiegoś jednego zorganizowanego ruchu o wyodrębnionej strukturze, co wcale nie umniejsza siły jego oddziaływania. Z braku takiej struktury czerpie raczej swą moc, ponieważ jest zjawiskiem trudniej uchwytnym i niełatwym do rozpoznania. „Wściekłość i siła reakcji buzują na ogół pod powierzchnią, niewidoczne dla opinii publicznej” – pisze Faludi 32. Cel wszystkich tych rozproszonych działań na fali backlashu jest jednak wspólny i wyznacza go powrót do status quo; do czasów dawnego porządku, tradycyjnego ładu, podziału ról i zadań – do ery pewników 33. W swojej książce Faludi dokładnie pokazała bowiem, że cały ten przypuszczony w USA atak na feminizm opierał się nie na wiedzy, lecz na resentymentach i właśnie lęku przed zmianą. Atakujący posłużyli się w nim retoryką oskarżeń o wszelkie możliwe zbrodnie i wykroczenia, które w istocie sami popełniali. Jednocześnie Faludi zwróciła także uwagę, że antyfeministyczną reakcję wywołuje nie tyle osiągnięcie przez kobiety pełnej równości, ile same wzrastające szanse na jej wywalczenie. Reakcja jako forma działania obronnego przez atak ma zatem charakter wyprzedzający, a jej celem jest powstrzymanie kobiet „na długo przed dobiegnięciem przez nie do linii mety”34. Zaczyna się dużo wcześniej i pełni funkcje prewencyjne.
14Książka Susan Faludi ukazała się w języku polskim w 2013 roku pod tytułem Reakcja. Niewypowiedziana wojna przeciw kobietom. We wstępie do tego wydania, z którego pochodzą zaczerpnięte cytaty, Agnieszka Graff zwróciła uwagę na problem ze znalezieniem adekwatnego polskiego odpowiednika dla słowa backlash, którym ostatecznie stała się „reakcja”. Jak podkreślała, jej własna książka Rykoszetem była bezpośrednim nawiązaniem do Faludi, a w toku rozważań nad tłumaczeniem tytułu książki amerykańskiej badaczki pojawiały się także inne propozycje: cofka, kontratak, kontruderzenie 35. Wątpliwości rozstrzygnęła tłumaczka Anna Dzierzgowska, a wybór uzasadniła następująco: „Reakcję podsunął mi brat (także tłumacz), kiedy szukałam słowa, które miałoby w języku polskim własną tradycję. Trzecia zasada dynamiki Newtona głosi, że każde działanie wywołuje przeciwdziałanie: każdej akcji towarzyszy reakcja. Opozycja postęp – reakcja, reakcja jako dążenie do przywrócenia dawnego porządku politycznego od XIX wieku służy opisywaniu dokładnie tego zjawiska, któremu poświęcona jest książka Faludi” 36.
15Pojęcie backlashu, choć niezadomowione w polszczyźnie, a jeśli już stosowane, to raczej w dyskursie akademickim i feministycznym, wydaje się jednak zdecydowanie bardziej pojemne37. Mieści w sobie zarówno reakcję rozumianą jako zajęcie jakiegoś stanowiska lub odpowiedź na coś oraz reakcję w znaczeniu ruchów konserwatywnych i prawicowych dążących do przywrócenia dawnego porządku, jak też kontratak, sprzeciw, kontruderzenie. Tym samym backlash to coś zdecydowanie więcej niż zwykły konserwatyzm. Jego specyfikę wyznacza właśnie obrona przez atak, wyparcie i odrzucenie w imię zachowania status quo, za którym wcale nie muszą stać ugrupowania czy partie o jednoznacznie prawicowym, konserwatywnym profilu. Ma on bowiem bardzo wielu różnych sojuszników, w tym także rzekomych przyjaciół idei zmian oraz postępu. Ponadto, co w kontekście dalszych rozważań nie jest bez znaczenia, backlash rozumiany dosłownie jako odrzucenie kolby po wystrzale bywa niekiedy bolesny dla strzelającego. Traktując ten mechaniczny efekt jako przenośnię, można powiedzieć, że o sile tego odrzucenia na własnej skórze niejednokrotnie mieli okazję się przekonać ci, którzy znacząco naruszali (jakiś) dotychczasowy porządek rzeczy.
16Rozpoznania i nazwania rozłożonych w czasie reakcji na publiczne ujawnienie zbrodni w Jedwabnem właśnie jako backlashu prawdopodobnie pierwsza dokonała Joanna Tokarska-Bakir. W eseju, który ukazał się na łamach „Gazety Wyborczej”, napisała: „Najpierw Gross zaświecił w oczy mordem w Jedwabnem. Świat obiegły obrazy palącej się stodoły. Na backlash nie trzeba było długo czekać, trwał on lat z górą sześć” 38. Tekst ten został opublikowany w 2008 roku podczas debaty wywołanej Strachem Jana Tomasza Grossa, kiedy znamiona backlashu były już wyraźnie widoczne. Dał on jednak o sobie znać dużo wcześniej, na różne sposoby ujawniał się długo później, a od wyborów parlamentarnych i prezydenckich w 2015 roku trwa w najlepsze, przybrawszy jeszcze bardziej zdecydowaną postać. Analizując następujące po sobie debaty, toczące się w Polsce w efekcie publikacji kolejnych po Sąsiadach książek Grossa, zjawisko backlashu zaobserwowała także Magdalena Nowicka-Franczak. Autorka pisała o nim jako o „defensywnej transformacji pamięci zbiorowej, po okresie odpominania jej ukrytych warstw, w kierunku jej wcześniej dominującego kształtu, traktowanego jako wymagający – z moralnego punktu widzenia – przypomnienia” 39. Rozpoznania tego z czasem wzbierającego na sile zjawiska dokonywało także wielu innych autorów, choć w swoich diagnozach nie posługiwali się oni pojęciem backlashu. „Po «przełomie jedwabieńskim» – stwierdził na przykład Robert Traba – mamy do czynienia z procesem redefiniowania społecznych ram funkcjonowania pamięci. Wyraża go przede wszystkim podniesienie rangi historii w konsolidowaniu wspólnoty narodowej oraz akcentowanie afirmacyjnego podejścia do własnej przeszłości” 40. Lapidarnie, a zarazem dosadnie proces ten ubrał w słowa Tomasz Żukowski, odnotowując: „Nasze dyskusje o Zagładzie toczą się nieodmiennie według tego samego scenariusza: krok do przodu i natychmiast krok w tył – bierzemy się do sypania okopów w obronie narodu” 41.
17Ta różnie opisywana i definiowana reakcja na publikację Sąsiadów, ujawnienie jedwabieńskiej zbrodni i publiczne „odpominanie” ma jednak wspólne źródło, za które należy uznać zdecydowane naruszenie paradygmatu polskiej niewinności. W Polsce przed Grossem dominowała opowieść o świadkach Zagłady, polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, a w najgorszym wypadku biernych/ obojętnych gapiach z Campo di Fiori, może i nielubiących Żydów, ale dalekich od ich mordowania. Ani słynny esej Jana Błońskiego, w którym pisał on przecież, że „Bóg tę rękę zatrzymał” 42, ani artykuł Michała Cichego zatytułowany Czarne karty powstania 43tego przekonania nie naruszyły, choć wywołały ważne dyskusje. W kraju dumnym, że nie wydał z siebie żadnego Pétaina czy Quislinga i nie zhańbił się piętnem kolaboracji, Zagłada była postrzegana jako rodzaj rozrachunków pomiędzy Niemcami i Żydami i w tych bezpiecznych ramach zamknięta. Gross pokazał, że było inaczej. Zrobił to, nie tylko przywołując Jedwabne jako konkretny przykład współudziału Polaków w Zagładzie, lecz z całą mocą odnotowując w Sąsiadach, że w istocie była ona mozaiką, „na którą składały się oddzielne epizody, improwizacje lokalnych kacyków, a także niewymuszone odruchy i zachowania ze strony otoczenia” 44. Jego słowa zyskały potwierdzenie w licznych opublikowanych później monografiach i artykułach naukowych 45. Nie sposób jednak zgodzić się z Dominiką Kozłowską twierdzącą, iż „nikt już w zasadzie nie zaprzecza, że mordy na Żydach miały miejsce i były zjawiskiem dość powszechnym”, „zasadniczo jednak nikt już dziś nie kwestionuje czynnej roli Polaków” w Zagładzie, a debaty wokół Strachu i Złotych żniw pokazują, iż „coraz lepiej radzimy sobie z tą bolesną wiedzą o naszej przeszłości” 46. Nie sposób diagnozę tak sformułowaną potwierdzić, biorąc pod uwagę to zwłaszcza, co w ostatnich latach wydarzyło się w przestrzeni polskiego dyskursu publicznego, w której sposób radzenia sobie z trudną przeszłością czasu wojny sprowadza się głównie do backlashu, będącego efektem debaty jedwabieńskiej. Na debatę tę można bowiem spojrzeć jako na „krótką fazę moralnej nadwrażliwości” 47, po której następuje rozłożone w czasie kontruderzenie. A skoro w jej toku dotknięto rdzenia dominującej w Polsce narracji heroiczno-martyrologicznej i tym samym naruszono konstrukcję nośną polskiej tożsamości, ta reakcja w imię powrotu do status quo była do przewidzenia. Rozrachunki z przeszłością mają bowiem to do siebie, że na największy opór natrafiają właśnie tam, gdzie dotykają sfery tożsamości, i Polska nie stanowi przypadku odosobnionego.
18Backlash po Jedwabnem można zatem najogólniej sprowadzić do podejmowanych na polskiej pamięci zbiorowej rozmaitych działań i operacji dyktowanych chęcią powrotu do czasów sprzed Grossa. Do Polski niewinnej i bohaterskiej, której mapę i terytorium naruszyli Sąsiedzi. Fenomen zbiorowego pamiętania przeszłości, opisywany między innymi przy zastosowaniu takich pojęć, jak pamięć społeczna czy kulturowa, to rzecz jasna nie tylko teoretyczny problem stosowanych definicji, szeroko i wnikliwie dyskutowany w ramach tzw. memory studies. W kontekście moich rozważań szczególnie użyteczne wydają się jednak ustalenia Aleidy Assmann i jej propozycja wyróżnienia pamięci funkcjonalnej jako jednej z dwóch postaci pamięci kulturowej obok pamięci magazynującej. O ile ta ostatnia obejmuje fakty i wiedzę historyczną zdeponowaną, mówiąc umownie, w archiwach oraz na półkach bibliotek, która nie jest w danym momencie stosowana w różnych praktykach upamiętniania i formowania pamięci, o tyle pamięć funkcjonalna doskonale służy obsłudze teraźniejszości. Jej cele społeczne badaczka odnosi do aktywnego kształtowania i utrwalania tożsamości jakiejś wspólnoty, a do jej najważniejszych zadań zalicza legitymizację porządku społecznego, politycznego i kulturowego. W treści pamięci funkcjonalnej znajdują się zatem wyłącznie wybrane i nieustannie przywoływane wydarzenia z przeszłości danej grupy, a w istocie wyobrażenia o nich, które rzecz jasna mają ją konsolidować. Pamięć ta, jak odnotowuje Magdalena Saryusz-Wolska, „wymaga nieustannych praktyk i rytuałów, aktywnego odbioru kanonicznych tekstów i obrazów” 48. By oddać głos Assmann, pamięć funkcjonalna stanowi „kulturową wiedzę, wiążącą dla wszystkich członków danej grupy, którą należy przyswoić w procesie wychowania, ucieleśnić, wyuczyć i uczynić integralną częścią siebie, aby objęci nią uczestnicy danej kultury mogli się z nią identyfikować i odczuwać przynależność do niej” 49.
19Tak rozumiana pamięć funkcjonalna, podobnie jak pamięć zbiorowa, nie jest jakimś abstraktem. Powołując się na innych badaczy oraz badaczki, Wulf Kansteiner zwraca uwagę, że wprawdzie pamięć zbiorowa nie ma organicznych podstaw i nie istnieje w dosłownym sensie, ale nie jest też tylko metaforą. Jej źródła lokuje w komunikacji na temat znaczenia przeszłości osadzonej „w światach życia jednostek biorących udział we wspólnym życiu danej zbiorowości” 50. Tym samym pamięć zbiorowa jest umocowana w społeczeństwie, jego kulturze, repertuarze dostępnych znaków i symboli. Nie mieszka „w postrzegającej świadomości, lecz w tym, co materialne: w praktykach i instytucjach życia społecznego i psychicznego, które w nas funkcjonują (…)” 51. Wspomnianą komunikację obsługują natomiast rozmaite „media pamięci”, które pozwalają kreować i przekazywać wiedzę oraz uczucia dotyczące przeszłości, a same „oparte są na różnych powiązaniach elementów dyskursywnych, wizualnych i przestrzennych” 52. W tym sensie pamięć zbiorowa jest pewnego rodzaju „multimedialnym kolażem” 53.
20Mając na uwadze przywołane ustalenia teoretyczne, należy odnotować, że rozmaite działania podejmowane i dające o sobie znać w ramach backlashu mieszczą się w spektrum praktyk pamięci funkcjonalnej. Służą restytucji i utrwalaniu dotychczasowego wariantu tożsamości zbiorowej, konsolidacji wspólnoty, legitymizacji porządku społeczno-kulturowego, a zarazem zwróconej na zewnątrz polityki wizerunkowej. Z tego względu backlash ujawnia się w różnych mediach pamięci, gdyż i pamięć funkcjonalna operuje bogatym arsenałem środków dyfuzji. Kinematografia, telewizja, media ogólnokrajowe i lokalne, literatura, edukacja, treść podręczników szkolnych, muzea, celebrowane rocznice i upamiętniane postaci, ikonosfera – lista jest długa. W kształtowaniu pamięci funkcjonalnej biorą udział oczywiście różne podmioty i różni aktorzy. Niemniej rola państwa, wraz ze wszystkimi jego agendami i aparatem przymusu umożliwiającymi sprawowanie hegemonicznej polityki pamięci, pozostaje dominująca. To właśnie władza państwowa dysponuje bardzo istotnym narzędziem pamięci funkcjonalnej, jakim jest stanowione przez nią prawo. Przy jego użyciu, na co zwraca uwagę Enzo Traverso, przeszłość można wręcz wpychać „w coś w rodzaju siatki legislacyjnej, która ma pretensje do wyrokowania o jej sensie i nadawania kierunku jej interpretacji za pomocą norm, co niesie z sobą ryzyko przeobrażenia historii w coś wtłoczonego w ramy restrykcyjnych «wytycznych»” 54.
21Osobnym i niezwykle ważnym zagadnieniem są strategie, narzędzia i praktyki backlashu stosowane w ramach pamięci funkcjonalnej. Wychodząc z założenia, że ich wykorzystanie w kontekście ujawnienia zbrodni w Jedwabnem jest odpowiedzią na sytuację nagłą i nieoczekiwaną, warto odwołać się do terminu „urządzenie” (fr. dispositif) w znaczeniu, jakie nadał mu Michel Foucault. W artykule zatytułowanym Czym jest urządzenie? Giorgio Agamben zwraca uwagę, że zarówno w użyciu potocznym, jak i w myśli francuskiego filozofa odsyła ono do zbioru praktyk i mechanizmów – językowych, pozajęzykowych, prawnych, technicznych etc. – których zadaniem jest właśnie zmierzyć się z sytuacją nieprzewidzianą i „osiągnąć mniej lub bardziej natychmiastowy skutek” 55. Oczywiście backlash rozumiany jako repertuar praktyk wdrożonych w odpowiedzi na Jedwabne i sam proces przypominania o współudziale Polaków w Zagładzie został rozłożony na lata. Nie było to wyłącznie doraźne i ograniczone w czasie (np. w toku trwania debaty) zarządzanie sytuacją kryzysową. Przybrał on postać długofalowego wyparcia i zbiorowego zapominania z właściwym dla tego procesu rezerwuarem działań w imię powrotu do status quo.
22Zapominanie najczęściej opisywane jest jako odwrotna strona procesów pamiętania i przypominania. Procesom zapominania podlegają różne aspekty przeszłości i różny jest wpływ zapominania na tożsamość 56. Ze względu na tematykę moich rozważań istotny jest jednak pewien szczególny wariant zapominania, spełniający trzy kryteria. Po pierwsze, musi dotyczyć zbiorowości, po drugie, odnosić się do wydarzeń z przeszłości, które zakłócają jej dobre samopoczucie i z racji ich charakteru nie bez przyczyny stały się wcześniej przedmiotem „niepamięci” 57, wreszcie po trzecie – co najbardziej istotne – zapominanie to jest backlashem wobec ich ujawnienia. Podobnie jak w wypadku indywidualnego zapominania, w odniesieniu do zapominania zbiorowego znajduje zastosowanie zasada wyrażona przez Maurice’a Halbwachsa, że pamięta się to, co pamiętać jest wygodnie, a zapomina o tym, o czym wygodnie jest zapomnieć 58.
23W naukach społecznych zapominanie bywa przedstawiane zarówno jako wynik oddolnego zaniechania wspominania przez grupę, jak i efekt celowego działania prowadzącego do wyeliminowania wybranych treści z pamięci zbiorowej. Zdaniem Paula Ricoeura może ono przybierać postać zapominania biernego lub/i aktywnego. Pierwsze z nich polega na „strategii unikania”, odwracania wzroku i uciekania przed wiedzą dotyczącą niewygodnej i drażliwej przeszłości, a zwłaszcza zła „popełnionego w bezpośrednim otoczeniu obywatela”. Zapominanie aktywne opiera się natomiast na czynionej z premedytacją selekcji wydarzeń z przeszłości, w której trakcie pomija się cudze krzywdy, inne niż własne ofiary i ich cierpienie, a przede wszystkim własną rolę w ich zadawaniu 59. Te dwa poziomy zbiorowego zapominania wyróżnione przez Ricoeura mogą się wzajemnie przenikać i uzupełniać. Wówczas to zinstytucjonalizowane, aktywne zapominanie, czy też – jak określił je Shari J. Cohen – zorganizowane przez państwo zapominanie historii (ang. state-organized forgetting of history) 60koresponduje z oddolną potrzebą zapomnienia (zachodzącym zapominaniem) i dodatkowo się na nie nakłada. Dzieje się tak często w imię nieantagonizowania społeczeństwa. Zawiązuje się wtedy „ogólnonarodowa wspólnota zapominania i selektywnego pamiętania”, w której zgoda panuje przynajmniej co do tego, by o trudnej przeszłości publicznie nie mówić i jej nie przypominać 61.
24Służące aktywnemu zapominaniu „urządzenia” backlashu stosowane w ramach pamięci funkcjonalnej są zróżnicowane i przyjmują odmienne postaci. Od „agresywnego gwałtu na tym, co zachowało się w pamięci, celowego wypaczania zapisów historycznych, zaprzęgania mitologicznych przeszłości w służbę sił ciemności”62 do zdecydowanie mniej widocznych i uchwytnych praktyk. Do tych ostatnich bez wątpienia należą wskazane przez Elżbietę Janicką „neutralizujące interpretacje” pozwalające radzić sobie z kłopotliwą wiedzą. Jej neutralizacja oznacza jednak wchłonięcie przez system bez konieczności korekty samych jego reguł, podczas gdy inkluzja wymagałaby właśnie zmiany reguł systemu, a zatem „zmiany systemu tout court” 63. „Przeszkodą w krytycznej analizie i przepracowaniu przeszłości – pisze autorka, przywołując słowa Leszka Kołakowskiego – nie jest brak wiedzy, lecz «system umysłowej i moralnej organizacji tej wiedzy», w którym każdy fakt problematyczny znajduje «wytłumaczenie»” 64.
25Repertuar środków i narzędzi backlashu w kontekście ujawnienia zbrodni jedwabieńskiej można ukazać na podstawie tekstów teoretycznych, podejmujących problematykę z zakresu zbiorowego zapominania.
26Paul Connerton, autor klasycznego już dziś eseju Siedem rodzajów zapomnienia, zwraca uwagę, że pod pojęciem zapominania kryją się różne znaczenia i powiązane z nimi praktyki. Zaproponowaną klasyfikację rozpoczyna od represyjnego wymazywania (ang. repressive erasure), będącego właściwością systemów totalitarnych, lecz niestanowiącego ich wyłącznej domeny. Connerton podkreśla bowiem, że nie zawsze przyjmuje ono drastyczne formy i wiąże się z aktami przemocy. Może być ukryte, bardziej subtelne, zdecydowanie trudniej uchwytne i praktykowane również w systemach demokratycznych. Jako przykład podaje choćby strategie rozplanowania wystaw we współczesnych galeriach sztuki oraz muzeach, w których przedstawia się zwiedzającym określony program ikonograficzny, wspierający główną narrację historyczną. Wyposażone we właściwy sobie master narrative „przestrzenny skrypt, muzeum jest otwartą celebracją, uroczystym aktem upamiętniania i zarazem skrycie dokonanym aktem usuwania i wymazywania” 65.
27Kolejnym z wyróżnionych przez Connertona rodzajów zapomnienia jest zapomnienie nakazane (ang. prescriptive forgetting), które podobnie jak wskazane wcześniej wymazywanie również wynika z nakazu państwowego. Różni się jednak tym, że dokonuje się w zbiorowym interesie, godzi różne strony konfliktu, toteż może liczyć na uzyskanie publicznej aprobaty 66. Korzyści płynące z zapomnienia przynosi także inna jego forma – zapominanie konstytutywne dla tworzenia nowej tożsamości, choć w kontekście backlashu należy raczej mówić o działaniach zmierzających do zachowania jej dotychczasowego kształtu. Istotą tego procesu jest eliminowanie z pamięci wydarzeń niesłużących realizacji projektu modernizacyjnego, w ramach którego przywoływanie pewnych wspomnień po prostu koliduje z nowo konstruowaną tożsamością, a w przypadku backlashu umożliwia zachowanie status quo. To, co nie przystaje, należy zatem odrzucić, a tym samym zapomnieć. Connerton zwraca uwagę, że długofalowe zapominanie jest właśnie procesem kulturowego odrzucania i świadczą o nim dwa rodzaje „poszlak semantycznych”: pojawianie się nowego słownictwa i zanikanie starych słów 67.
28Poza wskazanymi dotychczas rodzajami zapomnienia brytyjski antropolog wyróżnia ponadto wynikającą z deficytu informacji amnezję strukturalną, będące pochodną nadmiaru informacji zapominanie jako unieważnianie, charakterystyczne dla gospodarki kapitalistycznej zapominanie o „przestarzałych” produktach i usługach, a także zapominanie jako ciszę upokorzenia (ang. humiliated silence). Ten ostatni rodzaj zapominania wcale nie musi być wyrazem jawnego działania aparatu państwowego. Jest raczej zapominaniem „ukrytym, nieoznaczonym i nieoficjalnym” 68. Wnioskując zaś z ciszy i panującej społecznie zmowy milczenia powodowanej jakimś rodzajem zbiorowego wstydu, można zaobserwować zarówno samą chęć zapomnienia, jak i dające o sobie znać jego efekty. Jak pisze Connerton, niektóre spośród aktów tego milczenia są po prostu wymowne i mogą stanowić „próbę pogrzebania rzeczy poza słowami i w miejscu niedostępnym dla pamięci” 69. Podsumowując swoje rozważania, zwraca również uwagę, że wskazane siedem rodzajów zapomnienia ma swoich różnych aktorów, odmienne funkcje i wartości.
29Własną koncepcję strategii wypierania ze świadomości i pamięci tego, co bolesne, wstydliwe i kłopotliwe, zaproponowała także Aleida Assmann. Zwróciła uwagę na podejmowane w imię zachowania pozytywnej samooceny i wizerunku wobec innych praktyki, takie jak kompensacja, kiedy to sprawca ucieka się do pamięci ofiary i próbuje dokonywać samousprawiedliwienia, stosując retorykę równoważenia jednych win przez inne, by w ten sposób doprowadzić do ich matematycznego anulowania w trybie – my wam, wy nam; eksternalizacja, oznaczająca strategię oddalania od siebie winy przez przypisanie jej innym, których poszukiwanie oraz identyfikacja odwraca uwagę od rzeczywistych sprawców, a zarazem czyni z nich ofiary fałszywego pomówienia 70; wyłączanie, polegające na tym, że społeczeństwo określa ramy odniesienia i wzorce interpretacji, które decydują o tym, co i jak z przeszłości jest pamiętane, „skupia na sobie uwagę i zostaje wyartykułowane” 71; milczenie, które ma dwa oblicza: nieme milczenie ofiar jako wyraz bezsilności oraz milczenie sprawców, będące w istocie przemilczaniem oraz przejawem kontynuowania relacji władzy i podporządkowania, choć już w nowych warunkach. Ostatnią z zaproponowanych przez Assmann strategii wypierania jest przeinaczanie, czyli poddawanie wydarzeń z przeszłości odpowiednim reinterpretacjom i przekształceniom przez stosowanie różnych narracji dyktowanych bieżącymi potrzebami, tak by było wygodnie 72.
30Dwóch amerykańskich badaczy, Roy Baumeister i Stephen Hastings, w artykule zatytułowanym Przeinaczenia pamięci zbiorowej: jak grupy samooszukują się i schlebiają sobie przedstawiło z kolei siedem sposobów takiego przeinaczania. Pomijanie, rozumiane jako selektywne przemilczanie nieprzyjemnych faktów. Fałszowanie, kiedy najczęściej zaprzeczaniu czemuś, co się w istocie wydarzyło, towarzyszy twierdzenie, że nastąpiło coś, co w rzeczywistości wcale nie nastąpiło. Wyolbrzymianie i upiększanie, polegające na przesadnym rozbudowywaniu pewnych fragmentów prawdy historycznej, urastających ostatecznie do rozmiarów wielkiego zbiorowego mitu – niezwykle ważnego i funkcjonalnego z perspektywy grupy. Wiązanie versus odrywanie, czyli manipulowanie związkami, a zatem konstruowanie wyjaśnień przez świadome eksponowanie pewnych przyczyn wydarzeń i pomijanie innych, co wprawdzie nie musi przeczyć faktom, ale pozwala stronniczo je interpretować. Obwinianie nieprzyjaciół, czyli podkreślanie prawdziwych i wyobrażonych win swoich wrogów, nieprzyjaciół, innych, obcych, w celu minimalizowania/pomniejszania win własnych, częstokroć ukazywanych jako reakcja na czyjeś zachowanie. Skrajnym przykładem tego rodzaju praktyk bywa przypisywanie innym własnych nieprawości.
31Wreszcie ostatnie dwie strategie wyróżnione przez Baumesistera i Hastingsa to zrzucanie winy na okoliczności i konstruowanie kontekstu. Ta pierwsza znajduje zastosowanie wówczas, gdy z jakichś powodów nie udaje się przenieść własnych win na wrogów, „innych” czy też swoje ofiary, obwinia się więc okoliczności i w nich szuka usprawiedliwienia. Konstruowanie kontekstu objawia się natomiast tym, że pamięć zbiorowa sprowadza i redukuje wydarzenia historyczne usytuowane „w poplątanej sieci powiązanych ze sobą uwarunkowań, przyczyn i skutków” do prostych wyjaśnień. „Uwypukla wybiórczo ten albo inny splot okoliczności i sytuuje wydarzenia w takim kontekście, aby ich obraz sprzyjał pozytywnemu wizerunkowi grupy” 73.
32Wszystkie te wskazane strategie i metody wyparcia, odrzucania i zapominania współtworzą arsenał środków stosowanych w ramach backlashu po Jedwabnem. Aplikowane za pomocą rozmaitych przekazów, działań i praktyk, były i nadal są wykorzystywane przez różnych aktorów publicznego dyskursu, ekspertów, przedstawicieli szeroko rozumianych elit symbolicznych. Zarządzanie przeszłością jest oczywiście domeną każdej władzy państwowej, jej rola w procesach aktywnego i zarazem zinstytucjonalizowanego zapominania pewnych wydarzeń jest niezwykle istotna i bynajmniej nie pozostaje poza spektrum zainteresowań władzy demokratycznej. „Istota pojęcia zinstytucjonalizowanego zapominania i pamiętania – jak odnotowują David Middeltown i Derek Edwards – polega na wskazywaniu, że zbiorowe pamiętanie ma zasadnicze znaczenie dla tożsamości i spójności wspólnoty. Jest nie tylko tak, że kto kontroluje przeszłość, decyduje o kształcie przyszłości, ale i tak, że kto kontroluje przeszłość, decyduje, kim jesteśmy” 74.
33Posługując się pojęciem przemocy symbolicznej w znaczeniu nadanym mu przez Pierre’a Bourdieu, a zatem przemocy, która oddziałuje na podmiot społeczny przy jego współudziale i za przemoc w ogóle nie jest uważana, można odnotować, że ona również doskonale służy władzy w procesach zapominania. Za pośrednictwem będących w jej dyspozycji instytucji pozwala narzucać członkom społeczeństwa konkretne znaczenia, wprowadzać do świadomości zbiorowej pożądane treści, skazując zarazem inne na zapomnienie. Przemoc symboliczna ma to do siebie, że opiera się na akceptowaniu zespołu podstawowych „przedrefleksyjnych założeń”. Dlatego też „[p]odmioty społeczne – jak wskazuje Bourdieu – przyjmują świat jako zrozumiały sam przez się, to znaczy biorą go za taki, jaki jest. Uznają go za naturalny, ponieważ przykładają do niego miary poznawcze, same pochodzące ze struktur tego świata. Rodzimy się w świecie społecznym, a więc bezboleśnie przyjmujemy za własną pewną liczbę niewypowiedzianych na głos postulatów i aksjomatów (…). Ze wszystkich form «podskórnej perswazji» najbardziej nieubłagana jest ta, która dokonuje się po prostu przez porządek rzeczy” 75.
34Publiczne ujawnienie zbrodni w Jedwabnem, a także inne dyskusje wokół żydowskich trupów w polskiej szafie stały się dla tego porządku rzeczy (zarówno w potocznym znaczeniu, jak i tym stosowanym przez Bourdieu) istotnym zagrożeniem, toteż na reakcję nie trzeba było długo czekać.
Architekci i „pośrednicy”
35Po fali komentarzy związanych z 60. rocznicą obchodów jedwabieńskiej zbrodni, a zwłaszcza różnie ocenianymi przeprosinami prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, temat Jedwabnego znika z pierwszych stron gazet. Tym samym ów akt publicznych przeprosin w imieniu własnym i „tych Polaków, których sumienie jest poruszone tamtą zbrodnią” 76, wyznacza nie tylko symboliczne zamknięcie debaty. Jednak w momencie, kiedy jej echa pobrzmiewały jeszcze donośnie, a Instytut Pamięci Narodowej nie zakończył wszczętego w tej sprawie śledztwa, na łamach dziennika „Rzeczpospolita” został opublikowany artykuł Westerplatte czy Jedwabne 77, który z perspektywy czasu można uznać za tekst fundacyjny rozpoczynającego się wówczas backlashu. Jego autor, prof. Andrzej Nowak, historyk i redaktor naczelny pisma „Arcana”, sformułował w nim zarzut wobec Biura Edukacji Publicznej IPN, sprowadzający się – najogólniej mówiąc – do uprzywilejowania zagłady Żydów oraz problemu kolaboracji jako głównych tematów badawczych związanych z czasem II wojny światowej. Precyzyjnie zaś rzecz ujmując, ta niedawno powołana do życia instytucja państwowa została przez historyka oskarżona o to, że swoimi działaniami wpisuje się „w schemat walki z Polską «bohaterską», Polską przybraną w «wygodny kostium ofiary» – schemat lansowany dziś przez najpoczytniejsze dzienniki i tygodniki, powtarzany także w mediach elektronicznych” 78.
