Wstęp
p. 9-14
Texte intégral
1Publikacja Sąsiadów Jana Tomasza Grossa zaowocowała nie tylko burzliwą i długotrwałą debatą na temat współudziału Polaków w zagładzie Żydów. Do jej efektów można zaliczyć także prace badaczy i badaczek nadrabiających lata zaniechań, gdy problematyka ta jako tabu polskiej wspólnoty narodowej była zbywana milczeniem, tudzież podejmowano ją marginalnie, zachowując bezpieczne miejsce świadków Zagłady. Po Sąsiadach do odpowiedzi poczuli się wywołani również twórcy polskiej kultury, którzy na różne sposoby podjęli wyzwanie rzucone przez Grossa. Książka nie jest jednak o tego rodzaju rezultatach debaty wokół zbrodni w Jedwabnem. Dopiero z perspektywy czasu widać wyraźnie inne jej skutki. Zdecydowanie głębsze, bardziej dalekosiężne i długotrwałe; nakazują one zweryfikować początkowo formułowane opinie o wielkim otwarciu w konfrontowaniu z trudną przeszłością. O dojrzałości nadwiślańskiej demokracji, odwadze elit i społeczeństwa, reorientacji świadomości historycznej Polaków oraz ich gotowości do pożegnania się z narodową mitologią.
2Wraz z końcem debaty jedwabieńskiej, której przebieg rzeczywiście pozwalał na pewien optymizm, zaczęła bowiem wzbierać fala odrzucenia i rewizjonizmu historycznego. Dały o sobie znać rozmaite operacje przeprowadzane na polskiej pamięci, dyktowane chęcią powrotu do czasów sprzed Grossa. Do Polski niewinnej i bohaterskiej, której granice naruszyli Sąsiedzi. Rozpoczęła się szarża w obronie dobrego imienia Polski i Polaków rzekomo pomawianych en masse o współudział w zagładzie Żydów. Innymi słowy, po Jedwabnem nastąpił backlash. Takim terminem, niemającym dobrego odpowiednika w języku polskim, można nazwać wszystkie defensywne i zarazem konfrontacyjne reakcje na publikację Sąsiadów, o których mówi ta książka. Jej głównym tematem jest zatem reaktywna i defensywna „polityka wobec pamięci” 1, popularnie nazywana także polityką historyczną, którą w odpowiedzi na Jedwabne od kilkunastu lat prowadzi się w Polsce, lecz jej adresatem jest również światowa opinia publiczna.
3Polityka ta nie jest własnością jakiejś jednej partii politycznej. Aplikowana jest niczym lekarstwo bez względu na to, która z nich akurat znajduje się u sterów władzy, choć niewątpliwie do jej wzmożenia doszło w Polsce wraz z nastaniem kolejnych rządów Prawa i Sprawiedliwości. Partia ta uczyniła z polityki historycznej swój znak rozpoznawczy i fundament programu politycznego. Wyznaczyła jej zadania w kraju i za granicą, a przede wszystkim ją zinstytucjonalizowała. To właśnie ta „nowa polityka historyczna”, jak nazwał ją Robert Traba 2, stała się kluczowym instrumentem backlashu, co naturalnie zadecydowało o pewnych jej cechach szczególnych. Funkcje tej polityki są jednak dość uniwersalne i jako takie stanowią przedmiot zainteresowania nauk politycznych 3. Nie tylko w Polsce służy ona przecież legitymizacji władzy państwowej, reprodukcji porządku społecznego oraz budowaniu tożsamości i konsolidacji różnych podmiotów politycznych, a zwłaszcza narodów, przez czerpanie i wymazywanie z przeszłości określonych treści.
4Badacze i badaczki na ogół nie mają wątpliwości, że to właśnie państwo odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu polityki wobec pamięci, dysponuje bowiem właściwymi sobie instytucjami oraz szerokim spektrum zasobów umożliwiających sprawowanie kontroli nad tym, co i jak jest pamiętane – od treści podręczników szkolnych, przez nazwy ulic, muzea i obejmowane mecenatem filmy, po kalendarz świąt państwowych i okolicznościowe uchwały parlamentarne. Z tego względu państwowej polityce pamięci w jej różnych formach poświęcona została przeważająca część rozważań podjętych w tej książce. Uczestnikami backlashu po Jedwabnem, którzy wespół z władzą państwową przystąpili do sypania okopów i wznoszenia obronnych szańców, stali się jednak także różni przedstawiciele polskich elit symbolicznych. Nie zabrakło wśród nich dziennikarzy i publicystów, naukowców, ekspertów, artystów, ludzi Kościoła. Różne formy ich wypowiedzi publicznych pozwoliły na zrekonstruowanie treści jawnych i wydobycie treści ukrytych, lecz dorozumianych i implikowanych. Dyskurs elit symbolicznych, jak słusznie zauważa Marek Czyżewski, jest niezwykle ważnym fragmentem komunikowania publicznego, ponieważ przez ustalanie porządku znaczeń sprawuje kontrolę nad jego całokształtem. Ze względu na zajmowaną pozycję społeczną oraz dostęp do środków przekazu elity symboliczne mają istotny wpływ na kształtowanie i narzucanie dyskursu dominującego. Na ten zaś składają się panujące w danym momencie definicje, procedury komunikacyjne i obowiązujące znaki wartości, które niemal powszechnie są uznawane za oczywiste i poniekąd naturalne 4. O tym postjedwabieńskim reaktywnym dyskursie elit symbolicznych także traktuje ta książka.
