• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15423 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15423 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość...
  • ›
  • VI Filozoficzne konteksty tożsamości – b...
  • ›
  • „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Przypadek albo wydarzenie Stwarzanie podmiotu, stwarzanie tekstu Etyczne czytanie Notes de bas de page Auteur

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”. Sońka Ignacego Karpowicza jako narracja etyczna

    Michał Koza

    p. 397-407

    Texte intégral Przypadek albo wydarzenie Stwarzanie podmiotu, stwarzanie tekstu Etyczne czytanie Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1Sońka Ignacego Karpowicza dostarcza wielu tropów, które można interpretować, odwołując się do kontekstu politycznego. Powieść skłania do krytycznego przemyślenia dominujących narracji o II wojnie światowej, dostępnego w nich repertuaru figur kobiecych i innych genderowych ról, zbiorowości jako ofiary lub zbrodniarza, przetwarzania pamięci (zwłaszcza wobec transformacji opowieści Soni w spektaklu teatralnym Igora) czy wreszcie politycznych źródeł i mechanizmów przemocy.

    2Nie lekceważąc tych kierunków interpretacyjnych, chciałbym zaproponować spojrzenie na powieść, które kieruje uwagę również na to, co można określić jako moment etyczny, tzn. związany z podejmowaniem jednostkowych wyborów i tworzeniem projektów egzystencjalnych. Z takiej perspektywy można dostrzec w Sońce napięcie między kierowanym etycznym imperatywem dążeniem do zachowania osobistego i autentycznego głosu (nie tylko przez bohaterów, ale również na poziomie narratora) i mechanizmami odpodmiotowienia. Karpowicz nie tylko w tym utworze zdaje się nawiązywać do tego konfliktu i zanikania jednostkowości w kolejnych kulturowych mediatyzacjach – co z jednej strony jest bliskie duchowi Baudrillarda, a z drugiej nie daje się łatwo zamknąć w kluczu rozpuszczenia rzeczywistości w obrazowości symulakrum. Wartości, mimo ich zanikania, pojawiają się w nieprzewidywalnych momentach niczym Lacanowskie Realne (i pozostają równie nieuchwytne dla rozumienia), a porządek etyczny, chociaż odległy, nieoczekiwanie się uobecnia – jeśli nie w polu świadomości, to w postaci symptomu 1.

    3Z drugiej strony temu ukazywaniu się wartości towarzyszy u Karpowicza moment ich niezrozumienia i niemożliwości rozwinięcia wokół nich wielkich narracji. Widoczny jest trud bohaterów starających się uzasadnić lub też zuniwersalizować osobiste hierarchie aksjologiczne i moralne wybory 2.

    Przypadek albo wydarzenie

    4Żeby nie wpaść w koleiny lektury moralnej – a więc „kodeksowej”, narzucającej tekstowi zewnętrzny porządek aksjologiczny – potrzebne są pewne wstępne założenia. Bardzo pomocna okazuje się tutaj myśl Alaina Badiou, autora Etyki. Jego zdaniem problemy etyczne nie odnoszą się do jakiegoś niezależnego, odrębnego od sfery politycznej porządku, jak chciałaby „klasyczna”, realistyczna bądź fenomenologiczna aksjologia. Nie można ich również zamykać w przestrzeni pytań „transcendentalnych” – tzn. rozwijających dyskurs moralny wokół warunków niemożliwości wpisania Innego w totalność sensu. Tak zdaniem Badiou wydają się rozumieć „etyczność” zwłaszcza dekonstrukcjoniści (z których należy wymienić tutaj zwłaszcza Hillisa Millera i Dereka Attridge’a 3). Badiou jest surowym krytykiem zwłaszcza teorii różnicy, którą uważa za wygodne uzasadnienie współczesnego kapitalistycznego konsensu. W dodatku jego zdaniem przesunięcie pytań etycznych w sferę transcendentalną całkowicie zrywa ich więź z aktualną rzeczywistością – czyli konkretnym, społecznym światem, w którym funkcjonuje jednostka.