36W opinii autora artykułu poddany medialnej presji IPN nie tylko źle rozłożył akcenty i skupił się na marginaliach, lecz w ogóle podjął działania na szkodę polskiej pamięci oraz tożsamości zbiorowej. Zamiast przypominać o wydarzeniach z czasów II wojny światowej potwierdzających „wartość bycia Polakiem” i dostarczać powodów do dumy z przynależności do wspólnoty narodowej, która „stosunkowo najlepiej, najgodniej, z bohaterstwem potwierdzonym w wyjątkowo szerokiej skali przeszła tę historyczną próbę narodów całej Europy”, wybrał inną drogę. Po niewłaściwej stronie przyłączył się do konfrontacji między „historią monumentalną”, pełną „wzniosłych przykładów”, „nauczycielką honoru”, a „historią krytyczną” – „siostrą kryminału”, która „odnajduje zwłoki i tropi przestępców; ma za zadanie wykryć grzechy naszej przeszłości i potępić sprawców”. O ile bowiem, zdaniem Andrzeja Nowaka, „historia monumentalna” służy budowaniu wspólnoty narodowej i „podtrzymuje odruch wierności wobec niej”, o tyle twórcom i propagandystom „historii krytycznej” chodzi głównie o to, by „ów pęd zbiorowości zatrzymać, by zahamować ów odruch wierności”.
37W starciu „historii chwały narodowej” z „historią narodowej hańby” (a w zasadzie agresywnego ataku drugiej na pierwszą, jak odnotowuje Nowak) nie pojawia się jednak żadna propozycja realnej wspólnoty, a sama historia krytyczna nie dąży do prawdy, lecz do wstydu. „Nie da się stworzyć wspólnoty wstydu – pisze historyk. – Duma ze wstydu jest absurdem, który prędzej czy później się ujawnia. Dumnie jako wspólnota możemy się czuć przy pomniku bohaterów Westerplatte; przy pomniku w Jedwabnem nie będziemy mogli odczuwać jednoczącej nas dumy z tego, że stać nas na wspólny wstyd z powodu tego, co tam się wydarzyło”. Swój wywód kończy zaś wezwaniem: „Westerplatte, Monte Cassino, Katyń, powstanie warszawskie – symbole bohaterstwa i ofiary w drugiej wojnie światowej – nie mogą zostać odesłane do rekwizytorni «wygodnych masek» Polaków. Są elementami prawdy historycznej, więcej ważącymi w owym bilansie drugiej wojny niż tak modne dziś dzieje kolaboracji czy rzekomo masowy współudział Polaków w zagładzie Żydów. O tym instytucje prowadzące edukację historyczną w Polsce nie powinny zapominać. To wszystko” 79.
38Artykuł Andrzeja Nowaka wywołał dyskusję natychmiast po publikacji. Z jego treścią polemizował na przykład prof. Paweł Machcewicz, choć streszczając główne myśli autora, przyznawał tym ocenom „sporo racji”, przede wszystkim jednak bronił IPN, w którym pełnił wówczas funkcję dyrektora Biura Edukacji Publicznej. Podkreślał także, że wielu niemających odpowiedniej wiedzy uczestników debaty potraktowało Jedwabne jako dobrą okazję ku temu, by polską „obsesję niewinności” zastąpić „kompleksem winy” 80. Po latach do tekstu Nowaka nawiązał również prof. Antoni Dudek, w ogniu sporów o kształt polskiej polityki historycznej zajmując takie oto stanowisko: „Także dla mnie sprawa «Najpierw Westerplatte, później Jedwabne» czy też «Najpierw Jedwabne, później Westerplatte» jest właśnie pytaniem o zawartość polityki historycznej. To jest problem fundamentalny i on powinien w przyszłości zostać rozstrzygnięty” 81.
39Bez wątpienia przyszłość po debacie jedwabieńskiej pokazała, że stanowisko Andrzeja Nowaka nie było odosobnione, a ten fundamentalny dla Antoniego Dudka problem został ostatecznie rozstrzygnięty na rzecz „Westerplatte”. Przede wszystkim jednak w treści tego fundacyjnego artykułu można dostrzec zapowiedź kilkuletniej dyskusji na temat polskiej polityki historycznej oraz całokształtu działań znamiennych dla inaugurowanego backlashu. W gronie jego głównych orędowników i wykonawców znaleźli się nie tylko historycy i członkowie partii reprezentujących prawą stroną sceny politycznej, lecz także szeroko rozumiani przedstawiciele polskich elit symbolicznych. Do nich zaś, posiłkując się ustaleniami Teuna van Dijka, należą dziennikarze, publicyści, redaktorzy, pisarze, naukowcy, duchowni, rozmaici eksperci, autorzy podręczników szkolnych, intelektualiści i wiele innych osób sprawujących „bezpośrednią kontrolę nad publicznie dostępną wiedzą, publicznie prawomocnymi przekonaniami, nad kształtem i treściami dyskursu publicznego” 82.
40To właśnie elity symboliczne odgrywają szczególną rolę w ustanawianiu hierarchii spraw ważnych i tych znaczenia pozbawianych, legitymizowanych wartości moralnych i estetycznych, jak również wzorów recepcji prawd naukowych 83. Poza ustalaniem prawomocnego porządku znaczeń i kulturowo-symboliczną kontrolą nad dyskursem publicznym w jego wersjach oficjalnych, elity symboliczne mają też istotny wpływ na kształt dyskursu dominującego. „Na dyskurs dominujący – jak celnie odnotowuje Marek Czyżewski – składają się definicje oraz procedury komunikacyjne w danym okresie i na danej arenie sporu faktycznie panujące, a zatem te, które (w danych ramach) powszechnie przyjmujemy jako najzupełniej oczywiste i nieomal «naturalne»” 84. Elity symboliczne biorą zatem czynny udział w konstytuowaniu społecznych przekonań opartych na „doksach” (Pierre Bourdieu), które z czasem stają się niemal niewidoczne. Zobiektywizowanym kryterium, na podstawie którego możemy się przekonać o obecności i treści dyskursu dominującego jest natomiast brak lub marginalizacja opcji alternatywnych 85. Innymi słowy, wymowna cisza lub głosy odosobnione pacyfikowane jako pozbawiany znaczenia margines stanowią najlepszy dowód jego publicznego panowania.
41Rola przedstawicieli elit symbolicznych w ramach backlashu została celnie ujęta przez Susan Faludi, która zwróciła uwagę, że liderzy nowej prawicy w Stanach Zjednoczonych nie byliby w stanie samodzielnie rozpropagować antyfeministycznej reakcji, gdyby nie to, że jej emisariusze nadeszli i „meldowali się ze wszystkich stron”: od akademickiego świata nauki, poprzez pisarzy i dziennikarzy, do aktywistów ruchów męskich oraz kobiecych 86. „Ci pośrednicy i pośredniczki – pisała – nie przypisaliby samych siebie do żadnego określonego obozu ideowego. Dzięki ich poparciu postawy antyfeministyczne rozprzestrzeniły się wśród ludzi należących do całego politycznego spektrum. Chociaż w początkach dekady najsłynniejsi z nich rekrutowali się z grona neokonserwatywnych komentatorów, kilka lat później na trybunie reakcji tłoczyli się także teoretycy identyfikujący się z opcją liberalną i lewicową” 87.
42Analogicznie do sytuacji w USA w przypadku polskiego backlashu po Jedwabnem widać wyraźnie podobną tendencję. Początkowo zdecydowana większość tych „pośredników” i „pośredniczek” rekrutowała się z członków, intelektualnego zaplecza i ideowych sympatyków Prawa i Sprawiedliwości, Ligi Polskich Rodzin czy też mówiąc ogólnie – konserwatywnej prawicy. Wraz z upływem czasu jednak orędowników i emisariuszy reakcji zaczęło zdecydowanie przybywać i dołączali oni z różnych stron spektrum partyjnego/politycznego, co nie oznacza, że polska prawica przestała być siłą dominującą backlashu. Począwszy od roku 2001 trwał natomiast proces formowania jego założeń ideowych, manifestów programowych, wypracowywania słownika i zwierania szeregów. Innymi słowy, pierwsze symptomy backlashu były już wówczas widoczne nie tylko za sprawą artykułu Andrzeja Nowaka Westerplatte czy Jedwabne.
43Interesującego materiału źródłowego dostarczają w tym kontekście choćby artykuły, dyskusje redakcyjne, a zwłaszcza ankiety publikowane na łamach pisma „Arcana”, którego redaktorem naczelnym w latach 1995–2012 był właśnie Andrzej Nowak. Wiele z nich stanowiło bezpośrednią reakcję na debatę jedwabieńską, z czego doskonale zdawali sobie sprawę proszeni o wypowiedzi utytułowani eksperci (głównie historycy i historyczki) z różnych ośrodków akademickich. Odnosząc się do ankiety „Historyczne «mody» i «tabu». «Białe plamy» w historiografii polskiej na progu wieku XXI”, Krzysztof Kawalec pisał: „Zawarte w ankiecie pytania – poniekąd cała ankieta – wydają mi się swego rodzaju odbiciem dyskusji sprowokowanych książką prof. Jana Tomasza Grossa. Jest to uzasadnione z uwagi na skalę patologicznych zjawisk, jakie się ujawniły” 88.
44Wśród owych zjawisk historyk nie wymieniał jednak antysemityzmu, zbrodni i skali przemocy wobec Żydów, akcentował natomiast brak dostatecznej reakcji środowiska historyków, stwierdzając, że „w swojej masie nie reagowało ani na propozycje psucia warsztatu, ani na przykrości spadające na tych swoich przedstawicieli, którzy jednak próbowali coś powiedzieć” 89. O „«rozdęciu» antysemityzmu” i nadmiernym eksponowaniu tego tematu „przy każdej okazji” pisała w tej samej ankiecie Małgorzata Dąbrowska 90, a Paweł Machcewicz w nawiązaniu do Jedwabnego dowodził, że pod naporem mediów i polityków podejmowanie problematyki stosunków polsko-żydowskich stało się modnym trendem w historiografii. „Modą” stało się również w jego opinii krytyczne reinterpretowanie historii Polski i wskazywanie, że w przeszłości Polacy częstokroć bywali nie tylko „ofiarami”, lecz także „katami” odpowiedzialnymi za cierpienie ludzi innego wyznania czy narodowości. „Publicyści – pisał – domagają się odrzucenia «mitu Polski niewinnej», sięgają wielu wieków wstecz, by kwestionować wyobrażenia o Polsce jako kraju, który swego czasu był bezpiecznym domem dla Żydów i innowierców” 91. Machcewicz zwracał ponadto uwagę, iż bardzo wiele głosów, które padły w czasie debaty jedwabieńskiej, było powierzchownych, dyletanckich i koniunkturalnych92. Zarówno on, jak i wszyscy pozostali ankietowani zgodnie utrzymywali, że w polskiej historiografii nie ma już żadnych tematów tabu.
45Na łamach „Arcanów” podjęty został również temat działalności IPN, a zwłaszcza kluczowych kierunków badań znajdujących się w planach tej instytucji. W dyskusji redakcyjnej z ówczesnymi pracownikami Instytutu redaktor naczelny pisma podzielił się swoimi obawami znanymi z tekstu Westerplatte czy Jedwabne. Pytał bowiem o powody uczynienia Holokaustu i kolaboracji Polaków z okupantem tematami przewodnimi 93. Antoni Dudek tłumaczył wówczas, że problem kolaboracji przez lata stanowił temat tabu, natomiast zagłada Żydów nie była dotychczas przedmiotem wystarczająco wnikliwych badań. Wprawdzie tą ostatnią kwestią zajmował się Żydowski Instytut Historyczny, lecz pozbawiony wystarczających środków oraz kadr wymaga wsparcia. Badania te są zaś niezbędne, jeśli wziąć pod uwagę skalę zbrodni, do której doszło na ziemiach polskich. Ponadto w opinii Antoniego Dudka nadanie badaniom nad Zagładą szczególnego priorytetu w agendzie Instytutu wyznaczyły także bieżące interesy państwa polskiego.
Musimy mieć na ten temat badania. Musimy jako Polska, jako instytucja państwowa mieć w tej sprawie własne stanowisko po to, żeby w sytuacji ewentualnych roszczeń (wiadomo o takich roszczeniach w Stanach Zjednoczonych) nie zarzucono nam, że jedynym historykiem, który bada te sprawy, jest prof. Tomasz Gross, a polscy historycy ignorują sprawę stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny, co może być kolejnym dowodem na „wrodzony antysemityzm” Polaków. Dlatego podjęliśmy ten program, aby polska instytucja państwowa mogła dostarczyć stronie polskiej (to interesuje także MSZ i inne instytucje) rzetelnych historycznych argumentów do debaty, która się lada moment zacznie (…). Sprawa jest bardzo poważna i trzeba zdawać sobie sprawę, że nie chodzi tylko o historię, ale i o bieżącą sytuację Polski na arenie międzynarodowej 94.
46O ile podczas tej samej dyskusji Janusz Kurtyka wspominał o kluczowej roli IPN w oddziaływaniu na świadomość społeczną Polaków, która jest „kompletnie skrzywiona” 95, o tyle z wypowiedzi Antoniego Dudka jasno wynikało, że badania nad Zagładą miały służyć polskiej racji stanu. Dostarczyć niezbędnych materiałów dla MSZ, pomóc w odpieraniu jakichś bliżej niesprecyzowanych roszczeń oraz ułatwić kształtowanie polityki wizerunkowej na arenie międzynarodowej, co zresztą zyskało aprobatę Andrzeja Nowaka. W kontekście badań IPN nad problemem kolaboracji redaktora naczelnego uspokajał natomiast Stanisław Radoń, dopowiadając, że badania te obejmą wszystkie narodowości i uwzględniona zostanie także „kwestia kolaboracji ludności żydowskiej z okupantem sowieckim” 96.
47Temat kolaboracji powrócił na łamy pisma „Arcana” dwa lata później za sprawą ankiety, w której samo to słowo wpisane zostało w cudzysłów: „«Kolaboracja» i historia: spór o postawy Polaków” 97. Kluczowe pytanie, na które mieli odpowiedzieć historycy, brzmiało: „Czy wspierana przez media swoista moda na «odbrązawianie» dziejów narodowych okazuje się – choćby we wspomnianych wyżej przykładach [pierwszym uczyniono Sąsiadów Grossa –P.F.] – dobrą mistrzynią historii jako nauki?” 98.
48Zdecydowana większość udzielonych odpowiedzi współbrzmiała zgodnym tonem i wzajemnie się uzupełniała. Konsensus panował zwłaszcza wokół przekonania, że „odbrązawianie” rzeczywiście stało się modą, i to modą szkodliwą dla Polski i Polaków. Z treści autorskich odpowiedzi można jednak również wyczytać, że ten „swoisty polski ekshibicjonizm, epatowanie naszymi «grzechami»” opiera się na wizji Polski „jako kraju, który musi przepraszać wszystkich za wszystko”, co ma źródła w kompleksie niższości „ukształtowanym w czasach komunistycznych” (dr Jan Stanisław Ciechanowski) 99. Krajowy rewizjonizm historyczny „idzie w parze z samooskarżaniem się o rzeczywiste i nierzeczywiste winy” wobec naszych sąsiadów i „ludności żydowskiej”, a nadto „z alergiczną reakcją na pojęcie patriotyzmu” i „ze stosowaniem podwójnych kryteriów moralnych: najwyższych wobec strony polskiej, a żadnych wobec innej, gdy chodzi o postawy wobec Polaków” (ks. prof. Roman Dzwonkowski) 100. Moda na „odbrązawianie” dyktowana jest przez „prymitywną chęć medialnego zaistnienia”, „nie ma nic wspólnego z poszukiwaniem prawdy o ciemnych stronach naszej przeszłości” i zmierza do „upokorzenia narodu” (prof. Jan Kieniewicz) 101. Kontrowersyjna książka może być pożyteczna dla historiografii, jeśli problematykę tabu podejmują historycy dążący do prawdy, a nie „w służbie propagandy lub w imię osobistego poklasku”. Wszystkie zaś prace przywołane w ankiecie „mają charakter bardzo wątpliwy” (dr Marek Kornat) 102.
49Wskazywano, że moda na „odbrązawianie” historii ma kilka przyczyn: kwestionowanie „fundamentalnych przekonań, na których oparta jest kultura”, w czym w sposób „bełkotliwy” celują „postmodernistyczne «autorytety»”; komercjalizacja historii, w związku z czym ważne stają się „sensacje”, chwytliwe tytuły, błyskotliwe tezy wbrew „historycznej prawdzie”, o czym może świadczyć choćby teza Grossa, że w Jedwabnem połowa mieszkańców wymordowała drugą połowę; instrumentalne traktowanie historii przez publicystów i polityków stanowi trzecią z przyczyn mody na „odbrązawianie” (prof. Wojciech Roszkowski) 103. Zdaniem ankietowanych zjawisko utrwalają wysokonakładowe dzienniki i tygodniki odmawiające swych łamów dla pewnych tematów, co skutkuje ich nieobecnością w świadomości społecznej, a badaczy „z pewnych kręgów” skazuje na niskonakładowe periodyki lub „pisemka” o „małym oddziaływaniu”. Jednocześnie wysokonakładowe pisma głównego nurtu są otwarte na „odbrązawianie” przeszłości, czego najlepszym dowodem jest „operacja Jedwabne”, czyli „wielka operacja medialna o międzynarodowym zasięgu” (prof. Tomasz Strzembosz) 104. Po czasie manipulowania najnowszą historią przez „zwulgaryzowany marksizm” nastąpiło „przesunięcie w drugą krańcowość” i aktualnie obserwujemy „następne przegięcie – wyszukiwanie i nagłaśnianie ciemnych stron pierwszej połowy XX wieku”, czego przykładem jest m.in. książka Grossa (prof. Piotr Wandycz) 105.
50O tym zaś, iż „odbrązawianiem” najnowszych dziejów Polski zajmują się historycy „starszego pokolenia”, którzy „zapewne przypomnieli sobie, że jeszcze nie tak dawno kolaborowali z reżimem komunistycznym i że może warto na wszelki wypadek odwrócić uwagę od swoich grzeszków, wskazując palcem na Bogu ducha winne osoby z przeszłości”, pisał w ankiecie „Arcanów” prof. Marek K. Kamiński106. Na „Gazetę Wyborczą” i Adama Michnika jako „centrum grupy szturmowej «odbrązawiaczy» wskazywała natomiast prof. Małgorzata Dąbrowska. W swojej odpowiedzi na postawione przez redakcję pytania narzekała również, iż słowo „zagłada” nie jest stosowane w opisie losu Polaków na Wołyniu, ponieważ zarezerwowane zostało „dla pewnej stodoły, która w obliczeniach J. T. Grossa okazała się nadzwyczaj pojemna”. Wspominała o odpowiedzialności funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa „pochodzenia żydowskiego” za śmierć generała Augusta Fieldorfa „Nila” i krytykując zasady poprawności politycznej, sama pytała: „Czy dowiem się kiedyś, dlaczego Żydzi dali się użyć (proszę docenić poprawność zwrotu) w aparacie terroru w powojennej Polsce?” 107.
51Na wszystkie te artykuły, dyskusje i ankiety, publikowane zresztą nie tylko w „Arcanach”, lecz także na łamach innych czasopism w latach 2001–2003, można spojrzeć jako na pewne preludium backlashu. To właśnie wówczas różni „pośrednicy” kształtowali atmosferę reakcji. Wiele podjętych wówczas wątków kontynuowano w późniejszym czasie i na różne sposoby rozwijano, ale mówiąc umownie, stal hartowała się przy ostatnich akordach debaty jedwabieńskiej i bezpośrednio po jej zakończeniu. Właściwa ofensywa w reakcji na Jedwabne rozpoczęła się jednak wraz z publicznie ujawnionym i forsowanym projektem nowej polityki historycznej. Zastosowanie i wprowadzenie do dyskursu publicznego samego tego terminu należy przypisać intelektualistom związanym z krakowskim Ośrodkiem Myśli Politycznej 108. Jako konserwatywny think tank oraz intelektualne zaplecze służyli oni wsparciem partii Prawo i Sprawiedliwość, kiedy ta zdecydowała się wpisać politykę historyczną w ramy swojego programu wyborczego w 2005 roku. Istotną rolę w jej upowszechnieniu odegrali również publicyści prasy ogólnopolskiej o różnej proweniencji, legitymizujący ten ideologiczny koncept, którego korzenie – jak słusznie wskazują Joanna Kalicka i Piotr Witek – sięgają trzech zdarzeń dyskursywnych: powstania i dyskusji nad działalnością Instytutu Pamięci Narodowej powołanego w 1999 roku, kontrowersji wokół niemieckich planów budowy Centrum przeciw Wypędzeniom 109oraz publikacji książki Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi i wywołanej nią debaty 110.
52Analizując różne teksty i publiczne wypowiedzi orędowników polityki historycznej z lat 2004–2007, można zauważyć, że bezpośrednie nawiązania do Jedwabnego pojawiają się w nich wyjątkowo często, co najmniej w kilku kontekstach.
53Po pierwsze, debata jedwabieńska z afirmacją została uznana za dowód gotowości i odwagi Polaków do konfrontacji z trudną przeszłością i bardzo dobrze zdany egzamin z publicznego rachunku sumienia, który zasługuje na międzynarodowe uznanie 111. Po drugie, pokazała, że od przeszłości nie da się uciec i jest ona istotna dla zbiorowej tożsamości, a Polacy są historią zainteresowani. Po trzecie, debata jedwabieńska była jednak dla tej tożsamości szkodliwa, bo – jak pisał chociażby Andrzej Nowak w artykule opublikowanym na łamach tygodnika „Wprost” – miała na celu „przerobić resztki naszej świadomości historycznej na wspólnotę wstydu”, podczas gdy „u naszych wielkich sąsiadów” dały o sobie znać szkodliwe dla Polski „namiętne przewartościowania przeszłości” 112.
54Wreszcie po czwarte, debata jedwabieńska została przez orędowników polityki historycznej instrumentalnie wykorzystana w ramach własnej krucjaty wobec rzeczywistych i domniemanych przeciwników rozliczeń z komunizmem. Stała się okazją do ujawniania podwójnych standardów, wątpliwej moralności i wybiórczej miary oceny przeszłości wśród polskich liberałów, lewicy i „postkomunistów”. Entuzjaści polityki historycznej próbowali wykazać, że środowiska te, dotychczas niechętne rozliczeniom z PRL, nieoczekiwanie i wbrew swojemu ideowemu credo, by przeszłość zostawić historykom, zaangażowały się w dyskusję o polskich mordach na Żydach. Liberałom gloryfikującym indywidualizm zaczęli wytykać posługiwanie się terminami ze słownika służącego myśleniu o wspólnocie: pojęciem narodu, pamięci zbiorowej, dziedzictwa, kolektywnej winy i odpowiedzialności 113. „Polscy liberałowie, którzy przedtem wypowiadali się przeciwko roztrząsaniu przeszłości, diametralnie zmienili stanowisko” 114– pisał Zdzisław Krasnodębski. „Konsekwencja nakazywałaby – kontynuował – żeby wnioski, jakie wyciągnięto ze sprawy Jedwabnego, żeby te same kategorie zastosować teraz do innych zbrodni i negatywnych zjawisk z przeszłości, przede wszystkim do komunizmu. Tak się jednak nie stało” 115. Retoryka ta stanowi zresztą ciekawy przypadek zrównywania komunizmu z nazizmem, a tym samym relatywizacji Zagłady, co w polskim dyskursie publicznym i naukowym jest praktyką stale obecną.
55Trudno zatem zgodzić się z Magdaleną Nowicką-Franczak, że Jedwabne „nigdy nie znajdowało się w centrum uwagi animatorów polityki historycznej” 116, i to nie tylko dlatego, iż wątek ten pojawia się bardzo często. Gdy podda się analizie cały ów ideologiczny koncept, widać wyraźnie, że Jedwabne, choć istotnie nie zawsze wskazywane expressis verbis, stanowiło w jego misyjnych, terapeutycznych, a przede wszystkim reakcyjnych założeniach ważny punkt odniesienia. To w ścisłym nawiązaniu do debaty jedwabieńskiej pojawiła się propozycja „patriotyzmu afirmatywnego” i sprzeciw wobec „patriotyzmu krytycznego”. Jakkolwiek podchodzić do tej kwestii, to także za sprawą przebiegu tej debaty zarysował się i nabrał ostrości spór, którego sedno i linie podziałów celnie uchwycił Robert Traba: „narodowa homogeniczność i heroicyzacja dziejów versus renegocjacje i poszerzanie perspektywy” 117. Upodmiotowienie historii „jako szansy dla budowania patriotyzmu obywatelskiego i pluralistycznej pamięci” versus uprzedmiotowienie historii „w ramach patriotyzmu narodowego, podporządkowanego monolitycznej wizji przeszłości Polaków jako narodu etnicznego” 118. Przede wszystkim jednak już u samych podstaw projekt nowej polityki historycznej miał zdecydowanie reakcyjny, konfrontacyjny i obronny charakter, a jego treść podporządkowana została walce, demontażowi i negacji 119. Nawiasem mówiąc, można postawić pytanie, czy gdyby nie Jedwabne, Centrum przeciw Wypędzeniom oraz renesans niemieckiej pamięci historycznej w ogóle, projekt ten by powstał i stałby się tak nośny. Warto bliżej przyjrzeć się kilku elementom jego genealogii oraz kluczowym założeniom, opierając się w największej mierze na manifestach programowych jego twórców i zarazem głównych animatorów polityki historycznej 120.
56Jako imperatyw zaangażowania państwa w podjęcie i prowadzenie aktywnej polityki historycznej akuszerzy jej koncepcji wskazywali odwrót od historii, do którego doszło w pierwszym dziesięcioleciu III RP. Wedle ich oceny lata dziewięćdziesiąte to czas obwieszczonego „końca historii”, nad którym unosiła się „gruba kreska” oraz hasło Aleksandra Kwaśniewskiego z kampanii prezydenckiej „Wybierzmy przyszłość”. To lata zaniedbań w kształtowaniu polskiej pamięci historycznej, poczucia patriotyzmu, tożsamości zbiorowej i skupienia uwagi wyłącznie na wprowadzaniu mechanizmów oraz instytucji demokracji liberalnej. „Politycy – jak pisali Dariusz Gawin i Paweł Kowal – koncentrowali się głównie na wskaźnikach gospodarczych, na skomplikowanych procesach transformacji. W tych warunkach polityka miała stać się sztuką uprawianą przez technokratów. Sferę symboli, sferę tożsamości, spory o wartości, określano jako «tematy zastępcze», hasła retoryczne używane przez demagogów i populistów” 121. W podobnym duchu wypowiadał się Dariusz Karłowicz, wskazując, iż w latach dziewięćdziesiątych polityka „miała być neutralna i specjalistyczna”, popularność zyskała „kategoria eksperta”, unikano natomiast „zarówno retoryki, jak i argumentacji, która mogłaby się odwoływać do takich pojęć, jak historia, ojczyzna, sprawiedliwość, obowiązek czy poświęcenie” 122. Dla Zdzisława Krasnodębskiego sprawa była równie jasna: „Ideologia polskiego liberalizmu i utopia otwartego społeczeństwa w ogóle negowały potrzebę pamięci zbiorowej i polityki historycznej państwa” 123.
57W kontekście stosunku do przeszłości narodu polskiego III RP uznano za wierną dziedziczkę Polski Ludowej, na co zwracał uwagę choćby Ryszard Legutko, pisząc, że „[o]derwanie Polaków od historii, jakie dokonało się w PRL-u, miało charakter trwały i (…) upadek komunizmu tego nie zmienił” 124. Zarzut ciągłości i kontynuacji, znajdujący się w stałym repertuarze polskiego dyskursu antykomunistycznego, był wszakże zaledwie jednym z wielu zarzutów postawionych III RP przez kreatorów nowej polityki historycznej. Ich kompleksowego przeglądu oraz krytycznej analizy dokonali między innymi Robert Traba 125, Anna Wolff-Powęska 126, Lech M. Nijakowski 127i Andrzej Kaczyński 128. Bez wątpienia głównym powodem do oskarżeń uczyniono podjętą w latach dziewięćdziesiątych próbę „przeforsowania – przynajmniej częściowej – kolektywnej amnezji” 129. Robert Kostro i Kazimierz Michał Ujazdowski wskazywali, że została wówczas dokonana „polityczna operacja odcinania przeszłości, której przeprowadzeniem z różnych powodów byli zainteresowani zarówno postkomuniści, jak i część dawnej opozycji ze środowiskiem «Gazety Wyborczej» na czele”, przy czym „próba amputowania pamięci była jednym z fundamentalnych błędów w konstrukcji III RP” 130. Marek A. Cichocki pisał zaś, że nie wypracowano wtedy „zbiorowej tożsamości historycznej”, lecz uczyniono wiele, by pamięć zbiorową „negatywnie naznaczyć” i wyrzucić „poza nawias sfery publicznej; uznać za obciążenie, a nawet zagrożenie dla demokratycznej i gospodarczej transformacji w Polsce” 131.
58Ten dokonany przez elity III RP rozbrat z przeszłością i historią był w opinii orędowników polityki historycznej podyktowany głównie niechęcią do rozliczeń z komunizmem. Mówił o tym na przykład cytowany już Marek A. Cichocki, tłumacząc, że spora część elit politycznych oraz intelektualnych nie godziła się na ten rozrachunek, ponieważ widziała w nim zagrożenie dla stabilności polskiej demokracji, choć w istocie przede wszystkim dla siebie samych z racji własnych rodowodów politycznych. Nowo powstałe „struktury polityczne i biznesowe nie poszukiwały uzasadnienia czy ugruntowania dla siebie w kolektywnej pamięci” – kontynuował Cichocki, lecz „uciekały od nich, wiedząc, że to właśnie kolektywna pamięć może je zdemaskować” 132. Innymi słowy, najbardziej zainteresowani polskim wariantem końca historii byli postkomuniści, o czym zupełnie wprost pisał choćby Grzegorz Górny, sugerując jednocześnie, że udało im się „z pomocą środowisk postsolidarnościowych przekonać spory odłam społeczeństwa, żeby historię zostawić historykom i nie mieszać jej z aktywnością publiczną” 133.
59Zdaniem animatorów polityki historycznej odejście od historii nie stanowiło bynajmniej jedynej przyczyny diagnozowanego przez nich osłabienia patriotyzmu, utraty przez Polaków świadomości historycznej, a w konsekwencji także kryzysu tożsamości narodowej czy wręcz – jak powiedział Jarosław Kaczyński – „kryzysu polonizmu” 134. Do poczucia bycia gorszymi, cierpiącymi na „głęboki kompleks niższości” 135miały się przyczynić również całe lata aplikowania Polakom „patriotyzmu krytycznego”. Już w samej jego koncepcji, ściśle zintegrowanej z wezwaniem do krzewienia „patriotyzmu afirmatywnego”, wyraźnie widać znamiona urządzenia backlashu. O tym, czym jest „patriotyzm krytyczny” i jak zgubne są jego skutki dla zbiorowej tożsamości, poczucia polskości i więzów scalających wspólnotę narodową, najdosadniej pisał Dariusz Gawin w artykule-manifeście zatytułowanym O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu 136.
60Za kontrapunkt swoich rozważań przyjął on teksty trzech polskich intelektualistów: Jana Józefa Lipskiego Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy (uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków) z 1981 roku, Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto z 1987 roku oraz Jerzego Jedlickiego Dziedzictwo i odpowiedzialność zbiorowa z z tego samego roku. Dość powiedzieć, że wszyscy trzej pisali między innym o polskim antysemityzmie, ksenofobii, nacjonalizmie, megalomanii narodowej i to oni właśnie posłużyli Dariuszowi Gawinowi za uosobienie nurtu „patriotyzmu krytycznego”, występując też jako fundatorzy groźnej polskiej wersji rewizjonizmu historycznego, „wspierającego się na stałej dyspozycji do obalania mitów narodowych, walki ze stereotypami, stałej podejrzliwości wobec jakoby z natury potencjalnie groźnej idei narodu oraz na przekonaniu o konieczności stałego rewidowania pamięci historycznej” 137.