5Jej struktura nie jest skomplikowana i pozostaje mieć nadzieję, że również przejrzysta. Poza wstępem składa się ona z trzech rozbudowanych rozdziałów oraz zakończenia, które nie stanowi wszelako klasycznego podsumowania, lecz pełni funkcję uzupełnienia dotychczasowej narracji. Wszystkie kluczowe terminy i założenia metodologiczne, wraz z fundamentalnymi dla podjętych rozważań pojęciami backlashu oraz pamięci funkcjonalnej, zostały wyjaśnione w pierwszym punkcie rozdziału otwierającego książkę. Ma on zresztą charakter wprowadzenia służącego rozpoznaniu genezy backlashu, jego natury i właściwego mu instrumentarium, prezentuje też kilka znamiennych dla niego przykładów, które zostały wyłączone z treści dalszych rozważań i są tylko zasygnalizowane.
6Rozdział drugi jest poświęcony postępującemu rewizjonizmowi historycznemu wobec zbrodni w Jedwabnem, która z czasem stała się głównym symbolem udziału Polaków w zagładzie Żydów. Symptomy backlashu zostały ukazane w nim także na podstawie strategii retorycznych stosowanych w polskim dyskursie publicznym; najogólniej można je sprowadzić do wyliczania win Żydów wobec Polaków, tudzież przenoszenia odpowiedzialności za popełnione zbrodnie ze sprawców na ofiary. W rozdziale tym została też podjęta próba zaprezentowania – przez odwołanie się do istniejących badań opinii publicznej – reakcji społeczeństwa polskiego na Jedwabne i inne zbrodnie wojenne popełnione na Żydach, ponadto analizie poddano treści o tym zagadnieniu zawarte w podręcznikach szkolnych do nauczania historii i wiedzy o społeczeństwie. Wszystko to służy ustaleniu, czy tam również widoczne są ślady backlashu.
7Ostatni rozdział w całości mówi natomiast o różnych sposobach instrumentalnego wykorzystywania tematu Polaków ratujących Żydów podczas II wojny światowej. Z perspektywy czasu nie ulega bowiem wątpliwości, że uczyniono z nich najważniejsze narzędzie nowej polityki historycznej po Sąsiadach i innych książkach dotyczących polskiego udziału w Zagładzie. Poświęconych rodzimym Sprawiedliwym rozmaitych inicjatyw, publikacji, filmów, pomników, nazw placów i ulic wciąż przybywa, co sprawia, że ta krajowa gałąź przemysłu pamięci wymaga aktualnie wnikliwego opracowania w osobnej monografii.
8Spektrum źródeł, na których oparta została niniejsza książka, jest różnorodne, o czym najlepiej zaświadcza bibliografia. Kwerenda objęła ogólnopolskie dzienniki, tygodniki oraz miesięczniki opinii, a także prasę lokalną, której uwzględnienie dyktowała poruszana problematyka. Wykorzystane zostały również audycje i programy ogólnopolskich oraz lokalnych rozgłośni radiowych i stacji telewizyjnych. Analizie treści poddano też czasopiśmiennictwo o charakterze naukowym, w tym zwłaszcza periodyki wydawane przez Instytut Pamięci Narodowej. Ważne miejsce wśród wykorzystanych źródeł zajmują stenogramy z posiedzeń sejmu i senatu oraz ich wyspecjalizowanych komisji, uchwały parlamentarne i projekty przyjmowanych aktów prawnych. Ponadto jako źródła posłużyły podręczniki szkolne, raporty z przeprowadzonych przez różne ośrodki badań opinii publicznej, filmy dokumentalne i fabularne, ekspertyzy, a także wiernie spisane wystąpienia prelegentów i prelegentek na konferencjach naukowych, których zapis dostępny był wyłącznie on-line. Nieocenioną pomoc stanowiła oczywiście literatura przedmiotu, z inspirującymi ustaleniami różnych autorów i autorek. Dotychczas nie powstała jednak żadna monografia traktująca w sposób kompleksowy o backlashu po Jedwabnem, a i ta książka bez wątpienia nie wyczerpuje tematu.
9Gdy była już ona niemal ukończona, wybuchł międzynarodowy skandal wokół nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, co spowodowało wysoką temperaturę dyskusji prowadzonej na ten temat w Polsce. Pojawiły się więc dylematy: dodać kolejny rozdział? Obserwować i czekać, co jeszcze się wydarzy? To pytania, które w lutym i marcu 2018 roku zrodziłyby się w głowie każdego autora książki o backlashu po Jedwabnem i wprawiły w nie lada zakłopotanie. Jak Polska długa i szeroka rozlała się wówczas fala rewizjonizmu historycznego, a antysemickich wypowiedzi w samym centrum dyskursu publicznego tylko przybywało.
