Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność 2
Yi-Fu Tuan

1Sofia Jabłońska to ukraińsko-francuska podróżniczka, reportażystka, dziennikarka, pisarka, jest jedną z najbardziej fascynujących postaci w historii literatury ukraińskiej, prawie zupełnie w niej nieobecną. Uważana jest za pierwszą ukraińską globtroterkę, która nie tylko zwiedziła niemal wszystkie kontynenty, dotarła do wielu niedostępnych miejsc, ale również dla której podróżowanie, ciągłe bycie w ruchu było świadomym wyborem i sposobem życia. Pracowała jako dokumentalistka, operatorka filmowa i fotografka, a jej wędrówkom towarzyszyła refleksja literacka. Odbywane w latach 30. XX wieku ekspedycje po Afryce Północnej, Dalekim Wschodzie, Australii, wyspach Oceanu Spokojnego, Ameryce Północnej i Południowej – o Europie już nie wspominając – opisała w setkach reportaży drukowanych w prasie francuskiej i ukraińskiej.

2Weszła do historii literatury ukraińskiej głównie jako autorka prozy podróżniczej, w której ujawnia swoją wrażliwość na lokalny koloryt, otwarcie na inne kultury i na drugiego człowieka, z dbałością o szczegóły i realizm opisująca kulturę i warunki życia w mniej lub bardziej egzotycznych miejscach, łącząca je z zapisem jednostkowego doświadczenia migrantki.

3Jabłońska należała do pokolenia kobiet urodzonych na początku XX wieku, które świadome swoich możliwości i pragnień próbowały żyć w niedostępnym dla ich matek i babek świecie (społecznym, politycznym, kulturalnym) na równi z mężczyznami. Należała do niewielu, którym się to udało. Tworzyła przy tym interesującą prozę podróżniczo-reportażową, ujawniającą swoją wielowarstwowość. Palimpsestowa struktura narracji Jabłońskiej jest wyjątkowym rodzajem przestrzennej opowieści o życiu i tożsamości, tworzy kobiecą autobiograficzną narrację translokacyjną 3, bowiem przemieszczanie jest obowiązkowym elementem opowieści, świadomym wyborem, a punkty na mapie nie są tylko miejscami postoju, lecz miejscami doświadczania. W prozie autorki Czaru Maroka pobrzmiewa entuzjazm wobec odwiedzanych miejsc, zachwyt możliwy tylko dzięki nieustającym podróżom:

Wesoło tu i tak jasno, że chce się wspiąć na palce, wyciągnąć rękę ku niebu i pokłonić bogu słońce. Jasnoróżowe i żółte kolory budynków zlewają się z jeszcze jaśniejszymi kolorami dachów z soczystą zielenią pomarańczy, palm, cytryn i błękitem nieba. Nie ma tu szarych budynków z czarnymi spiczastymi dachami, nie ma pokrytych pyłem zmęczonych drzew, ani fabrycznych kominów, co w dzień i w nocy zasypują miasto czarnym dymem i zapachem benzyny i smoły. Ani pięter, ani rzędów ściśniętych okien, przypominających o istnieniu smutnych małych pokoi. I nie ma tu miejskiej melancholii. 4

Bio-lokacje

4Pisząc o Sofii Jabłońskiej, chciałabym uchwycić pewnego rodzaju unikalność biografii, wpisującą się w szerszy projekt tożsamościowy – podmiotowości nomadycznej 5, która jest tożsamością (w) ruchu.

5Nawiązując do myśli Gilles’a Deleuze’a, Rosi Braidotti – jako autorka koncepcji podmiotu nomadycznego – uważa, że życie nomady to ruch, przemieszczanie się, poszukiwanie. Charakterystyczną jego cechą jest bycie między, relacyjność, co powoduje, że ucieleśniony podmiot jest skomplikowaną, zmieniającą się figuracją „ja” (intelektualną konstrukcją podmiotu), podważającą tradycyjne konwencje i reguły. Przywołując ideę nomady w kontekście Jabłońskiej, chciałam zwrócić uwagę na podkreślaną w jej listach i tekstach „migrację z wyboru”, a także autorefleksje dotyczące „bycia pomiędzy”, co wpływało na kształtowanie się tożsamości w ruchu (jako procesu, który nigdy się nie kończy).