61Zważywszy na to, że reperkusje społeczne i polityczne wybranych przez Gawina artykułów były doprawdy ograniczone, wywołane nimi dyskusje toczyły się tylko w wąskich kręgach inteligencji, dokonana przez niego egzemplifikacja tej rzekomo groźnej rewizjonistycznej orientacji może zastanawiać 138. Dlaczego sięgnął do lat osiemdziesiątych, a nie posłużył się żadnymi przykładami z czasów późniejszych, skoro w opinii zwolenników nowej polityki historycznej to właśnie po roku 1989 nastąpił zadekretowany odwrót od historii z jedynym ustępstwem na rzecz „patriotyzmu krytycznego”? 139Z jakich powodów w tekście nie pada nazwisko Jana Tomasza Grossa, choć świeżo po bezprecedensowej debacie jedwabieńskiej można przypuszczać, że dla czytelników Gawina uosobieniem „patriotyzmu krytycznego” był właśnie autor Sąsiadów? Trudno tu o jednoznaczną odpowiedź. Być może Gawin zdecydował się po prostu zaufać inteligencji, pamięci i resentymentom swoich czytelników, a już na pewno zaproponować remedium na niedawno zranioną tożsamość bez wskazywania expressis verbis na źródło referencji.
62Tak czy inaczej, to właśnie z lektury tekstów trzech polskich intelektualistów Gawin wyprowadził ogólne wnioski na temat natury „patriotyzmu krytycznego”, który nazwał protekcjonalnie „patriotyzmem bolesnej zadumy”. W jego opinii „patriotyzm krytyczny” cechuje ślepy pęd do demitologizacji przeszłości i niechęć do tego, co w narodowej historii mogłoby dostarczać powodów do dumy. Stoi on w sprzeczności z kategorią interesu narodowego, a „przez swoją niechęć do wspólnotowości okazuje w ostatecznym rozrachunku więcej miłosierdzia Innym niż Swoim” 140. Co więcej, z czasem ta postawa „heroicznego, radykalnie etycznego krytycyzmu zaczęła wychowywać coraz szersze rzesze inteligencji do krytycyzmu automatycznego, mimowolnego”. Ostatecznie, zdaniem Gawina, ten radykalny krytycyzm
stał się intelektualnym nałogiem, mentalną dyspozycją wyprzedzającą wszelkie myślenie. Już nie tylko zwalczano szkodliwe mity i fałszywe wyobrażenia, lecz z czasem atak skierowano także przeciwko każdemu zespołowi przekonań uznawanych za mity, wręcz każdemu zbiorowemu wyobrażeniu. Z ustaleń poczynionych w trakcie tych zabiegów konstruowano spoiwo nowego rodzaju – wspólnota pewników miała zostać przekształcona we wspólnotę wahań i wątpliwości; wspólnota dumy we wspólnotę wstydu. Demitologizację i krytykę narodowej tradycji i narodowej pamięci robiono namiętnie i dobrze, do tego stopnia, że niewiele już zostało z dawnego modelu zbiorowej tożsamości Polaków 141.
63Do innych, równie niebezpiecznych, lecz jeszcze bardziej zamierzchłych źródeł krytycznego myślenia o przeszłości odwoływali się również pozostali animatorzy polityki historycznej. Marek A. Cichocki przywoływał Stanisława Brzozowskiego, utrzymując, że z jego intelektualnej spuścizny najsilniej przetrwała „struktura myślenia, charakterystyczna dla inteligenta wyższość i pogarda wobec własnego narodu i jego tradycji jako zwykłego przedmiotu dziejów”142. Antoni Dudek wskazywał na Aleksandra Bocheńskiego, Antoniego Słonimskiego, a także Aleksandra Świętochowskiego, „który nie zawahał się napisać, że «tradycja jako bezwzględna zasada życia jest polipem toczącym ludzkie mózgi»”143.
64O intelektualnych korzeniach krytycznego stosunku do przeszłości, choć w innym tonie, bo przywołując na przykład stańczyków i Romana Dmowskiego, pisali Kazimierz M. Ujazdowski i Robert Kostro. W ich opinii panująca moda na „głośne łomotanie we własne piersi za antysemityzm, Jedwabne, plan Wisła, «wypędzenie»” ma jednak niewiele wspólnego ze wskazaną chlubną tradycją krytycznego myślenia, nie wyrasta bowiem „z troski o poprawę narodowej kondycji”, lecz jest pochodną „mody na «hermeneutykę podejrzeń»”, a w jeszcze większym stopniu świadczy o kompleksie niższości polskiej inteligencji, który „jest jednym z głównych rysów głębokiego kryzysu patriotyzmu” 144. Tomasz Merta postanowił natomiast wykazać, że „patriotyzm krytyczny” wyrasta też z doświadczenia „państwa totalitarnego”. „Wieloletni trening w szkole szyderców – pisał – miał najpewniej największy wpływ na tak wysoki poziom nieufności do polskiego konsensusu podstawowego, który traktowano jako naturalne środowisko rozwojowe dla megalomanii narodowej i nacjonalizmu”. W efekcie, zdaniem Merty, w latach dziewięćdziesiątych powstał w Polsce taki projekt polityki historycznej, który odwrotnie do czasów Solidarności nie miał służyć przywracaniu narodowych mitów, lecz ich demaskowaniu i kompromitacji. „Historia «krytyczna» zajęła miejsce historii «bohaterskiej», którą uznano za zupełnie już bezużyteczne świadectwo szkodliwej naiwności poprzednich pokoleń” 145.
65Taki punkt widzenia podzielało wielu publicystów. Na przykład Bronisław Wildstein twierdził, że III RP miała swoją własną politykę historyczną, która mieściła się „w XX-wiecznych koncepcjach demitologizacji czy dekonstrukcji” i polegała na zakwestionowaniu „wszystkich heroicznych punktów odniesienia naszych dziejów”, tworząc „polski kompleks niższości” 146. Mocą sprawowanego urzędu narrację taką legitymizował ówczesny prezes IPN Janusz Kurtyka, mówiąc choćby o tym, że duma z narodowego dziedzictwa historycznego była zwalczana „przez niektóre ośrodki opiniotwórcze w ciągu ostatnich piętnastu lat”, tudzież w ogóle „starano się nie dopuścić” do jej pojawienia i odczuwania 147.
66Wszystkie te rozpoznania, na mocy których dekada lat dziewięćdziesiątych to niekończące się pasmo rozrachunków z narodową mitologią i dyskursywnego rozbioru polskości, brzmią enigmatycznie, stronią od konkretów, opierają się na chwytliwych hasłach, odwołują do resentymentów. Ich rzeczywiste uzasadnienie jest więc co najmniej wątpliwe. W ramach projektu nowej polityki historycznej pozwoliły jednak publicznie obwieścić konieczność zdecydowanej reorientacji w sposobie eksplorowania dziedzictwa przeszłości, zadekretować nadejście czasów propagowania „pozytywnej wizji dziejów Polski”, a zatem tego, „z czego rzeczywiście jesteśmy i możemy być dumni” 148. Wraz z pojęciem „patriotyzmu afirmatywnego” zaproponowano bowiem taki stosunek do przeszłości, który został podporządkowany czerpaniu z niej tego, co pozytywne, chlubne, a tym samym budujące poczucie wspólnoty narodowej. „Konstytutywny dla tradycji wybór z pewnością narusza równowagę między tym, co w przeszłości dobre, i tym, co wstydliwe – pisał Tomasz Merta. – (…) oceniany jest nie ze zgodności z zasadami warsztatu pracy historyka, ale ze zdolności do organizowania wspólnoty. W tym sensie doświadczenia pozytywne okazują się ważniejsze od negatywnych i haniebnych, a bohaterowie od zdrajców i tchórzy. Taki ideał, wspierający się na fundamencie wspólnotowych emocji, ma ogromne znaczenie nie tylko dla spoistości społecznej, ale także dla komunikacji międzypokoleniowej (…)” 149.
67W swoim tekście wyjaśniającym potrzebę oraz zasady „patriotyzmu afirmatywnego” Tomasz Merta wspominał wprawdzie, że „historia krytyczna” wobec przeszłości również „jest uprawniona”, jeśli służy konstruowaniu „zrównoważonego obrazu przeszłości, w którym we właściwy sposób zostaną wyważone proporcje pomiędzy tym, co szlachetne, i tym, co haniebne” 150. Próżno jednak szukać w jego artykule wyjaśnień, kto i na jakiej podstawie miałby te proporcje określać. Merta sam jednak nie miał wątpliwości, iż „[n]iezależnie od tego, jak bardzo surowo oceniać polską historię w XX wieku (nie mówiąc już nawet o poprzednich stuleciach), prawdą pozostaje to, że proporcje między tym, co dobre, i tym, co złe, wypadają zdecydowanie na korzyść tej pierwszej kategorii” 151. Na sformułowane publicznie zarzuty ideologizacji historii, obrony mitów historycznych oraz selektywnego podejścia do przeszłości Tomasz Merta z Robertem Kostrą oraz Kazimierzem M. Ujazdowskim odpowiadali, wyłącznie potwierdzając obawy swoich oponentów: „Nie idzie więc o to, by uchylać się od mówienia o rzeczach niegodnych czy kontrowersyjnych, ale o to, by zachować właściwy porządek mówienia, to znaczy taki, w którym afirmacja poprzedza (ale nie wyklucza!) krytyczny osąd” 152.
68„Właściwy porządek mówienia” wymagał, by uwagę w całości skoncentrować na chlubnym dziedzictwie przeszłości, a zarazem ją odwrócić od ciemnych kart. Miał służyć przezwyciężeniu kryzysu patriotyzmu i budowie dobrego samopoczucia Polaków wokół zbioru uwznioślających wydarzeń i postaci czerpanych z narodowego imaginarium. Armia Krajowa, Katyń, „Solidarność”, Konstytucja 3 maja, „państwo bez stosów”, unia lubelska, powstanie warszawskie, Jan Paweł II, antykomunizm – oto krótka lista sugerowanych miejsc polskiej pamięci, mających zastąpić „wspólnotę wstydu” „wspólnotą dumy” 153. W takim kontekście nowa polityka historyczna, zdaniem jej orędowników, powinna być postrzegana jako wielkie „przedsięwzięcie edukacyjne” 154adresowane do Polaków i realizowane wewnątrz kraju. Przedsięwzięcie, którego podstawowy cel w opinii Jarosława Kaczyńskiego stanowiło stworzenie „wspólnego korpusu wiedzy”, ponieważ w minionych latach doszło do „kompletnego rozbicia edukacji w dziedzinach nauk humanistycznych”, a „popularne i głęboko zakorzenione” przeświadczenia „przynoszą straszliwe szkody” 155.
69U podstaw wdrożenia nowej polityki historycznej leżało jednak zarazem przekonanie o palącej potrzebie jej prowadzenia przez państwo także na arenie międzynarodowej, głównie w związku z postrzeganymi jako niebezpieczne dla Polski tendencjami rewizjonistycznymi w Niemczech. Ich egzemplifikację stanowiła propozycja powstania Centrum przeciw Wypędzeniom, działalność Eriki Steinbach i Powiernictwa Pruskiego, tak również oceniano podnoszoną w publicznych dyskusjach w RFN kwestię własnych ofiar wojny. Bynajmniej zresztą nie chodziło wyłącznie o Niemcy. Optując za koniecznością prowadzenia aktywnej polityki historycznej skierowanej na zewnątrz, Kazimierz M. Ujazdowski przestrzegał, że jeśli Polacy sami nie opowiedzą Europie i światu własnej historii, zrobią to za nas inni: „W Niemczech powstanie Centrum przeciw Wypędzeniom. Wycieczki z Izraela będą wciąż jeździły prosto do Auschwitz, bez szans, by dowiedzieć się czegokolwiek na temat historii Polski, a także setek lat współżycia Polaków i Żydów. W nowym muzeum historycznym w Rosji pokażą, jak nas wyzwalali 17 września” 156.
70Ważnym argumentem przemawiającym za bezzwłocznym podjęciem zewnętrznej polityki historycznej uczyniono też niewiedzę świata o najnowszej historii Polski. Dowodzić tego miało przede wszystkim nazywanie Auschwitz polskim obozem koncentracyjnym, mylenie powstania w getcie warszawskim z powstaniem warszawskim czy wreszcie nieświadomość roli Polaków w obaleniu komunizmu, przysłoniętej zburzeniem muru berlińskiego jako symbolem organizującym międzynarodowe myślenie. Bez wątpienia jednak, na co zwraca uwagę Anna Wolff-Powęska, sam koncept zewnętrznej polityki historycznej oraz intensywność poświęconej mu publicznej dyskusji pozostawały w ścisłym związku z debatą jedwabieńską157. Ujawnienie polskiego współudziału w Zagładzie dało zatem asumpt do podjęcia oraz zintensyfikowania działań w imię obrony dobrego imienia narodu. Polityka historyczna adresowana do świata od początku była zresztą pomyślana jako polityka wizerunkowa dyktowana potrzebą budowania pozytywnego obrazu Polski i dawania odporu narracjom uznanym za krzywdzące. W wywiadzie dla pisma „Pressje” mówił o tym wszystkim Wojciech Roszkowski, twierdząc, że „w świecie stykamy się przede wszystkim z ogromną ignorancją i zafałszowaniem polskiej historii. Wyolbrzymia się tam autentyczne problemy i cienie naszej przeszłości, kompletnie przemilczając to, co było w Polsce pozytywne. Wydaje mi się zatem, że podstawowym celem polskiej polityki historycznej powinno być przede wszystkim informowanie, wypełnianie luk w wiedzy czy odkłamywanie wadliwych stereotypów na temat polskiej historii” 158. Wątek Jedwabnego i Jana Tomasza Grossa pojawił się już w kolejnym pytaniu, a wówczas Roszkowski oznajmił: „Jan Gross zrobił rzecz fatalną. Mianowicie potraktował on sprawę Jedwabnego pars pro toto, czyli odpowiedzialność za mord tam dokonany rozciągnął na wszystkich Polaków. Teraz dzięki temu historykowi my, wszyscy Polacy, mamy się wstydzić za garstkę ludzi, która dokonała tego okropnego czynu” 159.
71Najwyraźniej w analogiczny do Roszkowskiego sposób sens i funkcje skierowanej na zewnątrz polityki historycznej rozumiał także prezes PiS Jarosław Kaczyński, który opierając się na przekonaniu o trwającej „zmasowanej dezinformacji na temat Polski i Polaków”, wyrażał potrzebę zręcznie przeprowadzonej „wielkiej akcji informacyjnej”, „akcji wyjaśniającej” oraz promującej „nasz kraj i nasze osiągnięcia” 160. Kaczyński nie odniósł się wprawdzie bezpośrednio do Jedwabnego, ale wyprzedzająco powiedział, jaką „zmasowaną dezinformację” ma na myśli. Za przykład, jedyny zresztą, posłużyły mu pojawiające się w USA i Europie oskarżenia Polaków o współudział w zagładzie Żydów oraz opinie mówiące „obok niemieckiej również o polskiej winie za Holokaust” 161. O tym zaś, że Zagłada to po prostu nie jest polska sprawa, mówił wprost Jan Żaryn podczas dyskusji polskich i niemieckich historyków, która odbyła się 22 czerwca 2006 roku w Warszawie i dotyczyła polityki historycznej w obu sąsiadujących krajach. Jego słowa stanowią dobitny przykład cynicznego „wymazywania” i negacjonizmu historycznego zarazem: „Uwiarygodnienie się polskich historyków nie zależy od stosunku do Holocaustu. To nie jest nasz problem, to nie było nasze doświadczenie, my nie mordowaliśmy Żydów. My mamy inne priorytety” 162.
72Podczas poświęconej polityce historycznej dyskusji, w której z ust Jarosława Kaczyńskiego padły cytowane słowa, wtórował mu Jan Maria Rokita, przewodniczący Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej 163. Ten zgodny i wzajemnie się uzupełniający dwugłos partyjnych liderów nie był przypadkiem. Wokół konieczności prowadzenia polityki historycznej oraz tego, co miało stanowić jej istotę, pomiędzy PiS i PO panował raczej ponadpartyjny konsensus. Tak było zarówno przed wyborami w 2005 roku, jak i po nich, kiedy o mały włos nie doszło do powstania wspólnej koalicji rządzącej Polską. Zgoda co do aktywnego zaangażowania państwa w prowadzenie polityki historycznej oraz jej ogólnego kształtu nakreślonego przez zaplecze intelektualne PiS przetrwała nawet wtedy, gdy polityczne drogi tych dwóch partii już się rozeszły. Chcąc się o tym porozumieniu ponad podziałami przekonać, wystarczy się wczytać w publiczne wypowiedzi choćby Donalda Tuska 164, Bogdana Zdrojewskiego 165czy Bogusława Sonika. Zwłaszcza ten ostatni, eurodeputowany z rekomendacji PO, nadzwyczaj dobrze przyswoił sobie treść manifestów programowych luminarzy nowej polityki historycznej z krakowskiego Ośrodka Myśli Politycznej.
73W wywiadzie, którego udzielił dla „Pisma Członków i Sympatyków Platformy Obywatelskiej w Małopolsce” mówił między innymi o tym, że pojawienie się „kwestii polityki historycznej” uważa za „pozytywne zjawisko”, gdyż w obecnej sytuacji „należy odważnie walczyć o to, co dla nas najważniejsze, a mianowicie o należyte miejsce w historii i w świadomości europejskiej”; „uprawianie polityki historycznej jest równoznaczne z przekazywaniem prawdy historycznej z naszego punktu widzenia, a więc powinno być wpisane jako priorytet działań zagranicznych”; „[d]oktryna «grubej kreski» po 1989 roku ostatecznie uniemożliwiła rozliczenie się z reżimem komunistycznym, a cały proces dekomunizacji omijał temat zaszłości historycznych”; „[o]statnie wydarzenia uświadomiły nam potrzebę promowania naszej wizji wydarzeń historycznych, naszego punktu odniesienia do historii”. Tymi zaś, którzy ponoszą odpowiedzialność za pogarszanie wizerunku naszej historii, są głównie zagraniczni politycy, lecz „swój «wkład» w zafałszowywanie historii mają też zachodnie media, które często w nieświadomy sposób deprecjonują znaczenie polskiego punktu widzenia na arenie międzynarodowej” 166.
74Obszerne wypisy z wywiadu Bogusława Sonika dobitnie pokazują, że Jan Żaryn nie mylił się, twierdząc, iż przy wszystkich rozbieżnościach między PiS i PO, które ujawniły się po wyborach z 2005 roku, w „sferze historycznej” wciąż pozostawały one sobie bliskie. W podobny sposób wpisywały historię w dyskurs bieżącej polityki oraz analogicznie pojmowały cele i zadania polityki historycznej167. Z perspektywy czasu pisał o tym również Dariusz Gawin. Bez wątpienia rację ma zatem Anna Wolff-Powęska, którą wnikliwa analiza sporów o nową politykę historyczną doprowadziła do konkluzji, że za „publicystyczno-naukową awangardą polityki historycznej stoją wszyscy liderzy rządzących i liczących się w Polsce partii politycznych” 168. Żadna z nich w sposób tak jednoznaczny i dosłowny nie wpisała jednak polityki historycznej do swojego programu 169, jak zrobił to PiS na krótko przed wyborami z 2005 roku 170.
75W programie tym, zatytułowanym „IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwość dla wszystkich”, zapowiadano prowadzenie „przemyślanej i skutecznej” polityki historycznej zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Ta pierwsza miała oznaczać troskę o jakość edukacji historycznej w szkołach i mediach, wsparcie programów badawczych i edukacyjnych, wysiłki na rzecz upamiętniania dziejów państwa i narodu, a także podtrzymywanie ich „żywej obecności w świadomości obywateli”. W wypadku zewnętrznej polityki historycznej wskazywano na konieczność podjęcia działań mających na celu popularyzowanie poza granicami kraju „szczególnie istotnych faktów z naszych dziejów”. „Polska – zapisano w programie – odegrała wyjątkową rolę w XX-wiecznej historii zmagań ze zbrodniczymi systemami totalitarnymi. Tymczasem obecnie mamy do czynienia z próbami relatywizacji odpowiedzialności za wywołanie II wojny światowej i zbrodnie popełnione w czasie jej trwania” 171. Temat polityki historycznej pojawił się również w Koalicyjnej Deklaracji Programowej (PiS, Samoobrona, LPR), w której zapowiadano między innymi realizację programu „Patriotyzm Jutra”, utworzenie Muzeum Historii Polski oraz powołanie do życia Narodowego Instytutu Wychowania 172.
76Trudno oczywiście w miarodajny i jednoznaczny sposób odpowiedzieć na pytanie, w jakiej merze zapowiedź realizacji nowej polityki historycznej zadecydowała o poparciu wyrażonym dla PiS w wyborach z 2005 roku. Badania politologiczne nie przynoszą na nie odpowiedzi. Od momentu powstania partia ta głosiła, że w centrum myślenia politycznego musi się znajdować „Naród polski”, postulowała „szerzenie postaw patriotycznych”, krytycznie oceniała polską edukację pod kątem efektów kształcenia w zakresie poczucia przynależności narodowej i diagnozowała „kryzys patriotyzmu i polonizmu” 173. Po Jedwabnem wpisanie na sztandary wyborcze polityki historycznej z jej obietnicą zwrotu w kierunku „patriotyzmu afirmatywnego” i zapowiedzią obrony dobrego imienia Polski na arenie międzynarodowej nie mogło pozostać bez znaczenia dla części elektoratu. Poczucie urażonej dumy narodowej, zranionej tożsamości oraz niezgoda na publiczne przypominanie trudnej przeszłości („samobiczowanie”) znalazły polityczną reprezentację. W takim kontekście na wybory z roku 2005 można spojrzeć jako na rodzimy wariant głosowania reakcyjnego – backlash vote 174.
77Terminem tym, najogólniej rzecz ujmując, opisywano w USA przyczyny poparcia wyborców dla konserwatystów, które miało swoje źródła w budzących niepokój procesach równouprawnieniu kobiet, Afroamerykanów i innych mniejszości etnicznych, postrzeganych choćby jako zagrożenie dla własnej pozycji społecznej. W konserwatystach pokładano zatem nadzieję powrotu do minionych czasów, dawnego porządku, hierarchii i wartości 175. Przekładając ten fenomen społeczny na polskie realia, można powiedzieć, że głosujący na PiS opowiedzieli się między innymi za powrotem do Polski sprzed Grossa. Wyrazili swoją niezgodę na publiczne rozrachunki z polskim współudziałem w Zagładzie oraz innymi przypadkami występowania w rolach sprawców czyjegoś cierpienia i zadeklarowali poparcie dla porządku, w którego ramach miejsce Polaków w historii określał wyłącznie status ofiar i bohaterów. Innymi słowy, ta ściśle związana z debatą jedwabieńską rewizja mitów narodowych spotęgowała „zbiorowy odruch szukania bezpiecznego schronienia dla zagrożonej tożsamości pod komfortowym psychologicznie «dachem» swojskich wyobrażeń”. Kontynuując rozważania, autor cytowanej konstatacji, Edmund Dmitrów, zauważał, że w zaistniałej sytuacji „idea afirmacji narodowej historii, przyświecająca nowej polityce historycznej po 2005 roku, mogła wzbudzić nadzieję zaspokojenia psychologicznych potrzeb” i „przywrócenia poczucia bezpieczeństwa” 176. Mogła zatem uwieść urażonych patriotów i wszystkich innych, dla których obrona dotychczasowego wariantu polskiej tożsamości stanowiła cel sam w sobie.
78Wpisanie polityki historycznej do programu zwycięskiej partii, uczynienie z niej tematu dyskusji publicznej nie może być oczywiście rozpatrywane w oderwaniu od samej ideologicznej koncepcji IV RP 177, postulowanej i realizowanej przez PiS rewolucji moralnej, przywrócenia właściwej hierarchii wartości oraz zmiany reguł funkcjonowania państwa. W tym sensie polityka historyczna stała się jedną z zasad konstytuujących nowy porządek, a jej treść określiła i zdeterminowała wiele „kompleksów dyskursywnych IV RP” 178. Czołowi twórcy i orędownicy nowej polityki historycznej, w myśl wkomponowanej w nią idei pragmatycznego etatyzmu, zajęli po wyborach 2005 roku kluczowe stanowiska w instytucjach państwowych odpowiedzialnych za kształtowanie pamięci.
79Na dyskusje wokół polityki historycznej prowadzone w latach 2001–2008 można także spojrzeć jako proces budowania swoistego słownika backlashu. „Wspólnota wstydu”, „pedagogika wstydu”, „polityka wstydu”, „patriotyzm krytyczny”, „patriotyzm afirmatywny”, „historia krytyczna” – oto najbardziej znamienne przykłady. „Pedagogika wstydu” i „patriotyzm krytyczny” to zresztą określenia tożsame, eufemizmy służące ucieczce od rozrachunków z przeszłością, w których współudział Polaków w Zagładzie zajmuje centralną pozycję. Decyzja o wyborze jednego z nich wynika natomiast chyba tylko z subtelności użytkowników języka. Po Jedwabnem te i inne słowa już na stałe wpisane zostały do oficjalnego i potocznego wokabularza. „Pedagogika wstydu” stała się szczególnie preferowaną kategorią opisową w tekstach historyka Andrzeja Nowaka 179, licznych publicystów, choć również prezydent RP Andrzej Duda najwyraźniej za taką ją uważa. W wywiadzie udzielonym dla TVP Historia z okazji dziesięciolecia istnienia tego kanału mówił, że do czasu powołania Lecha Kaczyńskiego na stanowisko głowy państwa „to była jakaś pedagogika wstydu” 180. Słowa te stanowią jednak nie tylko dowód głębokiego zakorzenienia i kontynuacji wypracowanych tam i wtedy praktyk językowych. Wybór Andrzeja Dudy na prezydenta oraz wygrana PiS w wyborach parlamentarnych w 2015 roku to także moment rozpoczęcia zdecydowanie bardziej radykalnej odsłony backlashu. Ten zaś postępował przez wszystkie kolejne lata od czasu debaty jedwabieńskiej i wypracowywania zasad oraz funkcji nowej polityki historycznej. Jego „pośredników” z różnych stron systematycznie przybywało, a kolejne przetasowania polityczne w żaden sposób nie zatrzymały jego biegu.
Mapa backlashu
80Podczas dyskusji „Temat żydowski a współczesna polska polityka historyczna” z maja 2006 roku Zbigniew Gluza wyraził opinię, że wraz z zainicjowaniem polityki historycznej prowadzonej przez państwo „temat żydowski właściwie przestał istnieć”. „Tak jakby ta polityka historyczna – kontynuował – miała na celu wyeliminowanie go, jakby miała odwrócić to wrażenie debaty jedwabieńskiej. Wydaje mi się to dosyć groźne” 181. W wywiadzie udzielonym na początku 2007 roku dla „Gazety Wyborczej” zauważył natomiast, że po debacie jedwabieńskiej przestały się sprzedawać książki o Zagładzie i historii Żydów, a zatem „Polacy odwrócili się od tematu” 182. Z tą subiektywną opinią historyka i zarazem redaktora naczelnego wydawnictwa Ośrodka Karta można oczywiście polemizować, lecz poczynione przez niego obserwacje nie są bezpodstawne. Nawet gołym okiem widać bowiem wyraźnie, że temat współudziału Polaków w Zagładzie i polskich zbrodni na Żydach na pewien czas znika z przestrzeni dyskursu publicznego. Jego nieobecność można odczytywać jako jeden z wyróżnionych przez Connertona rodzajów zapomnienia w postaci „ciszy upokorzenia” albo, co wydaje się jeszcze bardziej adekwatne, przejaw strategii wypierania z pamięci w formie milczenia sprawców, o którym pisała Aleida Assmann.
81Cisza i milczenie zostały jednak przerwane publikacją kolejnej książki Jana Tomasza Grossa, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści. Od tego momentu temat ten będzie cyklicznie powracał, choćby przy okazji Złotych żniw” Grossów, premiery filmu Pokłosie Władysława Pasikowskiego, przyznaniu Oscara dla Idy Pawła Pawlikowskiego oraz innych drobniejszych faktów, różnych wypowiedzi i okoliczności skupiających na krótki czas uwagę opinii publicznej. Wszystkie te zdarzenia dyskursywne pozwoliły się przekonać, jak w praktyce działają różne urządzenia backlashu. Na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza te spośród nich, które zostały zastosowane „z urzędu” i wyraźnie opatrzono je pieczęcią władzy świeckiej lub/i kościelnej bądź tylko udzieloną legitymizacją. Niełatwe zadanie nakreślenia pewnej mapy backlashu warto rozpocząć właśnie od tych najbardziej wyrazistych działań instytucjonalnych, podjętych w kontekście kolejnej książki Grossa.
82Strach został opublikowany w 2008 roku przez katolickie wydawnictwo Znak. Na stronach swojej nowej książki Jan Tomasz Gross opowiedział o fali powojennej antysemickiej przemocy znaczonej pogromami i morderstwami Żydów, którym udało się przetrwać Zagładę, a wywołana nią debata została dotychczas poddana kilku wnikliwym analizom. To właśnie w odpowiedzi na polską edycję Strachu Instytut Pamięci Narodowej zdecydował się na publikację „antygrossowego wunderwaffe” 183w postaci monografii Marka Jana Chodakiewicza zatytułowanej Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947 184. Wydana pod auspicjami państwowej instytucji książka ukazała się niemal równocześnie z pracą Grossa i rekomendowana była jako rzetelna kontrpropozycja oraz przeciwwaga dla nierzetelnego Strachu. Jako wiarygodne, pełne niuansów i świetnie udokumentowane studium, którego walory zachwalał w przedmowie Wojciech Roszkowski i o którego zaletach mówiła zamieszczona na okładce adnotacja 185. Przede wszystkim jednak apologetyczną reklamą książki Chodakiewicza oraz obroną przed jej krytykami zajęli się historycy związani z IPN. Prezes Janusz Kurtyka rekomendował ją w wywiadzie dla „Super Expressu”, zapewniając, że jest ona „merytorycznie bardzo dobra”, została napisana przez „kompetentnego historyka” w zgodzie „ze stosowaną w tym zawodzie metodologią” 186. Piotr Gontarczyk pisał o Po Zagładzie jako „pracy pionierskiej”, „pracy naukowej przekazującej ogromną wiedzę faktograficzną” i będącej zupełnym przeciwieństwem Strachu Jana Tomasza Grossa, składającego się „głównie z braku wiedzy i widocznych gołym okiem manipulacji” 187. W opozycji do książki Grossa zalety książki Chodakiewicza wymieniał także Jan Żaryn, budując jej wartość na krytyce Strachu i jego autora 188. Warto też wspomnieć, że książka Marka J. Chodakiewicza miała oficjalną promocję w ośrodkach IPN w Warszawie, Krakowie, Kielcach, Gdańsku i we Wrocławiu, a sam autor dał się poznać opinii publicznej jako adwersarz Grossa już znacznie wcześniej, gdy w licznych tekstach krytykował Sąsiadów.