10O Żydach jako sprawcach mówił w kontekście Holokaustu premier polskiego rządu i domagał się dla Polski osobnego drzewka w Yad Vashem. „Parchami” nazywał Żydów jeden ze znanych krajowych publicystów, a program „Studio Polska” nadawany w TVP Info opuścił obrażany i atakowany w nim Adam Sandauer. To tylko najbardziej spektakularne przykłady zaczerpnięte z bogatego zbioru wielu innych, z perspektywy podjętych rozważań na przedwiośniu 2018 roku nastąpiła bowiem nadprodukcja materiału źródłowego, który z powodzeniem mógłby zostać wykorzystany w tej książce, wyłącznie wzmacniając jej treść i potwierdzając sformułowane wnioski. Ostatecznie jednak tylko w kilku fragmentach uwzględnione zostały niezbędne uzupełnienia. W gruncie rzeczy książka ta opowiada wszak o wieloletniej drodze torowanej narzędziami z repertuaru backlashu, która doprowadziła do nowelizacji ustawy o IPN. Innymi słowy, traktuje ona o złożonych procesach długiego trwania poprzedzających uchwalenie tego aktu prawnego w obronie dobrego imienia Polski i Polaków.
11Na koniec chciałbym podziękować osobom, które na różnych etapach pracy nad książką udzieliły mi cennych rad, wskazówek, tudzież innego wsparcia. Za czas poświęcony na konsultacje jej wstępnego planu serdecznie dziękuję profesorkom Joannie Tokarskiej-Bakir i Annie Wolff-Powęskiej oraz prof. Przemysławowi Czaplińskiemu. Za inspirujące rozmowy, sugestie, komentarze oraz przesłane materiały dziękuję dr hab. Alinie Całej, prof. Ewie Domańskiej, dr Joannie Kałużnej, prof. Jackowi Leociakowi, dr. hab. Dariuszowi Libionce, prof. IFiS PAN, dr. Krzysztofowi Persakowi, dr hab. Magdalenie Saryusz-Wolskiej, Kornelii Sobczak, dr. Marcinowi Starnawskiemu, prof. Antoniemu Sułkowi, Robertowi Szuchcie oraz dr Annie Zawadzkiej. Pierwszymi czytelniczkami tej książki były Anna Kulec i Beata Bińko, którym z całego serca dziękuję za wnikliwą lekturę, a zwłaszcza rzetelną redakcję pierwotnej wersji tekstu. Słowa wdzięczności kieruję także pod adresem dr. hab. Andrzeja Stelmacha, prof. UAM, dziekana Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, oraz dr. hab. Tadeusza Wallasa, prof. UAM, kierownika Zakładu Kultury Politycznej na tym wydziale, a zatem mojego bezpośredniego szefa. Życzliwość ich obu umożliwiła mi spokojną pracę. Na zupełnie osobne podziękowania bez wątpienia zasłużyli wszyscy moi bliscy, dla których ostatni rok kontaktu ze mną z pewnością nie należał do najłatwiejszych. Swojego synka Borysa pragnę dodatkowo przeprosić za sterty gazet, książek oraz inne hałdy papieru, które mnie otaczały, a jemu odebrały plac zabaw. Naturalnie za wszystkie sformułowane w tej książce opinie, wyciągnięte wnioski i przyjęte interpretacje odpowiedzialność ponosi wyłącznie autor.
Notes de bas de page
1 W literaturze przedmiotu można się spotkać z krytyką sformułowania „polityka historyczna”. Zarówno prof. Robert Traba, jak i prof. Anna Wolff-Powęska słusznie wskazują, że zdecydowanie lepszym odpowiednikiem niemieckich terminów Geschichtsi Erinnerungspolitik jest „polityka wobec pamięci”, w czytelny sposób wskazuje bowiem na proces konstruowania pamięci społeczeństwa i modelowania politycznej wizji przeszłości. Zob. J. Kalicka, P. Witek, hasło: polityka historyczna [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, J. Kalicka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 384.
2 R. Traba, Historia jako przestrzeń dialogu [w:] idem, Historia – przestrzeń dialogu, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2006, s. 80.
3 Na temat głównych nurtów badań nad pamięcią podejmowanych w naukach politycznych zob. A. Lipiński, Pamięć zbiorowa w naukach politycznych – topografia pola badań, „Kultura i Społeczeństwo” 2014, nr 3, s. 29–60.
4 M. Czyżewski, Debata na temat Jedwabnego oraz spór o „politykę historyczną” z punktu widzenia analizy dyskursu publicznego [w:] Pamięć i polityka historyczna. Doświadczenia Polski i jej sąsiadów, red. S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki, Instytut Pamięci Narodowej, Łódź 2008, s. 121; zob. także M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Wydawnictwo Aureus, Kraków 1997, s. 17–21.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017