6Translokacja jako akt wyboru podmiotu oznacza świadome przemieszczenie w przestrzeni z unieważnieniem/przekroczeniem granic (dosłownych – politycznych i metaforycznych), świadomym porzuceniem miejsc znanych. Nie oznacza utraty miejsca, lecz predyspozycję podmiotu do eksplorowania kartograficznych obrzeży wraz z unieważnieniem tradycyjnych podziałów: obce/swoje, tam/tu, peryferie/ centrum. Jest doświadczeniem spacjalnym związanym z przestrzenią 6oraz z przemieszczeniem, a nawet ze stałym przemieszczaniem, przez co procesy tożsamościotwórcze nigdy nie są zamknięte. Nie chodzi też tylko o translokację geograficzną, ale o społeczne i kulturowe aspekty przemieszczeń. Translokacji towarzyszy hybrydyczna tożsamość7, ponieważ w każdym miejscu dokonuje się konfrontacja z nowym otoczeniem (geograficznym, kulturowym, politycznym), a różne z możliwych tożsamości nakładają się na siebie. Towarzyszy jej także postawa otwarta 8na inność, odrębność, różnice. Migracja rozumiana tu będzie jako typ doświadczenia – specyficznego biograficzno-literacko-geograficznego doświadczenia – silnie związany z biografią autora, a współtowarzyszyć jej będą różnorodne procesy intelektualne (zapis doświadczeń wywołanych migracją – dzienniki, listy, podróżopisarstwo; fotografia podróżnicza; filmy dokumentalne). Zatem w opowieści (o) tożsamości w ruchu relacjonowane jest doświadczenie: migracji, emigracji, podróży, tułaczki, wygnania, wyjazdu, ekspedycji 9– wszelkich form przemieszczeń, form mobilności przestrzennej (które oznaczają przemieszczenia terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania).

7Sofia Jabłońska 10urodziła się 15 maja 1907 roku w Hermanowie pod Lwowem jako córka duchownego Iwana Jabłońskiego i Modesty Jabłońskiej. Przestrzeń galicyjskiej wsi była dla autorki nie tylko miejscem dzieciństwa, ale także elementarnym składnikiem tożsamości (charakter pierwszej ojczyzny, ojczyzny prywatnej – Heimat 11). Prócz miejsca konstytutywnym dla jej tożsamości składnikiem było doświadczenie przemieszczania.

8W 1915 roku rodzina Jabłońskich w wyniku wydarzeń związanych z I wojną światową została zmuszona do emigracji do Rosji, ponieważ stamtąd pochodził ojciec Sofii. Rozpoczęła się rodzinna odyseja przez Lwów, Kijów, Rostów, Taganrog, aż po Morze Azowskie – w żadnym z tych miejsc rodzina prawosławnego popa nie była mile widziana, a ucieczka do Rosji ogarniętej rewolucją okazała się tragiczna w skutkach – rodzina Jabłońskich straciła wszystko i żyła w biedzie. Pierwszy ruch migracyjny w życiu Jabłońskiej był przymusowy, wpisany w dzieje regionu, odbywał się pod wpływem czynników politycznych, narodowych i religijnych – Jabłońscy byli bowiem prawosławnymi Rosjanami w Galicji, a historia wyznaczyła im na siedem lat los uchodźców. Z przeżyciem tym związane są najbardziej bolesne wspomnienia autorki, o czym świadczą pisane po 40 latach szkice z dzieciństwa, w których notuje ona, że wybrała wędrówkę jako sposób życia, aby już nigdy nie być wygnaną, aby już nikt nie decydował o jej losie. Dopiero w 1921 roku udało się rodzinie Jabłońskich wrócić do Galicji.

9We Lwowie pisarka uczęszczała do szkół teatralnej i handlowej, gdzie uczyła się aktorstwa, księgowości, krawiectwa, później zaś kontynuowała naukę w gimnazjum nauczycielskim. Utalentowana i uzdolniona, zafascynowała się kinematografem i w wieku 18 lat wraz ze starszym bratem założyła dwa kinoteatry w Tarnopolu – prowadziła księgowość, wybierała filmy, projektowała afisze.

10Dzięki prowadzeniu kinoteatrów w Tarnopolu Jabłońska odłożyła sporą jak na tamte czasy sumę pieniędzy i w 1927 roku w celu zgłębienia technik kręcenia filmów dokumentalnych wyjechała sama do Paryża (jako 20-letnia samotna studentka – co nie pozostało bez dwuznacznych komentarzy, bowiem jeszcze w tym czasie samotnie podróżujące kobiety wywoływały zgorszenie swoją emancypacją). Tam zatrudniła się jako reporterka w firmie „Optorg-Yunan-Fu”, współpracującej z Dalekim Wschodem.

11Pierwszą egzotyczną podróż odbyła po Afryce Północnej, kręcąc film dokumentalny z Maroka. Swoje reportaże drukowała w galicyjskiej prasie – głównie w czasopismach kobiecych, takich jak „Żinocza Dolja” („Жіноча доля”) i „Nova Chata” 12(„Нова хата”), ale też w „My i Świat” („Ми і світ”), „Nazustricz” („Назустріч”), „Diło” („Діло”), „Nowi Szljachy” („Нові шляхи”). Na bazie tych tekstów powstały książkowe wydania: Czar Maroka (Чар Марокко) (Lwów 1932) – wrażenia po podróży przez Afrykę Północną; Z krainy opium i ryżu (З країни рижу та опію) (Lwów 1936) – zbiór szkiców podróżniczych o Chinach; a swoją podróż dookoła świata opisała w dwutomowej dokumentalno-podróżniczej powieści Dalekie horyzonty (Далекі обрії) (Lwów 1939); pośmiertnie wydano też zbiór jej esejów i opowiadań Dwie wagi – dwie miary (Дві ваги – дві міри) (Paryż 1972) i Książkę o ojcu. Z mojego dzieciństwa (Книга про батька: З мого дитинства) (1977, Edmonton – Paryż) 13. W tekstach zwracała uwagę na egzotyczny charakter opisywanych krajów, kolorowe stroje mieszkańców, odmienne od europejskich obyczaje. Nie była to tylko relacja przybysza, autorka szybko nawiązywała kontakt z mieszkańcami Marrakeszu, Fezu i innych odwiedzonych miast. Ale reportaże z Czaru Maroka w pewnych partiach mają charakter afirmujących narracji zachwyconej egzotyką Europejki 14, która świadomie – co przyznaje później w listach – pomija nieprzyjemne tematy głodu, ubóstwa, chorób (na które zwracają uwagę inni przebywający w Afryce Północnej reportażyści i podróżnicy).

12Autorka stosuje egzotyczną topikę deskrypcji, a narracja jest determinowana subiektywnym doświadczeniem realnej przestrzeni. Kiedy na łamach ukraińskiej i polskiej prasy toczyła się dyskusja na temat jej literackiego debiutu, Jabłońska realizowała swoje marzenie o podróży dookoła świata, na razie przebywając na Dalekim Wschodzie 15. W nadmorskich chińskich wioskach i miasteczkach kręciła filmy dokumentalne i – w celach zarobkowych – reklamy miejscowych przedsiębiorstw. W liście do redaktorki „Nowej Chaty” Lidii Buraczyńskiej pisała:

ociągałam się z powrotem tak długo, aż doczekałam pomyślnych wiatrów, co niosą mnie w kierunku, w którym moje wędrowne skrzydła wyrywały się już od dawna – do Chin. I zamiast na statek weszłam na pokład samolotu, który unosił się ponad stoma tysiącami junańskich gór. 16