83Z pewnością wszystkie zabiegi promocyjne okazały się nadzwyczaj skuteczne. Na witrynach księgarń Po Zagładzie i Strach widniały obok siebie niczym dwutomowe wydawnictwo, a w serwisie aukcyjnym Allegro można je było nabyć w jednym pakiecie. Jednocześnie od samego początku funkcjonowały one nie jako dwie komplementarne prace historyczne, lecz jako wariant gry prawda/fałsz, w której arbitrem stał się IPN, uczestnikami przedstawiciele elit symbolicznych, a stawką w niej uczyniono pamięć przeszłości. O właściwym odczytaniu rządzących nią reguł najlepiej świadczą tytuły publikacji prasowych zachęcających do lektury Po Zagładzie: „Konkret kontra zaklinanie” 189, „Prawda jak gorzkie lekarstwo” 190, „Czytajcie Chodakiewicza!” 191.
84Książka Marka J. Chodakiewicza ukazała się pierwotnie w USA w 2003 roku pod tytułem After the Holocaust. Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II 192. Jej polskie wydanie nie zostało w żaden sposób zaktualizowane, a jedyną zmianą była korekta tytułu, gdyż „polsko-żydowski konflikt” zastąpiły „stosunki polsko-żydowskie”. Nadto książka Po Zagładzie, anonsowana w przedmowie przez Wojciecha Roszkowskiego jako oparta „na pracy doktorskiej obronionej ostatnio na Columbia University w Nowym Jorku” 193, co miało podkreślać jej rangę naukową, na żadnej dysertacji doktorskiej się nie opierała. Doktorat jej autora poświęcony był dziejom powiatu Janów Lubelski, o czym można się przekonać, sprawdzając dostępną w internecie listę prac doktorskich obronionych na uniwersytecie Columbia.
85O ile jednak Po Zagładzie przedstawiano częstokroć jako odpowiedź na Strach Jana Tomasza Grossa, o tyle sam Chodakiewicz wielokrotnie podkreślał, iż de facto jest odwrotnie, a zatem to książka Grossa jest odpowiedzią na jego książkę i polemiką z jej tezami. Co ciekawe, w publicznych wypowiedziach akcentował, że od dłuższego już czasu toczą z Janem Tomaszem Grossem pojedynek na książki i kilka lat wcześniej ukazała się jego własna odpowiedź na Sąsiadów 194. Nawiasem mówiąc, książka ta w piśmie naukowym „Zagłada Żydów. Studia i materiały” została zrecenzowana w dziale „Curiosa” 195. O tym, że Strach jest odpowiedzią na Po Zagładzie Chodakiewicz uparcie twierdził mimo oświadczeń Grossa, że ten nigdy jego książki nie czytał. Utrzymywał także, iż jego książkę należy uznać za „pierwszą monografię tematu”, a przed nią „ukazał się zaledwie jeden pionierski artykuł pióra Davida Engela”, który to badacz „doszedł do podobnych wniosków” 196.
86Do jakich wniosków doszedł zatem Marek Jan Chodakiewicz? Nie miejsce tu na wnikliwą recenzję jego pracy, co w sposób kompetentny i szczegółowy uczynili inni 197. Obok zawartości książki oczywiście nie sposób przejść obojętnie, lecz równie istotne jest tu także inne pytanie: dlaczego państwowa instytucja, jaką jest IPN, zdecydowała się na legitymizowanie mocą urzędowej pieczęci książki Po Zagładzie? Kluczowe wnioski Chodakiewicz zawarł już w pierwszych słowach wstępu. Wyjaśniając przyczyny powojennej przemocy wobec Żydów, stwierdził, że była ona reakcją na „działania komunistów żydowskich, którzy walczyli o wprowadzenie w Polsce rewolucyjnego ustroju marksistowsko-leninowskiego”, na „czyny żydowskich mścicieli usiłujących wymierzać pozasądową sprawiedliwość Polakom, którzy jakoby krzywdzili Żydów podczas okupacji niemieckiej” oraz „starania wielu członków społeczności żydowskiej usiłujących odzyskać własność skonfiskowaną przez hitlerowców, a następnie przejętą przez Polaków” 198. Udowodnieniu tych założeń Chodakiewicz podporządkował cały tok narracji. Innymi słowy, dowiadujemy się z jego książki, że na to, co Żydów po wojnie w Polsce spotkało, sami sobie zasłużyli. Słusznie bowiem odnotował David Engel, recenzując Po Zagładzie, iż „[r]efren tanga morderczyń z musicalu Chicago – They had it coming! [Zasłużyli sobie na to!] – odbija się echem w czasie lektury tego tomu” 199.
87Chodakiewicz poszedł zresztą kilka kroków dalej i na podstawie własnych kontrowersyjnych obliczeń stwierdził, że w latach 1944– 1947 „osoby pochodzenia żydowskiego w ramach samoobrony lub z zemsty, działając niezależnie lub we współpracy ze stalinistami, doniosły na, napadły na i obrabowały przynajmniej 7000 Polaków, niektórych z nich zabijając” 200. Jednocześnie na stronie poprzedzającej ową enuncjację można było wytłuszczonym drukiem przeczytać rekapitulację własnych badań Chodakiewicza w innej kwestii: „Podsumowując, w Polsce od lipca 1944 do stycznia 1947 r. zginęło najprawdopodobniej co najmniej 400 i co najwyżej 700 Żydów i osób pochodzenia żydowskiego” 201. Jeśli więc zważyć, jak dowodzi autor Po Zagładzie, że w dużej liczbie zginęli oni jako komuniści bądź ofiary zwyczajnych bandyckich napadów, choć i antysemickie motywacje bierze pod uwagę, to bilans polskich ofiar z rąk Żydów i żydowskich ofiar z rąk Polaków wskazuje na miażdżącą przewagę tych pierwszych. Taka konstatacja nie pozostała bez echa. Płynące zaś z niej wnioski najlepiej streszcza i odczytuje zapowiadający dyskusję tytuł na pierwszej stronie „Rzeczpospolitej”: Spór o książkę Grossa. Polacy–Żydzi: kto się kogo bał 202.
88Treść książki Marka J. Chodakiewicza nie tyle pozostaje w opozycji do ustaleń Jana Tomasza Grossa, gdyż w istocie nie stanowi dla jego książki żadnej konkurencji, ile przede wszystkim przywraca Polakom status ofiar, a z Żydów czyni sprawców. Wymazuje podniesione w Strachu problemy i usuwa z pola widzenia trudne dla Polaków pytania. Diagnozowane przez Chodakiewicza przyczyny powojennej przemocy wobec Żydów bynajmniej nie obciążają, lecz uspokajają. Bez wątpienia publikując Po Zagładzie, władze IPN zdecydowały się zasłonić tą książką Strach oraz podważyć i unieważnić ustalenia jego autora. W publikacji tej należy widzieć przygotowaną zawczasu kontrofensywę oraz urzędową legitymizację bezpiecznej i wygodnej narracji o przeszłości, a nie przejaw troski o „społeczeństwo”, które „powinno otrzymać możliwość skonfrontowania ustaleń Grossa z alternatywnym wykładem poświęconym tej samej tematyce” 203. Gdyby bowiem tak było w istocie, to należało podjąć z Grossem samodzielną polemikę, a nie czynić to za pomocą książki, w której nie ma nawet mowy o powojennych pogromach, jej autor zaś bezkrytycznie powołuje się na takich badaczy, jak Henryk Pająk, Jerzy Robert Nowak, Czesław Bartnik czy Tadeusz Bednarczyk. Pośrednio przecież i ich wywodom, zazwyczaj otwarcie antysemickim, IPN nadał publiczną prawomocność.
89Wobec Strachu backlash z urzędu dał jednak o sobie znać nie tylko w działaniach podjętych przez państwową instytucję, jaką jest IPN. Znamiennym przykładem kontruderzenia są również krytyczne wypowiedzi niektórych spośród hierarchów Kościoła katolickiego w Polsce, na przykład arcybiskupów Kazimierza Nycza, Józefa Życińskiego i Józefa Michalika 204, a przede wszystkim treść listu otwartego ks. kard. Stanisława Dziwisza do Henryka Woźniakowskiego, prezesa krakowskiego wydawnictwa Znak, w którym ukazała się książka Grossa. Metropolita krakowski pisał w nim, iż lektura Strachu napełniła go „wielkim bólem”, lecz zarazem dowiodła, „że sprawdziły się doniesienia prasowe ostrzegające przed tezami tej książki”. Tłumacząc powody napisania listu, twierdził, że nie mógł „przejść obojętnie nad tworzeniem atmosfery jakichś napięć narodowościowych w naszej Ojczyźnie na tle wybiórczych danych historycznych”. W tym kontekście powołał się na „znanego analityka i historyka” IPN Jana Żaryna, przywołując jego uwagi o nieuwzględnieniu przez Grossa powojennej rzeczywistości politycznej w Polsce. Swoje kluczowe spostrzeżenia i przesłanie kardynał zawarł w ostatnim fragmencie listu do prezesa Znaku:
Należałoby bardziej starannie patrzeć na intencje autorów książek i decydować ostrożniej o ich druku w imię większej odpowiedzialności za dobro, któremu na imię Polska. Waszym zadaniem jest krzewienie prawdy o historii, a nie budzenie demonów antypolskości i antysemityzmu jednocześnie. Wydawnictwo Wasze mogłoby wykazywać się większą uwagą w doborze lektur przedstawianych polskiemu czytelnikowi również z powodu etycznego dziedzictwa pozostawionego przez założycieli. Chrześcijańskie źródła, z których wypływa cała Wasza wydawnicza przeszłość, do tego zobowiązują 205.
90Ze słów kardynała jasno wynika, że książka Grossa nie mówi prawdy o historii, jest wybiórcza pod względem faktograficznym, a nadto stanowi lekturę, która z troski o dobro Polski w ogóle nie powinna się ukazać w wydawnictwie katolickim. Przede wszystkim jednak treść listu niesie precyzyjnie wskazane zagrożenia: Strach nie tylko wywołuje napięcia na tle narodowościowym, lecz także budzi „demony antypolskości i antysemityzmu”. Tym samym więc metropolita krakowski zrównał ze sobą te dwa ostatnie, zupełnie do siebie nieprzystające i niewspółmierne zjawiska. Najwyraźniej uznał przy tym, że problemu antysemityzmu we współczesnej Polsce nie ma, jeśli się go nie wywołuje. Bądź też odwrotnie: może i jest, ale nie należy go wywoływać, czyli leczyć milczeniem. O tym, że Strach zawiera nieuczciwe oskarżenia Polski i Polaków o „rzekomy antysemityzm”, a także o swoich przypuszczeniach, iż Grossowi chodzi o „celowe budzenie antysemityzmu, przed czym należy się bronić”, pisał również w liście na Wielki Post abp Józef Michalik 206.
91O tym, jak poważnym problemem jest w Polsce antysemityzm, metropolita krakowski mógł się przekonać osobiście, słuchając ideologa Radia Maryja i „trybuna Polski antysemickiej” Jerzego Roberta Nowaka 207. Dokładnie 9 lutego 2008 roku rozpoczęło się bowiem w Krakowie jego tournée po Polsce z pełnymi nienawiści, antysemickimi wykładami przeciwko – by posłużyć się tytułem książki Nowaka – „nowym kłamstwom Grossa” 208. W spotkaniach wzięły udział tysiące wiernych mu słuchaczy, nadto częstokroć odbywały się one nie gdzie indziej, tylko w kościołach, salach parafialnych czy seminariach duchownych 209. Spotkanie w Krakowie, inaugurujące ten ogólnopolski cykl prelekcji, odbyło się w bazylice Najświętszego Serca Pana Jezusa oo. Jezuitów i to właśnie podczas tego spotkania słuchacze mieli okazję usłyszeć z ust prowadzącego je prof. Bogusława Wolniewicza, że „Żydzi nas atakują” i „trzeba się bronić” 210. Co mówił Jerzy Robert Nowak, nie trzeba zgadywać, najważniejsze tezy zawarł bowiem w swoich artykułach w „Naszym Dzienniku” i „Niedzieli”, są także obecne w relacjach z jego spotkań, publikowanych na przykład na łamach „Gazety Wyborczej” czy „Myśli Polskiej” 211. W wywiadzie dla „Naszego Dziennika” z 17–18 maja 2008 roku chwalił się on swoimi wystąpieniami w 37 miastach, gdy na spotkaniach pojawiało się od 100 do 2000 osób i otrzymywał od nich „owacje na stojąco”, o czym pisała nawet „Gazeta Wyborcza” 212.
92Metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz nie zdecydował się jednak, by zabrać głos i ustosunkować się do treści głoszonych przez Jerzego Roberta Nowaka w sposób równie formalny i donośny, jak uczynił to listem otwartym do Henryka Woźniakowskiego w sprawie Strachu. Nie odpowiedział także na list, który skierował do niego przewodniczący nowojorskiej Ligi Przeciwko Zniesławieniom (ADL) Abraham Foxman, zaniepokojony antysemicką treścią spotkania z udziałem Jerzego Roberta Nowaka w Krakowie 213. Wobec deklarowanego niepokoju o rozbudzanie demonów antysemityzmu oraz faktu, iż tournée Nowaka rozpoczęło się w stolicy jego metropolii, milczenie to wiele znaczy. Bez wątpienia pozwala zakwestionować szczerość intencji kard. Stanisława Dziwisza i potwierdza, że u podstaw epistolarnego skarcenia wydawnictwa Znak leżały zgoła inne motywacje.
93Otóż list do Henryka Woźniakowskiego można odczytać nie tylko jako swoiste przypomnienie katolickiemu wydawnictwu jego korzeni, powinności i misji, ale zarazem recenzję Strachu. Recenzję, w której metropolita krakowski zdecydowanie opowiedział się po stronie pamięci o przeszłości symbolizowanej nazwiskiem Jana Żaryna. Na list kard. Stanisława Dziwisza można również spojrzeć jako próbę zamknięcia, a może raczej niedopuszczenia do publicznej debaty na temat treści Strachu. Wprawdzie identyfikujący się z głosem hierarchy Tomasz Terlikowski oświadczał na łamach „Rzeczpospolitej”, że uwagi skierowane do prezesa Znaku „nie miały na celu zamknięcia debaty, ale przypomnienie, na czym prawdziwy i pełny dialog powinien polegać” 214, niemniej diagnozę taką należy uznać za chybioną. Zgoła odmienny sens i cel listu po upływie miesiąca od jego upublicznienia odsłania natomiast fragment artykułu Rafała Ziemkiewicza. Nawiązując do poprzedniej książki Jana Tomasza Grossa, pisał on: „Tym razem pamflet przyjęty został spokojnie, ze świadomością jego rzeczywistej wartości – większość Polaków za swój uznała raczej pogląd kard. Stanisława Dziwisza niż autorów «Gazety Wyborczej» i o sprawie zapomniała. Od dawna już tylko ta ostatnia poświęca regularnie kilka kolumn «dyskusji» nad książką” 215.
94Nawet jeśli ucięcie dyskusji wokół Strachu nie było nadrzędnym celem metropolity krakowskiego, to treść jego listu w pełni upoważniała do wyciągnięcia wniosku, że w istocie nie ma nad czym dyskutować, a nawet nie powinno się tego robić, by nie budzić demonów. Ponadto swoim listem do prezesa wydawnictwa Znak kard. Stanisław Dziwisz dołączył do wszystkich innych dezawuujących książkę Jana Tomasza Grossa, a przede wszystkim mocą swojego autorytetu, którego źródeł nie trzeba chyba wyjaśniać, udzielił im znaczącego wsparcia.
95Backlash, choć już nie z takim zaangażowaniem instytucji świeckich oraz kościelnych, dał o sobie ponownie znać, kiedy to w marcu 2011 roku na rynku wydawniczym pojawiła się kolejna książka Jana Tomasza Grossa, napisana wspólnie z Ireną Grudzińską-Gross, zatytułowana Złote żniwa. Rzecz o tym, co działo się na obrzeżach zagłady Żydów 216. Podobnie jak Strach ukazała się w wydawnictwie Znak i również wywołała dyskusję. Wzbudziła ją zresztą na długo przed oficjalną premierą, ponieważ autorzy zdecydowali się udostępnić jej roboczą wersję znajomym historykom, socjologom i dziennikarzom, a pocztą pantoflową trafiła ona także do wielu innych osób, między innymi do ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego, który jej fragmenty upowszechniał na stronie internetowej jako treści „antypolskie”. Publiczna dyskusja nad książką rozpoczęła się zatem, zanim jeszcze pojawiła się ona w księgarniach i wszyscy zainteresowani zyskali szansę, by się z nią zapoznać. Toczyła się więc w gronie czytelników uprzywilejowanych bądź też osób formułujących swoje opinie na podstawie jej recepcji dokonywanej przez tych, którzy książkę czytali. To zaś miało niebagatelne znaczenie dla przebiegu i temperatury debaty, która wraz z datą oficjalnej premiery Złotych żniw zaczęła już wygasać.
96Trudno w kilku zdaniach dokonać streszczenia tej książki, lecz najogólniej można powiedzieć, że opowiada ona, w jaki sposób społeczność europejska, w tym głównie Polacy, skorzystali materialnie na zagładzie Żydów. Autorzy skoncentrowali uwagę na różnych sposobach przejmowania własności żydowskiej przez zwykłych ludzi w czasie wojny. Na szmalcownictwie, szantażach, grabieżach, morderstwach, jak też wzbogacaniu się kosztem Żydów trafiających do obozów zagłady przez miejscową ludność zamieszkałą w bezpośrednim otoczeniu tych ośrodków. Jeden z fragmentów książki Grossów opowiada także o procederze plądrowania byłych obozów zagłady (przede wszystkim Treblinki) i rozkopywania zbiorowych mogił w poszukiwaniu kosztowności wśród szczątków ofiar Holokaustu. To właśnie fotografia przedstawiająca ludzi najprawdopodobniej trudniących się przeszukiwaniem popiołów i zatrzymanych na gorącym uczynku stanowiła bezpośredni impuls do napisania książki. Zdjęcie to zostało zresztą po raz pierwszy opublikowane na łamach „Gazety Wyborczej” jako ilustracja tekstu zatytułowanego Gorączka złota w Treblince, mówiącego o wspomnianym procederze 217, ale wówczas nie wywołało żadnych kontrowersji i wątpliwości. Dyskusji nie wzbudził też opublikowany jeszcze wcześniej artykuł Martyny Rusiniak, również traktujący o tym problemie 218. Przeszukiwanie masowych grobów na terenie Treblinki nie było jednak dominującym wątkiem książki Grossów, lecz jedynie egzemplifikacją zjawiska przejmowania przez Polaków mienia należącego do ofiar Zagłady. W Złotych żniwach podjęli oni ponadto temat różnie motywowanych mordów na Żydach, których samozwańczo dopuścili się mieszkańcy polskiej prowincji „na obrzeżach” Holokaustu.
97Z racji poruszonej problematyki książka Grossów nie mogła zatem przejść bez echa. Zapewne jednak bardziej niż sam jej temat, mający już swoją literaturę, na której autorzy z Princeton oparli wywód, zadziałały kontrowersje i emocje, jakie nazwisko Jana Tomasza Grossa wywołuje w Polsce. Wymownie świadczy o tym fakt, że wielu spośród uczestników dyskusji konsekwentnie pomijało współautorkę Złotych żniw, wskazując jako autora wyłącznie Grossa 219. Tym razem jednak dyskusja, choć w znacznie mniejszym stopniu i poniekąd przy okazji, objęła także dwie inne niezwykle ważne publikacje traktujące o tzw. trzeciej fazie Holokaustu, w której to po zamknięciu gett i skierowaniu większości Żydów do obozów zagłady wzięła udział miejscowa ludność polskiej prowincji, tropiąc, denuncjując, a częstokroć mordując ukrywających się w okolicy Żydów. Mowa tu o monografiach Barbary Engelking 220oraz Jana Grabowskiego 221. Obie wyszły spod piór autorów związanych z interdyscyplinarnym Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, wokół którego od 2003 roku skupiają się naukowcy nadrabiający dziesięciolecia zaniedbań i zaniechań w studiach nad tą problematyką. Efekty ich wnikliwych dociekań znane są raczej wąskiemu gronu specjalistów i nie budzą szerszego zainteresowania. Żadna z prac opublikowanych pod auspicjami Centrum, choć niemal każda z nich w znaczący sposób poszerza naszą wiedzę o Zagładzie, a zwłaszcza samozwańczym udziale w niej Polaków, nie stała się przedmiotem publicznej zbiorowej refleksji. Trudno się zresztą temu dziwić, ponieważ w mediach głównego nurtu książek tych najwyraźniej się nie zauważa bądź nie nadaje im istotnego znaczenia, co w kontekście backlashu po Jedwabnem wydaje się symptomatyczne.
98Debata publiczna toczyła się więc głównie wokół książki Grossów. Kolejny raz wielu pozytywistycznie zorientowanych historyków i wtórujących im publicystów poddało krytyce metodologię autorów i dokonany przez nich dobór źródeł, co stało się już swoistym rytuałem, a Jan Tomasz Gross może zostać uznany w Polsce za badacza najbardziej wnikliwie zweryfikowanego pod względem warsztatu naukowego. Naturalnie nie każda uwaga dotycząca metodologii powinna być odczytywana jako próba unieważnienia ustaleń autorów, ale temu właśnie służyła ich zdecydowana większość. O tym, że w przeciwieństwie do wydanej przez IPN książki SB a Lech Wałęsa autorstwa Sławomira Cenckiewicza i Piotra Gontarczyka Złote żniwa „nie przeszłyby procedur recenzenckich” mówił również Łukasz Kamiński, szef Biura Edukacji Publicznej IPN, ubiegając się o funkcję prezesa tej instytucji 222. Niewykluczone, że ta krytyczna recenzja urzędnika państwowego, nawiasem mówiąc uznawanego za jednego z bardziej umiarkowanych i rozsądnych historyków IPN, pomogła mu w uzyskaniu rekomendacji ze strony Rady Intytutu i ostatecznie powołania na to stanowisko 10 czerwca 2011 roku przez Sejm RP głosami posłów/posłanek PO oraz PiS 223.
99Za szczególną strategię odrzucenia treści książki albo po prostu skierowania debaty na inne tory można uznać detaliczne analizy fotografii, wokół której Grossowie zbudowali swoją narrację. Na łamach ogólnopolskiej prasy pojawiło się kilka różnych artykułów, których autorzy podawali w wątpliwość, czy zdjęcie to rzeczywiście przedstawia ludzi rozkopujących masowe groby w poszukiwaniu złota i innych kosztowności224. Niektórzy, zdecydowanie odrzucając interpretację w ujęciu Grossów, zarzucali im wprost fałszowanie historii i „antypolonizm” 225. Ostatecznie jednak w efekcie dziennikarskich śledztw, podczas których fotografię powiększano i na różne sposoby poddawano drobiazgowej dekonstrukcji, nie udało się zakwestionować jej odczytania zaproponowanego przez badaczy z Princeton. Nie potwierdziły się żadne inne alternatywne hipotezy dotyczące czasu, miejsca wykonania, a przede wszystkim zdarzenia zapisanego na fotografii. Poza tym nawet gdyby się to udało, to treść Złotych żniw i tak nie wymagałaby znaczącej korekty, ponieważ zdjęcie wyłącznie ilustrowało opisane przez Grossów zjawisko różnych form grabieży ofiar Zagłady. Publicznie dopingowana ekshumacja przeprowadzona w Jedwabnem i wyniki tamtego „liczenia szkieletów” również nie podważyły treści i sensu Sąsiadów, choć w jej efektach pokładano przecież wielkie nadzieje.
100W debacie wokół najnowszej książki Grossów pojawiło się zresztą wiele motywów dobrze znanych z poprzednich dyskusji, jak choćby oskarżenie autorów o liczne generalizacje, a zwłaszcza nieuwzględnianie kontekstu. Ten zaś miały wyznaczać wojenna i powojenna demoralizacja, zdziczenie obyczajów, załamanie się dotychczasowego porządku, brak autorytetów, a przede wszystkim zacofanie i dojmująca bieda oraz głód na polskiej wsi. Chcąc nie chcąc, współtworząc atmosferę backlashu, pisali o tym w swoich artykułach między innymi historycy mniej lub bardziej przychylnie nastawieni wobec książki: Marcin Zaremba 226, Bożena Szaynok 227oraz Paweł Machcewicz 228. To w polemice z tym ostatnim Joanna Tokarska-Bakir odnotowała, iż „w łączeniu demoralizacji z pochodzeniem i biedą, w rozumowaniu «jest biedny, ergo kradnie i zabija», kryje się nieopisana pogarda (…). Zbrodniarze czasem rodzą się w biedzie, ale nie wszyscy biedni są zbrodniarzami. Musimy poszukać innych wyjaśnień” 229.
101Z różnych stron powtórzono także, że Gross w istocie nie jest historykiem, ale socjologiem, a jego książka nie jest rzetelną monografią, lecz marnym esejem. Nadto wielu uczestników dyskusji, choć w różnych kontekstach, podkreślało, że jego praca nie wnosi niczego nowego, a on sam bazuje na badaniach przeprowadzonych przez innych naukowców, bo sam takowych nie prowadzi. Byli jednak i tacy uczestnicy debaty, którzy treść i wymowę Złotych żniw tłumaczyli pochodzeniem i osobistymi doświadczeniami autora. Dokonywali jego judaizacji, amerykanizacji i poddawali domorosłej psychoanalizie. Dość wspomnieć, iż związany z Instytutem Pamięci Narodowej historyk Jan Żaryn wskazywał, że wszystkie książki Grossa „wpisują się w pewien nurt literatury i historiografii żydowskiej (głównie wspomnieniowej, lecz także badawczej) przesiąkniętej głęboką niechęcią do Polski i Polaków” 230. Władysław Bartoszewski podkreślał natomiast, że Gross jest bardziej socjologiem niż historykiem, „jako pisarz jest dziś bardziej amerykański niż polski”, a przede wszystkim wyrastał w określonym środowisku i zna opowieści swojej matki, której pierwszy mąż został zamordowany w efekcie denuncjacji przez polskiego sąsiada. To zaś w opinii Bartoszewskiego musiało wywołać w nim „wielkie obciążenie psychiczne, podobnie jak doświadczenie antysemityzmu w roku 1968, gdy był młodym studentem” 231.
102Analogicznie jak przy okazji dyskusji wokół Strachu, niektórzy spośród uczestników debaty wyrażali także dość faryzejską troskę o to, czy przypadkiem publikacja Złotych żniw nie wywoła antysemityzmu. Obawy takie formułował między innymi Władysław Bartoszewski na łamach „Gościa Niedzielnego” 232, a w „Rzeczpospolitej” Danuta Skóra, dyrektorka wydawnictwa Znak 233. W jaki sposób i dlaczego książka Grossów miałaby ów antysemityzm wywoływać? Tego już nie precyzowali. Pewne jest natomiast, że każda publikacja bądź inne zdarzenie dyskursywne związane ze współudziałem Polaków w Zagładzie czy też powojenną przemocą wobec Żydów każdorazowo pozwala się przekonać o jego istnieniu, a samym antysemitom przeliczyć swoje szeregi. Powtarzająca się w dyskusjach nad publikacjami Grossa figura retoryczna, którą umownie można nazwać „troską o niewywoływanie antysemityzmu”, powinna chyba być odczytana jako apel o niepodsuwanie Polakom lustra.
103Poza wypowiedziami uczestników debaty wokół Złotych żniw, którzy piastując różne publiczne funkcje, unieważniali oraz deprecjonowali wartość poznawczą i przesłanie książki, zdecydowanie najbardziej znamiennym przykładem backlashu w jego zinstytucjonalizowanej postaci była reakcja kierownictwa wydawnictwa Znak. Podczas zorganizowanej w Krakowie konferencji prasowej jego dyrektorka Danuta Skóra uznała książkę Grossów za „tendencyjną”, szkodliwą, źle napisaną, pełną metodologicznych uchybień, „krzywdzącą wiele osób” i publicznie przeprosiła czytelników za jej publikację. Swoje zarzuty wobec Złotych żniw rozwijała i tłumaczyła motywy tych nieoczekiwanych przeprosin w wywiadzie opublikowanym na łamach „Rzeczpospolitej”, nie szczędząc autorom gorzkich słów 234. Tytułem zadośćuczynienia prezes zarządu wydawnictwa Znak Henryk Woźniakowski podjął decyzję o przekazaniu wszystkich dochodów ze sprzedaży książki Grossów na cele charytatywne. Tym samym wydawca Złotych żniw nie tylko ugiął się pod presją opinii publicznej (mierzoną choćby liczbą maili do Znaku czy wymownym napisem „Zgrossa!” na bramie oficyny w siedzibie wydawnictwa) i naporem krytyków, lecz także w sposób jednoznaczny do nich dołączył. Rezygnując z zysku na „krzywdzącej” książce i zarazem odcinając się w ten sposób od swoich autorów, wysłał czytelny sygnał do wszystkich urażonych, których obawy wyłącznie potwierdził, resentymenty zaś zapewne wzmocnił.
104Wnikliwa analiza wszystkich debat publicznych, które dotychczas odbyły się w Polsce wokół książek Jana Tomasza Grossa wraz z tą ostatnią, napisaną wespół z Ireną Grudzińską-Gross, doprowadziła Magdalenę Nowicką-Franczak do ciekawej obserwacji. Badaczka odnotowuje:
Po wygaśnięciu sporów w mediach problematyka, którą Gross porusza w książkach, jest słabo obecna w głównym nurcie debaty publicznej (…). Zamiast tego punkt ciężkości debat historycznych przenoszony jest na rozliczanie komunizmu i upamiętnianie powojennego antykomunizmu, a fenomenem ostatnich lat staje się kult „żołnierzy wyklętych”. Wraca gloryfikująca narracja o postawach czasu wojny, wracają afirmujące polską przeszłość głosy z zewnątrz 235.
105Można oczywiście postawić pytanie, w jakiej mierze te wspomniane przez Magdalenę Nowicką-Franczak tematy rzeczywiście „wracają”, a w jakiej są one po prostu stale obecne, choć bez wątpienia od czasu debaty jedwabieńskiej coraz intensywniej wykorzystywane i eksponowane. Doskonale obsługują bowiem „patriotyzm afirmatywny”, odwracając uwagę od współudziału Polaków w Zagładzie i koncentrując ją na bohaterstwie, cierpieniu, ofierze, chwale i zasługach. Rozrachunki z komunizmem pełnią zaś w jego strukturze znaczącą funkcję, skoro sam antykomunizm uznawany jest dziś w Polsce za fundament zbiorowej tożsamości i od dawna działa niczym marker identyfikacji ideowej, społecznej i politycznej. Natomiast kult „żołnierzy wyklętych” istotnie nabrał zdecydowanego impetu w ciągu ostatnich lat i stając się wszechobecnym fenomenem społecznym, z całą swą siłą oddziaływania należy do urządzeń backlashu.
106Odtwarzając jego genealogię, historyk Rafał Wnuk zwraca uwagę, że samo pojęcie „żołnierzy wyklętych” zostało ukute w środowisku Ligii Republikańskiej na potrzeby organizowanej w 1993 roku wystawy „«Żołnierze wyklęci». Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.”. Jego upowszechnienie przyniosła jednak dopiero książka autorstwa Jerzego Ślaskiego pod takim właśnie tytułem, która ukazała się w 1996 roku. Rafał Wnuk odnotowuje także, że zaniedbany temat antykomunistycznego oporu w latach 1944–1956 został po przełomie politycznym podjęty przez historyków skupionych wokół prof. Tomasza Strzembosza w ramach prowadzonego przez niego domowego seminarium doktoranckiego236. (Warto przypomnieć, że to właśnie Strzembosz był jednym z głównych adwersarzy i krytyków Grossa podczas debaty jedwabieńskiej). Wraz z powołaniem do życia IPN wielu spośród nich uzyskało tam zatrudnienie i możliwość kontynuacji studiów nad antykomunistycznym podziemiem, których efektem stał się między innymi wydany w roku 2007 Atlas podziemia niepodległościowego 1944–1956 237. Od tego momentu kult „żołnierzy wyklętych” rozpoczął się na dobre przy zdecydowanym wsparciu ze strony publicystów i polityków prawicy, choć oczywiście nie tylko. Do jego oficjalnego uprawomocnienia doszło wraz z ustanowieniem w 2011 roku przez Sejm RP 1 marca Narodowym Dniem Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. Z pomysłem takim wystąpiły różne organizacje kombatanckie, a inicjatywę ustawodawczą wprowadzenia do kalendarza nowego święta podjął prezydent Lech Kaczyński. Po jego śmierci w katastrofie smoleńskiej projekt ten podtrzymał Bronisław Komorowski, a ostatecznie sejm – zdominowany wówczas przez definiującą się jako partia liberalna i centrowa Platformę Obywatelską – przegłosował go niemal jednogłośnie. Ustawę podpisał prezydent RP Bronisław Komorowski 238.
107Obecnie kult „żołnierzy wyklętych” jest celebrowany i podtrzymywany na różne sposoby jak Polska długa i szeroka. Łączy pokolenia Polaków, przedstawicieli odmiennych grup społecznych, kibiców wrogich sobie klubów piłkarskich, przekracza podziały klasowe i polityczne, ma się dobrze we wsiach, w małych miastach i stolicach województw. Rozmaitych inicjatyw, wydawnictw, spotkań, konferencji, szkolnych akademii, rekonstrukcji historycznych upamiętniających „wyklętych” – tych oddolnych i spontanicznych oraz centralnie zarządzanych – nie sposób już liczyć. Poświęconymi im muralami, nazwami ulic, placami, skwerami, rondami, pomnikami, tablicami, szkołami tętni dziś polska ikonosfera. Multidyskursywny kult „żołnierzy wyklętych” wszechstronnie obsługuje przemysł kulturowy, by nie powiedzieć, że on sam stał się po prostu takim przemysłem. Odzież z podobiznami bohaterów antykomunistycznego podziemia, napisem „Narodowe Siły Zbrojne”, symbolem Związku Jaszczurczego etc. można nabyć nie tylko w sklepach z patriotyczną odzieżą czy za pośrednictwem licznych w internecie skrajnie prawicowych portali, lecz także w galeriach handlowych. To właśnie z t-shirtami gloryfikującymi „wyklętych” nie rozstawał się Paweł Kukiz podczas wyborów prezydenckich i parlamentarnych, co stanowiło czytelny kod porozumiewawczy adresowany niekoniecznie tylko do środowisk związanych z ruchem narodowym. „Zagończyk”, „Inka”, „Bury”, „Łupaszka”, generał „Nil” i inni stali się mieszkańcami wyobraźni młodych Polaków również dzięki włączeniu się w kult „żołnierzy wyklętych” popularnych wykonawców muzycznych, zwłaszcza tych ze sceny rapowej, choć nie tylko. „Wyklęci” to także bohaterowie licznych komiksów i filmów fabularnych.
108Przykładów i artefaktów tego szczególnie żywotnego dziś w Polsce kultu jest bez wątpienia znacznie więcej. Niewątpliwie ma on też swoich „kapłanów”, honorowanych tzw. pierścieniami „Inki”, przyznawanymi za zasługi w krzewieniu pamięci o „żołnierzach wyklętych” przez kapitułę, na której czele stoi metropolita gdański abp Sławoj Leszek Głódź. Wszystkie te pierścienie są numerowane i opatrzone wygrawerowanym napisem „Tak trzeba”, nawiązującym do treści ostatniego więziennego grypsu Danuty Siedzikówny „Inki”, w którym pisała ona: „Powiedzcie mojej babci, że zachowałam się, jak trzeba”. Wśród osób, które dotychczas pierścień taki otrzymały, znajdują się m.in. prezydent RP Andrzej Duda (otrzymał egzemplarz z numerem pierwszym), premier Beata Szydło, prezes IPN Jarosław Szarek, przewodniczący NSZZ „Solidarność” Piotr Duda oraz redaktor naczelny „Gazety Polskiej” Tomasz Sakiewicz 239. Już choćby na podstawie tej listy widać wyraźnie, że kult „żołnierzy wyklętych” ma charakter ogólnopaństwowy i cieszy się urzędową legitymizacją. Łączy prezydenta RP z niegdyś antysystemową sceną rapową, środowiskami kibiców, historykami z IPN, oddanymi sprawie dziennikarzami i wszystkimi innymi, którzy zajmują się jego aktywnym podtrzymywaniem lub przynajmniej na podstawie własnych przekonań podzielają wiarę w jego dogmaty.
109Z trudem natomiast do świadomości społecznej przenika wiedza, że te wrzucone do jednego worka z napisem „żołnierze wyklęci” różne formacje zbrojnego antykomunistycznego podziemia z Narodowymi Siłami Zbrojnymi na czele ponoszą odpowiedzialność za mordowanie Żydów, czystki etniczne dokonywane we wsiach białoruskich i ukraińskich. Pisali o tym historycy i historyczki, dokumentów i opracowań na ten temat nie brakuje, a wiedzy wciąż przybywa240. Ta jednak jest odrzucana bądź też na mocy fantazmatu „żydokomuny” bezpiecznie neutralizowana interpretacjami, z których jasno wynika, że jeśli już „wyklęci” jakichś Żydów mordowali, to nie mordowali ich jako Żydów, ale jako komunistów, bo z nimi przecież walczyli. Innymi słowy, to nie antysemityzm, lecz bezkompromisowy antykomunizm wskazywał ich ofiary, a ten sam w sobie stanowi przecież niezbity dowód głębokiego patriotyzmu. Zwłaszcza że był to antykomunizm „na śmierć i życie” i „wyklęci” ginęli w obronie ojczyzny, a niezłomna postawa tych ludzi, etos oraz wymazanie na dziesięciolecia z kart polskiej historii zadecydowały w ostatecznym rozrachunku o ich uświęceniu. Zbrodnie na Żydach nie stanowią zatem dla kultu „wyklętych” zagrożenia, gdyż są po prostu wytłumaczalne, a nawet przemawiają na ich korzyść, ponieważ świadczą o zdecydowanej walce z komunizmem. Walce bez pardonu, co zapewne doskonale rozumieją uczestnicy rozmaitych marszów oraz manifestacji nacjonalistycznych z transparentami: „Śmierć wrogom ojczyzny”. Wespół z historykami i innymi przedstawicielami elit symbolicznych, usprawiedliwiających zbrodnie na Żydach wojennym albo powojennym kontekstem narodzin systemu władzy ludowej, współtworzą oni pewną szczególną wspólnotę podzielanego sensu, dla której nie są one żadnym problemem.
110„Żołnierze wyklęci” stali się jednym z kluczowych urządzeń backlashu w ramach patriotyzmu afirmatywnego. Mimo całej swej niejasności termin ten ewokuje takie znaczenia i wartości, jak choćby honor, polskość, patriotyzm. Dominująca w Polsce narracja o „wyklętych” to heroiczna opowieść o poświęceniu, antykomunizmie, walce za ojczyznę i śmierci na jej ołtarzu 241. To jednak także opowieść o etnicznie polskich ofiarach komunistycznego totalitaryzmu, które można przeciwstawić tym żydowskim z Jedwabnego, trzeciej fazy Zagłady, powojennej fali przemocy antysemickiej 242. Taka narracja nie tylko poprawia samopoczucie i pozwala wrócić do Polski sprzed Grossa, lecz także umożliwia odwracanie uwagi od rozmaitych zbrodni dokonanych na Żydach. Mając na myśli realizację obu tych celów, można powiedzieć, że funkcja „wyklętych” jest poniekąd zbliżona do tej, którą nadano polskim Sprawiedliwym wśród Narodów Świata. Jedni i drudzy służą koncentracji zainteresowania na polskich bohaterach, zasłaniają zbrodnie i karmią narodowe ego. Trudno zatem uznać za przypadek pojawienie się „wyklętych” tuż po wyciszeniu publicznej debaty wywołanej sporem wokół książek Grossa, co zauważyła Magdalena Nowicka-Franczak na podstawie własnych badań. Nie sposób także potraktować jako koincydencję – odnotowane przez Jerzego W. Borejszę – wmurowywanie w kościołach na Kielecczyźnie tablic ku czci Brygady Świętokrzyskiej NSZ, co działo się w latach 2001–2002, a zatem podczas debaty jedwabieńskiej i tuż po jej zakończeniu 243.
111Poręcznym i gotowym do użycia narzędziem backlashu stała się oprócz „wyklętych” klisza „żydokomuny” ze względu na zakodowany w niej potencjał eksplanacyjny 244. Na jej podstawie można bowiem bagatelizować antysemityzm, twierdząc, iż najwyżej był on odpowiedzią na zaangażowanie Żydów w komunizm albo że pojęcie antysemityzmu w ogóle nie jest adekwatne do opisu wrogości Polaków wobec Żydów wywołanej zaangażowaniem politycznym tych ostatnich. „Żydokomuną” można usprawiedliwiać pogromy (jak ten w Jedwabnem), powojenne morderstwa oraz inne akty przemocy wobec Żydów ze strony Polaków. Choćby tłumacząc takie zachowania tak jak w wypadku „wyklętych” albo na stronach wydanej przez IPN książki Chodakiewicza, że ofiarami byli nie Żydzi, lecz komuniści. Topos „żydokomuny” służy również ustanawianiu fałszywej symetrii w rozrachunkach z przeszłością. Pozwala sprawcom pogromów z Jedwabnego i Kielc przeciwstawić bestialskich żydowskich ubeków, torturujących i mordujących polskich patriotów („żołnierzy wyklętych”), a także przesłuchujących i wydających surowe wyroki żydowskich prokuratorów i sędziów. Poza samą narracją o krzywdach wyrządzonych Polakom przez żydowskich oprawców to właśnie ich imiona i nazwiska zajmują ważne miejsce w strukturze toposu „żydokomuny”. Trudno zresztą nawet wyobrazić sobie jego treść bez tych emblematycznych dla niego postaci: Jakub Berman, Anatol Fejgin, Roman Romkowski, Stefan Michnik, Helena Wolińska-Brus, Julia Brystiger, Józef Różański. Kolejność przypadkowa, ale lista raczej kompletna, o czym można się przekonać, choćby wpisując w internetową przeglądarkę hasło „żydokomuna”. To właśnie „oni” odgrywają przypisane im role ikon w polskim dyskursie antysemickim.
112W taki oto sposób za pomocą kliszy „żydokomuny” od lat obsługuje się te rzekomo bilateralne rachunki krzywd, a tym samym unieważnia problem polskich zbrodni na Żydach. Doskonale służy ona bowiem zarówno „kompensacji”, tej wskazanej przez Aleidę Assmann strategii wypierania niewygodnej przeszłości, kiedy to sprawca sytuuje się w roli ofiary i tytułem samousprawiedliwienia próbuje równoważyć jedne winy przez inne, chcąc doprowadzić do ich anulowania. Użyteczna jest także w „obwinianiu nieprzyjaciół”, wyróżnionemu przez Roya Baumeistera i Stephena Hastingsa sposobowi zbiorowego samooszukiwania, polegającemu na podkreślaniu prawdziwych i wyobrażonych win swoich wrogów, co umożliwia pomniejszanie win własnych. Jako urządzenie backlashu klisza „żydokomuny” ma jeszcze jedną ważną zaletę – jest pewną społeczną oczywistością. Będąc toposem polskiej kultury, kondensuje znaczenia i interpretacje, które są już dobrze przyswojone i zadomowione. Stała się doksą w sensie, jakie temu pojęciu nadał Pierre Bourdieu, dlatego też wszyscy odwołujący się do niej nadawcy mogą liczyć na zrozumienie w ramach polskiej wspólnoty kodów i znaczeń uzgodnionych.
113Zaufaniem mogli zatem obdarzyć zwiedzających autorzy wystawy stałej w Muzeum Powstania Warszawskiego, którzy „żydokomuną” również zagrali. „W małej salce – opisuje i komentuje fragment ekspozycji Anna Zawadzka – straszącej krwistą czerwienią oraz wielkich rozmiarów czerwonym symbolem sierpa i młota, na tablicach opieczętowanych tym samym czerwonym symbolem, opisani są wybrani działacze komunistyczni. Z notki o Hilarym Mincu dowiemy się, że był on «pochodzenia żydowskiego», zaś o Jerzym Borejszy – że jego «właściwe» nazwisko brzmiało Beniamin Goldberg. W języku angielskim informacja ta brzmi jeszcze dosadniej: «real name», czyli «prawdziwe nazwisko». Tak jakby nazwisko Borejsza było fałszywe. Jakby było kłamstwem tego, który je nosił. Co ciekawe, w opisie Borejszy nie ma informacji, że był on «pochodzenia żydowskiego». Prawdopodobnie autorzy ekspozycji wyszli z założenia, że wystarczy brzmienie «prawdziwego» imienia i nazwiska, by zwiedzający domyślili się, czemu jego odnotowanie służy” 245.
114W Muzeum Powstania Warszawskiego „żydokomuna” znowu okazała się użyteczna, ponieważ pozwala uwalniać Polaków od własnego zaangażowania w komunizm. Traktować komunistów jako obcych, co jest zadaniem ułatwionym ze względu na to, że sam komunizm uznawany jest przecież za organicznie obcy Polakom. Postrzegany jako skaza, nie leży w charakterze narodu, który niejako ze swej natury jest antykomunistyczny. Tym samym komunizm oznacza antypolskość, a antykomunizm – jeden z filarów polskiej tożsamości 246. W opinii Zuzanny Bogumił „rozliczenie komunizmu i dekonstrukcję narosłych w jego okresie mitów związanych z drugą wojną światową” należy uznać za główny cel Muzeum Powstania Warszawskiego 247, które samo w sobie jest niezwykle istotnym miejscem na mapie backlashu po Jedwabnem.
115Jego oficjalne otwarcie nastąpiło 31 lipca 2004 roku, w przeddzień hucznych obchodów 60. rocznicy wybuchu powstania zorganizowanych przez władze Warszawy przy szczególnym zaangażowaniu prezydenta miasta Lecha Kaczyńskiego 248. Doprowadzenie do inauguracji działalności MPW postrzegane jest zresztą jako jego osobista zasługa, efekt determinacji i oddania tej konkretnej sprawie, a tym samym dowód głębokiego patriotyzmu przyszłego prezydenta RP. Na podstawie uchwały podjętej 29 lipca przez polski sejm rok 2004 ustanowiono „Rokiem Pamięci Powstania Warszawskiego” 249. Wszystkie te działania określają współrzędne właściwego kulturze polskiej zjawiska „Rising ’44 boomu”, jak w nawiązaniu do memory boom w naukach humanistycznych nazwała ten współczesny fenomen Maria Kobielska, zwracając uwagę na narastającą falę tekstów i praktyk, dla których powstanie warszawskie stanowi istotny punkt odniesienia 250. Rola Muzeum w wykorzystaniu tej swoistej mody na powstanie i jednoczesne jej stymulowanie jest bez wątpienia fundamentalna. Jak pisze Kobielska, „wykreowało [ono] obraz powstania nie tylko jako zdarzenia fundamentalnego dla polskości i fundującego dla patriotyzmu, ale i jako wyjątkowo atrakcyjnego fragmentu najnowszej historii” 251.
116W opinii orędowników nowej polityki historycznej i życzliwych tej koncepcji komentatorów rocznicowe obchody stanowiły wielki sukces i istotny przełom. Dowiodły masowego zainteresowania Polaków historią, pokazały, jakiej historii Polacy potrzebują, „odblokowały politykę pamięci” 252. Z lektury ówczesnej prasy można też wyprowadzić wniosek, że niemal wszystkim się one podobały i nawet dotychczasowi mąciciele wzniosłego mitu powstania tym razem zamilkli. Ponad wszystkimi podziałami wraz z milionami Polaków wzięli udział w tym święcie narodowej zgody 253. Na podstawie licznych publicznych wypowiedzi organizatorów, świadków, polityków, komentatorów, sprawozdawców etc. bez problemu można odtworzyć podstawowe elementy mitu powstania. Jak pisał Edmund Dmitrów, donośnie ogłoszono wówczas, że „powstanie było nieuchronnym zrządzeniem polskiego, tragicznego losu, a ten los zgotowali nam obcy: Niemcy, Sowieci, Anglicy, Amerykanie”, że „powstanie stanowiło najwspanialsze uzewnętrznienie polskich cnót narodowych, wydarzenie niezwykłe i wyjątkowe” i wywarło „pozytywny wpływ na dalszy bieg narodowych dziejów” 254.
117W Muzeum Powstania Warszawskiego ten narodowy mit, sprawnie zagospodarowany przez prawicę w ramach nowej polityki historycznej, znalazł swoje instytucjonalne spełnienie. O „muzeum nowego typu”, „muzeum dumy narodowej”, „muzeum sukcesu” i „muzeum masowego przekazu” pisał na łamach „Wprost” jego dyrektor Jan Ołdakowski 255. W swoim zachwycie nie był odosobniony i zarazem trafnie definiował rolę, znaczenie i funkcje kierowanej przez siebie placówki. Sedna dotykał zwłaszcza, pisząc o „Muzeum dumy narodowej”, bo istotnie muzealna master narrative ma przede wszystkim dumę tę wzmacniać, toteż próżno szukać w ekspozycji odzwierciedlenia wielkiego i niekończącego się sporu o sens powstania. Chyba że ten znamienny brak odczytywać po prostu jako jego ostateczne rozstrzygnięcie na korzyść wspólnotowego mitu. Muzeum Powstania Warszawskiego nie miało być przecież solą na rany, lecz działać niczym balsam. Wraz z obchodami 60. rocznicy wybuchu powstania służyć – co trafnie rozpoznał Robert Traba – „zbiorowej terapii narodowej”256, a zatem także restytucji naruszonego przez Erikę Steinbach i Jana Tomasza Grossa wyidealizowanego autostereotypu oraz konsolidacji wspólnoty wokół martyrologiczno-tyrtejskiego wariantu polskiej tożsamości. Właśnie w takim kontekście MPW należy traktować jako istotne urządzenie backlashu.
118Jego charakterystyczne i frapujące przejawy można zresztą znaleźć także w treści samej ekspozycji muzealnej wszędzie tam, gdzie pojawiają się wątki żydowskie. W kompleksowy sposób uchwyciła je, poddała problematyzacji i opisała Maria Kobielska. Po pierwsze, badaczka zwróciła uwagę na kompozycję usytuowanego w części opowiadającej o okupacji stanowiska zatytułowanego „Getto”, którego tematem uczyniono terror wobec Żydów, a zamieszczone w nim informacje doprowadzają do wybuchu powstania w getcie. „Przewodnicy – zwraca uwagę Kobielska – podkreślają w tym miejscu, że cały ten fragment jest potrzebny z pragmatycznego powodu: ze względu na notoryczne mylenie powstań z 1943 i 1944 roku przez zwiedzających obcokrajowców; wydaje się, że niekiedy stoi za tym intuicja, jakoby obecność wątku getta w Muzeum Powstania Warszawskiego wymagała jakiegoś usprawiedliwienia” 257. Po drugie, w części ekspozycji zatytułowanej „Cudzoziemcy z powstańczą opaską” zwiedzający dowiadują się, że poza etnicznie polską, najliczniejszą grupą powstańców byli Żydzi, którzy walczyli w niemal wszystkich oddziałach. Z „jakiego to obcego kraju przybyli do Warszawy ci «cudzoziemcy»?” – pyta ironicznie Kobielska, podkreślając jednocześnie, iż ta nieudolna próba upamiętnienia żydowskich powstańców znaczy w istocie ich wykluczenie z polskiej wspólnoty. Pozbawia ich obywatelstwa i sprowadza do roli egzotycznej ciekawostki wraz z jednym Rumunem i Australijczykiem, którzy jako „cudzoziemcy” również wzięli udział w powstaniu 258.
119Znamienny przykład podporządkowania żydowskiego głosu stricte polskiej narracji większościowej stanowi natomiast fragment muzealnej ekspozycji zatytułowany „Gęsiówka”. Zwiedzający mogą się dowiedzieć o uwolnieniu z tego niemieckiego więzienia przez powstańców ponad 300 Żydów, którzy następnie przyłączyli się do wspólnej walki. To odnotowane i opisane w Muzeum wydarzenie mają potwierdzać wspomnienia Marka Edelmana, które w postaci dokumentu wideo płyną z ekranu umieszczonego tuż obok planszy informującej o wyzwoleniu Gęsiówki. Tymczasem świadectwo to w istocie podważa narrację, którą ma legitymizować, na co bodaj jako pierwszy zwrócił uwagę Tomasz Żukowski 259i o czym obszernie pisze również Maria Kobielska. Zagłuszany dźwiękami z innej części wystawy (w tym odgłosami wybuchów) Edelman nie tylko zaprzecza wersji, by ktokolwiek z wyzwolonych więźniów Gęsiówki brał następnie udział w powstaniu, lecz przede wszystkim kreśli daleki od idyllicznego braterstwa broni obraz relacji polsko-żydowskich podczas powstania. Opowiada między innymi o tym, że oddziały powstańcze nie chciały przyjmować w swoje szeregi Żydów, ci z kolei obawiali się z ich strony denuncjacji, a „jedynymi – jak stwierdza – którzy nas naprawdę chcieli, była AL”, nieżywiąca uprzedzeń rasowych. W pierwszych słowach odtwarza także historię rozstrzelania przez powstańców jednego ze swoich żydowskich kolegów na podwórku przy ulicy Pańskiej. „Nagranie nie spełnia więc roli dokumentu – celnie zauważa Tomasz Żukowski. – Liczy się nie to, co Edelman mówi, ale to że jako świadek i uczestnik wydarzeń został umieszczony na tle planszy poświęconej Żydom w powstaniu. Funkcja ekranu z twarzą Edelmana polega na potwierdzeniu tez, które sam Edelman podważa. Niestety niewielu zwiedzających zadaje sobie trud wsłuchania się w jego głos” 260.
120Zapewne niewielu zwiedzających zdaje też sobie sprawę z innej strategii dyskursywnej, którą posłużyli się twórcy Muzeum, a mianowicie znamiennej również dla backlashu holokaustyzacji polskiego doświadczenia wojny, czyli na przykład opisywania go i obrazowania przy użyciu terminologii oraz ikonografii właściwych narracji o zagładzie Żydów. To zresztą osobny problem, obecny i wykraczający w Polsce daleko poza siedzibę Muzeum i jednocześnie temat wymagający odrębnego opracowania. W kontekście powstania warszawskiego praktyka tego rodzaju widoczna jest choćby w poświęconych mu tekstach prasowych ilustrowanych zdjęciami płonącego getta z czasu trwającego w nim żydowskiego powstania w kwietniu 1943 roku. Odnosząc się bezpośrednio do okładki pisma „Uważam Rze. Historia”, na której fotografia taka została opatrzona dopełniającym holokaustyzację tytułem „Warszawa ’44. Miasto zgładzone”, Anna Zawadzka zwróciła uwagę na jeszcze inną tendencję. Otóż okładka ta stanowi egzemplifikację, a zarazem fragment dyskursu rywalizacji dwóch powstań, z którym od dawna mamy już w Polsce do czynienia, lecz jego wzmożenie nastąpiło wraz z otwarciem Muzeum Powstania Warszawskiego. „Stawką owego dyskursu – odnotowuje Zawadzka – jest zastąpienie wiedzy i pamięci o powstaniu w getcie warszawskim (1943) wiedzą i pamięcią o powstaniu warszawskim (1944). Dodać należy, że owe niechciane i pozostające obiektem zazdrości wiedza i pamięć o getcie warszawskim, jeśli są powszechne, to nie w Polsce, lecz za granicą” 261.
121Wpisany w wystawę główną MPW wariant holokaustyzacji polskiej martyrologii ujawnia się tuż obok wspomnianego już stanowiska „Getto”, gdzie znajduje się ściana z napisem „Terror”. Pod nim zaś tabliczka z napisem: „Palmiry. 20–21 VI 1940. Mord na 538 Polakach”, stanowiąca na zasadzie pars pro toto symboliczną reprezentację polskiego męczeństwa. „Nawet gdyby uznać – zabezpiecza się przed ewentualnymi zarzutami o nadinterpretację Maria Kobielska – że stwierdzenie o zdominowaniu w tej wizualnej narracji Zagłady przez tragedię polską jest przesadne, trudno obronić zawartość «studni» z drastycznymi zdjęciami pod tym napisem: oprócz fotografii palmirskich znajdują się tam między innymi ujęcia z obozów koncentracyjnych” 262. Zdjęcia – dodajmy – ofiar Zagłady.
122Polonizacja Holokaustu to inne niepokojące zjawisko, które przez procesy wymazywania jego odmienności i specyfiki ma skutkować wpisaniem go do rejestru polskiej martyrologii. Uwidacznia się zwłaszcza w odniesieniu do powstania w getcie warszawskim. Polonizowanie go ma zresztą długą historię i bywało, że przy okazji publicznie celebrowanych okrągłych rocznic powstania w czasach PRL słowo „Żydzi” w ogóle nie padało 263. Na czym aktualnie polega i jak się ujawnia owa polonizacja Holokaustu, można się było przekonać, wsłuchując się w opinie przedstawicieli polskich elit symbolicznych formułowane z okazji 70. rocznicy walk podjętych przez żydowskich bojowników i bojowniczki 264.
123W wywiadzie udzielonym do świątecznego wydania „Gazety Wyborczej” Władysław Bartoszewski, z właściwą sobie emfazą, powiedział wówczas między innymi, że powstanie w getcie warszawskim było typowo polską walką o honor, i dodał: „Tak romantyczne powstanie mogli zorganizować tylko polscy Żydzi. Powtarzam: polscy” 265. Konstatacje te redakcja „Gazety Wyborczej” streściła w tytule wywiadu i jego zapowiedzi wydrukowanej biało-czerwoną czcionką na pierwszej stronie numeru słowami: „Bartoszewski. Arcypolskie powstanie żydowskie”. Taka właśnie interpretacja powstania została dodatkowo wzmocniona w odredakcyjnym komentarzu Jarosława Kurskiego, który jego polskość i polskość powstańców odmienił przez wszystkie przypadki266. Zarówno w wywiadzie z Władysławem Bartoszewskim, jak i tekście Jarosława Kurskiego nie zabrakło także swoistego leitmotivu w narracji o powstaniu: dwóch flag (polskiej i żydowskiej) nad gettem, od lat pełniącego w tej opowieści funkcję symbolu wspólnej walki, braterstwa broni i braterstwa w ogóle. Toposu powielanego przy okazji kolejnych rocznic, do którego ukonstytuowania w znaczący sposób przyczyniła się publikacja książki Mariana Apfelbauma zatytułowanej Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim 267. O tych dwóch sztandarach w 70. rocznicę powstania przypominał Szewach Weiss i wielu innych uczestników dyskusji 268.
124Zbliżoną funkcję retoryczną i interpretacyjną zyskała wówczas także inicjatywa „Warszawa dwóch powstań”. Pod takim hasłem odbyły się różne spotkania i inne przedsięwzięcia, w których organizację zaangażowały się Muzeum Powstania Warszawskiego, Forum Żydów Polskich, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, a osobiście Dariusz Gawin, Jan Ołdakowski, Mikołaj Mirowski oraz główny orędownik tej koncepcji Dawid Wildstein. On sam zresztą uznał się za jej ojca chrzestnego i publicznie wyjaśniał sens i znaczenie tejże idei 269. Czyniąc punktem wyjścia uzasadnioną obserwację o wieloletnim fałszowaniu pamięci powstania w getcie warszawskim i powstania warszawskiego, Wildstein sam zaproponował narrację fałszującą specyfikę i charakter tego pierwszego.
125Jak inaczej bowiem traktować leżące u podstaw koncepcji „Warszawy dwóch powstań” założenie, że „te dwa powstania tworzą jedną wspólną opowieść”? 270Albo utrzymaną w duchu wypowiedzi Władysława Bartoszewskiego konstatację: „Ponieważ nad płonącym gettem w 1943 r. powiewały dwie flagi obok siebie – polska i żydowska – trudno o większy symbol braterstwa dwóch narodów i oddziaływanie na żydowską wspólnotę romantycznej tradycji polskich powstań z XIX wieku” 271. To jednak nic nowego, gdyż Dawid Wildstein jedynie reprodukuje klisze, za pomocą których w Polsce Ludowej budowano pamięć powstania w getcie, w istocie fałszując jego specyfikę. Paradoksalnie czyni to pod szyldem tejże pamięci, odkłamywania i dekonstrukcji dotychczasowych narracji. Mało tego, zagładę Żydów przysłania zagładą miasta, co stanowi poniekąd osnowę całej idei „Warszawy dwóch powstań”. „Dla mnie jako osoby kochającej Warszawę – mówi Wildstein – jest oczywiste, że poznanie tego miasta jest możliwe tylko z perspektywy tych dwóch zrywów. Zagładę na stolicę Niemcy sprowadzili dwukrotnie. Raz – dokonując kompletnej anihilacji getta, za drugim razem – doprowadzając do ruiny resztę tego, co zostało” 272. Tak oto właśnie w słowach Dawida Wildsteina przenikają się dyskursy holokaustyzacji polskiego doświadczenia wojny i polonizacji Holokaustu jednocześnie.
126Osobnym przykładem tej ostatniej praktyki pozostaje wciąż dająca o sobie znać tendencja wpisywania Żydów do bilansu polskich ofiar wojny. Oczywiście byli oni polskimi obywatelami, choć przed wojną na różne sposoby tego obywatelstwa im odmawiano, na przykład wykluczając ze sfery publicznej i wyznaczając miejsce sublokatorów. Problem w tym, że w tej „inkluzji pośmiertnej”273 chodzi de facto o spotęgowanie bezmiaru polskiego cierpienia podczas wojny, a zarazem dokonuje się zatarcia odmienności losów Żydów i specyfiki Zagłady. Dlatego też, kiedy w uchwale Sejmu RP z 28 sierpnia 2009 roku w 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej mówi się, że „kosztowała życie prawie sześciu milionów obywateli Polski”, zaś słowa Żydzi czy Holokaust/Zagłada nawet się w niej nie pojawiają, to intencje posłów są jasne i czytelne, zwłaszcza że w tej samej uchwale znalazło się przecież miejsce dla polskich żołnierzy, którzy walczyli za ojczyznę, „stawiali czoła niemieckiemu najeźdźcy we wrześniu 1939 r.”, „ginęli, byli mordowani na wschodzie i zachodzie”, dla ludności cywilnej en mass oraz zamordowanych i poległych „prawie czterystu” polskich posłów i senatorów 274.
127Rocznicowe uchwały sejmowe oraz apele dotyczące pamięci II wojny światowej – szczególnie jej wybuchu i zakończenia – stanowią jednak przede wszystkim interesujące źródło analizy zjawiska backlashu w innym kontekście. Otóż po ujawnieniu zbrodni w Jedwabnem oraz innych przypadków współudziału Polaków w Zagładzie niemal we wszystkich spośród nich pojawia się wątek konstytutywny nowej polityki historycznej skierowanej na zewnątrz. Znajduje wyraz w przypominaniu światu, kto w rzeczywistości ponosi bezpośrednią odpowiedzialność za wywołanie II wojny światowej, jej przebieg, popełnione zbrodnie i konsekwencje. Innymi słowy, wobec domniemania panoszącego się w świecie i groźnego dla Polski rewizjonizmu historycznego w uchwałach tych wskazuje się każdorazowo wprost na Niemców, tudzież pozostaje to po prostu dorozumiane.