    5W kontekście propozycji francuskiego filozofa w perspektywie etycznej chodziłoby raczej o wyróżnienie pewnego szczególnego pola, pojawiającego się w ramach relacji politycznych. Pole to odsyła do relacji podmiotu i wydarzenia, a także do imperatywu etycznego, regulującego stosunek między nimi. Mówiąc ściślej, w ramach „wydarzenia” (które francuski filozof rozumie w sposób zbliżony do Gilles’a Deleuze’a 4i Jacques’a Lacana), dokonuje się przerwanie ciągłości dotychczasowego doświadczenia i wiedzy. Jednocześnie ma okazję pojawić się pewna „prawda”. Warto podkreślić, że to ona, a nie dobro, stanowi podstawę tej etyki – stąd naczelny imperatyw, zobowiązanie, które u Badiou odsyła do maksymy wierności: „Nie ustawaj”, „Nigdy nie zapominaj o tym, co cię spotkało” 5.

    6W powieści bardzo wyraźne są momenty, gdy bohaterowie mniej lub bardziej przyswajają ten nakaz i próbują według niego działać, konstruując i rozwijając wobec Innego opowieść o swoich doświadczeniach. Sońkę spotkały dramatyczne wydarzenia – nieszczęśliwa miłość do niemieckiego oficera, molestowanie przez ojca, śmierć najbliższych. Sonia chce „opowiedzieć swoją historię, wystawić swoje uczynki na zważenie” 6– i co istotne, nie wydaje się, by to pragnienie było wymuszone przez poczucie winy.

    7Zwłaszcza Igor interpretuje przypadek, który zaprowadził go do Soni, jako nieoczekiwane i bardzo silne wezwanie do wierności wobec usłyszanej historii. Reżyser:

    […] pojął, iż musi zapamiętać więcej nawet, niż Sonia opowiadała, że musi pamięć zaprząc w teatralny lub powieściowy kierat, by siebie ocalić, by wreszcie opowiedzieć jakąś prawdę, zawalczyć o coś. Chociaż to akurat przeczuwał chyba od samego początku, już od progu. 7

    8Fabuła bardzo mocno podkreśla wydarzeniowy 8, odbiegający od zwyczajnego biegu życia charakter spotkania bohaterów – doprowadza do niego zastanawiający zbieg okoliczności, awaria samochodu i wymuszona przez tę sytuację wizyta Igora w domu Soni. Z czasem coraz widoczniejsze staje się, że wsłuchaniu w opowieść Innego towarzyszy wewnętrzny proces przemiany. Mężczyzna powraca do wypieranej, białoruskiej tożsamości Ignacego. W dialogu staje się widoczny wzajemny ruch ustanawiania się podmiotowości – Sonia może się wypowiedzieć jako jednostka, zająć miejsce wśród innych osób opowiadających o przeżyciach z czasów II wojny światowej, a Igor staje się dzięki kobiecie zdolny do przezwyciężenia egzystencjalnych mechanizmów obronnych 9.

    9Opowiadanie Soni przeplata się z próbami włączenia jej głosu (niemieszczącego się w tradycyjnych, usankcjonowanych politycznie narracjach) w zbiorową pamięć i historię. Jednak tutaj realizacja maksymy wierności napotyka na poważne trudności – projekt Igora skazany jest w powieści Karpowicza na niepowodzenie z powodu niemożliwości przekazania jednostkowego doświadczenia Sońki. Jak „hermeneutyczna kartka pocztowa” 10u Jacques’a Derridy, oryginalny przekaz gubi się i rozprasza na interpretacyjnej drodze do odbiorców sztuki teatralnej i do czytelnika. Zamazują je zwłaszcza narracyjne konwencje, co, jak często autorefleksyjnie zauważa Igor, dzieje się już podczas słuchania Sońki. Narrator niejednokrotnie przytacza jego myśli o tym, jak ma wyglądać dana scena, jak należałoby poprawić sformułowania kobiety, żeby można było dosadniej przekazać je widzowi 11.