13Dalej, wymieniając egzotyczne nazwy miejsc, które planowała odwiedzić (Dżibuti, Cejlon, Saigon, Hyue, Hanoi Tonkin, Yunan, Angkor, Malezja, Jawa, Bali, Tahiti), zakładała, że podróż potrwa dwa lub trzy lata. W reportażach z tego okresu opisy miejsc splecione są z jej doświadczeniami – pracą dokumentalistki, pisaniem, fotografią, nauką języka, poznawaniem kultury i ciekawych ludzi. Podróże były nieodłącznym elementem jej życia, ale także warunkiem koniecznym jej pracy. Oryginalne artystycznie reportaże filmowe, kręcone na zamówienie filmy z pierwszych podróży do egzotycznych miejsc Afryki Północnej i Chin przyniosły Jabłońskiej uznanie, a nawet sławę. Autorka zatrzymała się w swojej życiowej wędrówce, gdy pod koniec 1935 roku wyszła za mąż za Francuza Jeana Oudina, z którym zamieszkała w Tybecie. Przestała pisać, na trzy lata zawiesiła działalność zawodową, odbywała tylko niedalekie wędrówki (wraz z mężem). W 1938 roku wróciła do pisania: powstały reportaże z Chin, które wydała w 1939 roku jako drugi tom Dalekich horyzontów, a podczas spotkań z czytelnikami w Galicji w wypełnionych po brzegi salach opowiadała o swoich podróżach. Po krótkim pobycie w rodzinnych stronach pisarki Oudenowie wrócili do prowincji Yunnan, gdzie rodzinę Jabłońskiej zastała wojna. Początkowe lata wojny, którą przeżyła na terenie Chin pod okupacją japońską, poświęciła wychowaniu dwóch synów. W 1946 roku rodzina Jabłońskiej przeniosła się do Francji, gdzie do śmierci męża w 1955 roku mieszkała w Paryżu. W latach 50. autorka zamieszkała na francuskiej wyspie Noirmoutier położonej na wybrzeżu Atlantyku.

14Jabłońska nie wróciła nigdy w swoje rodzinne strony. Mamy jedynie do czynienia z powrotem wyobrażonym, gdy pod koniec lat 60. pisała nostalgiczną prozę, której głównym tematem były wspomnienia z dzieciństwa. Pamiętała jednak zawsze o swoim pochodzeniu i notowała momenty związane z tożsamością i koniecznością samookreślenia:

Poczęłam wykładać mu [marokańskiemu kaidowi – przyp. I.B.] różnice między nami a Rosjanami, narysowałam mapę Ukrainy i jej sąsiednich krajów, żeby lepiej zrozumiał jej położenie, wreszcie powiedziałam, że jest nas około czterdziestu milionów i że Ukraina jest półtora razy większa od Francji. Wyjaśnienia te znam lepiej niż modlitwy, bo często zdarza mi się powtarzać je Francuzom i innym obcokrajowcom, którzy nie wiedzą nic o naszym istnieniu. 17

154 lutego 1971 roku zginęła w wypadku samochodowym, prowadząc brawurowo auto na drodze do Paryża.

Miejsce autobiograficzne

16Translokacyjne narracje Jabłońskiej można rozpatrywać przy użyciu kategorii miejsca autobiograficznego Małgorzaty Czermińskiej 18, które badaczka określa formą obecności autora w tekście i definiuje jako

nie jakiś rzeczywisty wycinek geograficznej przestrzeni, ale jego literackie reprezentacje, […] koniecznie odnoszące się do topograficznego konkretu, z którym związane są również elementy faktycznego, pozasłownego doświadczenia życiowego autora. 19

17Teksty autorki Czaru Maroka to zapisy rzeczywiście odbytych podróży, w których utrwala/zapisuje/kreuje ona obrazy miejsc i związanych z nimi doświadczeń, czyniąc przestrzeń centralnym elementem auto/ biograficznej opowieści. Prócz wyraźnej obecności podmiotu autorskiego i istnienia desygnatu miejsca Czermińska wskazuje na konieczność posiadania przez autora odpowiedniego typu wyobraźni kierunkowanej na ruch w przestrzeni – „wyobraźni topograficznej” 20, dookreślając: „istotną rolę odgrywa tu zamiłowanie do konkretu, do różnorodności szczegółów, zwłaszcza chwytanych zmysłem wzroku”. Warunek ten w przypadku ukraińskiej autorki zdaje się spełniać nie tylko w postawie otwartej (według określenia Antoniny Kłoskowskiej 21), którą potocznie określa się mianem ciekawości świata i drugiego człowieka, ale także w opisach realiów, kolorytu lokalnego, materialnych aspektów miejsc.

18W tekstach auto/bio/geo/graficznych 22(zgodnie z terminem zaproponowanym przez Elżbietę Rybicką; pojęcie to łączy perspektywy autobiograficzną i spacjalną) nakłada się wiele płaszczyzn i krzyżuje wiele perspektyw, a pierwiastek biomoże mieć różne natężenie, pozostając jednak w ścisłym zespoleniu z tożsamościotwórczym pierwiastkiem geo. Dzięki czemu „ja” autobiograficzne Jabłońskiej przechodzi ewolucję od uchodźcy, przez migranta, do nomady (zwiększając przy tym znaczenie osobistych doświadczeń związanych z przemieszczaniem).

Trawelog

19Ukraińskie literaturoznawstwo, jeżeli już o tej twórczości mówi, opatruje ją etykietą „prozy egzotycznej lub orientalnej”, ewentualnie reportaży podróżniczych. Jabłońska była nie tylko utalentowaną ukraińską autorką non-fiction, ale także pisarką, która uprawiała na ukraińskim gruncie nowy gatunek – trawelog (ukr. тревелог, ros. Травелог, ang. travelogue) – gatunek literatury podróżniczej, który wyrasta z tradycji itinerariów 23, rozpowszechniony w XIX-wiecznym podróżopisarstwie, przejęty później przez filmową i literacką dokumentalistykę podróży. Trawelog to coś więcej niż sprawozdanie z podróży i zapis ulotnych wrażeń 24. Nieodłącznym elementem gatunku były ryciny, ilustracje, mapy, a później zdjęcia i materiał filmowy. Znakiem charakterystycznym i wyróżniającą cechą tekstów Jabłońskiej – czy to reportaży prasowych, czy książek – były artystyczne fotografie wykonane przez autorkę, a dopełniające narrację. O swojej pasji fotografowania pisze m.in.: „Taka moc wrażeń, zachwytu, niespodzianek, takie bogactwo i intensywność kolorów i kształtów, że zamiast wywoływać słowo po słowie na papier, chciałoby się sfotografować to wszystko od razu i wysłać wam zdjęcia” 25.

20Na kreację miejsca w jej twórczości składają się prócz zdjęć także nieliczne rysunki, szkice i szlaki zaznaczane na mapach 26. Jest to jednak obszerny, odrębny wątek, którego nie ma czasu tu rozwijać. Sam gatunek trawelogu charakteryzuje luźna forma, nadrzędna rola autora-narratora (podróżnika), subiektywizm, synkretyzm gatunkowy 27(obecność takich gatunków, jak autobiografia, listy, pamiętniki, bajki, legendy). Swobodnie kompiluje fakty i fikcję, wykorzystując przy tym różnorodne formy, języki, przesuwając granice gatunku od dokumentu do prozy fikcjonalnej.

21Ukraińska literatura niefikcjonalna związana z doświadczeniem podróży łączy informacje poznawcze i praktyczne z jednostkowym doświadczeniem i obserwacjami umiejscowionymi w konkretnym czasie przeżywania. Twórczość Jabłońskiej jako prototyp trawelogu charakteryzuje się nie tylko obecnością obowiązkowych elementów w postaci „notatek z podróży”, „zapisów wędrówek”, ale także emocjonalnie zabarwionymi, wyrazistymi opisami poszczególnych wydarzeń, portretami ludzi, uwagami etnologicznymi, stanowi przy tym świetny materiał do badań nad mentalnością, tożsamością i stereotypami kulturowymi.

22Twórczość Jabłońskiej można odczytywać na wielu płaszczyznach, z różnych poziomów – jako prozę non-fiction o tematyce podróżniczej, jako podróżniczy reportaż czy eseistykę. W twórczości tej miejsce/przestrzeń to centrum narracji, a przemieszczenia są osią fabuły. Nie jest też pozbawiona intymnych/osobistych czy też autobiograficznych elementów. Jeżeli dodać do wspomnianych tekstów obfitą korespondencję autorki, przechowywaną w ukraińskich i francuskich archiwach, oraz zapiski w formie dziennika, wkroczymy na niezwykle ciekawy obszar ukraińskiej kobiecej literatury autobiograficznej, która uruchamia mechanizm zacierania granic między realnym a wyobrażonym, faktycznym a fikcjonalnym. A czytelnik mniej lub bardziej precyzyjnie może odtworzyć „przestrzenną lokalizację zdarzeń biograficznych” 28, która układa się w egzystencję przestrzenną.

23Autobiograficzne „ja” tych tekstów to podmiot nomadyczny, dla którego wybranym stanem egzystencji jest mobilność. Podróżniczka-narratorka dokonuje autoprezentacji: nie kryje swoich uczuć (czy jest to radość, czy lęk), opisuje swoją samotność, nie wstydzi się ciekawości, fascynacji, widzi inność, odmienność, ale ich nie wartościuje – jak w wybranych fragmentach:

Boli mnie niedola Arabów, ich urażona duma, ich upadek i niemoc. 29

Dziś rano po raz pierwszy ucieszyłam się, że urodziłam się kobietą, ponieważ jeszcze nigdy europejskim mężczyznom nie przydarzyła się okazja widzieć nieprzystępne tajemnice haremu. 30

Po tych słowach poczułam do niego ogromną sympatię i współczucie, ale moje słowa ubolewania byłyby tak samo nieme jak jego żal. 31

24Przy czym warto zaznaczyć, że mamy tu do czynienia z narracją niebędącą opowieścią białego mężczyzny, Europejczyka, piszącego z pozycji kolonialnej i/lub patriarchalnej. Ciekawa jest podwójna pozycja 32podróżniczki-Europejki, która samotnie przemierza egzotyczne miejsca. Sposób podróżowania i status Jabłońskiej wiele razy dał jej okazję, by dotrzeć do miejsc niedostępnych dla innych oraz zwiększył możliwości poznawcze – ze względu na płeć dopuszczana była do obrzędów i przestrzeni przeznaczonych tylko dla kobiet (np. haremy, miejsca porodów), do miejsc zamkniętych przed mężczyznami, ale także pozwalano jej jako Europejce i kobiecie z zewnątrz na więcej niż kobietom miejscowym. Poza tym autorka jako przedstawicielka płci traktowanej w kulturze zachodniej jako gorsza i słabsza była postrzegana jako inna, odmienna, ale to, co ją odróżniało i konstytuowało jej odrębność, było np. w kulturach wschodnich traktowane pozytywnie (różnica – nie tylko płci – nie miała wymiaru negatywnego). Ten podwójny status oraz szacunek i ostrożność wobec obcych obyczajów spowodował, że opisywany „szereg […] zamkniętych drzwi” 33nie stanowił dla niej bariery.

25W przypadku Jabłońskiej migracja jest wielopłaszczyznowa: przesunięcia i nałożenia w obrębie tożsamości, prowadzące do powstania tożsamości hybrydycznej; przemieszczenie w języku (z ukraińskiego na francuski); asymilacja w zachodnioeuropejskim środowisku jako rodzaj emigracji kulturowej; świadomy nomadyzm (wraz z emigracją dosłowną); podróż z miejsca niezależnej kobiety w myśli ruchu emancypacyjnego w Galicji (dla którego pisarka była wzorem i inspiracją) do odgrywania tradycyjnej roli matki i żony na łonie rodziny; wyobrażona reemigracja w późnej nostalgiczno-wspomnieniowej książce autobiograficznej, aż po symboliczny „powrót” Jabłońskiej na karty historii literatury ukraińskiej, który w zasadzie dopiero się dokonuje.