128Za chronologicznie pierwszy z takich sejmowych dokumentów należy uznać apel z 29 sierpnia 2003 roku z okazji 64. rocznicy wybuchu II wojny światowej – „w sprawie szczególnego szacunku dla prawdy historycznej jako wartości budującej pokój w Europie”. Sejm RP zwraca się w nim „do Parlamentów państw Starego Kontynentu i Parlamentu Europejskiego o szczególny szacunek dla prawdy historycznej i przeciwstawienie się próbom rozmywania odpowiedzialności za wywołanie II wojny światowej, popełnione w jej czasie zbrodnie i zniewolenie narodów”. Przypomina zarazem, że „Polska, która jako pierwsza oparła się agresji Niemiec i poniosła ogromne ofiary w czasie II wojny światowej, ma szczególny tytuł do troski o szacunek dla prawdy historycznej”275. Rok później, z okazji 65. rocznicy wybuchu wojny, Sejm RP przyjął uchwałę niemal identyczną w treści, ale zdecydowanie bardziej konkretną. Ponownie wzywa bowiem „do szczególnego szacunku dla prawdy historycznej”, a zarazem precyzyjnie do „przeciwstawienia się próbom rozmywania odpowiedzialności Niemiec i Związku Sowieckiego za wywołanie II Wojny Światowej i popełniane w jej czasie zbrodnie”. Ponadto w uchwale tej można wyraźnie przeczytać: „Oczekujemy od Niemiec uznania raz na zawsze odpowiedzialności za całość skutków agresji na Polskę i wynikających z tego prawnych konsekwencji” 276. Natomiast w uchwale Sejmu RP z 4 maja 2005 roku, w 60. rocznicę zakończenia wojny, mówi się między innymi, że Polska „nie pogodziła się z klęską i nie splamiła hańbą kolaboracji” 277. Przywołaną już wcześniej uchwałę z 2009 roku, w której Żydów wpisano do rejestru polskich ofiar wojny, kończono zaś słowami: „Dziś, w imię pamięci ofiar, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wzywa do szczególnego szacunku dla prawdy historycznej i przeciwstawienia się próbom rozmywania odpowiedzialności za dramat milionów obywateli Europy i świata” 278.
129Poprzestając na tych kilku przykładach, można stwierdzić, że są to jedyne znane uchwały sejmowe, w których polska legislatywa odniosła się do problemu współudziału Polaków w zagładzie Żydów, choć oczywiście nie wprost. Bezpośrednio, oficjalnie, a już zwłaszcza w innym duchu – bez względu na to, która z partii politycznych dysponowała akurat większością mandatów – Sejm RP nie wydał z siebie głosu. W ramach tego jakże symptomatycznego dla backlashu wariantu obrony dobrego imienia Polski podjął natomiast walkę z jakimś bliżej nieokreślonym zjawiskiem rewizjonizmu historycznego, czyniąc to pod sztandarem troski o „prawdę historyczną”. Ta natomiast, jak pisał Jan Grabowski, nie leży gdzieś pośrodku, lecz „w tysiącach płytkich (z reguły nieoznakowanych) mogił, którymi usłana jest polska prowincja. W mogiłach tych znajdują się szczątki polskich Żydów wymordowanych przez Polaków bądź też wydanych na śmierć przez Polaków w ręce granatowych policjantów lub w ręce niemieckich żandarmów” 279. Wobec kolejno ujawnianych i rzetelnie udokumentowanych sąsiedzkich pogromów oraz spontanicznego angażowania się lokalnych społeczności w tzw. trzecią fazę Zagłady Sejm RP pozostaje do dziś niemy.
130Bez wątpienia natomiast polski parlament podjął bardzo konkretne działania, które w sposób wyraźny i szczególny współtworzą mapę backlashu po Jedwabnem, a zarazem rozszerzają spektrum jego urządzeń. Na mocy ustawy z 18 października 2006 roku „o ujawnieniu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów” (zwanej potocznie ustawą lustracyjną) dokonano nowelizacji Kodeksu karnego, wprowadzając do niego dodatkowy przepis w postaci art. 132a 280. Ten zaś przewidywał, że „kto publicznie pomawia Naród Polski o udział, organizowanie lub odpowiedzialność za zbrodnie komunistyczne lub nazistowskie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Jednocześnie w nowelizacji postanowiono, iż do czynu, o którym mowa we wprowadzonym przepisie, ma zastosowanie zasada ochronna bezwzględna. Znaczy to mniej więcej tyle, że odpowiedzialności prawnej za akt pomówienia z art. 132a Kodeksu karnego poza obywatelami polskimi podlegają także inne osoby, i to niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia przestępstwa, a zatem również cudzoziemcy, którzy zakazanego pomówienia dopuszczają się poza Polską.
131Zanim nowa regulacja została ostatecznie przyjęta, w oficjalnym uzasadnieniu tej propozycji legislacyjnej można przeczytać, że nowela umożliwiająca ściganie pomówienia „Narodu Polskiego” jest „konieczna, gdyż bardzo często na arenie międzynarodowej jesteśmy świadkami nieprawdziwych oskarżeń kierowanych pod adresem zarówno Narodu, jak i obywateli polskich o rzekomą pomoc czy kolaborację ze zbrodniczymi reżimami – nazistowskim i komunistycznym. Proponowana zmiana ma wyposażyć IPN w nowe narzędzia mające na celu usprawnienie oraz przyspieszenie ścigania tego rodzaju przestępstw i obronę prawdy historycznej” 281.
132Po przeanalizowaniu treści tego uzasadnienia widać wyraźnie, że pozostaje ono w ścisłym związku (także na poziomie słownictwa) z wcześniej omawianymi apelami i uchwałami sejmowymi. Innymi słowy, ów nowy przepis Kodeksu karnego trzeba uznać za przejaw konsekwencji i dowód determinacji we wdrażaniu w życie idei patriotyzmu afirmatywnego, stanowiącej integralną część nowej polityki historycznej. Podobnie jak wspomniane uchwały, również penalizacja swobodnego prezentowania niewygodnych i krytycznych wypowiedzi ma źródła w publikacji Sąsiadów i procesach publicznego ujawniania polskich zbrodni popełnionych na Żydach. Pytając o „szczególne powody i racje”, które skłoniły polskiego ustawodawcę, by wprowadzić do Kodeksu karnego przepis będący „prawniczym ewenementem”, zwrócił na to uwagę między innymi Ireneusz C. Kamiński z Instytutu Nauk Prawnych PAN. Odwoławszy się do treści wspomnianego uzasadnienia, pisał: „Użyte słowa sugerowałyby powstanie oraz istnienie w 2006 roku konkretnego, poważnego i zwielokrotnionego («bardzo często») zagrożenia, które wynikało z formułowania poza Polską («na arenie międzynarodowej») nieprawdziwych oskarżeń dotykających część narodu. W rzeczywistości legislacyjną inicjatywę 20 posłów Ligi Polskich Rodzin wydawała się powodować publikacja jednej książki – Sąsiadów Jana T. Grossa o zbrodni popełnionej w lipcu 1941 roku na Żydach w Jedwabnem. Wprowadzoną zmianę prawa karnego można zatem kolokwialnie określić jako swoiste lex Gross” 282.
133To trafne rozpoznanie wymaga jednak pewnego uzupełnienia. Gdy procedura legislacyjna jeszcze trwała i jednocześnie toczyła się dyskusja nad sensem wprowadzenia tego nowego artykułu do Kodeksu karnego, w Stanach Zjednoczonych było już po premierze kolejnej książki Jana Tomasza Grossa, tj. Strachu, a w Polsce podniosły się pierwsze głosy sprzeciwu wobec jej treści. To właśnie bezpośrednio odnosząc się do nowej publikacji, niektórzy inicjatorzy wprowadzenia art. 132a otwarcie wówczas mówili, że po nowelizacji Kodeksu karnego będzie można Grossa wsadzić do więzienia, a o Grossie jako „rewizjoniście” opowiadał z sejmowej trybuny poseł Samoobrony Mateusz Piskorski 283. Tym bardziej zatem rację ma Ireneusz C. Kamiński, pisząc o „lex Gross”, ponieważ w istocie autora Sąsiadów wyróżniono w polskim Kodeksie karnym specjalnie dla niego stworzonym artykułem 284. Zanim jednak zdążył on zostać przeciwko niemu wykorzystany, trafił zaskarżony przez rzecznika praw obywatelskich Janusza Kochanowskiego do Trybunału Konstytucyjnego jako naruszający wolność słowa i badań naukowych. Skargi tej przed polską publikacją Strachu Trybunał nie rozpatrzył.
134O tym zaś, że prokuratura zainteresuje się Strachem Grossa, wiadomo było już w 2006 roku, kiedy to ówczesny zastępca prokuratora generalnego Jerzy Engelking obiecał grupie prawicowych senatorów żądających ścigania Grossa za znieważenie narodu polskiego „zbadanie sprawy” i „ewentualne skierowanie aktu oskarżenia” 285. W styczniu 2008 roku, kilka dni przed ukazaniem się Strachu w Polsce, rzeczniczka prokuratora generalnego Ewa Piotrowska zapewniała, że „prokurator przeczyta nową książkę Grossa”. Tak też się stało 286. Wraz z pojawieniem się książki Grossa w polskich księgarniach krakowska Prokuratura Rejonowa wszczęła postępowanie sprawdzające, czy przypadkiem jej autor nie pomawia narodu polskiego o jakąś formę udziału w zbrodniach nazistowskich. Postępowanie podjęto z urzędu na podstawie publikacji prasowych oraz zawiadomień osób prywatnych, w tym Andrzeja Leppera i znanego z antysemickich publikacji Leszka Bubla. Lekturą Strachu zajęli się zatem prokuratorzy 287.
135Po zapoznaniu się z treścią nowej książki Grossa krakowscy śledczy wydali jednak ostatecznie postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa w tej sprawie, uznawszy, że brakuje podstaw do postawienia Grossowi zarzutu pomówienia narodu polskiego na podstawie artykułu 132a Kodeksu karnego. Doszli również do wniosku, iż treść Strachu nie upoważnia ani do postawienia mu zarzutu znieważenia narodu polskiego (art. 133 kk), ani nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych i innych (art. 256 kk) 288. Okazało się bowiem, że także pod tym kątem prokuratorzy czytali książkę Grossa. Tak czy inaczej przez niemal miesiąc realny był scenariusz, iż autor Strachu zostanie podsądnym, a nad Polską krążyło widmo ośmieszenia i kompromitacji na arenie międzynarodowej.
136Jan Tomasz Gross miał przez chwilę szansę stać się polskim Orhanem Pamukiem 289. W kraju, w którym antysemickie i pełne mowy nienawiści czasopiśmiennictwo oraz literatura są powszechnie dostępne, a w prokuraturze po wielekroć odmawia się wszczęcia postępowań przeciwko ich wydawcom i autorom, śledczy zajęli się lekturą eseju historycznego poważnego badacza 290. Postawili Grossa w cieniu podejrzeń i podali w wątpliwość powagę oraz wiarygodność jego książki, czytając ją Kodeksem karnym. W potocznej świadomości zaś różnica między decyzją o wszczęciu postępowania sprawdzającego a decyzją o wszczęciu śledztwa mogła ulegać rozmyciu i z pewnością nie dla wszystkich była w pełni czytelna. Liczyło się to, że sprawa Strachu trafiła do prokuratury. Zaskarżony przez rzecznika praw obywatelskich Janusza Kochanowskiego kontrowersyjny artykuł Kodeksu karnego został w 2009 roku uznany za niekonstytucyjny. Jak się okazało, nie z powodu jego treści, lecz niewłaściwego trybu uchwalenia.
137Do stworzenia analogicznego urządzenia backlashu zdecydowano się jednak po latach powrócić. 17 lutego 2016 roku Rada Ministrów przyjęła kolejny projekt ustawy o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, w którym kluczowe miejsce zajęło wprowadzenie „unormowań prawnych umożliwiających skuteczną ochronę dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej, w tym nowego typu przestępstwa polegającego na przypisywaniu Polakom lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie” 291. W nowelizującym dotychczasową ustawę art. 55a zapisano: „Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu udział, organizowanie, odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnienie zbrodni przez III Rzeszę Niemiecką (…), podlega karze pozbawienia wolności do lat 5. Wyrok podawany jest do publicznej wiadomości”. W drugim z nowych artykułów określono natomiast zasięg możliwej penalizacji, odnotowując: „Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego, niniejszą ustawę stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca” w razie popełnienia przez niego wskazanych wcześniej przestępstw 292.
138Z uzasadnienia konieczności wprowadzenia takich regulacji prawnych można między innymi wyczytać, że mają one oczywiście służyć walce z określeniami „polskie obozy śmierci”, „polskie obozy zagłady”, „polskie obozy koncentracyjne”, z wydawnictwami oraz programami, które „świadomie fałszują historię, zwłaszcza najnowszą”, ale nie tylko. W sposób bardziej ogólny napisano także o tym, iż w dyskursie publicznym nadal powtarzają się „wypowiedzi sugerujące udział, organizację lub odpowiedzialność obywateli polskich za popełnienie niemieckich nazistowskich zbrodni, które powodują uzasadnione protesty polskiej opinii publicznej”. Z tego względu („w tym stanie rzeczy”) inicjatorzy nowelizacji ustawy uznali za konieczne „stworzenie skutecznych narzędzi prawnych pozwalających prowadzić wytrwałą i konsekwentną politykę historyczną polskich władz w zakresie przeciwdziałania fałszowaniu polskiej historii i ochrony dobrego imienia polskich obywateli” 293.
139W następstwie uwag zgłoszonych do rządowego projektu nowelizacji ustawy o IPN przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Rządowe Centrum Legislacji nie trafił on pod obrady sejmu. Zastrzeżenia budziła jednak nie tyle sama idea penalizacji wyszczególnionych zachowań, ile przede wszystkim wymiar grożącej kary. Pół roku później, 16 sierpnia 2016 roku, Rada Ministrów przyjęła kolejny projekt, przygotowany przez ministra sprawiedliwości, odpowiadający „na oczekiwania wielu obywateli, którzy domagają się skutecznej i szybkiej reakcji na pomawianie Polski o organizację obozów koncentracyjnych i współudział w Holocauście” 294. Ostatecznie wprowadzono następujący zapis: „Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie”, podlega karze więzienia do lat 3 bądź karze grzywny niezależnie od miejsca popełnienia przestępstwa. Ustawodawca powtórzył zatem wcześniejsze brzmienie tego artykułu poza wysokością kary, również uzasadnienie projektu pozostało zbliżone do poprzedniego, a miejscami po prostu je powtórzono 295.
140W takim brzmieniu projekt nowelizacji ustawy o IPN przez blisko półtora roku znajdował się w sejmowej zamrażarce. Nieoczekiwanie powrócono do niego 26 stycznia 2018 roku, w przeddzień obchodów 73. rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz-Birkenau i zarazem Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu ustanowionego przez ONZ. To właśnie wówczas posłowie oraz posłanki znowelizowali ustawę o IPN, co wywołało międzynarodowy skandal. Przeciwko nowym zapisom ustawy protestowano w Polsce i poza jej granicami. W mediach informowano o największym kryzysie dyplomatycznym w historii współczesnej Polski widocznym zwłaszcza w gwałtownym pogorszeniu stosunków z USA i Izraelem. Nie zmieniło to jednak biegu zdarzeń. Podczas nocnego głosowania 1 lutego 2018 roku nowelizacja ustawy została poparta przez Senat, a pięć dni później podpisał ją prezydent Andrzej Duda, który w tzw. trybie następczym skierował ją do Trybunału Konstytucyjnego, by ten przyjrzał się jej zapisom budzącym największe emocje. Decyzja Trybunału dotychczas nie zapadła, natomiast znowelizowana ustawa weszła w życie i obowiązuje od początku marca 2018 roku 296.
141Przyjęta w zaskakująco szybkim tempie, doskonale pokazuje, jak silnym urządzeniem backlashu w postaci stanowionego prawa dysponuje władza państwowa. Doprowadzono bowiem do sytuacji, gdy wszyscy publicznie wypowiadający się na temat współudziału Polaków w zagładzie Żydów są zmuszeni co najmniej do stosowania autocenzury. W tej regulacji prawnej nie chodzi przecież o nic innego, jak właśnie o to szczególne przypisanie odpowiedzialności lub współodpowiedzialności „Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu”, dla którego pełna determinacji walka z językową kliszą „polskie obozy” stanowi wyłącznie wygodne alibi. Przeszłość, którą za wszelką cenę chce się wymazać, by wrócić do Soplicowa, próbuje się po prostu literą prawa okiełznać i raz na zawsze wyznaczyć kierunek jej interpretacji. Polacy nie brali udziału w Holokauście – to właśnie urbi et orbi mówi polski ustawodawca i straszy więzieniem wszystkich podważających ów aksjomat. Cała reszta to tylko obudowa tego przesłania.
142Tak w głównych zarysach przedstawia się mapa backlashu w Polsce po Jedwabnem. Różnymi metodami i zbiorowym wysiłkiem rozmaitych jego pośredników funduje się Polakom bilety powrotne do Polski sprzed 2001 roku. We wzajemnym zespoleniu służą temu gloryfikujące naród narracje o bohaterskiej przeszłości spod znaku „patriotyzmu afirmatywnego”, na każdym kroku podkreślany bezmiar własnego cierpienia, „wyklęci”, Muzeum Powstania Warszawskiego, „żydokomuna” etc. Ponadto okazuje się, że w Polsce opowieść o II wojnie światowej ma wyłącznie jedną, oficjalną i prawomocną wersję, której nie można kwestionować ani nawet próbować inaczej rozłożyć w niej akcenty. Na własnej skórze przekonał się o tym prof. Paweł Machcewicz, dyrektor niedawno otwartego Muzeum II Wojny Światowej, który takiego właśnie świętokradztwa dopuścił się rzekomo w kierowanej przez siebie placówce i stracił pracę. Na stanowisku zastąpił go powołany przez ministra Piotra Glińskiego i legitymujący się pierścieniem „Inki” dr Karol Nawrocki.
Notes de bas de page
1 J. T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Pogranicze, Sejny 2000.
2 M. Grechuta, Krajobraz z wilgą i ludzie z płyty: Droga za widnokres (1972).
3 Zob. …Gdzie mój starszy syn Kain (1999) oraz Sąsiedzi (2001), realizacja Agnieszka Arnold.
4 Zob. A. Bikont, My z Jedwabnego, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004.
5 Szczegółową analizę tego, kto, gdzie, kiedy i co pisał bądź mówił na temat zbrodni popełnionej w Jedwabnem i w jaki sposób na przestrzeni lat była ona interpretowana, przedstawia Tomasz Szarota. Zob. idem, Mord w Jedwabnem. Dokumenty, publikacje i interpretacje z lat 1941–2000 [w:] Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, red. P. Machcewicz, K. Persak, Warszawa 2002, s. 461–489.
6 Zob. np. J. Michlic, Coming to Terms with the „Dark Past”: The Polish Debate about the Jedwabne Massacre, „Acta. Analysis of Current Trends in Antisemitism” (The Hebrew University of Jerusalem) 2002, nr 21; A. Polonsky, J. Michlic, The Neighbors Respond. The Controversy over the Jedwabne Massacre in Poland, Princeton University Press, Princeton 2004; P. Ciołkiewicz, Debata publiczna na temat mordu w Jedwabnem w kontekście przeobrażeń pamięci zbiorowej, „Przegląd Socjologiczny” 2003, nr 1, s. 285–306; idem, Poszukiwanie granic odpowiedzialności zbiorowej. Debata o Jedwabnem na łamach „Gazety Wyborczej”, „Kultura i Społeczeństwo” 2004, nr 1, s. 122–141; S. Zgliczyński, Antysemityzm po polsku, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2008, s. 74–96; S. Kapralski, Trauma i pamięć zbiorowa. Przypadek Jedwabnego [w:] Stawanie się społeczeństwa. Szkice ofiarowane Piotrowi Sztompce z okazji 40-lecia pracy naukowej, red. A. Flis, Universitas, Kraków 2006; P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010; A. Paczkowski, Upiory przeszłości: Jedwabne i Kielce. Zmagania z pamięcią [w:] Retoryka i polityka. Dwudziestolecie polskiej transformacji, red. M. Czyżewski, S. Kowalski, T. Tabako, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 195–215; D. Libionka, Debata wokół Jedwabnego [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Wydawnictwo UMCS i Żydowski Instytut Historyczny, Lublin 2011, s. 733–775; M. Nowicka-Franczak, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Wydawnictwo Akademickie Sedno, Warszawa 2017; M. Kawa, Narracje o Holokauście. Dyskurs naukowy a debata publiczna w Polsce, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Chełm 2017, s. 137–195; P. Dobrosielski, Spory o Grossa. Polskie problemy z pamięcią o Żydach, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2017; T. Żukowski, Zmiana reguł komunikacji: „Sąsiedzi” [w:] Debaty po roku 1989. Literatura w procesie komunikacji. W stronę nowej syntezy (2), red. M. Hopfinger, Z. Ziątek, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2017, s. 263–286.
7 Żydzi a polityka historyczna. Dyskusję z udziałem Barbary Engelking-Boni, Andrzeja Friszkego, Zbigniewa Gluzy, Daniela Grinberga, Tomasza Merty prowadzi Jerzy Jedlicki, „Midrasz” 2006, nr 9, s. 44.
8 J. T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
9 J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co działo się na obrzeżach zagłady Żydów, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011.
10 Tak właśnie Jana Tomasza Grossa nazwał prezes IPN Janusz Kurtyka w wywiadzie udzielonym RMF FM. Zob. http://www.rmf24.pl/tylko-w-rmf24/wywiady/news-kurtyka-gross-to-wampir-historiografii,nId,211967 (dostęp 20 VI 2017).
11 B. Szaynok, Porozmawiajmy spokojnie, „Więź” 2011, nr 7, s. 22.
12 Dość wspomnieć o takich publikacjach Centrum, jak B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007; Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011; J. Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011; B. Engelking, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011; Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2014; Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. B. Engelking, J. Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2018.
13 P. M. A. Cywiński, Inne czasy, inne pytania, „Więź” 2011, nr 7, s. 46.
14 S. Krajewski, Terapia szokowa, „Więź” 2011, nr 7, s. 56.
15 R. Traba, Społeczne ramy czytania historii [w:] Historia – przestrzeń dialogu, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2006, s. 65.
16 O milimetr od antysemityzmu. Z Adamem Michnikiem rozmawia Zbigniew Nosowski, „Więź” 2011, nr 7, s. 38.
17 E. Dmitrów, hasło: Jedwabne [w:] Węzły pamięci niepodległej Polski, red. Z. Najder, A. Machcewicz, M. Kopczyński, R. Kuźniar, B. Sienkiewicz, J. Stępień, W. Włodarczyk, Muzeum Historii Polski, Wydawnictwo Znak, Kraków–Warszawa 2014, s. 270.
18 Celowo nawiązuję do tekstu ks. Stanisława Musiała opublikowanego w toku debaty jedwabieńskiej pod takim właśnie tytułem. Zob. S. Musiał, Jedwabne to nowe imię Holokaustu, „Rzeczpospolita”, 10 VII 2001, s. 12.
19 Zob. R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, tłum. J. Giebułtowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów i Cyklady, Warszawa 2007.
20 Zob. więcej na ten temat P. Dobrosielski, Stodoła [w:] Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. J. Kowalska-Leder, P. Dobrosielski, I. Kurz, M. Szpakowska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2017, s. 372–382.
21 J. Tokarska-Bakir, Co to znaczy, że Polska jest krajem chłopów i żołnierzy, „Kultura Liberalna” 2011, nr 129, http://kulturaliberalna.pl/2011/06/29/tokarska-bakir-co-to-znaczy-ze-polska-jest-krajem-chlopow-i-zolnierzy/ (dostęp 25 VI 2017).
22 Zob. M. Zaremba, Biedni Polacy na żniwach, „Gazeta Wyborcza”, 15–16 I 2011, s. 22.
23 Zob. P. Nora, Między pamięcią a historią: les lieux de memoire, „Didaskalia” 2011, nr 105, s. 20–27.
24 K. Kończal, hasło: historia drugiego stopnia [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, J. Kalicka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 160–161.
25 Zob. E. Dmitrów, Miejsce pamięci, „Przegląd Polityczny” 2011, nr 106, s. 51–62.
26 Zob. E. Dmitrów, hasło: Jedwabne, s. 268–270.
27 Zob. L. Alice, hasło: backlash [w:] Encyclopedia of Feminist Theories, red. L. Code, Routledge, London–New York 2000, s. 37–38; K. Pabijanek, hasło: backlash [w:] Encyklopedia Gender. Płeć w kulturze, Czarna Owca, Warszawa 2014, s. 59–61; S. Genz, B. A. Brabon, Postfeminism. Cultural Texts and Theories, Edinburgh University Press, Edinburgh 2009, s. 51–64.
28 S. Faludi, Backlash: The Undeclared War against American Women, Crown, New York 1991.
29 B. Limanowska, Backlash czyli kontratak [w:] Spotkania feministyczne, red. B. Limanowska, T. Oleszczuk, Polgraphic, Warszawa 1994–1995, s. 35.
30 Zob. C. Smart, Feminism and the Power of Law, Routledge, London–New York 1989; C. Cockburn, In the Way of Women: Men’s Resistance to Sex Equality in Organizations, Macmillan, Basingstoke 1991.
31 S. Faludi, Reakcja. Niewypowiedziana wojna przeciw kobietom, tłum. A. Dzierzgowska, Czarna Owca, Warszawa 2013, s. 56–57.
32 Ibidem, s. 55.
33 Pisząc o „erze pewników”, nawiązuję do tytułu zbioru esejów Pierre’a Hassnera. Zob. P. Hassner, Koniec pewników. Eseje o wojnie, pokoju i przemocy, tłum. M. Ochab, Sic!, Warszawa 2002.
34 S. Faludi, Reakcja…, s. 53.
35 Ibidem, s. 10.
36 Ibidem, s. 11.
37 Możliwe, że właśnie z tego powodu autorki i autorzy decydują się posługiwać pojęciem backlashu „w oryginale”, rezygnując z poszukiwania polskiego odpowiednika tego słowa. Zob. np. K. Kazimierowska, „Backlash” po polsku, „Bez Dogmatu” 2012, nr 93, s. 25–27.
38 J. Tokarska-Bakir, Strach w Polsce, „Gazeta Wyborcza”, 12 I 2008, s. 20.
39 M. Nowicka-Franczak, Niechciana debata…, s. 307.
40 R. Traba, Społeczne ramy czytania historii, s. 65.
41 T. Żukowski, Fantazmat „Sprawiedliwych” i film „W ciemności” Agnieszki Holland, „Studia Litteraria et Historica” 2012, nr 1, s. 1.
42 Mowa oczywiście o eseju Biedni Polacy patrzą na getto, opublikowanym na łamach „Tygodnika Powszechnego” w numerze 2 z 1987 roku (s. 1, 4). Tekst ten wraz z innymi esejami Jana Błońskiego ukazał się w 1996 roku nakładem Wydawnictwa Literackiego, w tomie pod tym samym tytułem. Znaczenie tego przełomowego eseju podkreślał dwie dekady później m.in. Michał Głowiński, zob. M. Głowiński, Esej Błońskiego po latach, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2006, nr 2, s. 12–23. Interesującą i ważną interpretację tekstu zaproponował natomiast Tomasz Żukowski, zob. T. Żukowski, Wytwarzanie „winy obojętności” oraz kategorii „obojętnego świadka” na przykładzie artykułu Jana Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2, s. 423–451.
43 W opublikowanej w grudniu 1993 roku na łamach „Gazety Wyborczej” recenzji okupacyjnych wspomnień Calela Perechodnika Michał Cichy napisał, że Perechodnikowi, który przeżył pozostałych członków swojej rodziny o dwa lata, udało się także przetrwać „Powstanie Warszawskie, kiedy AK i NSZ wytłukły mnóstwo niedobitków z getta”. Słowa te dotarły do czytelników kilka miesięcy przed obchodami 50. Rocznicy jego wybuchu i spotkały się ze zdecydowaną reakcją. Do redakcji nadesłano wiele listów, niejednokrotnie utrzymanych w antysemickim tonie, w których czytelnicy wyrażali swoje oburzenie stwierdzeniem Cichego. W odpowiedzi na falę protestów redakcja „Gazety Wyborczej” uznała słowa Michała Cichego za „niedopuszczalne uogólnienie”. Odnosząc się do postawionych mu zarzutów, Cichy opublikował na łamach tego dziennika artykuł przedstawiający zgromadzone przezeń dokumenty i świadectwa, na podstawie których dopuścił się owego „niedopuszczalnego uogólnienia”, za co zresztą przepraszał. W artykule zatytułowanym Polacy–Żydzi: czarne karty powstania dowodził jednak, że podczas powstania warszawskiego żołnierze AK zamordowali 20–30 Żydów. Artykuł ten wywołał burzliwą polemikę nie tylko na łamach „Gazety Wyborczej”, lecz także innych ogólnopolskich czasopism. Zob. więcej na ten temat: P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 281–285; B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987– 2003), Universitas, Kraków 2013, s. 205–210, 212–216.
44 J. T. Gross, Sąsiedzi…, s. 91.
45 Zdecydowana większość wspomnianych artykułów została opublikowana na łamach czasopisma naukowego „Zagłada Żydów. Studia i materiały” wydawanego przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN od 2005 roku. Wstrząsającą ilustracją przywołanej konstatacji Grossa jest też bez wątpienia świadectwo spisane przez Tadeusza Markiela, które ukazało się w opracowaniu Aliny Skibińskiej. Zob. T. Markiel, A. Skibińska, „Jakie to ma znaczenie, czy zrobili to z chciwości?” Zagłada domu Trynczerów, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011.
46 D. Kozłowska, Po co nam Gross?, „Znak” 2011, nr 3, s. 15.
47 O zwycięstwie „witalnego braku pamięci” po „krótkiej fazie moralnej nadwrażliwości” pisał w 1949 roku Dolf Sternberger w odniesieniu do niemieckich rozrachunków z nazistowską przeszłością. Cyt. za: N. Frei, Polityka wobec przeszłości. Początki Republiki Federalnej i przeszłość nazistowska, tłum. B. Ostrowska, Trio, Warszawa 1999, s. 13.
48 M. Saryusz-Wolska, hasło: pamięć funkcjonalna [w:] Modi memorandi…, s. 326.
49 A. Assmann, Między historią a pamięcią. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 61.
50 W. Kansteiner, Szukanie znaczeń w pamięci. Metodologiczna krytyka pamięcioznawstwa [w:] (Kon)teksty pamięci. Antologia, red. K. Kończal, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014, s. 236.
51 Ibidem.
52 Ibidem, s. 238.
53 Ibidem.
54 E. Traverso, Historia jako pole bitwy. Interpretacja przemocy w XX wieku, tłum. Ś. F. Nowicki, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2014, s. 293.
55 G. Agamben, Czym jest urządzenie? [w:] Agamben. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010, s. 86–88.
56 Po pierwsze, zapominaniu podlegają pozbawione znaczenia wydarzenia z naszej przeszłości, np. w co się ubraliśmy w minioną sobotę. Można powiedzieć, że są to aspekty naszej egzystencji, które nie wpływają w żaden sposób na naszą tożsamość. O wydarzeniach tych można więc zapominać bez jakichkolwiek konsekwencji. Po drugie, zapominamy niekiedy o pewnych detalach naszego życia, które bywają ważne dla naszej tożsamości, ale ich wagi nie jesteśmy po prostu świadomi. Trzeci wariant zapominania zachodzi wówczas, gdy chcemy zapomnieć o pewnych aspektach naszej przeszłości, gdyż są one zbyt bolesne dla indywidualnej bądź zbiorowej świadomości. Zdaniem Franka Ankersmita paradygmatycznym przykładem tej kategorii zapomnienia jest doświadczenie Holokaustu, o którym pamięć była zbyt bolesna zarówno dla ofiar, jak i sprawców czy świadków. Choć wszyscy oni pragnęli zapomnieć, u źródeł tego pragnienia spoczywały jednak inne przesłanki, motywy i cele. Zob. F. Ankersmit, Wzniosłe odłączanie się od przeszłości albo jak być/stać się tym, kim się już nie jest, „Konteksty” 2003, nr 3–4, s. 21–28; zob. także idem, Pamiętając Holocaust, żałoba i melancholia [w:] Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych (antologia przekładów), red. E. Domańska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002, s. 163–187.
57 Jak odnotowują Maria Hirszowicz i Elżbieta Neyman, „analogicznie do niewiedzy, którą relatywizujemy do wiedzy, niepamięć można określić jedynie jako społecznie znaczące luki w kolektywnej pamięci. Jeśli więc jako pamięć określamy kumulację i rejestrację informacji oraz utrwalone w świadomości struktury ich interpretacji, to niepamięcią jest wszystko, co znajduje poza owym obszarem – zarówno treści nieprzyswojone, jak i te, które uległy eliminacji czy zapomnieniu”. Zob. M. Hirszowicz, E. Neyman, Społeczne ramy niepamięci, „Kultura i Społeczeństwo” 2001, nr 3/4, s. 24.
58 Maurice Halbwachs wskazywał, że „społeczeństwo dąży do usunięcia ze swojej pamięci wszystkiego, co mogłoby dzielić jednostki, oddalać grupy od siebie, i w każdej epoce zmienia ono swoje wspomnienia w ten sposób, by były zgodne ze zmiennymi warunkami społecznej równowagi”. Zapominaniu, zdaniem Halbwachsa, ulega zatem przede wszystkim to, co mogłoby w jakiś sposób dzielić grupy takie jak rodzina, klasa etc. Jego rozważania nie dotyczyły wprawdzie narodu, ale z pewnością można je odnieść również do wspólnoty, jaką jest naród. Zob. M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, tłum. M. Król, PWN, Warszawa 1969, s. 422.
59 Zob. P. Ricoeur, Pamięć, zapomnienie, historia [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Znak i Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1996, s. 38–39.
60 Cyt. za: M. Shafir, Between Denial and „Comparative Trivialization”, „Acta. Analysis of Current Trends in Antisemitism” 2002, nr 19, s. 4.
61 Zob. M. Ziółkowski, Pamięć i zapominanie. Trupy w szafie polskiej zbiorowej pamięci, „Kultura i Społeczeństwo” 2001, nr 3/4, s. 14.
62 Y. H. Yerushalmi, Zachor. Żydowska historia i żydowska pamięć, tłum. M. Wójcik, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2014, s. 137.
63 Janicka trafnie rozpoznaje ów swoisty paradoks pomiędzy poszerzaniem dostępnej wiedzy o polskim współudziale w Zagładzie, a zarazem wzmacnianiem dotychczasowej rodzimej narracji tożsamościowej. Zwraca uwagę: „Zdawałoby się, że dotychczasowa – polonocentryczna i martyrologiczno-heroiczna – opowieść tożsamościowa nie jest możliwa do utrzymania w nowych warunkach. Tymczasem z konfrontacji z wiedzą rzeczową opowieść ta wyszła nie dość, że bez uszczerbku, to jeszcze wzmocniona na poziomie konstrukcji nośnej”. Cyt. za: E. Janicka, Pamięć i tożsamość w przestrzeni dawnego getta warszawskiego, „Herito” 2013, nr 13, s. 69.
64 Ibidem, s. 79.
65 P. Connerton, Siedem rodzajów zapomnienia [w:] (Kon)teksty pamięci…, s. 345.
66 Ibidem, s. 346–348.
67 Ibidem, s. 350.
68 Ibidem, s. 354.
69 Ibidem, s. 355.
70 A. Assmann, Pięć strategii wypierania ze świadomości [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009, s. 333–339.
71 Ibidem, s. 341.
72 Ibidem, s. 346–348.
73 Cyt. za: B. Szacka, Pamięć i wojna, „Przegląd Socjologiczny” 2002, nr 2, s. 12.
74 D. Edwards, D. Middletown, Collective Remembering, Routledge, London 1990, s. 10.
75 P. Bourdieu, L. Wacqant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum. A. Sawisz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 162–163.
76 Uroczystości te odbyły się 10 lipca 2001 roku. Pełny tekst wystąpienia Aleksandra Kwaśniewskiego zob. http://polish-jewish-heritage.org/pol/jedwabne.htm (dostęp 25 VI 2017).
77 A. Nowak, Westerplatte czy Jedwabne, „Rzeczpospolita”, 1 VIII 2001.
78 Ibidem.
79 Ibidem.
80 P. Machcewicz, I Westerplatte, i Jedwabne, „Rzeczpospolita”, 9 VIII 2001, s. 9. Pisząc o „obsesji niewinności”, Paweł Machcewicz w bezpośredni sposób nawiązuje do artykułu Joanny Tokarskiej-Bakir pod takim właśnie tytułem. Zob. J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinności, „Gazeta Wyborcza”, 13–14 I 2001, s. 22.
81 Słowa te padły w dyskusji „Polityka historyczna – rola historyków, rola polityków?” podczas konferencji poświęconej polityce historycznej zorganizowanej przez Muzeum Powstania Warszawskiego, która odbyła się 15 grudnia 2004 roku w warszawskim pałacu Raczyńskich. Zob. Polityka historyczna. Historycy, politycy, prasa. Konferencja pod honorowym patronatem Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Pałac Raczyńskich w Warszawie, 15 grudnia 2004, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 104.
82 Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Aureus, Kraków 1997, s. 17.
83 Ibidem.
84 M. Czyżewski, Debata na temat Jedwabnego oraz spór o „politykę historyczną” z punktu widzenia analizy dyskursu publicznego [w:] Pamięć i polityka historyczna. Doświadczenia Polski i jej sąsiadów, red. S. M. Nowiński, J. Pomorski, R. Stobiecki, Instytut Pamięci Narodowej, Łódź 2008, s. 121.
85 Ibidem.
86 S. Faludi, Reakcja…, s. 467.
87 Ibidem, 467–468. Pisząc o ekspertach, którzy „zapoznawali opinię publiczną z przesłaniem reakcji”, Faludi zwraca uwagę, że stanowili oni „złożoną z niepowiązanych ze sobą osób grupę wymykającą się politycznym i socjologicznym generalizacjom”. Poza tym, jak pisze dalej o utytułowanych ekspertach, „pod profesorską togą niejednego z reakcyjnych myślicieli kryły się impulsy zdecydowanie niemające charakteru naukowego” (ibidem, s. 469). W kontekście polskiego wariantu backlashu po Jedwabnem do tych „impulsów” bez wątpienia należał po prostu antysemityzm.
88 Historyczne „mody” i „tabu”. „Białe plamy” w historiografii polskiej na progu wieku XXI – ankieta, „Arcana” 2001, nr 42, s. 25.
89 Ibidem.
90 Ibidem, s. 7.
91 Ibidem, s. 31.
92 Ibidem, s. 31–32.
93 Pamięć narodowa i jej strażnicy (dyskusja redakcyjna z pracownikami Instytutu Pamięci Narodowej), „Arcana” 2001, nr 38, s. 16; Najwyraźniej dla Andrzeja Nowaka było to pytanie kluczowe, skoro w dyskusji redakcyjnej na różne sposoby powraca do niego parokrotnie. Za pierwszym razem przyjmuje ono taką postać: „Można sobie łatwo wyobrazić, że prof. Kulesza wszczyna głównie procesy związane ze «zbrodniami polskimi przeciwko narodowi żydowskiemu» [cudzysłów autora – P.F.] w czasie II wojny światowej i można sobie równie dobrze wyobrazić, że wszczyna głównie procesy związane z nierozliczonymi zbrodniami popełnionymi na Polakach przez np. Ukraińców, i to są dwa różne wybory, niewątpliwie motywowane ideowo. To oczywiście nie musi być prof. Kulesza, chodzi mi tylko o alternatywne istnienie takich rozwiązań. Kto może na to wpłynąć, poza osobistymi poglądami danego kierownika IPN bądź danego kierownika pionu IPN? To samo pytanie w jeszcze bardziej oczywisty sposób dotyczy pionu edukacyjnego”. Ibidem, s. 9.
94 Ibidem, s. 16–17.
95 Ibidem, s. 6.
96 Ibidem, s. 21.
97 „Kolaboracja” i historia: spór o postawy Polaków, „Arcana” 2003, nr 51/52, s. 13–69.
98 Wśród tych przykładów poza książką Grossa wskazano na rozprawę doktorską Anetty Rybickiej poświęconą kolaboracji profesury Uniwersytetu Jagiellońskiego z nazistami oraz na artykuł Bernarda Wiadernego, również traktujący o kolaboracji Polaków z III Rzeszą. Zob. A. Rybicka, Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej: Kraków 1940–1945, DiG, Warszawa 2002; B. Wiaderny, Niechciana kolaboracja: polscy politycy i nazistowskie Niemcy, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 2002, nr 142, s. 131–140.
99 „Kolaboracja” i historia…, s. 17–18.
100 Ibidem, s. 29.
101 Ibidem, s. 41.
102 Ibidem, s. 47.
103 Ibidem, s. 58–60.
104 Ibidem, s. 61–62.
105 Ibidem, s. 63.
106 Ibidem, s. 36.
107 Ibidem, s. 19–22.
108 Po latach w sposób afirmatywny mówił o tym np. Dariusz Gawin: „Wywodzę się ze środowiska – a należeli do niego m.in. Dariusz Karłowicz, Marek Cichocki czy Tomasz Merta, w kontakcie z nim pozostawali zaś m.in. Paweł Kowal, Jan Ołdakowski, Robert Kostro, Kazimierz Ujazdowski – które ukuło termin «polityki historycznej», potem często demonizowany”. Pamięć stała się polem bitwy, dyskusja z udziałem Dariusza Gawina, Aleksandra Halla, Pawła Machcewicza, „Przegląd Polityczny” 2012, nr 114, s. 76.
109 Więcej na ten temat zob. P. Ciołkiewcz, Pamięć zbiorowa w dyskursie publicznym. Analiza polskiej debaty na temat wypędzeń Niemców po drugiej wojnie światowej, Wydawnictwo Akademickie Sedno, Warszawa 2012.
110 J. Kalicka, P. Witek, hasło: polityka historyczna [w:] Modi memorandi…, s. 379.
111 Opinie takie można znaleźć np. w zbiorze tekstów zatytułowanym Pamięć i odpowiedzialność, który stanowi swoisty manifest ideowo-programowy orędowników nowej polityki historycznej. Tomasz Merta pisał: „Debata historyczna na temat mordu w Jedwabnem dobitnie pokazała, że jako wspólnota jesteśmy zdolni do poważnego rachunku sumienia. Stanowiska radykalne – to negujące polską odpowiedzialność i to próbujące na podstawie Jedwabnego budować uogólniający sąd na temat antysemityzmu kryjącego się podobno w samym jądrze polskiej kultury – zostały zmarginalizowane”. Osobnym tematem jest oczywiście fałszywa, choć użyteczna symetria skrajności, jaką ustanawia Merta, bo przecież mord w Jedwabnem trudno wyjaśnić i opisać, nie uwzględniając antysemityzmu w polskiej kulturze. T. Merta, Pamięć i nadzieja [w:] Pamięć i odpowiedzialność, red. R. Kostro, T. Merta, Ośrodek Myśli Politycznej, Centrum Konserwatywne, Kraków–Wrocław 2005, s. 85.
112 A. Nowak, Zaproszenie do Jałty, „Wprost”, 24 IV 2005.
113 Zob. tom Pamięć i odpowiedzialność.
114 Z. Krasnodębski, Demokracja peryferii, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2003, s. 257.
115 „Debata o Jedwabnem – pisał dalej Krasnodębski – stanowiła całkowity zwrot, jeżeli chodzi o politykę pamięci, i oznaczała odrzucenie prawie wszystkich dotychczasowych założeń «polskiego liberalizmu»”. Ibidem, s. 257. Ibidem, s. 259. Zdzisław Krasnodębski wyjaśnia również, dlaczego „tak się nie stało”, a jego słowa ściśle korespondują z wywodami innych koryfeuszy polityki historycznej. „Najprostsze wyjaśnienie tej różnicy stosunku do przeszłości komunistycznej i nacjonalistycznej to wyjaśnienie polityczne. Niełatwo przypominać sobie grzechy własnej formacji politycznej i ideologicznej, zwłaszcza że lewica zawsze rościła sobie pretensje do wyższości moralnej (…). Innym prostym wyjaśnieniem tej różnicy byłoby wyjaśnienie biograficzne. Niektórym uczestnikom debaty łatwiej jest utożsamić się z ofiarami z Jedwabnego niż z ofiarami represji stalinowskich. Współczucie i wrażliwość na krzywdy zależy od doświadczeń rodzinnych i grupowych”. Warto zwrócić uwagę, że Krasnodębski jednoznacznie nawiązuje do kliszy „żydokomuny”, choć nie robi tego wprost. Wyraźnie jednak sugeruje, że uczestnikom debaty o żydowskich korzeniach ze względu na własne „doświadczenia rodzinne i grupowe” bliżej jest do ofiar z Jedwabnego niż ofiar stalinowskich, które – w domyśle – mogą obciążać ich własne rodzinne biografie. Ibidem, s. 260.
116 M. Nowicka-Franczak, Niechciana debata…, s. 363.
117 R. Traba, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009, s. 34.
118 Robert Traba zauważył również, że poza „tą przestrzenią funkcjonować będzie coraz więcej młodych ludzi, dla których historia nie będzie miała żadnego znaczenia”. R. Traba, Społeczne ramy czytania historii, s. 66.
119 Zwraca na to uwagę Anna Wolff-Powęska. Zob. A. Wolff-Powęska, Polskie spory o historię i pamięć. Polityka historyczna, „Przegląd Zachodni” 2007, nr 1, s. 16.
120 Bez wątpienia za takie manifesty programowe można uznać dwie publikacje: Pamięć i odpowiedzialność pod redakcją Roberta Kostry i Tomasza Merty oraz Polityka historyczna. Historycy, politycy, prasa…
121 D. Gawin, P. Kowal, Polska polityka historyczna [w:] Polityka historyczna. Historycy, politycy, prasa…, s. 11.
122 D. Karłowicz, Pamięć aksjologiczna a historia [w:] Pamięć i odpowiedzialność, s. 33.
123 Z. Krasnodębski, Zwycięzcy i pokonani [w:] ibidem, s. 68.
124 R. Legutko, Esej o duszy polskiej, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2008, s. 97.
125 Dość wspomnieć o wywiadzie z Robertem Trabą O historii i patriotyzmie czy eseju Historia jako przestrzeń dialogu [w:] idem, Historia – przestrzeń dialogu, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2006, s. 9–21, 78–111.
126 Zob. A. Wolff-Powęska, Polskie spory o historię i pamięć…, s. 3–45.
127 L. M. Nijakowski, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 190–242.
128 A. Kaczyński, Pustynia historyczna?, „Gazeta Wyborcza”, 26 VIII 2008, s. 16.
129 Opinię taką wyraził Paweł Ukielski, sprawujący wówczas funkcję wicedyrektora Muzeum Powstania Warszawskiego. Zob. P. Ukielski, III RP zapomniała o historii, „Gazeta Wyborcza”, 5 VI 2008.
130 R. Kostro, K. M. Ujazdowski, Odzyskać pamięć [w:] Pamięć i odpowiedzialność, s. 44–45.
131 M. A. Cichocki, Czas silnych tożsamości [w:] Polityka historyczna. Historycy, politycy, prasa…, s. 16.
132 Ibidem, s. 18.
133 G. Górny, Koniec „końca historii”, „Przewodnik Katolicki” 2004, nr 45, s. 30–31.
134 Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? Dwugłos polityków: Jarosław Kaczyński i Jan Rokita [w:] Polityka historyczna. Historycy, politycy, prasa…, s. 108.
135 Ibidem, s. 109.
136 D. Gawin, O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu [w:] Pamięć i odpowiedzialność, s. 1–31; w zmienionej wersji i pod innym tytułem (Krytyczny patriotyzm: próba bilansu) esej ten został opublikowany także [w:] idem, Blask i gorycz wolności, Ośrodek Myśli Politycznej, Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera, Kraków 2006, s. 183–209.
137 D. Gawin, O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu, s. 3.
138 Zwraca na to uwagę Anna Wolff-Powęska, celnie odnotowując: „Problem polega jednak na tym, iż mimo doniosłości i przełomowości tekstów tych autorytetów wpływ ich orientacji duchowej i intelektualnej na społeczeństwo był znikomy, ograniczony do niewielkiego środowiska. Sugerowanie, iż polska opinia publiczna była bezbronna wobec krytyki polskiej ksenofobii dokonanej przez trzech intelektualistów, mija się z prawdą już chociażby z tego względu, iż szczególnie teksty Lipskiego i Błońskiego spotkały się z nagonką i potępieniem w kraju, które okazały się o wiele głośniejsze aniżeli mniej spektakularne głosy ich obrońców”. A. Wolff-Powęska, Polskie spory o historię i pamięć…, s. 26.
139 Nie tylko w kontekście tekstu Gawina, ale też w odniesieniu do diagnozy innych orędowników polityki historycznej, a zarazem krytyków „patriotyzmu krytycznego” ów brak konkretnych przykładów niepokojącego ich zjawiska zauważył Adam Leszczyński: „W licznych tekstach Gawina, Cichockiego czy Merty niezwykle trudno także znaleźć tytuły książek historycznych, które byłyby przykładem zgubnego dla wspólnoty krytycyzmu wobec przeszłości, który rzekomo dominował w dyskusjach lat 90. Pojawiają się Lipski i Błoński, czasem Miłosz, ale to są teksty z lat 80. Świeższych konkretów brak. Gdzie są te złowieszcze grupki krytyków polskiej tradycji? Gdzie kryją się przewrotni niszczyciele narodowej wspólnoty? Może chociaż kilka artykułów w gazetach, których przecież musiały być dziesiątki? A może ich w ogóle nie ma i nigdy nie było? Czy ktokolwiek po 1989 r. twierdził, że «historia krytyczna» – zakładając nawet, że coś takiego w ogóle istnieje – jest jedynym prawomocnym sposobem przedstawiania naszych dziejów? Być może więc wroga nie ma, a «patriotyzm krytyczny» został wymyślony przez autorów «polityki historycznej», bo po prostu był im potrzebny?”. A. Leszczyński, Polityka historyczna. Wielki strach, „Gazeta Wyborcza”, 8 IV 2006, s. 16.
140 D. Gawin, O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu, s. 27.
141 Ibidem, s. 28.
142 M. A. Cichocki, Władza i pamięć. O politycznej funkcji historii, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2005, s. 40.
143 A. Dudek, Bitwa o pamięć, „Rzeczpospolita”, 16 XII 2006, s. A12–A13.
144 K. M. Ujazdowski, R. Kostro, Odzyskać pamięć, „Rzeczpospolita”, 27 IX 2003, s. A7.
145 T. Merta, Pamięć i nadzieja, s. 78–79.
146 B. Wildstein, Jaka polityka historyczna, „Rzeczpospolita”, 19 VII 2007, s. A2.
147 Polska polityka historyczna (zapis debaty z 30 III 2005 w warszawskiej siedzibie IPN), „Biuletyn IPN” 2006, nr 5, s. 17.
148 Zob. ibidem, wypowiedź Pawła Skibińskiego podczas debaty zorganizowanej przez IPN, s. 23.
149 T. Merta, Pamięć i nadzieja, s. 72–73.
150 Ibidem, s. 81.
151 Ibidem, s. 83.
152 K. M. Ujazdowski, T. Merta, R. Kostro, Co to jest polityka historyczna?, „Przegląd Polityczny” 2006, nr 76, s. 50.
153 Zob. np. K. M. Ujazdowski, R. Kostro, Odzyskać pamięć, „Rzeczpospolita”, 27 IX 2003, A7.
154 K. M. Ujazdowski, T. Merta, R. Kostro, Co to jest polityka historyczna?, s. 50.
155 Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? Dwugłos polityków: Jarosław Kaczyński i Jan Rokita [w:] Polityka historyczna. Historycy, politycy, prasa…, s. 114.
156 K. M. Ujazdowski, Polityka pamięci ma sens, „Gazeta Wyborcza”, 2 X 2008, s. 21.
157 A. Wolff-Powęska, Polskie spory o historię i pamięć…, s. 34.
158 Zrozumieć przeszłość – budować przyszłość. Z prof. Wojciechem Roszkowskim, historykiem, posłem do Parlamentu Europejskiego, rozmawia Marcin Emilewicz, „Pressje” 2006, nr 6/7, s. 96.
159 Ibidem, s. 96–97.
160 Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? Dwugłos polityków: Jarosław Kaczyński i Jan Rokita, s. 113.
161 Ibidem, s. 109.
162 W tej dyskusji poza Janem Żarynem, który pełnił wówczas funkcję dyrektora Biura Edukacji Publicznej IPN, wzięli także udział: Klaus Ziemer (dyrektor Niemieckiego Instytutu Historycznego, Jürgen Hensel (sekretarz naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego), Dariusz Gorajczyk (nauczyciel i pracownik oddziału IPN w Krakowie) oraz prowadzący ją Paweł Kosiński. Zob. Polityka historyczna w Polsce i w Niemczech, „Biuletyn IPN” 2006, nr 8/9, s. 144.
163 Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? Dwugłos polityków: Jarosław Kaczyński i Jan Rokita, s. 115–120.
164 Rzeczpospolita bez numerów, wywiad z Donaldem Tuskiem, „Polityka” 2007, nr 45, s. 12–15.
165 Zob. B. Zdrojewski, Dajmy Polakom być dumnymi ze swojej historii, „Gazeta Wyborcza”, 14 XI 2008, s. 30.
166 Kreatywna polityka historyczna, rozmowa z Bogusławem Sonikiem, „Małopolska” (Pismo członków i sympatyków Platformy Obywatelskiej w Małopolsce) 2006, nr 3, s. 10–11. Tytułem uzupełnienia warto dodać, że za swą własną (samozwańczą) walkę z „polskimi obozami koncentracyjnymi” Bogusław Sonik został w 2006 roku nominowany przez redakcję „Super Expressu” do nagrody „Komu Skrzydła, Komu Rogi”.
167 Polska polityka historyczna (zapis debaty z dnia 30 III 2005 w warszawskiej siedzibie IPN), „Biuletyn IPN” 2006, nr 5, s. 4.
168 A. Wolff-Powęska, Polskie spory o historię i pamięć…, s. 20.
169 Na temat obecności problematyki związanej z pamięcią oraz „polityką historyczną” w statutach/programach również innych – poza PiS – partii politycznych zob. E. Olszewski, Pamięć społeczna i polityka historyczna w programach polskich partii politycznych, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2013, nr 2, s. 67–97.
170 W uchwale Rady Politycznej Prawa i Sprawiedliwości, na mocy której politykę historyczną umieszczono w programie partii, można przeczytać: „Podejmując sprawy najpilniejsze dla społeczeństwa, nie zapominamy o narodowym wymiarze polityki. O stałym działaniu na rzecz tego, co trwałe, co chroni dziedzictwo i buduje przyszłość narodu. Potrzebny jest nowy, większy mecenat kulturalny Państwa i nowoczesna polityka historyczna, zorientowana na kultywowanie i upowszechnianie wartości polskiej kultury i historii”. Uchwała nr 1/09/04 Rady Politycznej Prawa i Sprawiedliwości z 11 września 2004 roku.
171 Prawo i Sprawiedliwość. Program 2005. IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwość dla wszystkich, Komitet Wyborczy PiS, Warszawa 2005, s. 110.
172 „Cele i zadania rządu koalicyjnego w latach 2006–2009”, Załącznik nr 1 do: Koalicyjna Deklaracja Programowa „Solidarne Państwo”, Warszawa, 27 kwietnia 2006 roku, s. 15.
173 Zob. E. Olszewski, Pamięć społeczna i polityka historyczna…, s. 79–82.
174 W języku polskim, w tym również języku polskiej politologii i socjologii, termin ten nie posiada swojego odpowiednika. Można go jednak umownie rozumieć jako głosowanie reakcyjne. Figuruje natomiast w Dictionary of Sociology – pod hasłem „backlash vote” można tam przeczytać: „the support for the racist parties of the right by mainly, but not exclusively, working-class whites, who are reacting against the presence of ethnic minorities in their localities. The strength of the racist vote varies but is most significant in local elections when the turnout is low. It tends to be concentrated in white areas on the edges of high concentrations of ethnic minorities”. Bez wątpienia ma on jednak zdecydowanie szersze zastosowanie. T. Lawson, J. Garrod, Dictionary of Sociology, Fitzroy Dearborn Publishing, London–Chicago 2001, s. 17.
175 Ciekawe studium przypadku stanowi w kontekście backlashu książka Thomasa Franka. Zob. T. Frank, Co z tym Kansas? czyli opowieść o tym, jak konserwatyści zdobyli serce Ameryki, tłum. J. Kutyła, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008.
176 E. Dmitrów, Między mitem a historią. O kształtowaniu pamięci zbiorowej w Polsce, „Przegląd Polityczny” 2007, nr 85/86, s. 97.
177 Określeniem „IV RP” jako pierwszy posłużył się politolog i publicysta Rafał Matyja. Pewną rolę w jego popularyzacji odegrał także socjolog Paweł Śpiewak, którego książka Pamięć po komunizmie w wielu miejscach współbrzmi z naczelnymi tezami orędowników polityki historycznej z lat 2003–2008. Zob. P. Śpiewak, Pamięć po komunizmie, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2005.
178 „Dyskurs – jak odnotowuje Lech M. Nijakowski, nawiązujący do ustaleń Normana Fairclougha – składa się ze «zworników tematycznych», które ogniskują uwagę mówiącego i słuchającego. Zworniki łączą się w większe całości, które można nazwać «kompleksami dyskursywnymi». Powiązania między zwornikami i kompleksami mają często arbitralny charakter, choć użytkownikom języka mogą się wydawać naturalne, oczywiste lub mające podstawy naukowe”. L. M. Nijakowski, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 191.
179 Zob. także A. Nowak, Polityka wstydu. Wygaszanie historii i polskości [w:] Wygaszanie Polski 1989–2015, Biały Kruk, Kraków 2015, s. 29–43.
180 Zob. Odzyskana pamięć. Rozmowa z Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej Andrzejem Dudą o polityce historycznej, https://www.youtube.com/watch?v=Z8C0IaZTZLA (dostęp 29 VI 2017).
181 Żydzi a polityka historyczna. Dyskusję z udziałem Barbary Engelking-Boni, Andrzeja Friszkego, Zbigniewa Gluzy, Daniela Grinberga, Tomasza Merty prowadzi Jerzy Jedlicki, „Midrasz” 2006, nr 9, s. 44.
182 A. Leszczyński, Historia na huśtawce, wywiad ze Zbigniewem Gluzą, „Gazeta Wyborcza”, 10 II 2007, s. 19.
183 Sformułowaniem takim posłużył się Paweł Machcewicz w recenzji książki Marka J. Chodakiewicza. Zob. P. Machcewicz, Gabinet historycznych osobliwości, „Gazeta Wyborcza”, 18 I 2008, s. 24.
184 Zob. M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, tłum. A. Madej, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2008.
185 We wspomnianej przedmowie Wojciech Roszkowski pisał między innymi: „Monografia Chodakiewicza nie jest polemiką, ale solidnym i drobiazgowym opracowaniem opartym na niezmiernie bogatej dokumentacji”; „Chodakiewicz nie zaprzecza przejawom polskiego antysemityzmu przed drugą wojna światową, w trakcie niej i po jej zakończeniu. Nie przecenia też sympatii Żydów wobec komunizmu. Jako dokładny i uważny historyk umieszcza te zjawiska w szerokim i bardzo skomplikowanym kontekście tamtego czasu i przedstawia je we właściwej skali. Bada liczne przypadki Polaków mordujących Żydów i Żydów zabijających Polaków po 1944 r. (…) Co najważniejsze, Chodakiewicz nie pozostawia żadnych wątpliwości, iż po 1944 r. w Polsce nie był kontynuowany Holocaust”; „Chodakiewicz cytuje różne źródła – polskie, żydowskie i sowieckie – próbując zrozumieć okoliczności i zważyć argumenty”. M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie…, s. 7–9. Na czwartej stronie okładki książki Chodakiewicza można natomiast przeczytać: „Monografia Marka Jana Chodakiewicza stanowi ważne uzupełnienie wiedzy o stosunkach polsko-żydowskich po drugiej wojnie światowej. W nowatorski, zniuansowany sposób przedstawia te skomplikowane kwestie poruszane także w najnowszej publikacji Jana T. Grossa pt. Strach. (…) Autor, korzystając z rozmaitych, mało znanych źródeł, zbadał i opisał przypadki wrogości i konfliktów pomiędzy Polakami a Żydami. Jego zasługą jest to, że umiał dokonać rzetelnej analizy tego trudnego okresu, odrzucając anachroniczne stereotypy”. Ibidem. Zachwalając zalety swojej książki i przywołując nazwiska osób, które dobrze się na jej temat wypowiadały, Marek Jan Chodakiewcz w taki oto sposób wzmacniał jej wartość autorytetem autora przedmowy: „No i wstęp napisał dla mnie profesor Wojciech Roszkowski, jeden z najlepszych historyków dziejów najnowszych Polski i jeden z niewielu niesprostytuowanych za czasów komunistycznych. Czyżby naukowiec takiego kalibru reklamował chłam, jak nazwał moją książkę «Tygodnik Powszechny»?”. M. J. Chodakiewicz, Wyzwania badawcze po Zagładzie, „Rzeczpospolita”, 5 IV 2008, s. 29.
186 Cyt. za: B. Szaynok, D. Libionka, Głupia sprawa, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 5, s. 23.
187 Zob. P. Gontarczyk, Chodakiewicz kontra Gross: przypinanie łatek, „Rzeczpospolita”, 25 I 2008, s. 16.
188 Oto dwa charakterystyczne wyimki z tekstu Jana Żaryna: „Gross posługuje się wybranymi źródłami w celu udowodnienia tez nie tylko kontrowersyjnych, ale przede wszystkim kłamliwych. Odrzuca przekazy niepasujące do głównej narracji. Chodakiewicz natomiast hołduje starej szkole empirycznej, krok po kroku, przykład po przykładzie analizuje ten sam temat, unikając prostych generalizacji”; „Gross traktuje przestrzeń historyczną jedynie jako narzędzie do dokonania operacji na świadomości Polaków. Przekaz nie musi być prawdziwy, ma być skuteczny, tak by Polacy zostali wyleczeni na zawsze z choroby antysemityzmu. Chodakiewicz natomiast, nie mając celów innych niż poznawcze, próbuje pisać spokojnie, bez uprzedzeń czy też potępiających moralnych ocen”. J. Żaryn, Pogarda dla kontekstu, „Rzeczpospolita”, 19–20 I 2008, s. 28.
189 G. Eberhardt, Konkret kontra zaklinanie, „Tygodnik Solidarność”, 25 I 2008, s. 30.
190 B. Urbanowski, Prawda jak gorzkie lekarstwo, „Gazeta Polska”, 23 I 2008, s. 20–21.
191 K. Brodacki, Czytajcie Chodakiewicza!, „Niedziela”, 17 II 2008, s. 29.
192 M. J. Chodakiewicz, After the Holocaust. Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II, Boulder, CO 2003.
193 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie…, s. 7.