    10Śledząc to pasmo interpretacyjnych zapośredniczeń, można zresztą cofnąć się do źródła. Sama Sonia przeczuwa, że jej opowieść może nie być autentyczna, a niejasne miejsca są wypełniane przez fikcję:

    Sonia kręciła głową, jak gdyby nie rozumiejąc wiele z tego, co przywoływała, a czego nie widziała na własne oczy. Ostatecznie może to wszystko zmyśliła? Może w starciu opowieści z historią to prawda zawsze wychodzi poturbowana? 12

    11Wraz z kolejnymi wydarzeniami wyraźnie widać też, jak w interpretacyjnych losach tekstu coraz istotniejszy staje się aspekt polityczny. Spektakl-tekst wędruje przez instytucje teatralne, wchodzi w obieg światka sztuki, gdzie czekają na niego groteskowo konwencjonalni krytycy i publiczność. Mówiąc językiem Badiou, „prawda” wytwarzana przez wydarzenie ustępuje porządkowi „opinii” 13(opozycja episteme – doxa to tylko jedno z nawiązań myśliciela do Platona, niemniej bardzo ważne i definiujące uniwersalistyczne aspiracje filozofii francuskiego myśliciela). To proces, który dzieje się nieustannie – obieg opinii z czasem pochłania etyczny potencjał prawdy i ciąży ku rozładowaniu możliwych napięć w społecznym konsensie. Chodzi zwłaszcza o napięcia spowodowane przez działania upodmiotowionych jednostek, „przejętych” rozpoznaną prawdą i chcących ją zuniwersalizować.

    12Charakterystyczne, że w Sońce ostatecznym momentem unieruchomienia i oswojenia sztuki jest uznanie jej przez publiczność za arcydzieło i umieszczenie w kanonie. Tym samym życie społeczności powraca do stanu (za Badiou można go nazwać „zwierzęcym”), w którym rozpoczynała się opowieść. Wtedy mieszkańcy wsi: „Karmili się telewizorem i Cerkwią, a mniej liczni Kościołem, a wszyscy – plotką. Plotka nadawała sens wolnym godzinom, pożerała je, że ani się obejrzeli, a przeżyli już życie” 14. Uwypukla to jeszcze rys etyczny powieści (i pewien optymizm Karpowicza), ponieważ mimo pragmatycznej nieskuteczności, instytucjonalnych i hermeneutycznych przeszkód bohaterowie są wciąż zdolni do przyjęcia wydarzającej się prawdy. Kierują się nakazem opowiadania, słuchania i wprowadzania osobistej pamięci Soni w szerszy dyskurs, przeciwstawiając własną, ale dążącą do zuniwersalizowania prawdę zbiorowej opinii.

    Stwarzanie podmiotu, stwarzanie tekstu

    13W tym miejscu trzeba się trochę wycofać, żeby nie przeoczyć istotnego problemu podmiotowości etycznej – dotyczącego zarówno opowiadającej i słuchającego, jak i czytelnika. W sytuacji etycznej definiowanej poprzez kategorie podmiotu, wydarzenia, prawdy i wierności, zwłaszcza ta pierwsza w kontekście ponowoczesnych przemian wydaje się szczególnie problematyczna 15. Problem słabnięcia ontologicznych i literaturoznawczych kategorii odsyłających do figury podmiotu (takich jak autor, czytelnik, postać literacka czy narrator) był i jest opisywany bardzo wyczerpująco 16.

    14Czy można czytać postacie Soni i Igora inaczej niż poprzez sprowadzanie ich do wytworu różnych dyskursów, podporządkowanych określonym relacjom władzy? Tutaj znów, korzystając z propozycji Badiou, należałoby odejść od binarnej opozycji etyki i polityki. Wykluczając możliwość stałego, metafizycznego fundamentu podmiotu, autor Bytu i wydarzenia odwołuje się do Louisa Althussera i jego interpelacyjnej koncepcji 17, który może istnieć o tyle, o ile jest „powoływany z zewnątrz” przez różnorodne mechanizmy społeczne. Jednak Badiou reinterpretuje ten motyw, wskazując na interpelacyjny charakter doświadczenia prawdy, a więc „trans-światowego”:

    „Podmiotem” nazywać będziemy kogoś, kto podtrzymuje wierność, a zatem wspiera proces prawdy. Podmiot nie istnieje uprzednio wobec samego procesu. W sytuacji „przed” wydarzeniem jest czymś całkowicie nieistniejącym. Powiemy zatem, że proces prawdy kształtuje podmiot. 18

    15Zaletą tej koncepcji jest ujęcie podmiotu jako czegoś wyłaniającego się, w sposób nieoczekiwany i z definicji niewytłumaczalny (choć domagający się zrozumienia), z porządku „tłumu”, ze sfery „zwierzęcej” – podobnie jak etyka stanowi epifenomen towarzyszący życiu politycznemu.

    16Również bohaterów opowieści można zgodnie z tą perspektywą ujmować od strony mechanizmów wytwarzania ich przez dyskursy (co jest dobrze znane z myśli Foucaulta jako proces uJArzmienia). Bądź co bądź, postacie Karpowicza funkcjonują w ramach swoich porządków społecznych, ideologicznych czy instytucjonalnych. Sońka pozostaje częścią wiejskiej wspólnoty, właściwego jej języka i sposobu rozumienia. Igor natomiast w dużej mierze jest wytworem świata sztuki. Jest:

    […] najgłośniejszym i najzdolniejszym […], ewentualnie najbardziej pretensjonalnym i pozbawionym wyczucia sceny […] reżyserem teatralnym młodszego niż starsze pokolenia, a także literatem od powieści bez uchwytnej fabuły. 19

    17– co zresztą w dalszej części powieści okaże się głęboko opresywne wobec jego tożsamości, która, jak już wspomniano, zacznie dochodzić do głosu dzięki opowiadaniu Soni.

    18Jednak sfera polityczna nie jest jednolita, pojawiają się w niej pęknięcia. Stąd propozycja Badiou, który wyróżnia w tym anonimowym, oswojonym przez społeczność polu moment etyczny – ludzie stają się autentycznymi podmiotami dopiero dzięki wydarzeniu 20, które kwestionuje dotychczasowe reguły dyskursu. Ich podmiotowość trwa tak długo, jak długo żyją zgodnie z imperatywem wierności prawdzie, tzn. działają, angażują się we wprowadzanie tej prawdy w rzeczywistość czy, jak w przypadku Soni i Igora, opowiadają, słuchają i dążą do „wybrzmienia” opowieści. Charakterystyczne, że przemiana Ignacego dokonuje się wtedy, kiedy reżyser czuje, że może odetchnąć, odpocząć od społecznego ciśnienia przyjmowania swojej wygodniejszej tożsamości. Zdaje się to oddawać myśl Badiou, że „[…] prawda zmienia nazwy. Należy przez to rozumieć, że właściwe nazywanie elementów jest czym innym niż nazywanie pragmatyczne […]” 21. Oznacza to odróżnienie autentycznego i społecznego samorozumienia – co istotne, jest to autentyczność reinterpretująca, a nie zastępująca ten drugi aspekt.

    19Dystans między społeczną pragmatyką a regułami wprowadzanymi przez same wydarzenia jest u Karpowicza bardzo widoczny. Jednostkowy głos („opowieść”) zostaje wyraźnie przeciwstawiony społecznym mechanizmom i większym narracjom („historie”) – tym związanym zarówno z pamięcią wspólnoty wiejskiej i narodowej, jak i instytucjami sztuki. Na ich tle, ale nie w oderwaniu od nich, jak również nie z pozycji transcendentalnej czy w nieskończonym dystansie różnicy, mogą zaistnieć podmiotowości Soni i Igora.

    20Jednocześnie, jak w przypadku wydarzania się prawdy, tutaj również widoczny jest ruch w drugą stronę. Upodmiotowieniu towarzyszy systematyczna desubiektywizacja – prawda wprowadzana w porządek opinii traci swoją rewolucyjną siłę. Podmiot, zmuszony do negocjacji wspólnej płaszczyzny komunikacyjnej, która pozwoliłaby mu wypowiedzieć jednostkowe doświadczenie, zamiast mówić, staje się wypowiadany, popada w konwencje (lub, mówiąc językiem Heideggera, w „się”) – a więc traci autentyczność. Nie jest to proces obojętny ze względu na uwarunkowania społeczne, za Karpowiczem można powiedzieć, że „Historia jest zawsze przeciwko ludziom, a najbardziej – kobietom” 22, ze względu na szczególny opór, z jakim głos tych ostatnich spotyka się w społeczeństwie.