194 Zob. T. Sakiewicz, Gross używa Żydów jako wymówki, rozmowa z Markiem Janem Chodakiewiczem, „Gazeta Polska”, 16 I 2008, s. 17; M. J. Chodakiewicz, Skąd się wziął „Strach”, „Niezależna Gazeta Polska”, 6 VIII 2006, s. 33–34; T. Sommer, Gross jak Doda!, rozmowa z Markiem Janem Chodakiewiczem, „Najwyższy Czas!”, 19 I 2008, s. VII; M. J. Chodakiewicz, Wyzwania badawcze po Zagładzie, „Rzeczpospolita”, 5 IV 2008, s. 29.
195 Książka ta ukazała się w Stanach Zjednoczonych w 2005 roku. Zob. M. J. Chodakiewicz, Massacre in Jedwabne, July 10, 1941: Before, During, and After, East European Monographs, Boulder, CO 2005. Jej wnikliwą recenzję napisała Joanna B. Michlic. Zob. J. B. Michlic, Odwrócenie historycznej prawdy o Jedwabnem, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2007, nr 3, s. 493–505.
196 M. J. Chodakiewicz, Wyzwania badawcze po Zagładzie, „Rzeczpospolita”, 5 IV 2008, s. 29.
197 Zob. B. Szaynok, D. Libionka, Głupia sprawa, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 5, s. 22–23; P. Machcewicz, Gabinet historycznych osobliwości, „Gazeta Wyborcza”, 18 I 2008, s. 24; A. Żbikowski, Anty-Gross, „Polityka” 2008, nr 17, s. 76; D. Engel, Marek Jan Chodakiewicz, „After the Holocaust. Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II”, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2005, nr 1, s. 325–329.
198 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie…, s. 11.
199 D. Engel, Marek Jan Chodakiewicz, „After the Holocaust…”, s. 326.
200 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie…, s. 206.
201 Ibidem, s. 205.
202 Zob. „Rzeczpospolita”, 11 I 2008, s. 1.
203 W taki właśnie sposób decyzję IPN o publikacji książki Marka J. Chodakiewicza tłumaczył Jan Żaryn w polemice z jej druzgocącą krytyką autorstwa Bożeny Szaynok i Dariusza Libionki. Zob. J. Żaryn, W sprawie głupiej sprawy, „Tygodnik Powszechny” 2008, nr 6, s. 27.
204 Zob. Powiedzieli o „Strachu”, „Gazeta Wyborcza”, 19–20 I 2008, s. 17; E. Czaczkowska, Abp Michalik o szatanie i in vitro, „Rzeczpospolita”, 3 III 2008, s. 6; J. Życiński, Pokonać strach, „Gazeta Wyborcza”, 9–10 II 2008, s. 26.
205 List otwarty kardynała Stanisława Dziwisza [w:] Wokół „Strachu”. Dyskusja o książce Jana T. Grossa, red. M. Gądek, Znak, Kraków 2008, s. 74–75.
206 List ten został odczytany w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu w kościołach archidiecezji przemyskiej. Cyt. za: E. Czaczkowska, Abp Michalik o szatanie i in vitro, „Rzeczpospolita”, 3 III 2008, s. 6.
207 „Trybunem Polski antysemickiej” nazwała Jerzego Roberta Nowaka Marta Cobel-Tokarska. Sformułowaniem takim posłużyła się w artykule poświęconym jego podróży po Polsce z prelekcjami w ramach krucjaty przeciwko książce/książkom Grossa. Zob. M. Cobel-Tokarska, Bo „Żydzi nas atakują”… Tournée Jerzego Roberta Nowaka z wykładami potępiającymi „antykatolicką i antypolską książkę” Grossa, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2008, nr 4, s. 631–635.
208 Zob. J. R. Nowak, Nowe kłamstwa Grossa, MaRoN, Warszawa 2006.
209 Na przykład: w Kielcach Jerzy Robert Nowak wystąpił w auli Wyższego Seminarium Duchownego, w Tarnobrzegu w sali parafialnej kościoła MBNP, we Wrocławiu w kościele NMP na Piasku, w Lubaniu w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Jakuba, w Gorzowie w sali przy kościele oo. Kapucynów, w Bydgoszczy w bazylice św. Wincentego à Paulo, w Aninie w sali parafialnej kościoła Matki Bożej Królowej Polski, w Warszawie w kościele św. Krzyża. Nowak gościł też w wielu innych miejscach, takich jak częstochowska siedziba redakcji „Niedzieli” czy toruński Dom Słowa oo. Redemptorystów. Zdarzyły się również incydentalne przejawy sprzeciwu ze strony miejscowych księży, którzy nie wyrazili zgody na jego wykłady w swoich kościołach. „Zazwyczaj jednak – na co zwróciła uwagę Marta Cobel-Tokarska – i proboszczowie, i hierarchia nie widzieli w występach Nowaka w kościołach nic złego”. Zob. M. Cobel-Tokarska, Bo „Żydzi nas atakują”…, s. 632.
210 Cyt. za: P. Piotrowski, M. Niemczyńska, Żydzi nas atakują! Trzeba się bronić, „Gazeta Wyborcza”, 11 II 2008, s. 1, 5.
211 Zob. J. Harłukowicz, Krucjata prawdy profesora Nowaka zamknięta dla mediów, „Gazeta Wyborcza”, 2 IV 2008, s. 1; zob. także S. Żak, Niezbędne przypomnienie, „Gazeta Wyborcza”, 23 II 2008, s. 4; B. Białek, To był spektakl pogardy, „Gazeta Wyborcza”, 15 II 2008, s. 5; (KAI), J. R. Nowak w Kielcach, „Myśl Polska”, 2 III 2008, s. 15; (Z.Ż.), „Obrona” Częstochowy, „Myśl Polska”, 2 III 2008, s. 19; I. Lisiak, 1000 osób na dyskusji o książce Jana T. Grossa, „Myśl Polska”, 24 II 2008, s. 3.
212 P. Tunia, Dokonuje się przełom świadomości, rozmowa z Jerzym Robertem Nowakiem, „Nasz Dziennik”, 17–18 V 2008, s. 13.
213 Zob. P. Zychowicz, Amerykańscy Żydzi piszą do kardynała Dziwisza, „Rzeczpospolita”, 15 II 2008, s. 13.
214 T. P. Terlikowski, Odwaga kardynała Dziwisza, „Rzeczpospolita”, 18 I 2008, s. 2.
215 R. A. Ziemkiewicz, Jesteśmy skazani na bezsilność, „Rzeczpospolita”, 20 II 2008, s. 15.
216 J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co działo się na obrzeżach zagłady Żydów, Znak, Kraków 2011.
217 Zob. P. Głuchowski, M. Kowalski, Gorączka złota w Treblince, „Gazeta Wyborcza”, 7 I 2008, dodatek „Duży Format”, s. 2.
218 M. Rusiniak, Treblinka – Eldorado Podlasia?, „Kwartalnik Historii Żydów” 2006, nr 2, s. 200–211.
219 W mediach głównego nurtu wyłącznie tygodnik „Przekrój” opublikował rozmowę wokół Złotych żniw z samą Ireną Grudzińską-Gross. Zob. M. Zając, Wzmacniamy tożsamość Polaków, rozmowa z Ireną Grudzińską-Gross, „Przekrój” 2011, nr 12, s. 44–47.
220 B. Engelking, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945.
221 J. Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu.
222 Ten człowiek pokieruje IPN, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/ten-czlowiek-pokieruje-ipn/h3198 (dostęp 10 VII 2017).
223 Za poparciem Łukasza Kamińskiego na stanowisko prezesa IPN opowiedziało się 372 posłów i posłanek. Ośmiu było przeciw i również ośmiu wstrzymało się od głosu. Klub SLD nie wziął udziału w głosowaniu. 15 czerwca 2011 roku jego kandydaturę niemal jednogłośnie zatwierdził Senat RP: 79 senatorów było za, trzech przeciw, a jeden wstrzymał się od głosu. Zob. http://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/10928,Senat-RP-zgodzil-sie-na-wybor-Lukasza-Kaminskiego-na-Prezesa-IPN.pdf (dostęp 10 VII 2017).
224 Zob. M. Majewski, P. Reszka, Tajemnice starej fotografii, „Rzeczpospolita”, 22–23 I 2011, s. P2-P4; P. Głuchowski, M. Kowalski, O czym mówi to zdjęcie, „Gazeta Wyborcza”, 26 I 2011, s. 17; M. Majewski, P. Reszka, Tajemnica zdjęcia z Treblinki, „Uważam Rze” 2011, nr 4, s. 14–17; M. Kącki, Powiększenie. Nowe oblicze starego zdjęcia, „Gazeta Wyborcza”, 12–13 III 2011, s. 16; J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Zamieszanie wokół zdjęcia, „Gazeta Wyborcza”, 26–27 III 2011, s. 27.
225 Zob. M. Majewski, P. Reszka, Tajemnice starej fotografii, „Rzeczpospolita”, 22–23 I 2011, s. P2–P4; eidem, Tajemnica zdjęcia z Treblinki, „Uważam Rze” 2011, nr 4, s. 14–17.
226 Zob. M. Zaremba, Biedni Polacy na żniwach, „Gazeta Wyborcza”, 15–16 I 2011, s. 22.
227 Zob. B. Szaynok, U nas nie tak się umierało, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 14.
228 Zob. P. Machcewicz, Historia zaangażowana, „Gazeta Wyborcza”, 12–13 II 2011.
229 J. Tokarska-Bakir, Historia jako księgowość kreatywna, http://www.dwutygodnik.com/artykul/1956-historia-jako-ksiegowosc-kreatywna.html (dostęp 10 VII 2017).
230 J. Żaryn, Z daleka od Grossa, „Więź” 2011, nr 7.
231 Z. Nosowski, Żyd i człowiek, rozmowa z Władysławem Bartoszewskim, „Więź” 2011, nr 7.
232 B. Łoziński, Opinie Grossa nie są naukowe, rozmowa z Władysławem Bartoszewskim, „Gość Niedzielny” 2011, nr 4, http://gosc.pl/doc/789867.Opinie-Grossa-nie-sa-naukowe (dostęp 10 VII 2017).
233 P. Zychowicz, Dyrektor wydawnictwa Znak przeprasza za Grossa, http://www.rp.pl/artykul/609914-Dyrektor-wydawnictwa-Znak-przeprasza-za-Grossa.html (dostęp 10 VII 2017).
234 Ibidem.
235 M. Nowicka-Franczak, Niechciana debata…, s. 359.
236 R. Wnuk, Wokół mitu „żołnierzy wyklętych”, „Przegląd Polityczny” 2016, nr 136, s. 184– 187.
237 Ibidem.
238 Spośród 417 posłów i posłanek, którzy wzięli udział w głosowaniu, 406 opowiedziało się za przyjęciem ustawy. Za głosowały m.in. PO (191), PiS (131) i SLD (31). Przeciw jej przyjęciu opowiedziało się łącznie 8 osób. Zob. Głosowanie nr 18 – Posiedzenie 84 z 3 lutego 2011 roku, http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/glosowania?OpenAgent&6&84&18 (dostęp 10 VII 2017). Przyjęta ustawa rozpoczyna się od następujących słów: „W hołdzie «Żołnierzom Wyklętym» – bohaterom antykomunistycznego podziemia, którzy w obronie niepodległego bytu Państwa Polskiego, walcząc o prawo do samostanowienia i urzeczywistnienie dążeń demokratycznych społeczeństwa polskiego, z bronią w ręku, jak i w inny sposób przeciwstawili się sowieckiej agresji i narzuconemu siłą reżimowi komunistycznemu”. Zob. Dz.U. 2011, nr 32, poz. 160. Upamiętnianiem „żołnierzy wyklętych” Sejm RP zajmował się już wcześniej, a także później w różnych swoich uchwałach. Pierwsza z nich została przyjęta 14 marca 2001 roku – „w sprawie hołdu poległym, pomordowanym i prześladowanym członkom organizacji «Wolność i Niezawisłość»”. Drugą uchwalono 23 marca 2006 roku, „w 55. rocznicę śmierci majora Zygmunta Szendzielarza «Łupaszki», dowódcy 5 Wileńskiej Brygady Armii Krajowej”. Kolejne sejm przyjął 9 listopada 2012 roku z okazji 70. rocznicy powstania Narodowych Sił Zbrojnych oraz 15 września 2017 roku „w sprawie upamiętnienia 75. rocznicy powstania Narodowych Sił Zbrojnych”. Teksty wszystkich tych uchwał dostępne są na oficjalnej stronie sejmu. Zob. sejm.gov.pl
239 Zob. Drużyna pierścienia, http://natemat.pl/188577,druzyna-pierscienia-andrzej-duda-piotr-duda-i-beata-szydlo-dostali-pierscienie-tak-trzeba, http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/tomasz-sakiewicz-pierscien-inki-patriotyzm-zolnierze-wykleci (dostęp 10 VII 2017).
240 Wiele artykułów na ten temat publikowanych było na łamach pisma „Zagłada Żydów. Studia i materiały”.
241 Jako ilustrację tej narracji można potraktować taki oto fragment uchwały Sejmu RP przyjętej z okazji 55. rocznicy śmierci Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”: „Major Zygmunt Szendzielarz «Łupaszka» stał się symbolem niezłomnej walki o Niepodległą Polskę, jaką toczyli Żołnierze Wyklęci – żołnierze antykomunistycznego ruchu oporu z organizacji Wolność i Niezawisłość, Armii Krajowej na Kresach Wschodnich, Ośrodka Mobilizacyjnego Wileńskiego Okręgu AK, Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, Ruchu Oporu Armii Krajowej, Konspiracyjnego Wojska Polskiego i z wielu innych organizacji; podkomendni podpułkownika «Kotwicza», podporucznika «Zagończyka», kapitana «Młota», majora «Orlika», majora «Zapory», kapitana „«Warszyca», majora «Ognia», kapitana «Bartka» i wielu innych, których żołnierski szlak kończyła śmierć w nierównej walce z komunistycznymi siłami bezpieczeństwa bądź ubecki strzał w tył głowy. Niech polska ziemia utuli ich do spokojnego snu. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, czcząc Ich pamięć, stwierdza, że Żołnierze Wyklęci dobrze zasłużyli się Ojczyźnie”. Uchwała Sejmu RP z 23 marca 2006 roku w 55. rocznicę śmierci majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, dowódcy 5 Wileńskiej Brygady Armii Krajowej, http://orka.sejm.gov.pl/proc5.nsf/uchwaly/278_u.htm (dostęp 20 VII 2017).
242 Rafał Wnuk słusznie zwraca uwagę, iż w aktualnie snutych opowieściach o „wyklętych” bardzo często podkreśla się, że temat ich losów spowiła zmowa milczenia „postkomunistycznych” elit i dopiero teraz przywraca się ich polskiej pamięci. To oskarżenie „postkomunistów” pozostaje rzecz jasna w ścisłym związku z samą koncepcją nowej polityki historycznej, o której była już mowa wcześniej. R. Wnuk, Wokół mitu „żołnierzy wyklętych”, „Przegląd Polityczny” 2016, nr 136, s. 186.
243 J. W. Borejsza, Polscy historycy – uczeni, sędziowie i inni, „Przegląd Polityczny” 2004, nr 66, s. 20.
244 Jedyną trafną i wnikliwą analizę jej genealogii, budowy, funkcji oraz społecznych reprezentacji podjęła dotychczas Anna Zawadzka. Książka Pawła Śpiewaka stanowi raczej wzmocnienie fantazmatu „żydokomuny” niż jego dekonstrukcję. Zob. A. Zawadzka, „Żydokomuna”. Szkic do socjologicznej analizy źródeł historycznych, „Societas/ Communitas” 2009, nr 2 (8); eadem, Piętno „żydokomuny” w ujęciu pokoleniowym. Szkic do badań, „Teksty Drugie” 2016, nr 1; P. Śpiewak, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Czerwone i Czarne, Warszawa 2012.
245 A. Zawadzka, „Kultywujemy polskość”. Antysemityzm w przestrzeni publicznej [w:] Antysemityzm nie jest poglądem. Podręcznik dla edukatorów i edukatorek, red. A. Makówka-Kwapisiewicz, Żydowskie Stowarzyszenie Czulent, Kraków 2016, s. 146.
246 Mechanizm ten doskonale uchwyciła i opisała Anna Zawadzka, której warto w tym miejscu raz jeszcze oddać głos: „Za sprawą będącego przedmiotem szkolnej edukacji oraz niepodlegającego refleksji przekonania, zgodnie z którym polska państwowość i polska wspólnota są dobrami moralnymi, wykluczeniu poza polskość podlega także komunista, obarczony statusem zdrajcy. Kompromitacja komunizmu miałaby wynikać właśnie z faktu zerwania z polskością jako dobrem niepodważalnym. W polskim dyskursie – od publicznego przez beletrystyczny po konfesyjny – komunizm funkcjonuje obecnie pod postacią immanentnego zła, któremu jednostki ulegały z powodu skazy charakterologicznej, chęci zysku lub głupoty. Gotowych wzorów do piętnowania komunistów dostarcza dyskurs antysemicki. Są nimi: obcość, predestynacja do zdrady i «podejrzane pochodzenie» […]. Posiłkując się wzajemnie, antykomunizm i antysemityzm produkują stereotyp «żydokomuny»”. A. Zawadzka, Piętno „żydokomuny” w ujęciu pokoleniowym…, s. 91.
247 Z. Bogumił, Miejsca pamięci versus symulacja przeszłości: druga wojna światowa na wystawach historycznych, „Kultura i Społeczeństwo” 2011, nr 4, s. 166.
248 Na temat procesu powstawania Muzeum Powstania Warszawskiego zob. np. T. Urzykowski, Wirtualna barykada, „Spotkania z Zabytkami” 2005, nr 11, s. 20–23. O przebiegu tych rocznicowych obchodów oraz inauguracji otwarcia zob. E. Ziółkowska, Jedyna taka rocznica. Jedyne takie muzeum, „Kronika Warszawy” 2004, nr 3, s. 77–85.
249 W uchwale tej można ponadto przeczytać: „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża wdzięczność wszystkim, którzy przez całe dziesięciolecia wbrew zakazom i trudnościom podejmowali działania w celu upamiętnienia Powstania i w sposób szczególny dziękuje środowiskom kombatanckim. Wyrażamy uznanie dla władz Warszawy za decyzję powołania Muzeum Powstania Warszawskiego. Apelujemy do wszystkich instytucji edukacyjnych o podjęcie specjalnych zajęć i programów przedstawiających znaczenie Powstania w walce o niepodległość Polski. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej zwraca uwagę na potrzebę podjęcia systematycznego wysiłku mającego na celu przedstawienie międzynarodowej opinii publicznej znaczenia Powstania Warszawskiego w historii Polski i Europy”, http://orka.sejm.gov.pl/proc4.nsf/uchwaly/3125_u.htm (dostęp 17 X 2017).
250 M. Kobielska, Polska kultura pamięci w XXI wieku: dominanty. Zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie i stan wojenny, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2016, s. 169.
251 Ibidem, s. 199.
252 Sformułowaniem takim posłużył się Kazimierz Michał Ujazdowski, określając kształt, postulując konieczność i dokonując bilansu polskiej polityki historycznej. „Pierwsza poważna kampania dyplomacji historycznej – pisał – miała miejsce dopiero w 2005 roku z okazji 25. rocznicy powstania «Solidarności». Dokonał tego, trzeba to przyznać, rząd Marka Belki, jednak już po przełomie związanym z sukcesem obchodów 60. rocznicy Powstania Warszawskiego, które «odblokowały» politykę pamięci”. K. M. Ujazdowski, Polityka pamięci ma sens, „Gazeta Wyborcza”, 2 X 2008, s. 21.
253 Dobrym przykładem tego rodzaju narracji jest artykuł Dariusza Karłowicza, w którym nawiązuje on do słynnego tekstu Michała Cichego Polacy–Żydzi: czarne karty powstania, opublikowanego na łamach „Gazety Wyborczej” krótko przed 50. rocznicą jego wybuchu. „Darmo w mediach szukać dziś napastliwych czy choćby sceptycznych w tonie tekstów, które towarzyszyły obchodom Powstania warszawskiego 10 lat temu. «Gazeta Wyborcza» nie kontynuuje wątku haniebnego antysemityzmu Powstańców, który ze swadą demaskował wtedy Michał Cichy. Media nie podejmują ani rytualnego sporo o sens Powstania, ani dyskusji o racjach dowództwa – nikt nie wspomina o fatalnej «kulturze klęski» czy romantycznym oszołomieniu. Sensu powstańczej walki bronią dziś osoby, które nie straciły dotąd żadnej okazji, by wydobyć mroczne strony narodowych świętości. Wydaje się, że wierny sobie pozostał tylko Jerzy Urban, pisząc, że Muzeum Powstania powinno być zastąpione przez muzeum głupoty. Nawet jego najbliżsi przyjaciele wyraźnie zmienili front”. D. Karłowicz, Niezgoda na amnezję, „Rzeczpospolita”, 27 XII 2004.
254 E. Dmitrów, Między mitem a historią…, s. 95.
255 J. Ołdakowski, Muzeum historycznego niepokoju, „Wprost” 2005, nr 16, s. 78–80.
256 Warto zauważyć, że ta opinia Roberta Traby spotkała się ze zdecydowaną reakcją rozmawiającego z nim dziennikarza „Gazety Wyborczej”: „To chyba zbyt krzywdzące traktować Muzeum Powstania Warszawskiego jako przejaw terapii narodowej. To jednak był długo oczekiwany akt moralnego zadośćuczynienia żołnierzom Polski Podziemnej poniewieranym w PRL”. J. Kurski, Kicz patriotyczny, rozmowa z Robertem Trabą, „Gazeta Wyborcza”, 7 I 2006, s. 10.
257 M. Kobielska, Polska kultura pamięci w XXI wieku: dominanty…, s. 185.
258 Ibidem, s. 186.
259 T. Żukowski, Muzeum, „Bez Dogmatu” 2005, nr 66, s. 27–29.
260 Ibidem, s. 29.
261 A. Zawadzka, „Kultywujemy polskość”. Antysemityzm w przestrzeni publicznej, s. 154.
262 M. Kobielska, Polska kultura pamięci w XXI wieku: dominanty…, s. 186.
263 Na ten temat zob. m.in.: B. Szaynok, Konteksty polityczne obchodów powstania w Getcie Warszawskim w latach 40. i w pierwszej połowie lat 50., „Kwartalnik Historii Żydów” 2004, nr 2, s. 205–215; M. Shore, Język, pamięć i rewolucyjna awangarda. Kształtowanie historii powstania w getcie warszawskim w latach 1944–1950, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1998, nr 4, s. 44–66; M. Zaremba, Zorganizowane zapominanie o Holokauście w dekadzie Gierka: trwanie i zmiana, „Kwartalnik Historii Żydów” 2004, nr 2, s. 216–224; J. Leociak, Zraniona pamięć. (Rocznice powstania w getcie warszawskim w prasie polskiej 1944–1989) [w:] Literatura polska wobec Zagłady, red. A. Brodzka-Wald, D. Krawczyńska, J. Leociak, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2000, s. 29–51; R. Kobylarz, Walka o pamięć. Polityczne aspekty obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim 1944–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009.
264 Zob. P. Forecki, Kwietniowe gadanie. Polskie flagi nad gettem, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, t. 2, s. 675–705.
265 Arcypolskie powstanie żydowskie, rozmowa Aleksandry Klich i Jarosława Kurskiego z Władysławem Bartoszewskim, „Gazeta Wyborcza”, 13–14 IV 2013, s. 14.
266 „W warszawskim getcie i innych gettach mieszkali i walczyli nasi Żydzi, polscy obywatele, Polacy w sensie republikańskim, a ich rozpaczliwy akt oporu jest częścią naszej polskiej historii. Powstanie w getcie – gdzie obok syjonistycznej flagi powiewała flaga polska – było więc tak samo warszawskim powstaniem jak powstanie warszawskie. I tak samo polskim”. J. Kurski, Pierwsze powstanie warszawskie – getto 1943, „Gazeta Wyborcza”, 13–14 IV 2013, s. 1.
267 M. Apfelbaum, Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003. Na temat tych „dwóch sztandarów” oraz wielu innych zmitologizowanych/zafałszowanych narracji wokół powstania w getcie warszawskim i jego bohaterów zob. D. Libionka, L. Weinbaum, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011.
268 Zob. S. Weiss, Słuszna zemsta, „Do Rzeczy”, 21 IV 2013, s. 70–71.
269 Zob. D. Wildstein, O Warszawie dwóch powstań, http://www.teologiapolityczna.pl/dawid-wildstein-o-warszawie-dwoch-powstan/ (dostęp 10 V 2014); Nie zasłaniajmy jednych trupów innymi, rozmowa Agnieszki Kalinowskiej z Dawidem Wildsteinem, „Rzeczpospolita”, 19 IV 2013, s. A2.
270 Ibidem. Rocznicowym symbolem tej „jednej opowieści” uczyniono 19 kwietnia skierowane w niebo dwa snopy światła wyemitowane spod Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, które w zamyśle inicjatorów tej świetlnej instalacji miały się skrzyżować.
271 D. Wildstein, O Warszawie dwóch powstań, http://www.teologiapolityczna.pl/dawid-wildstein-o-warszawie-dwoch-powstan/ (dostęp 10 V 2014).
272 Nie zasłaniajmy jednych trupów innymi, rozmowa Agnieszki Kalinowskiej z Dawidem Wildsteinem, „Rzeczpospolita”, 19 IV 2013, s. A2.
273 Sformułowaniem takim, choć w nieco innym kontekście, posłużyli się Elżbieta Janicka i Tomasz Żukowski. Zob. E. Janicka, T. Żukowski, Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2016, s. 17–18.
274 Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z 28 sierpnia 2009 r. w 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej, http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/uchwaly/2291_u.htm (dostęp 18 VII 2017).
275 Apel Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 29 sierpnia 2003 r. w 64. rocznicę wybuchu II wojny światowej w sprawie szczególnego szacunku dla prawdy historycznej jako wartości budującej pokój w Europie, http://orka.sejm.gov.pl/proc4.nsf/uchwaly/1931_u.htm (dostęp 19 VII 2017).
276 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 27 sierpnia 2004 r. „Pamięć i odpowiedzialność” w 65. rocznicę wybuchu II wojny światowej, http://orka.sejm.gov.pl/proc4.nsf/uchwaly/3204_u.htm (dostęp 19 VII 2017).
277 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 4 maja 2005 r. w 60. rocznicę zakończenia II wojny światowej w Europie, http://orka.sejm.gov.pl/proc4.nsf/uchwaly/3965_u.htm (dostęp 19 VII 2017).
278 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 28 sierpnia 2009 r. w 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej, http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/uchwaly/2291_u.htm (dostęp 18 VII 2017).
279 J. Grabowski, Prawda leży w mogiłach, „Więź” 2011, nr 8/9, s. 103.
280 Dz.U. 2006, nr 218, poz. 1592.
281 Druk sejmowy nr 334/V kad., http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=334 (dostęp 17 X 2017).
282 Ireneusz C. Kamiński zwracał również uwagę, że pojawiające się w prasie poza Polską określenie „polskie obozy koncentracyjne”, wskazywane jako uzasadnienie dla nowego artykułu Kodeksu karnego, trudno w ogóle kojarzyć z kategorią prawną „pomówienie”. Miało to potwierdzać jego opinię, że de facto chodziło po prostu o Jana Tomasza Grossa. Zob. I. C. Kamiński, Kontrowersje prawne wokół przestępstwa polegającego na pomawianiu narodu o popełnienie zbrodni, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2010, t. 8, s. 6–7.
283 Oto fragment wystąpienia sejmowego Mateusza Piskorskiego, w którym uzasadnia on konieczność wprowadzenia do Kodeksu karnego takiego artykułu: „Dlaczego to jest istotne? To jest istotne w kontekście między innymi wystąpień niektórych rewizjonistów historycznych, takich jak, nie przymierzając, Jan Tomasz Gross, w tej chwili publikujący w Stanach Zjednoczonych kolejną książkę opluwającą naród polski. Ta książka ma się ukazać w Polsce w przyszłym roku, jak wynika z zapowiedzi, i może wydawca kilka razy się zastanowi, zanim tę książkę, w kontekście przyjmowanych przez nas przepisów postanowi tutaj opublikować. (Oklaski)”. Cyt. za: Sprawozdanie stenograficzne z 22. posiedzenia Sejmu RP w dniu 20 lipca 2006 r., Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 300.
284 W ironiczny sposób o tym, iż zazdrości Grossowi, że ten „ma specjalny przepis w kodeksie karnym”, który został do niego wprowadzony po ukazaniu się angielskiej wersji Strachu, mówił karnista z UJ Zbigniew Hołda podczas dyskusji o książce Grossa na UMCS. Zob. (PR), O „Strachu” w Lublinie, „Gazeta Wyborcza”, 31 III 2008, s. 6.
285 Cyt. za: (PAP), Prokurator przeczyta książkę „Strach”, „Gazeta Wyborcza”, 8 I 2008, s. 3; zob. także R. Walenciak, Polacy, Żydzi i… strach, „Przegląd” 2008, nr 3, s. 8.
286 Cyt. za: J. Stróżyk, Prokurator przeczyta nową książkę Grossa, „Rzeczpospolita”, 8 I 2008, s. 6.
287 (PAP), Jest śledztwo w sprawie Grossa, „Rzeczpospolita”, 12 I 2008, s. 7.
288 Zob. Decyzja prokuratury dotycząca książki Jana T. Grossa pt. „Strach” z dnia 11 lutego 2008 roku [w:] Wokół „Strachu”…, s. 365–368; zob. także J. Sadecki, „Strach” nie znieważa, „Rzeczpospolita”, 12 II 2008, s. 9; E. Siedlecka, J. Sidorowicz, „Strach” nie znieważa, „Gazeta Wyborcza”, 12 II 2008, s. 1.
289 Przeciwko temu znanemu tureckiemu pisarzowi wszczęto w Turcji w 2006 roku postępowanie za to, że w jednym z wywiadów mówił otwarcie o zamordowaniu około 30 tysięcy Kurdów oraz miliona Ormian. Postępowanie prowadzone było na podstawie obowiązującego w latach 2005–2008 przepisu kodeksu karnego, przewidującego karę do 3 lat pozbawienia wolności wobec osób, które publicznie znieważyły tureckość, Republikę lub Wielkie Zgromadzenie Turcji. Ostatecznie ze względów formalnych zostało ono umorzone, natomiast kodeks karny znowelizowano w 2008 roku i obecnie przestępstwem jest obraza „Narodu Tureckiego”.
290 Przypadki, gdy prokuratorzy odmawiali wszczęcia dochodzenia w sprawach antysemickich publikacji, a także obszerne uzasadnienia ich decyzji odmownych doskonale dokumentuje opracowanie przygotowane przez Otwarta Rzeczpospolita – Stowarzyszenie przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii. Zob. Przestępstwa nie stwierdzono. Prokuratorzy wobec doniesień o publikacjach antysemickich, Otwarta Rzeczpospolita i Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2006.
291 http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=806 (dostęp 19 VII 2017).
292 Ibidem.
293 Ibidem, Uzasadnienie.
294 https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/projekt-ustawy-o-zmianie-ustawy-o-instytucie-pamieci-narodowej-komisji.html (dostęp 19 VII 2017).
295 http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/druk.xsp?nr=806 (dostęp 19 VII 2017).
296 Jej najbardziej kontrowersyjny artykuł (55a. 1) w ostatecznej wersji brzmi następująco: „Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie (…) lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne lub w inny sposób rażąco pomniejsza odpowiedzialność rzeczywistych sprawców tych zbrodni, podlega karze grzywny lub karze pozbawienia wolności do lat 3. Wyrok jest podawany do publicznej wiadomości. Przepis ten stosuje się do obywateli polskich i do cudzoziemców”.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017