    21Warto jednak zauważyć, że w odróżnieniu od wielu innych myślicieli (w tym wspomnianego Heideggera) Badiou nie wartościuje tego ruchu utraty podmiotowości. Byłoby to powrotem do metafizycznej etyki, w której fundament podmiotowości ma stały, substancjalny charakter. Dla francuskiego filozofa granica między jednostkowym, podmiotowym człowiekiem a żyjącym w tłumie i porządku opinii zwierzęciem jest czymś, co pozwala odróżnić dwie strony tej samej egzystencji. Niemniej jednostka decydująca się na wierność wydarzającej się prawdzie działa wbrew zastanym mechanizmom społecznym – dlatego u Badiou podmiotowość z zasady oznacza istnienie i działanie rewolucyjne. Stąd aspołeczność wytwarzanego podmiotu, widoczna również w głębokim poczuciu braku porozumienia z publicznością u Igora.

    Etyczne czytanie

    22Interpretując Sońkę, można wreszcie zauważyć, że podobny ruch powstawania i rozpraszania się wydarzenia, a także upodmiotowienia i odpodmiotowienia, staje się modelem samej lektury. Ten moment bardzo świadomie wykorzystuje sam tekst, przenosząc pod koniec etyczny ciężar opowieści z bohaterów na figurę czytelnika 23. Przyjmuje to postać końcowego apelu, próby przełamania perspektywy wewnątrznarracyjnej:

    Brakuje tylko jednej osoby, żeby powstało kworum modlitewne. Żeby wreszcie pożegnać się z historią, zaciekłym wrogiem. Minjan. Dziewięciu. Kogoś brakuje. Może potrzebujemy właśnie ciebie? Bardziej, niż umiemy poprosić? W tańcu ciał i cieni? Właśnie ciebie? 24

    23I znów – lektura osiąga tutaj moment kryzysowy. Z perspektywy politycznej osobista interpretacja stanowi wytwór określonych mechanizmów działania dyskursu, a charakterystyczne zakończenie tekstu można uznać za kolejny, być może mniej konwencjonalny, ale jednak mieszczący się w literackim repertuarze, zabieg retoryczny. Możliwa jest lektura Sońki, która będzie dążyć do oswojenia działań interpretacyjnych w ramach opinii literaturoznawczych, instytucjonalnych uwarunkowań, mniej lub bardziej modnych albo przeciwnie – konserwatywnych tendencji.

    24Z drugiej strony w wymiarze jednostkowym spotkanie z tekstem 25może mimo wszystko stać się momentem wydarzenia prawdy. Oznacza to stworzenie w polu zbiorowych sposobów czytania nowego podmiotu (czytelnika), który przyjmie sens tekstu jako zobowiązanie oraz literacką, a jednocześnie etyczną interpelację. Tego rodzaju doświadczenie nie może zostać wydedukowane z tekstu inaczej niż jako towarzysząca mu możliwość. I właśnie tę potencjalność, daleką od moralnej dosłowności, chciałbym wyeksponować, proponując etyczną lekturę Sońki, tzn. skupioną na konstytuowaniu się podmiotu wobec wydarzającej się prawdy.

    Notes de bas de page

    1 Podobnie jak na przykład w Morfinie Szczepana Twardocha, gdzie etyczna strona działań jest długo wypierana przez bohatera jako opresywna, jednak zdaje się kierować jego działaniami i ostatecznie ujawnia się (niedługo przed tragicznym końcem Konstantego Willemana).

    2 W takiej sytuacji znajdują się np. bohaterowie Ości Karpowicza.

    3 Por. J. Hillis Miller, Czytanie dokonujące odczytania, w: Dekonstrukcja w badaniach literackich, przeł. P. Wawrzyszko, Gdańsk 2000, s. 125–139; D. Attridge, J.M. Coetzee and the Ethics of Reading: Literature in the Event, Chicago 2004.

    4 Por. G. Deleuze, Logika sensu, red. M. Herer, przeł. G. Wilczyński, Warszawa 2011, s. 203–209.

    5 A. Badiou, Etyka, przeł. P. Mościcki, Warszawa 2009, s. 68.

    6 I. Karpowicz, Sońka, Kraków 2014, s. 22.

    7 Tamże, s. 59.

    8 Opozycja między „wydarzeniem” a „codziennością” jest tutaj rozumiana nie realistycznie, ale subiektywistycznie. Odwołuje się do tego, co sami bohaterowie przeżywają jako inne/zaskakujące/obce – dla obojga z nich takie są już same okoliczności towarzyszące spotkaniu.

    9 Wydaje mi się, że to tym istotniejszy wątek relacji między Ignacym i Sonią, że pozwala dostrzec równorzędność między bohaterami, co znacznie wpływa na interpretację opowieści z perspektywy gender. Początkowy układ (kobieta – dostarczająca biernej „materii opowiadania” mężczyźnie – reżyserowi, obdarzonemu aktywną mocą reprezentacji) zostaje w ten sposób unieważniony, zwłaszcza ze strony Ignacego, który nie tylko odkrywa, że staje się „materią” działania narracji Sońki, ale nabiera również o wiele większego dystansu do możliwości sprawczych własnej sztuki.

    10 Por. J. Derrida, The Post Card: From Socrates to Freud and Beyond, przeł. A. Bass, Chicago 1987.

    11 W tym sensie Igor okazuje się wzorowym hermeneutą, który chce zrozumieć autora lepiej, niż on sam siebie rozumiał. Od strony negatywnej Sońka w ten sposób podważa hermeneutyczne ideały przez ukazanie ich dyskursywnego podłoża.

    12 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 59.

    13 A. Badiou, Manifesty dla filozofii, przeł. A. Wasilewski, Warszawa 2015, s. 113–120.

    14 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 69.

    15 Można nawet powiedzieć, że ponowoczesne źródła podmiotowości wciąż czekają na swojego Charlesa Taylora.

    16 Por. A. Zawadzki, Autor. Podmiot literacki, w: Kulturowa teoria literatury, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2010, s. 217–247; E. Kasperski, Między poetyką i antropologią postaci. Szkic zagadnień, w: Postać literacka. Teoria i historia, red. E. Kasperski, Warszawa 1998; H. Gosk, Bohater swoich czasów. Postać literacka w powojennej prozie polskiej o tematyce współczesnej. Wybrane zagadnienia, Izabelin 2002. Oczywiście punktem przełomowym na mapie tej refleksji były dzieła Michela Foucaulta.

    17 Por. L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, Warszawa 2006; S. Wróbel, Ćwiczenia z przyjaźni, Kraków 2012. Podobnie o „aktorze” wypowiada się G. Deleuze, Logika sensu…, dz. cyt., s. 203–209.

    18 A. Badiou, Etyka…, dz. cyt., s. 59. Nietrudno tutaj dostrzec inspirację Althusserem i jego teorią „interpelacji” jako celowego upodmiotawiania jednostki przez władzę w określonych sytuacjach.

    19 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 14.

    20 Refleksja nad autentycznością egzystencji, której krytycznymi momentami są wydarzenia wymykające się codziennemu biegowi spraw, ma długą historię, do której należą tacy myśliciele, jak Hegel, Kierkegaard, Nietzsche, Heidegger, Sartre i Lacan. Jeśli chodzi o Lacana, to szczególnie użyteczna wydaje się tutaj jego interpretacyjna opozycja „figury” i „bohatera”. Ten pierwszy typ postaci kieruje się politycznymi regułami prawa (jak Kreon w Antygonie), a drugi jest otwarty na wytwarzanie jednostkowych reguł w odpowiedzi na niepowtarzalność pragnienia, odkrywanego w kluczowych, kryzysowych momentach życia (por. J. Lacan, The Ethics of Psychoanalysis 1959–1960: The Seminar of Jacques Lacan, Book 7, London 2013, vol. 19).

    21 A. Badiou, Etyka…, dz. cyt., s. 95.

    22 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 160.

    23 Można zauważyć, że podobny zabieg stosuje Rilke w Archaicznym torsie Apolla. Ten wątek wyeksponował i uczynił podstawą wizji etycznej P. Sloterdijk, Musisz życie swe odmienić. O antropotechnice, przeł. J. Janiszewski, Warszawa 2014.

    24 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 197.

    25 Chodzi tutaj o kontekstualne i „dyseminacyjne” (za Jacques’em Derridą) rozumienie tekstu – będzie do niego należeć nie tylko sama Sońka, jako domknięta struktura, dzieło Karpowicza, ale również wszystkie świadome i nieświadome sensy, z których korzysta dana interpretacja. Pozwala to także na dostrzeżenie jednostkowości każdej lektury, zakładającej nierozłączność tekstu i komentarza, autorskiej „sygnatury” i czytelniczej „kontrsygnatury”.

    Auteur

    • Michał Koza

      Uniwersytet Jagielloński

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de chapitres

    „Politykę i prawo należy wydedukować z etyki” Jacques Derrida i lektura etyczno-polityczna

    Michał Koza

    Voir plus de chapitres

    „Politykę i prawo należy wydedukować z etyki” Jacques Derrida i lektura etyczno-polityczna

    Michał Koza

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Podobnie jak na przykład w Morfinie Szczepana Twardocha, gdzie etyczna strona działań jest długo wypierana przez bohatera jako opresywna, jednak zdaje się kierować jego działaniami i ostatecznie ujawnia się (niedługo przed tragicznym końcem Konstantego Willemana).

    2 W takiej sytuacji znajdują się np. bohaterowie Ości Karpowicza.

    3 Por. J. Hillis Miller, Czytanie dokonujące odczytania, w: Dekonstrukcja w badaniach literackich, przeł. P. Wawrzyszko, Gdańsk 2000, s. 125–139; D. Attridge, J.M. Coetzee and the Ethics of Reading: Literature in the Event, Chicago 2004.

    4 Por. G. Deleuze, Logika sensu, red. M. Herer, przeł. G. Wilczyński, Warszawa 2011, s. 203–209.

    5 A. Badiou, Etyka, przeł. P. Mościcki, Warszawa 2009, s. 68.

    6 I. Karpowicz, Sońka, Kraków 2014, s. 22.

    7 Tamże, s. 59.

    8 Opozycja między „wydarzeniem” a „codziennością” jest tutaj rozumiana nie realistycznie, ale subiektywistycznie. Odwołuje się do tego, co sami bohaterowie przeżywają jako inne/zaskakujące/obce – dla obojga z nich takie są już same okoliczności towarzyszące spotkaniu.

    9 Wydaje mi się, że to tym istotniejszy wątek relacji między Ignacym i Sonią, że pozwala dostrzec równorzędność między bohaterami, co znacznie wpływa na interpretację opowieści z perspektywy gender. Początkowy układ (kobieta – dostarczająca biernej „materii opowiadania” mężczyźnie – reżyserowi, obdarzonemu aktywną mocą reprezentacji) zostaje w ten sposób unieważniony, zwłaszcza ze strony Ignacego, który nie tylko odkrywa, że staje się „materią” działania narracji Sońki, ale nabiera również o wiele większego dystansu do możliwości sprawczych własnej sztuki.

    10 Por. J. Derrida, The Post Card: From Socrates to Freud and Beyond, przeł. A. Bass, Chicago 1987.

    11 W tym sensie Igor okazuje się wzorowym hermeneutą, który chce zrozumieć autora lepiej, niż on sam siebie rozumiał. Od strony negatywnej Sońka w ten sposób podważa hermeneutyczne ideały przez ukazanie ich dyskursywnego podłoża.

    12 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 59.

    13 A. Badiou, Manifesty dla filozofii, przeł. A. Wasilewski, Warszawa 2015, s. 113–120.

    14 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 69.

    15 Można nawet powiedzieć, że ponowoczesne źródła podmiotowości wciąż czekają na swojego Charlesa Taylora.

    16 Por. A. Zawadzki, Autor. Podmiot literacki, w: Kulturowa teoria literatury, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2010, s. 217–247; E. Kasperski, Między poetyką i antropologią postaci. Szkic zagadnień, w: Postać literacka. Teoria i historia, red. E. Kasperski, Warszawa 1998; H. Gosk, Bohater swoich czasów. Postać literacka w powojennej prozie polskiej o tematyce współczesnej. Wybrane zagadnienia, Izabelin 2002. Oczywiście punktem przełomowym na mapie tej refleksji były dzieła Michela Foucaulta.

    17 Por. L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, Warszawa 2006; S. Wróbel, Ćwiczenia z przyjaźni, Kraków 2012. Podobnie o „aktorze” wypowiada się G. Deleuze, Logika sensu…, dz. cyt., s. 203–209.

    18 A. Badiou, Etyka…, dz. cyt., s. 59. Nietrudno tutaj dostrzec inspirację Althusserem i jego teorią „interpelacji” jako celowego upodmiotawiania jednostki przez władzę w określonych sytuacjach.

    19 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 14.

    20 Refleksja nad autentycznością egzystencji, której krytycznymi momentami są wydarzenia wymykające się codziennemu biegowi spraw, ma długą historię, do której należą tacy myśliciele, jak Hegel, Kierkegaard, Nietzsche, Heidegger, Sartre i Lacan. Jeśli chodzi o Lacana, to szczególnie użyteczna wydaje się tutaj jego interpretacyjna opozycja „figury” i „bohatera”. Ten pierwszy typ postaci kieruje się politycznymi regułami prawa (jak Kreon w Antygonie), a drugi jest otwarty na wytwarzanie jednostkowych reguł w odpowiedzi na niepowtarzalność pragnienia, odkrywanego w kluczowych, kryzysowych momentach życia (por. J. Lacan, The Ethics of Psychoanalysis 1959–1960: The Seminar of Jacques Lacan, Book 7, London 2013, vol. 19).

    21 A. Badiou, Etyka…, dz. cyt., s. 95.

    22 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 160.

    23 Można zauważyć, że podobny zabieg stosuje Rilke w Archaicznym torsie Apolla. Ten wątek wyeksponował i uczynił podstawą wizji etycznej P. Sloterdijk, Musisz życie swe odmienić. O antropotechnice, przeł. J. Janiszewski, Warszawa 2014.

    24 I. Karpowicz, Sońka…, dz. cyt., s. 197.

    25 Chodzi tutaj o kontekstualne i „dyseminacyjne” (za Jacques’em Derridą) rozumienie tekstu – będzie do niego należeć nie tylko sama Sońka, jako domknięta struktura, dzieło Karpowicza, ale również wszystkie świadome i nieświadome sensy, z których korzysta dana interpretacja. Pozwala to także na dostrzeżenie jednostkowości każdej lektury, zakładającej nierozłączność tekstu i komentarza, autorskiej „sygnatury” i czytelniczej „kontrsygnatury”.

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    X Facebook Email

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Koza, M. (2016). „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”. Sońka Ignacego Karpowicza jako narracja etyczna. In R. Sendyka, T. Sapota, & R. Nycz (éds.), Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.14187
    Koza, Michał. « „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”. Sońka Ignacego Karpowicza jako narracja etyczna ». In Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość, édité par Roma Sendyka, Tomasz Sapota, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.14187.
    Koza, Michał. « „Historia jest zawsze przeciwko ludziom”. Sońka Ignacego Karpowicza jako narracja etyczna ». Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość, édité par Roma Sendyka et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.14187.

    Référence numérique du livre

    Format

    Sendyka, R., Sapota, T., & Nycz, R. (éds.). (2016). Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.11211
    Sendyka, Roma, Tomasz Sapota, et Ryszard Nycz, éd. Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.11211.
    Sendyka, Roma, et al., éditeurs. Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.11211.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement