Wstęp
p. 7-36
Texte intégral
Pakt kartograficzny
1Mapy są faktami kulturowymi. Wielu teoretyków i historyków kartografii tak właśnie uważa i tak o nich pisze, podczas gdy inni przyglądają się tym poczynaniom z nieskrywaną podejrzliwością. Nieufność wobec traktowania map jako tworów kultury – dziś, choć to może paradoksalne, silniejsza niż dawniej – jest zrozumiała. Wynika ona z przywiązania do pierwotnego pojęcia mapy, a więc z przekonania, że mapa odwzorowuje rzeczywistość. Jej cel stanowi stworzenie obrazu tego, co „naprawdę jest”, czyli odzwierciedlenie realnie istniejącego terytorium, nie zaś przedstawianie uwarunkowanych przez kulturę, a przez to zmiennych wyobrażeń o świecie. Podkreślanie kulturowego uwikłania mapy słusznie – z tej perspektywy – wydaje się niebezpieczne, gdyż wywołuje erupcję konceptów oraz spekulacji, które ostatecznie mogą unieważnić jej prymarne funkcje.
2Nie bez powodu dla interpretatorów z końca poprzedniego stulecia drogocenną perłą (i „must have” w teoretycznych tekstach o kartografii) stało się krótkie opowiadanie Jorge Louisa Borgesa O ścisłości w nauce1. Jego Mapa Cesarstwa w skali 1 : 1 znakomicie służyła jako alegoria przywoływana w rozważaniach, które wychodząc z różnych pozycji badawczych, kwestionowały mimetyczną zdolność mapy. Ponieważ była utopijna – idealnie pokrywająca całe Cesarstwo – musiała się też rozpaść, a to dawało asumpt do rozważań dalszych: prób rozerwania związków między mapą (znakiem) a rzeczywistością. Zaprzestanie wartościowania map miarą ich przyległości do świata prowadzi jednak wprost do kartograficznej katastrofy, a za figurę owej „apokalipsy” uznać można filozofię Jeana Baudrillarda. To on tak skutecznie oddzielił mapę od terytorium, że terytorium znikło, a wkrótce potem rozpłynęła się też mapa2.
3Za sprawą cyfryzacji i współczesnych technik nawigacji (triumf GPS-u) kartografia weszła w nową epokę. Zmienia się też horyzont refleksji nad reprezentacją geograficznej przestrzeni, a więc i nad mimetycznym problematem Borgesa. Dziś historyk kartografii pyta: „Czy nie żyjemy już w takim Cesarstwie? Satelity geostacjonarne, które krążą nad nami w przestworzach przez całą dobę, taką właśnie mapę – jeden do jeden całego globu – są w stanie stworzyć. Nawet większą, bo możliwości techniczne na to pozwalają”3. Idealna mapa jest zatem możliwa, lecz ludzie jej już nie chcą. Potrzebują natomiast konkretnych wskazówek, jak dotrzeć w wybrane miejsce. Świadectwem zmiany tej wrażliwości jest „filozofia kartograficzna” Bruno Latoura, w której za istotę mapy (nie tylko cyfrowej) uznaje się jej nawigacyjny charakter. Tym samym tracą ważność pytania o mimetyzm i powątpiewanie w sposób połączenia mapy z rzeczywistym, „zewnętrznym” światem4.
4Ta książka poświęcona jest jednak mapom „analogowym”, mapom „prawdziwym” także w tym znaczeniu, że ich ambicją (zamiarem autorów i oczekiwaniem odbiorców) było wierne odzwierciedlanie terytoriów. Ważne to jest stwierdzenie, bo tytuł Mapy romantyków mógłby skłaniać do podejrzeń, że chodzi o mapy wyimaginowane, artystycznie rozwichrzone, może nawet metaforyczne. Otóż nie: mówić tu będę o dziełach polskich twórców doby romantycznej, których cel był tradycyjny (jak najlepiej zobrazować to, co „jest”) – przyświecał także ich poprzednikom i ich następcom. Nie unieważniam jednak ponowoczesnej lekcji rozumienia map. Będę je więc traktować jako fakty kulturowe, bo tylko tak ujęte mogą być dla humanisty ciekawe. To kulturowe uwarunkowanie daje się, jak sądzę, badać podobnie, jak czyni się to z innymi tekstami kultury, np. literackimi, czyli odnosząc je zarówno do historycznej rzeczywistości, jak i do świata tekstów. Warunkiem powodzenia jest jednak świadomość, że związek mapy z prawdą pozostaje nieco inny niż w przypadku literatury. W największym skrócie: jeśli w tekstach literackich mamy do czynienia z „quasi-sądami”, to przy mapie obowiązuje swoisty „pakt kartograficzny” – założenie, że mówi ona prawdę.
5Nie wdając się w szczegółowe spekulacje teoretyczne (teorii w tej książce będzie zresztą niewiele), objaśnię na przykładzie, jak rozumiem kulturowy profil mapy. Pod koniec lat pięćdziesiątych XIX wieku hr. Konstanty Tyszkiewicz napisał dzieło naukowe pt. Wilija i jej brzegi. Uważał za konieczne stworzenie całościowego opracowania hydrograficznego kraju i zaczął od Wilii – nie dlatego jednak, iżby w systemie hydrologicznym pełniła ona funkcję najważniejszą. To Adam Mickiewicz nazwał ją „strumieni rodzicą”, wyznaczając w ten sposób mityczną hierarchię litewskich rzek, i ustanowił na zawsze poetycki (geograficzno-erotyczny) związek Wilii z Niemnem5. Za autorem Konrada Wallenroda poszli poeci i pisarze, dla których litewska „rodzica”, niczym Ren dla Niemców („ojcem” nazwał tę arcyromantyczną rzekę Friedrich Hölderlin), stała się źródłem zapoznanej wiedzy o Litwie i jej narodzie. Dzieło Tyszkiewicza zrodziło się zatem z inspiracji literackiej, z przekonania, że rzeka mająca wielkie znaczenie dla narodowej kultury powinna być dokładnie i z bliska zbadana: zmierzona, opisana, szczegółowo narysowana. Tak powstała mapa Wilii, zdjęta z natury i wykreślona przez geometrę towarzyszącego autorowi w podróży po rzece, opatrzona też widokami „brzegów” i wizerunkami ich mieszkańców. Badania terenowe niezbędne do powstania tej mapy dały również okazję do zbierania nadbrzeżnych podań i pieśni. Jak u początków romantyzmu Achim von Arnim i Clemens Brentano gromadzili swe zbiory, wędrując wzdłuż Renu, tak teraz Tyszkiewicz, płynął z nurtem Neris i zapisywał nie tylko topograficzne szczegóły, ale też usłyszane od wieśniaczek piosenki. Ich zbiór, wraz z rysunkami i mapą, włączył do księgi. We wstępie wyjaśniał: „Rozprawiano uczenie o Gotach, Mezogotach, Gallach, Normandach i Bóg wie nie o czym jeszcze, a nikt nam nie powiedział, kto był Litwin, skąd się on wziął na jakie miał pojęcia o Bogu, w jaki sposób jego chwalił […]”6. Tę wiedzę dać miała monografia Tyszkiewicza, łącząca słowo, obraz, muzykę i mapę w duchu romantycznej „syntezy sztuk” (i nauk).
6Przytaczając ten przykład, nie chcę bynajmniej powiedzieć, że mapy zawsze powstają pod dyktando poetów (przy takiej tezie mógłby się upierać Martin Heidegger). Twierdzę jedynie, że relacje między mapą a ideą, wyobrażeniem, językiem czy estetyką są podobnie niezbywalne, jak jej związki z geograficzną przestrzenią. O tej niezbywalności przekonuje nas życie map – nie tylko okoliczności ich powstania i kształt, który przybrały, lecz także to, w jaki sposób krążą one potem między ludźmi, do czego są im potrzebne i jak kształtują ich wyobrażenie świata. W praktyce badawczej oznacza to sytuowanie mapy w szerokim kontekście dziejów kultury. Dla historyka literatury znaczenie takiego kontekstu w pracy nad objaśnieniem (zrozumieniem) tekstu jest oczywistością, a jego odtwarzanie – codzienną robotą. W wypadku tradycyjnie nastawionego historyka kartografii sprawy mają się inaczej.
7Uderzający jest brak zainteresowania wpływami kulturowymi w większości polskich prac historyczno-kartograficznych, zajmujących się głównie opisywaniem sposobów i form odwzorowywania rzeczywistości. Dokumentację tę autorzy łączą często z oceną map (mogą więc być „dobre” lub „złe”) opartą przede wszystkim na porównywaniu ich wartości mimetycznej. Szerszy kontekst pojawia się wyjątkowo. Przywoływał go na przykład Bogusław Krassowski, który zastanawiając się nad czynnikami inspirującymi rozwój kartografii polskiej od XVI wieku do II wojny światowej, podkreślał konieczność przekroczenia ściśle „naukowego” podejścia i uwzględnienia warunków historycznych. Rozumiał przez to jednak wyłącznie zwrócenie uwagi na „służebną rolę” map wobec potrzeb epoki, czyli ich użyteczność. Sugerował, że podjąć trzeba próbę „spojrzenia na dzieje polskiej kartografii poprzez pryzmat wydarzeń politycznych, potrzeb gospodarczych i militarnych”, a zatem tych czynników, które jego zdaniem „inspirowały wszelkie działania kartograficzne”. Ogólnie rozumiana użyteczność map może się więc zmieścić w kanonie „tradycyjnego” historyka kartografii, lecz dla czynników kulturowych, nawet tylko w charakterze inspiracji, miejsca tu nie ma7. Zastrzec jednak trzeba, że tak opisana postawa metodologiczna powoli się zmienia. W roku 2005 Wiesława Żyszkowska dopuszcza myśl, tej biednej ziemi, jak mieszkał, czym się karmił, w co się odziewał, jakie były Litwina pierwiastkowe obyczaje, jakie zwyczaje domowe jego życia, że „funkcja kulturotwórcza” stanowi „być może najważniejszą” spośród wielu funkcji mapy. Byłaby ona zatem dobrem kultury „jako wytwór rąk ludzkich, który poprzez treść, formę oraz nośniki mapy odbija przejawy rozwoju cywilizacyjnego”, a także – co istotne – go współtworzy8. Myśl Żyszkowskiej cytują chętnie polscy kulturoznawcy, lecz historycy kartografii trwają raczej przy tradycyjnym stanowisku9.
8Siłą rzeczy literaturoznawcy bliżej jest do Briana Harleya i uczniów jego szkoły „kartografii krytycznej”, którzy umieszczając w centrum uwagi tekstowość mapy, sami zaprosili humanistów do wspólnych badań. W ich rozumieniu mapa nie jest neutralnym nośnikiem wiedzy o świecie, lecz tekstem analogicznym do innych werbalnych bądź niewerbalnych systemów znakowych. Wraz z nimi uczestniczy w społecznie stanowionym dialogu jako sposób wyobrażania, artykułowania i strukturyzowania ludzkiego obrazu świata. Można zatem mówić o „języku”, „dyskursie”, „narracji”, a nawet o „literaturze” kartograficznej, analizować je za pomocą narzędzi rozmaitych dyscyplin albo wprowadzać w różne konteksty, zwłaszcza historyczne, socjologiczne lub polityczne. Oznacza to też zbliżenie historii kartografii do metod historii literatury i możliwość stawiania pytań o czytelników map, stopień ich zażyłości z mapami i zmiany w recepcji, o komplikacje autorstwa map, o ich ukryte bądź nieobecne elementy albo o cenzurę, o wpisane w mapę sympatie polityczne etc. Teoria literatury pomóc natomiast może w określaniu szczególnych cech kartograficznego dyskursu, sprawiających, że pozwala on nie tylko nazywać, lokalizować, prowadzić narrację, ale również oceniać i hierarchizować, używać środków perswazyjnych czy retorycznych10.
9Przyjmując perspektywę „kartografii krytycznej” i uznając, że mapa nie jest nigdy przezroczystym lub biernym środkiem przekazu, że tyleż „przedstawia”, co „stwarza” rzeczywistość, zgodzić by się też trzeba na odejście od tradycyjnie stosowanej opozycji „prawdziwych” i „fałszywych” dzieł kartograficznych. Ma ona sens wyłącznie przy bardzo wąskim, „euklidesowym”, jak pisze Harley, pojmowaniu map. Jako konstrukty społeczne nie są one natomiast (podobnie jak teksty literackie) „dokładne” czy „niedokładne”, „obiektywne” czy „subiektywne”, „do słowne” czy „symboliczne”, w pełni „naukowe” bądź naznaczone „ideologiczną deformacją”11.
10Przytoczę jednak świadectwo (jego wymowa – tym razem dla „tradycyjnego” historyka kartografii – będzie banalna), by skomplikować nieco ten sposób myślenia. Otóż Jan Nepomucen Janowski, powstaniec listopadowy, działacz i publicysta, tak wspominał swój pierwszy etap podróży na emigrację – pobyt w Lipsku w 1831 roku:
W jednej z ostatnich moich przechadzek po mieście przewodniczył mi cukiernik Künzlie. Ofiarował mi się on sam za przewodnika, gdym się go spytał, gdziebym sobie mógł kupić dobrą mapę Niemiec. Był on rodem Szwajcar i in petto republikanin, z wielką sympatią oświadczył się dla sprawy polskiej i był bardzo uprzejmy dla moich współtowarzyszy, którzy u niego w cukierni bywali. Gdy z nim byłem na mieście w celu, jak powiedziałem, kupienia sobie dobrej mapy Niemiec na dalszą podróż i takową wybrałem sobie w wielkiej jakiejś księgarni, nie pozwolił mi jej zapłacić, prosząc, abym ją przyjął od niego zum Andenken, i księgarz nie chciał wziąć pieniędzy ode mnie.12
11Podkreślić chcę, oczywiście, wyrażenie „kupić sobie dobrą mapę”. Ten, kto podróżuje z mapą, wie, że może ona być „dobra” lub „zła”, i gotów jest poświęcić sporo wysiłku oraz pieniędzy, by kupić tę dobrą. W centrum tej anegdoty znajduje się właśnie „dobra mapa”, wokół niej zaś – cały splot ludzkich emocji i zachowań. Jest więc entuzjazm, z którym Niemcy witali na swej ziemi bohaterskich powstańców, gościnna cukiernia pełna Polaków, jej właściciel – republikanin sympatyzujący z „polską sprawą”, jest jego chęć wyrażenia politycznego zaangażowania i szczodry gest – prezent na pamiątkę spotkania, jest też rzetelny księgarz. Tyle drobnych, międzyludzkich wydarzeń z powodu potrzeby zdobycia „dobrej mapy” (bohaterstwo bohaterstwem, sprawa sprawą, ale mapa musi być dobra). I tyle wysiłku na nic, przykrości dla wszystkich, gdyby się potem okazało, że była jednak „zła”. Nabywcy nie zajmuje bowiem to, w jakiej mierze mapa „tworzy” rzeczywistość. Ufa on, że mapa, którą posiadł, przedstawia świat „jakim jest”, co – przynajmniej w wypadku podróży – oznacza, że będzie użyteczna.
12Właśnie zaufanie do mapy stanowi kwestię podstawową dla jej społecznego statusu. To ono decyduje o sile działania mapy, a zaufanie zawiedzione każe mówić, że mapa „kłamie”. Balansując do tej pory między dwoma stanowiskami, między tym, co oczywiste dla „tradycyjnych” historyków kartografii, a oczywistościami badacza literatury, a zatem – między twardą zasadą reprezentacji a traktowaniem map jako zbliżonych do dzieł literackich, muszę teraz powrócić do wspomnianego „paktu kartograficznego”. Wyrażeniem tym nawiązuję do słynnego „paktu autobiograficznego” Philippe’a Lejeune’a, lecz jest to zaledwie sygnał, który ma przywołać sposób badania faktów kulturowych poprzez opis sytuacji komunikacyjnej, w jakiej one funkcjonują. Jedną z najważniejszych takich sytuacji stanowi umowa między twórcą i odbiorcą dzieła. „Pakt kartograficzny” wyglądałby zatem następująco: autor mapy (bądź wydawca, jeśli autor nie jest podpisany) gwarantuje, że jego intencją jest prawdziwe przedstawienie rzeczywistości, czytelnik zaś ofiarowuje mu kredyt zaufania: będzie traktował mapę jako prawdziwą. Na mocy tego paktu mapa staje się dziełem referencjalnym (a nie tworem wyobraźni), podobnie, choć nie tak samo, jak referencjalnym gatunkiem (a nie fikcją literacką) jest wedle Lejeune’a autobiografia. Nawet jeśli założymy, że mapa (np. z racji tego, że stanowi konstrukt kulturowy) nie może w pełni – „dokładnie” i „obiektywnie” – oddać całej złożoności terytorium, nadal pozostanie referencjalna, nadal będzie przedstawiać rzeczywistość, gdyż tak umówili się twórca i odbiorca. I za to zapłacił cukiernik Künzlie.
13Kredyt zaufania, którym obdarza mapę czytelnik, nie jest wieczny. Bywa, że czytelnik, sprawdzając prawdziwość mapy, dojdzie do zniechęcającego wniosku, że został oszukany. Problem weryfikacji – jeśli dokonują jej konkretni ludzie, a nie jakiś absolutny, wszechwiedzący rozum – wydaje się jednak niełatwy. Nawet w tak prostej sytuacji jak podróż w grę wchodzą komplikacje, choćby różne kompetencje czytelnicze (umiejętność czytania map). Podobnie dzieje się w wypadku map wojskowych (na polu bitwy „dobra mapa” może być sprawą życia lub śmierci), gdyż zbyt wiele armii ugrzęzło w bagnach, by sądzić, że zawsze była to wina błędnych map. Im bardziej jednak mapa jest abstrakcyjna, im większy udział w jej powstaniu miały ideologia, polityka czy religia, tym bardziej też jej przyleganie do rzeczywistości poddaje się dyskusjom, a nawet ostrym sporom. Dla historyka kultury takie spory bywają niezwykle interesujące, nie dlatego jednak, że któremuś z jego uczestników można przyznać rację (tak, rzeczywiście, w tym szczególe mapa mija się z prawdą). Ciekawsze jest, kto i dlaczego się kłócił oraz jakie padały argumenty. Kłótnia o detal (o umiejscowienie wzgórza czy odcień zieleni użyty do zaznaczenia jakiegoś lasu) okazuje się nieraz sporem o wizję świata. Widzimy nagle, jak ożywa cały kulturowy kontekst, jak spierają się ze sobą teorie, wartości, przekonania, fantazmaty, przesądy. Ujawnia się dialogowy potencjał mapy. Oczywiście, takie polemiki są możliwe dzięki założeniu przez dyskutantów, że autor mapy powinien mówić prawdę.
14Dla historyka map przyjęcie zasady „paktu kartograficznego” i badanie ich funkcjonowania w sytuacji międzyludzkiej (ich życia między ludźmi) oznacza możliwość porzucenia mało płodnej opozycji między postawą „tradycyjną” a „krytyczną”: tak, wiemy, że mapy odnoszą się do rzeczywistości (nie są dziełem wyobraźni, co zapewnia „pakt”), ale wiemy też, że są one kulturowo skonstruowanym tekstem. Co więcej – że kiedy wkraczają w ludzki świat, nabierają niespodziewanych sensów (podobnie jak literatura).
15Taka „humanistyczna kartografia” (skoro istnieje „geografia humanistyczna”, to „humanistyczną” można nazwać też kartografię), traktowana jako metoda badawcza, wydaje się dobrą perspektywą dla uchwycenia charakteru polskich map epoki romantycznej. Choćby dlatego, że niektóre z nich – myślę tu o mapach Polski powstałych na emigracji – przedstawiały kraj, który oficjalnie nie istniał. Nadawano tym mapom różne tytuły: „Polska”, „Ziemie polskie”, „Dawna Polska”, lecz to, co ukazywały, nie było realnością dla urzędowych kartografów. Dla nich istniało Królestwo Polskie. Polska „zniknęła z mapy”, ziemie nie były już polskie (jeśli były polskie kiedykolwiek), a co do „dawności” – rozumiano to słowo rozmaicie i różnych terenów mogło dotyczyć. W dodatku autorzy tych dzieł, przebywając z dala od kraju, nie mogli dokonywać pomiarów terenu, nie mieli jak wykorzystać (nawet gdyby je zdobyli) nowoczesnych narzędzi służących do zdejmowania map z natury ani też sprawdzać czegokolwiek z autopsji. A przecież nie znaczy to, że owe mapy stanowiły twory wyobraźni, że nie odnosiły się do rzeczywistości, że były „mapami bez terytorium” (jak powiedziałby Baudrillard). Publiczność polska oraz sympatyzujący z Polakami obywatele różnych państw nie mieli wątpliwości, że mapy te były prawdziwe. I debatowali o ich szczegółach, chwaląc bądź krytykując. Zawarto więc, rzec można, wyjątkowy „pakt kartograficzny” – tak oczywisty dla twórców i odbiorców, tak pewny i trwały, bo oparty na wspólnocie losów i wspólnej sprawie. Jego historia jest częścią kartograficznego rozdziału, który dopisać trzeba do dziejów kultury romantycznej.
16Mapy tworzone przez Polaków w pierwszej połowie XIX wieku były jednak rozmaite, tak jak różne były biografie ich autorów – powstawały w kraju, na emigracji, ale także w odległych, czasem zamorskich krainach (od Syberii po Kalifornię, od Chile po Wyspy Zielonego Przylądka), do których podróżowali z konieczności bądź z fantazji i tam wykonywali pionierskie mapy terenów słabo znanych Europejczykom. Dlatego dziwić musi zdanie powtarzające się w syntetycznych ujęciach – skądinąd bardzo nielicznych – historii map tej epoki: „Upadek powstania listopadowego na kilkadziesiąt lat przerwał rozwój polskiej kartografii”13. Z dokonań krajowych historycy przywołują jedynie wielką Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego, czyli tzw. Mapę Kwatermistrzostwa (ukończoną w 1843 roku), uznając ją za najlepsze polskie dzieło tego czasu, z autorów „cywilnych” wymieniają zaś tylko Juliusza Kolberga i Adama Kurnatowskiego. Mapy emigracyjne albo nie pojawiają się w tych syntezach w ogóle, albo – tak jak w Zarysie historii kartografii Mieczysława Sirki – wspomina się w nich wyłącznie o jednym dziele: Karcie dawnej Polski, znanej jako mapa gen. Chrzanowskiego (Paryż 1859)14. W tej sytuacji opracowaniem najpełniejszym, zarysowanym też na szerszym tle, okazuje się książka autorstwa Stevena Seegela Mapping Europe’s Borderlands: Russian Cartography in the Age of Empire, której obszerne fragmenty poświęcone zostały polskiej (także emigracyjnej) kartografii dziewiętnastowiecznej15. Wydawać by się więc mogło, że to, co jest ciekawe z odległej, bo z amerykańskiej perspektywy, okazuje się nieinteresujące dla historyków polskich. Przeczą temu wszakże liczne prace szczegółowe o mapach doby romantycznej (którym moje własne studium wiele zawdzięcza) oraz przede wszystkim fundamentalna i niedościgła bibliografia Bolesława Olszewicza – Kartografia polska XIX wieku16.
17Powstała zatem dość niezrozumiała luka badawcza. Być może wynikła ona z tradycyjnego – co w tym wypadku oznacza: scjentystycznego – stosunku do map. Z zamknięcia się polskich historyków kartografii w kręgu badań nad zdolnością mapy do odwzorowywania rzeczywistości, metod i technik najlepiej służących naukowemu zobrazowaniu świata. Do pojmowania „rozwoju” kartografii jako pasma kolejnych wynalazków dostarczanych przez postęp wiedzy i coraz sprawniejszą organizację profesjonalnych instytucji zajmujących się wytwarzaniem map. Tylko w takim wypadku twierdzić można, że „rozwój” został przerwany, gdy zaniknęła polska państwowość. Z tej perspektywy mapy romantyków – nie zawsze oparte na „solidnych” badaniach i pomiarach, tworzone na podstawie przygodnych materiałów, wykonywane bez odpowiedniego zaplecza instytucjonalnego i przez ludzi, z których tylko część miała formalnie kartograficzne wykształcenie, mapy uwikłane w dodatku w polityczne konteksty – nie stanowią osiągnięć wartych odnotowania w historycznym procesie doskonalenia się kartografii. Aż chciałoby się powiedzieć, że były na to zbyt romantyczne.
18Perspektywa humanistyczna jest – z natury rzeczy – zupełnie inna i skłania do wkroczenia w romantyczne bogactwo map z własnymi pytaniami. Użyłam w tym tekście wielu już literaturoznawczych pojęć („quasi-sądy”, „pakt autobiograficzny”, „fikcja literacka”, „recepcja”, „narracja”, „dialogowość” etc., a będzie ich zresztą jeszcze więcej). Wszystkie one należą do tradycyjnego wyposażenia teoretyka czy historyka literatury, gdyż nie o rewolucję literaturoznawczą tu chodzi. Nie jest to też abordaż na statek historyków kartografii (chyba że na tym właśnie polegają badania transdyscyplinarne). Rzecz w tym, by pojęcia i procedury, które przynależą literaturoznawstwu, spróbować zastosować na nowym badawczym terenie17. By poznać życie polskich map w kulturze XIX wieku.
19Michaił Bachtin ostrzegał, że „autor, tworząc dzieło, nie przeznacza go dla literaturoznawcy”, więc „badaczy literatury do swego biesiadnego stołu nie zaprasza”18. Można by też pewnie powiedzieć, że autor mapy nie zawsze zaprasza do stołu uczonych kartografów.

Mapa na stole monarchów
20Zacznijmy od wyobrażenia, które do dziś jest słynne, a dla polskiej kultury wieku XIX, w tym także dla kartografii, było prymarne. W lutym 1773 – czyli pół roku po zawarciu oficjalnego układu rozbiorowego pomiędzy Rosją, Prusami i Austrią – ukazała się w Paryżu rycina autorstwa Noëla Le Mire’a, według rysunku Jeana-Michela Moreau zwanego Młodszym, zatytułowana Le gâteau des rois. Przedstawia ona monarchów zgromadzonych nad mapą Polski. Mapa jest uproszczona, ale czytelna – widać linie rzek, punkty miast, zarys państw i prowincji. Gesty postaci skupionych wokół są bardzo ekspresywne: zrozpaczony Stanisław August odwraca się od stołu, podtrzymując zsuwającą się koronę, Katarzyna patrzy na niego wymownie (interpretatorzy podkreślają erotyzm tej sceny). Pomiędzy Józefem II i Fryderykiem II widać wyraźne napięcie, być może kłócą się o sporne tereny. Wszyscy dotykają mapy. Wskazują, jaki obszar chcieliby dla siebie (król pruski ostrzem szpady celuje w Gdańsk), szarpiąc rozłożoną płachtę i drąc papier z różnych stron. Odbywa się to przy ryku trąb, co sugeruje postać Famy wznoszącej się pośród chmur.
21Alegoria ta – co może nie być dziś oczywiste – miała charakter satyryczny. Tytułowe gâteau des rois (ciasto królów) było uświęconym przez rodzinną tradycję francuską daniem podawanym w Święto Trzech Króli. Rytuał nakazywał, aby w ten dzień zgromadzona familia zgodnie podzieliła się ciastem pieczonym specjalnie na tę okazję – każdy dostawał swój kawałek, a królem wieczoru stawał się ten, kto znalazł ukryty w cieście migdał. Ciasto dzielono na tyle części, ilu było biesiadników (pozostawiając dodatkową porcję „dla biednych”), a o kolejności ich rozdawania decydował najmłodszy członek rodziny, najczęściej dziecko – jako niewinne – które ukrywało się pod stołem i, samo niewidoczne, dawało odpowiednie znaki.
22Podobne obyczaje, popularne zresztą do dzisiaj, znane były i w innych krajach. Pod litografią Le Mire’a znalazł się więc obok francuskiego również podpis po angielsku (wprawdzie z ortograficznym błędem). Wyobrażenie Rzeczypospolitej jako świętego ciasta do podziału, władców zaś (trzech króli) – jako biesiadników było satyrą ostrą i zgryźliwą. Przypuszcza się, chyba słusznie, że inspiratorem powstania owego dowcipu był człowiek znany ze zgryźliwości, a mianowicie Wolter. Otrzymał on od Fryderyka II wybity z okazji przejęcia nowych obszarów złoty medal pamiątkowy, na którego rewersie widniała mapa zagarniętych prowincji, podawana królowi przez kobiecą postać, zapewne Polskę. Wolter w liście do Fryderyka napisał wówczas, że mapa ta robi znakomite wrażenie, i gratulując mu sukcesu, dodawał: „To z pewnością prawdziwe gâteau des rois, a migdał został rozkrojony na trzy części”19.
23Litografia Le Mire’a – w Polsce znana powszechnie pod tytułem Kołacz królewski – zrobiła międzynarodową karierę. Choć po ukazaniu się w prasie paryskiej niemal natychmiast została uznana przez francuską cenzurę za dzieło niebezpieczne w treści i skonfiskowana, jej egzemplarze szybko rozeszły się po Europie. Zaraz też w Anglii i w Niemczech zaczęto drukować wierne kopie tej sceny, tworzono również jej wersje, czasem ze znaczącymi modyfikacjami. Zmiana najbardziej spektakularna, mająca też charakter niewątpliwie propagandowy, pojawiła się na augsburskiej rycinie autorstwa Johanna Esaiasa Nilsona zatytułowanej La Situation de La Pologne en MDCCLXXIII / Die Lage des Königreichs Pohlen im Iahr 1773. Uwagę zwracają detale w przedstawieniu postaci: brak szpady w ręku Fryderyka, brak korony na głowie Stanisława Augusta i jego łagodniejsza poza – uniesiony w górę palec króla wskazuje na pogodzenie się z boskimi wyrokami i uznanie haseł potwierdzających prawa zaborczych państw („Iura Reg. Hung. et Boh. in Polon.”, „Iura Imp. Russ. in Polon.”, „Iura Reg. Boruss. in Polon.”). Mapa wydaje się pozornie ta sama, lecz tak nie jest – po dokładniejszym przyjrzeniu się dostrzec można, że francuskie nazwy miast i obszarów zmieniono na bardziej uniwersalne (i dostojne), czyli łacińskie. Przede wszystkim zniknął jednak tytuł mapy umieszczony poprzednio na jej dolnym skraju, podkreślający, że jest to mapa Polski w 1772 roku. W tym miejscu znalazły się teraz słowa „Mare Balticum”, napis „Polonia” usytuowano zaś na obszarze, który pozostawiono Polsce po rozbiorze. Nie jest to więc już mapa Polski, lecz – tak jak mówi tytuł tej akwaforty – nowej „sytuacji” politycznej części europejskiego kontynentu, na którym – między innymi państwami – znajduje się zmniejszona Polska. Zmiany szczegółów uczyniły więc z ryciny Nilsona pochwałę podniosłego aktu dziejowego: odzyskania praw terytorialnych należnych Prusom, Rosji i Austrii20.
24Hanna Widacka w swym monograficznym artykule o „kołaczu królewskim” przedstawia wiele przykładów innych ujęć graficznych tego tematu21. Pominę je – choć są intrygujące – przywołując jedynie litografię Johna Lodge’a z 1774 roku, na której mapa Polski przybrała już niemal dosłownie kształt ciasta, jak głosi podpis – polskiego ciasta śliwkowego. Tu biesiadników jest więcej, z tyłu widzimy Mustafę III, a spod obrusa wychyla głowę sam Szatan. Mapa podzielona jest na cztery kawałki: dodatkowy przypadnie Francji, co – jak się przypuszcza – było związane z ówczesną angielską niechęcią do ojczyzny Woltera. Tę rycinę miała pewnie na myśli autorka pamiętnika z epoki, Wirydianna Fiszerowa, która pisała: „Pojawiła się w tym czasie karykatura nazwana Kołaczem Królów. Przedstawiała ich pochylonych nad stołem, z wielkimi nożami w ręku, krających Polskę i spierających się o jej kawałki. Od tego czasu często raczyli się tym ciastem. W owym czasie jednak nikt się nad tym nie zastanawiał, że apetyt raz obudzony ma skłonność do nawrotów”22. W oczach Fiszerowej – podobnie jak dla wielu jej rodaków – krojona na porcje mapa stawała się ciałem udręczonej ojczyzny.


25Inaczej wszakże spojrzał na tę rycinę współczesny historyk brytyjski Hamish M. Scott, a to, co na niej zobaczył, uznał za tak znamienne, że umieścił ją na okładce opublikowanej w 2001 roku książki. Dowodzi on, że kształtowanie się nowoczesnego systemu politycznego Europy miało swój początek nie w rewolucji francuskiej i wojnach napoleońskich – jak przywykło się sądzić – lecz w poczynaniach wielkich mocarstw w latach 1756–1775. Wtedy to wyłaniać się zaczął podział europejskiego terytorium między pięć dominujących potęg: Anglię, Francję, Austrię, Prusy i przede wszystkim Rosję23. Nie tyle mapę Polski, ile przestrzeń nowoczesnej Europy dostrzegł więc Scott w litografii Lodge’a, przedstawioną na niej scenę potraktował zaś jako symboliczną reprezentację mocarstwowych apetytów, mających – jak to mówiła Fiszerowa – „skłonność do nawrotów”.
26Słuszność uniwersalizującego spostrzeżenia Scotta potwierdzają późniejsze dokumenty ikonograficzne. Temat „mapy na stole monarchów” ani nie był bowiem całkiem nowy (Moreau wykonał wcześniej podobny rysunek), ani nie przeminął wraz z reakcją na pierwszy rozbiór Polski24. Powrócił przy okazji kongresu wiedeńskiego, a więc w roku 1815, kiedy to pojawiło się wiele obrazów i ilustracji, zarówno będących pochwałą nowego europejskiego ładu, jak i satyrycznych, kpiarskich czy wręcz kontestujących monarsze prawo do dzielenia życiowej przestrzeni narodów. Na przykład na anonimowej rycinie, podniośle zatytułowanej Wielki wiedeński kongres pokojowy dla przywrócenia wolności i prawa w Europie, widzimy dużą grupę mężczyzn: władców, polityków, generałów skupionych wokół stołu, na którym – prócz mapy – stoi także globus i leżą przyrządy do mierzenia: linijka, cyrkiel, kątomierz. To one służyły do wykreślenia granic mających zapewnić pokój, wolność i prawo. Nad głowami zgromadzonych dostrzec można numery, a pod spodem – listę nazwisk. Nie ulega jednak wątpliwości, kto jest najważniejszy. To ci, których ręce dotykają mapy: numer 1 – cesarz Austrii, numer 2 – car Rosji, numer 3 – król Prus. Natomiast jedna z wersji prześmiewczych nosi znany nam już tytuł Le gâtaeu des rois i przedstawia scenę negocjacji poprzedzających podpisanie traktatu. Królewskim ciastem jest tu mapa napoleońskiej Europy. Widzimy też samego Napoleona, który odkrawa szpadą ziemie francuskie. Mały Napoleonek II (jako król Rzymu) szarpie go za płaszcz, prosząc: „Tatusiu, weź kawałek dla mnie”, pozostali zaś rozrywają, co pozostało – zwinięty już w rulon fragment z terenami Polski trzyma w ręku Aleksander I. Spod stołu wynurza się Talleyrand.


27Wspomnę jeszcze o jednej karykaturze, która pochodzi wprawdzie z czasów późniejszych, lecz stanowi potwierdzenie trwałej popularności motywu i coraz szerszej jego uniwersalizacji. Oto azjatycka wersja gâteau des rois – jej autorem był Henri Meyer, a ukazała się w prasie francuskiej w 1898 jako reakcja na imperialne zakusy wielkich potęg wobec Chin. Scena i rekwizyty są już oczywiste – kołacz chińskiego terytorium zostanie za chwilę pokrojony. Aktorzy również są podobni: królowa Wiktoria, cesarz Wilhelm II, car Mikołaj II i – pod postacią samuraja – zapewne cesarz Mutsuhito, nieco z tyłu zaś – francuska Marianna. W roli Stanisława Augusta pojawia się protestujący urzędnik dynastii Qing.
28Ikoniczna historia „mapy na stole monarchów” czyni zatem z mapy wyrazisty symbol władzy nad przestrzenią. Podobnie bywała traktowana od wieków – od starożytnych początków widziano w niej graficzny skrót wyobrażający panowanie nad ziemią, a czasem i nad niebem, władzę królów, wodzów i papieży, przynależną im z racji ich pozycji czy wręcz – daną od Boga. Omawiane tu obrazy mówią jednak o mapie coś więcej. Pokazują, że jest ona wytworem ludzkim, w tym wypadku dziełem konkretnych, historycznych władców – i służy ich politycznej praktyce. Nowoczesna, ukształtowana przez dziejowe doświadczenia świadomość terytoriów jako przestrzeni dzielonych, łączonych, podbijanych czy kolonizowanych ujawnia się w wyobrażeniu mapy będącej obiektem działania. Obrazy, które głosiły chwałę europejskich traktatów – na przykład układu rozbiorowego z roku 1772 czy ustaleń kongresu wiedeńskiego – sugerowały, że działanie to było wynikiem mądrości, wspólnego wysiłku panów tego świata, by przywrócić jego właściwy kształt. Mapa na ich stole stawała się tedy wizerunkiem ładu odzyskanego dzięki oświeconemu rozumowi, za sprawą nauki wyposażonej w fachowe narzędzia do mierzenia i kreślenia: linijkę, cyrkiel i kątomierz.

29Rozum ten – współcześni humanistyczni geografowie nazwaliby go „rozumem kartograficznym” – gwarantować miał, że mapa odwzorowuje świat, jakim w istocie jest bądź być powinien, by dobrze służyć ludzkości25. Satyryczne wersje gâteau des rois pokazują natomiast, że mapa to teren emocjonującego starcia, zarówno poszczególnych interesów mocarstwowych, jak i osobistych temperamentów mocarzy. Można powiedzieć, że satyra demaskuje ową pozorną rozumność działania władców, czyniąc to przez dosadnie materialną metaforę. Tu mapy nie tylko się dotyka, ale także zmienia jej fizyczną postać, kroi nożami, dzieli, rwie, szarpie na kawałki. Mieć władzę nad przestrzenią, to chwycić w rękę fragment mapy, by móc go zjeść, zaspokoić głód lub tylko – apetyt.
30Zapewne te właśnie cechy „mapy na stole monarchów” spowodowały, że popularność owej alegorii trwa nadal. Co więcej, odwołują się do niej często historycy i teoretycy kartografii, zwłaszcza ci, którzy podważają niezawisłość „rozumu kartograficznego”, dowodząc ścisłej korelacji owej dyscypliny z władzą. Sugestywność obrazu brutalnej ingerencji w przestrzeń, tworzącej nowy, odpowiadający mocarstwowym interesom kształt świata, czyni bowiem z gâteau des rois znakomitą ilustrację tezy, że mapa stanowi nade wszystko narzędzie politycznego nadzoru. Nic więc dziwnego, że Brian Harley dodał rycinę Le Mire’a do swego fundamentalnym tekstu Maps, Knowledge and Power (1988), a kontynuator myśli Harleya – Steven Seegel umieścił ją w książce Mapping Europe’s Borderlands (2012), w rozdziale poświęconym związkom kartografii i władzy w Rosji, Polsce i na Litwie w XVIII i XIX wieku26.
31Za insygnium władcze uważa „stół z mapą” także znany dobrze w Polsce Karl Schlögel. Pisząc o koniecznej obecności mapy w działaniach nowoczesnych strategów i wszelkich kongresów pokojowych, autor książki O historii cywilizacji i geopolityce (2003) wylicza rozmaite użycia owego insygnium. Rozpoczyna właśnie od gâteau des rois, by przejść do sporów paryskiej konferencji pokojowej w 1919, linii wytyczonej dłonią Stalina we wrześniu 1939 i Chaplinowskiego tańca dyktatora z globusem. „Należałoby również wymienić eksplozję bomby hrabiego Stauffenberga w głównej kwaterze Hitlera w Wilczym Szańcu; wybuch miał wszak miejsce pod stołem, na którym rozłożono mapy ukazujące Führerowi przebieg wojny. Mapa i stół z mapą – podsumowuje autor – stanowią centrum, wokół którego krąży władza i gdzie uwidaczniają się jej roszczenia”27. Schlögel jest tu bystrym interpretatorem – nie omieszka podkreślić, że to, co ukrywa się pod stołem (przypomnijmy, że może to być Szatan albo Talleyrand), także ma znaczenie dla owych „roszczeń władzy”. Na marginesie dodać jednak trzeba, że badacz jest mniej uważny, gdy chodzi o korzystanie z ikonograficznych źródeł: wymienia wprawdzie nazwisko Le Mire’a, ale korzysta z niemieckiej wersji obrazu, opartej na oszukańczej w detalach rycinie Nilsona (Die Lage des Königreichs Pohlen im Iahr 1773), co prowadzi do nieporozumień. W szczególności myli się, uznając centralną postać rysunku – Stanisława Augusta – za Nikołaja Panina, „architekta owego historycznego dealu” (ofiarę bierze więc za sprawcę), a czyni to z powodu gestu aprobaty dla dokonywanych zmian, który Nilson, chcąc zmienić wymowę francuskiego pierwowzoru, przypisał królowi Polski. Schlögel uległ więc niechcący propagandzie zaborcy, choć zamierzał podkreślić bezwzględność przedstawionego aktu politycznego28.
32Dla osiemnastowiecznych autorów gâteau des rois, jak i dla ich publiczności, dobrze rozumiejącej okrutny sens alegorii, istnienie ścisłych związków łączących mapę i władzę – tak często dziś podkreślanych przez „kartografię krytyczną” – wydawało się już, jak widać, oczywiste. Doświadczenia narodów, które nie były w stanie zaakceptować granic wyznaczonych przez doskonały „aparat pomiaru świata”, skłaniały do spontanicznej, a czasem i świadomej krytyki neutralności „rozumu kartograficznego”. Co więcej, przekonanie, że mapa może być narzędziem politycznym, produkowanym na zlecenie władzy, kazało stawiać też pytania o moralność map czy jej twórców – kartografów. Skoro mapa ma siłę sprawczą, skoro zdolna jest niszczyć terytoria i tworzyć nowe, to – pisze Harley – nie sposób pominąć kwestii odpowiedzialności, czyli „etyki kartograficznej”29. Już w wieku XVIII pytania takie zadawał na przykład Theophilus Lindsey, angielski teolog, unitarianin, autor między innymi krytycznej rozprawy o domniemanych prawach oświeconych władców do rozbioru ziem polskich (ilustrowanej oczywiście litografią Le Mire’a)30. On to w roku 1773 wydał w Londynie (pod pseudonimem Gotlieb Pansmouzer) inne dzieło – tragikomedię, tłumaczoną później na różne języki, a w przekładzie polskim noszącą tytuł Podział Polski w siedmiu rozmowach.
33Utwór Lindseya składa się z dialogów monarchów przygotowujących pierwszy rozbiór, którzy w cynicznych rozmowach wymyślają (pod kierownictwem „Filozofa z Sanssouci”) sposób jego naukowego uzasadnienia, a więc nadania politycznej zbrodni pozorów moralnych. Wśród komicznie dostojnych postaci pojawia się – to rzadkość na scenie – Geograf. Jego zadaniem jest wyrysowanie odpowiedniej mapy, ale przez całą sztukę nie mówi on ani słowa, widzimy tylko, jak stoi, trzymany za kark przez pruskiego sierżanta: „Najjaśniejszy Panie, ten truteń w nowej swej mapie Europy ani Gdańska, ani Elbląga, ani Torunia, ani Poznania, ani Warszawy, ani Kurlandii, ani Hamburga, ani Bremy, ani Lubeki umieścić nie chce w granicach Prus Nowych”. „Nie lubię go – mówi Najjaśniejszy Pan – zbyt ma bojaźliwe sumienie; wszędzie upatruje trudności. […] Nie może się przekonać, że sprawuje urząd Geografa, nie zaś Teologa”31. Władcy bez skrupułów dzielą przestrzeń Polski, a Geograf milczy. Sądzić można, że uosabia on niewypowiedzianą tu prawdę o przestrzeni i jako taki jest ofiarą władzy: mimo „teologicznych” wątpliwości mapę w końcu jednak wykonuje, ku zadowoleniu wszystkich uczestników dialogu. Komentator tej sztuki, Edmund Rabowicz, pisał: „W literaturze polskiego Oświecenia nie ma drugiego utworu o podobnie wyraźnej postawie preromatycznej”32. Dzieło wprawdzie polskie nie było (choć jego tłumaczenie zyskało w kraju dużą popularność), lecz rzeczywiście myśl w nim zawarta zapowiadała jedno z najważniejszych dążeń polskiego romantyzmu – połączenie polityki i moralności, które, co się okaże, dotyczyć miało także kartografii.
34Obraz mapy dzielonej na obcym stole nazywam prymarnym dla polskiej kultury romantycznej, ponieważ w sposób wyjątkowy naznaczył on wyobraźnię historyczną Polaków. Połączenie aktu rozbioru z wyobrażeniem żarłoczności geograficznych sąsiadów, groteskowe i przerażające zarazem, zapadło w pamięć na pokolenia. Toteż obraz ten stał się elementem zbiorowego imaginarium, na tyle silnym i trwałym, że spajał kulturę niczym wspólny, głęboko uwewnętrzniony fantazmat i przez to stanowił zaród rozmaitych przedsięwzięć zarówno politycznych, jak artystycznych i literackich. Jego ślady dostrzec można do dzisiaj, tym bardziej że zapisał się również na trwałe w języku – to właśnie w publicystyce epoki rozbiorowej pojawiło się i szybko upowszechniło sformułowanie, że Polska została „wykreślona”, „wymazana z mapy Europy”, wyrażenie w istocie dramatyczne i mające niegdyś siłę rozbudzania emocji, a dziś będące utartym, potocznym zwrotem, używanym też zresztą wobec innych terytoriów, którym przydarzyło się „zniknąć z mapy”33. Romantycy mieli na nie swoją odpowiedź: trzeba „stworzyć nową mapę Europy” i „przywrócić” na nią Polskę.
35Mocarzem, którego wielokrotnie z mapą malowano, rysowano, a nawet rzeźbiono, był Napoleon. Takie wizerunki – apologetyczne bądź częściej satyryczne – powstawały i krążyły w pierwszej połowie XIX wieku po całej Europie; pokazywały, jak Bonaparte mapę rysuje, duma nad nią, kroi i składa z kawałków nową, czasem wręcz na mapie stoi lub leży. Rzec można, że tworzyły one odrębną kolekcję w ogromnej napoleońskiej ikonografii. „Geniusz, przedstawiciel boleści całej Europy, z oczyma wzniesionymi ku niebu, kładzie ręce wyciągnięte na mapie Europy. On to stworzył tę mapę; jego przeznaczenie wypisane na niej” – tak mówił Adam Mickiewicz w 1844 roku podczas ostatniego wykładu w Collège de France, rozdając słuchaczom odbitki litografii specjalnie przygotowanej na tę okazję, a znanej dziś pod tytułem Napoleon płaczący nad mapą Europy34. Był to jedyny raz, kiedy posłużył się graficzną ilustracją podczas wykładu; przeniósł w ten sposób do sali Collège towianistyczny zwyczaj wspólnego oglądania i omawiania obrazów. Czyniąc to, odwoływał się do znanego publiczności ikonicznego wzoru, jak gdyby chciał, by jego słuchacze mogli uzmysłowić sobie różnicę między tym właśnie portretem a wszystkimi innymi obrazami, które przedstawiały Napoleona lub innych władców nad mapą. Zamierzał bowiem pokazać, jaka jest mapa Europy, jaką być powinna i kto tę nową mapę może stworzyć.
36Obraz Walentego Wańkowicza, wedle którego francuski grafik Tony Touillon wykonał litografię, powstał prawdopodobnie pod dyktando Andrzeja Towiańskiego, opisującego swą wizję na polach Waterloo35. I tak też, zgodnie z towianistycznym kultem Napoleona, Mickiewicz komentował portret. Przedstawiał on zatem wyobrażenie potężnego ducha napoleońskiego, którego przeznaczeniem było stworzenie nowej mapy kontynentu. Mapy – dodajmy – Królestwa Bożego na ziemi, stanowiącego, wedle towianistycznych nauk, cel finalny historii narodów. Wódz Francuzów – mówił dalej Mickiewicz – sprzeniewierzył się niegdyś temu posłannictwu, lecz teraz właśnie ich, Francuzów zadaniem jest dopełnienie dzieła przerwanego pod Waterloo. Przyglądając się litografii wykonanej wedle „malarza Sprawy”, trudno powiedzieć, czy umieszczona na niej mapa przedstawiała zarysy przyszłego Królestwa Bożego, czy też stan Europy po kongresie wiedeńskim (przypuszczam, że punkt, w którym zbiegają się wszystkie drogi, oznacza Paryż), lecz jej pokazanie nie miało służyć studiowaniu mapy. Mickiewicz przyniósł ten portret do Collège, aby przemówić do uczuć, do wyobraźni, do francuskiego ducha tak, by przejąć słuchaczy ową „boleścią całej Europy” nad zapowiedzianym, a niedokonanym dziełem i by wezwać ich do działania. Obecny na wykładzie Seweryn Goszczyński widział entuzjazm sali podczas tej prelekcji, nie wątpił więc, że cel działania może zostać osiągnięty. O wizerunku Napoleona pisał: „oczy jego błagają Boga, pod ręką karta Europy, którą bliski czas przerobi”36. Entuzjazm nie był jednak powszechny, zwłaszcza wśród przeciwników towianizmu, którzy widzieli w tym dziele i samym wykładzie jeszcze jedno chybione lub wręcz pokraczne przedsięwzięcie „Brata Adama”37.

37Mickiewiczowska „odpowiedź” na wyobrażenie mapy bez Polski była zarazem duchowa i polityczna, mająca służyć podjęciu militarnych przedsięwzięć, w które, jak wiadomo, sam wkrótce próbował się angażować. Podkreślał to zresztą po latach Władysław Mickiewicz, reprodukując w 1870 roku litografię Napoleona płaczącego nad mapą Europy i przekładając jej mistyczny sens na język publicystyki zajętej nową sytuacją polityczną (w obliczu wojny francusko-pruskiej). Pisał wówczas o aktualności myśli ojca, wskazującego niegdyś w Collège de France, że przyszłość należeć będzie do tego polityka, który zechce i odważy się wyrysować raz jeszcze mapę Europy, zgodną z pragnieniami wszystkich „stworzonych przez Boga narodów”38. Władysław używał już zatem metafory mapy na określenie europejskiej przestrzeni politycznej, co było powszechnie przyjęte i równie zrozumiałe jak narastające ambicje narodów do kształtowania swych terytoriów. Pora jednak wrócić do owej milczącej figury Geografa i kartografa zarazem, bez którego ostatecznie żadna mapa niemetaforyczna powstać nie może. Trzeba też zapytać, czy narody samodzielnie – bez udział „złych” czy „dobrych” polityków – nie mogą wykreślać map? Czy zawsze powstają one na stole i pod kontrolą władców? Czy zatem kartograf zdolny jest stworzyć własną odpowiedź na polityczną mapę, z której kształtem się nie zgadza?
38Mapy są z istoty językiem władzy, a nie kontestacji – pisał wspominany już kilkakrotnie Harley, podkreślając, że historia społeczna map, w odróżnieniu od historii literatury, muzyki czy sztuki, nie może być traktowana jako wyraz wolnościowych pragnień ludu, jako ekspresja alternatywnych bądź subwersywnych zapatrywań. Sprzeciw wobec przestrzennej dominacji władzy dokonuje się raczej przez odrzucenie mapy jako takiej na rzecz przestrzeni wolnej od formalnego skrępowania39. Historia polskich map, które będę tu czasem nazywać romantycznymi, wskazuje jednak, że może być inaczej, i dlatego między innymi godna jest szczególnej uwagi. Wielu polskich kartografów – profesjonalnych bądź dopiero zdobywających fachowe doświadczenie – znalazło się na emigracji, a więc poza zasięgiem zaborczej władzy. Ich to dziełem były mapy Polski – kraju z mapy „wytartego” – robione prywatnie (jedynie w służbie ojczyny), samodzielnie bądź wspólnie z innymi wygnańcami, a nierzadko i z miejscowymi specjalistami. Był to, rzec można, bunt kartografów, którzy milczeć nie zamierzali i wykorzystali trudną wolność emigrantów, by sprzeciwić się „mapom ze stołów monarchów”. Tworząc polskie mapy, kontestowali historyczną niegodziwość i składali w całość przestrzeń, którą pokrojono i rozerwano. Ich rysowanie, drukowanie, rozprowadzanie należy traktować jako część romantycznej kultury tyrtejskiej, „wojnę na mapy”, wojnę o geograficzne wyobrażenia mieszkańców Europy. Ci, którzy ją prowadzili, przekonywali ludzkie oczy, że Polska znajduje się na mapie, ergo – istnieje w rzeczywistości. Kartografowie pojęli dosłownie zadanie „przywrócenia Polski na mapę Europy”, choć w istocie czynili to samo, co artyści i poeci, którymi zresztą często bywali. Dlatego ich mapy trzeba traktować jako część dorobku symbolicznego tej epoki.
Ludzie i mapy
39„Mam wstręt okrutny do wszystkich wysp i krajów, których nie ma na mapie, i królów, których nie ma w historii” – pisał Mickiewicz w 1828 roku z Petersburga do Antoniego Odyńca40.
40Zdanie to Danuta Zawadzka uznała za tak wyjątkowe, że uczyniła z niego motto swojej książki Lelewel i Mickiewicz. Paralela41. Rzeczywiście, zarówno „mapa”, jak i „historia” otwierają doskonałe pole do przeprowadzenia paraleli między tymi dwiema wielkimi osobowościami. Jednak słowa Mickiewicza są intrygujące („mam wstręt okrutny”) także dlatego, że dają się interpretować na różne sposoby. Można je odczytać jako wyraz niechęci poety do jałowego fantazjowania, do literatury oderwanej od realnej geografii i wydarzeń historycznych. W Mickiewiczowskich balladach – co podkreślał Ireneusz Opacki w ich klasycznej interpretacji – tajemnica objawia się w miejscach dobrze znanych i istniejących na mapie („nowogródzka strona”, Płużyny, Świteź), a „obserwator znajduje się w konkretnym, topograficznie określonym miejscu, do którego narrator zaprowadził go za rękę po konkretnej i oznaczonej okolicy”42. Można więc tu też dostrzec deklarację wiary w istnienie „ducha poetyckiego” w konkrecie, którego realny byt jest potwierdzony inaczej niż przez literaturę – na przykład przez mapę. Ale można również uznać słowa Mickiewicza za efekt jego zamiłowania do map jako takich, te bowiem – sądził poeta – zawsze warto mieć na podorędziu, podróżując, pisząc czy choćby nawet tkwiąc w zamkniętym pokoju.
41Przypomnieć więc trzeba o naturalności lub wręcz oczywistości obcowania z mapami, które Mickiewicz – podobnie jak jego rówieśnicy – zdobył podczas wileńskiej edukacji (słuchając nauk m.in. Joachima Lelewela), dzięki zawiązanym w tym czasie przyjaźniom oraz późniejszej własnej praktyce podróżniczej. Z jaką łatwością potrafił „myśleć mapą”, najpełniej pokazują Pierwsze wieki historii polskiej i początkowe kursy prelekcji paryskich43. Wolno jednak przypuszczać, że także pisząc inne utwory, Mickiewicz z map korzystał, a nazwy sprawdzał, choć co gdzie leży i jak się nazywa, wiedział zadziwiająco dobrze44. O tym, że umiejętność czytania map uważał za prostą i pożyteczną, świadczy również jego późny list do córki pisany z Konstantynopola. Relacjonując swą podróż do Turcji i wymieniając miejsca znane z historii oraz mitologii starożytnej, polecał: „Kiedy dzieci przyjdą w niedzielę ze szkoły, niech na mapie wykryślą drogę, kędyśmy żeglowali; będzie to egzamin z geografii”, i dodawał konkretną, jakże znamienną wskazówkę: „Książka zawierająca mapy starożytne znajduje się w szafce obok biblioteki mojej na najniższej półce”45.
42O tym, co to jest mapa i jak jej trzeba używać, Mickiewicz dowiedział się najpóźniej w I–II klasie dominikańskiej szkoły w Nowogródku (mniej więcej wtedy, gdy przeczytał pierwszą dłuższą książkę). Program geografii opierał się na wydanym w 1806 roku podręczniku autorstwa profesora Uniwersytetu Wileńskiego Walentego Szacfajera, zatytułowanym Jeografia elementarna podług najnowszych odkryciów i ostatnich traktatów. W jego wstępnej części znajdował się fragment poświęcony mapom. Zacytuję go, choć jest dość długi (a Mickiewicz miał zaledwie dziesięć lat, kiedy musiał się z nim zapoznać):
Nieodzowną pomocą w nauce Geografii są karty geograficzne, czyli mappy, wyrażające nam różne części ziemi: nazwiska swe biorą od większej lub mniejszej części ziemi, które wystawiają. I tak karty uniwersalne zawierają dwa półkola ziemi; karty szczegółowe wystawiają jedną główną część ziemi, np. Azję lub Europę, itd. Karty jeneralne obejmują całe państwa, np. Hiszpanię lub inne. Topograficzne lub chorograficzne są wyobrażeniem powiatu lub miasta. Są także karty żeglarskie, na których oznaczone są morza, wyspy, skały, mielizny i inne do wiadomości żeglarza potrzebne rzeczy. Karty podróżne, czyli pocztowe, na których wytknięte są drogi i stacje pocztowe w jednym lub kilku krajach. Na takowych kartach, czyli mappach, uważać potrzeba cztery główne strony, czyli okolice świata: Południe (meridies lub Süd) na dole, Północ (septentrio lub Nord) w górze, Wschód (oriens lub Est) po prawej, Zachód (occidens lub Ouest) po lewej ręce. Jeżeliby takowe okolice nie były oznaczone na kartach, wtenczas zwróćmy uwagę na igłę magnesową, czyli Rozetę wiatrów na nich się znajdującą; strona, ku której koniec igły magnesowej jest zwrócony, będzie Północą; przeciwna tej strona Południem; z prawej ręki Wschód, a z lewej Zachód.46
43Poeta należał do pokolenia, które korzystało z reform Komisji Edukacji Narodowej i to im zawdzięczało naukę posługiwania się mapami. Geografia stawała się powoli odrębnym przedmiotem lekcyjnym (choć ciągle łączonym z nauką historii), a wydawane wówczas instrukcje dla nauczycieli podkreślały, że uczeń nie tylko powinien wiedzieć, czym są różne rodzaje dzieł kartograficznych, ale także umieć z nimi pracować i poznawać ich wartość w praktyce. W programach szkolnych nakazywano, by wyposażyć dzieci w „jasną znajomość kart ziemiopiskich, globów, sfer”, korzystać „ze zwyczajnej dzieciom rysowania ochoty i mapy im do przerysowania pożyczając”, wprawiać je, „aby gdziekolwiek się znajdują, znali wschód, zachód, pomiarkowali, jakie jest ich położenie względem tego lub owego bliższego miasta”, oraz nie czytać z nimi „żadnej powieści, gazet bez geograficznej karty”47. Te same zasady powtarzały także późniejsze książki dla nauczycieli, na przykład poradnik metodyczny Edwarda Czarneckiego z roku 1808, opracowany wedle niemieckich wzorów. Jego autor dodatkowo zalecał, by dzieci nauczyły się samodzielnego rysowania map oraz ćwiczyły się w podróżach „palcem po mapie”, najlepiej podczas wspólnych, angażujących wyobraźnię i emocje gier: „Z pożytkiem będzie dla ucznia i zrobi mu zabawę, jeżeli czy na mappie, czy w fantazji różne z nim podróże od miasta do miasta odprawiać się będzie, przy czym wiele potrzebnych wiadomości o krainach i miastach albo mu się przypomni, albo onemu się udzieli. Przy większej liczbie wzbudzi się między dziećmi walka bardzo przyjemna”48. Kiedy więc Mickiewicz prosił, by dzieci prześledziły na mapie jego drogę do Turcji, powtarzał dobrze znajomy, wychowawczy gest, sądząc też zapewne, że jest to sposób, by umilić im nieco rozłąkę z ojcem, po trosze razem odbyć tę podróż.
44Rozwój oświeceniowej edukacji kartograficznej nie oznaczał bynajmniej, że wszyscy Polacy na przełomie wieków potrafili choćby czytać mapy, a tym bardziej że mieli je w swych domach, jak Mickiewicz, kiedy mieszkał w Paryżu. Owszem, gromadzono mapy w szkolnych bibliotekach, co więcej, istniały wykazy dzieł kartograficznych (także najnowszych i prezentujących aktualne osiągnięcia nauki europejskiej), które obowiązkowo powinny się w nich znajdować49. Poza szkołą nie były jednak w powszechnym użyciu, zarówno z powodu ich słabej dostępności w księgarniach, jak i niewielkiego zainteresowania nimi. Feliks Wrotnowski wspominał na przykład, że w kraju od roku 1813 można było kupić („po rublu arkusz”) obszerny atlas europejskiej części Rosji, zwany „atlasem Suchtelena”. Była to wyjątkowa okazja, bo atlas zawierał topograficzny obraz ziem, opracowany dla rosyjskiej armii i odtajniony przez Francuzów podczas dopiero co zakończonych działań wojennych50. Znajdowały się w nim karty „przedstawiające kraj zabrany”, ale – jak pisał Wrotnowski – „rzadko kto starał się o nie: raz, że prawie równo były dla ogółu nieczytelne, po wtóre, że w owym czasie, jeżeli książka nie należała do sprzętów zwyczajnych w domu szlacheckim, to wielka karta topograficzna być mogła prawdziwie niespodziewanym zjawiskiem, przypadkiem znalezioną pozostałością po Francuzach”. Dlatego też późniejszy przyjazd do Paryża Wrotnowski opisuje jako rodzaj przykrego dlań szoku cywilizacyjnego:
Widzieliśmy co dzień koło siebie, jak Francuzi rozumieją ważność ziemioznawstwa swego kraju. Bez ustanku, nakładem rządowym i prywatnym wychodzą tu częściowe i ogólne, rozmaitego rozmiaru karty Francji, a wszystkie, najkosztowniejsze nawet, naród rozchwytuje chciwie. Nie masz zakątka w żadnym departamencie, gdzie by nie można było znaleźć zaraz pod ręką nie tylko najdokładniejszego krajobrazu miejscowości, ale i dobrej mappy całego państwa. Wzdychaliśmy myśląc, jak w tej mierze jest u nas, a te same przeszkody, które nie dozwalały krajowi nic czynić dla zaspokojenia tej wielkiej jego potrzeby, wkładały niejako obowiązek na emigrację przyniesienia mu w tym usługi.51
45Dodać wypada, że Wrotnowski zrobił wiele dla polskiej kartografii emigracyjnej i to dzięki jego wysiłkowi ukończona została w roku 1859 Karta dawnej Polski – niewątpliwie wynik owego poczucia obowiązku dostarczenia Polakom wielkiej i zarazem szczegółowej mapy ich kraju.
46W ciągu pierwszej połowy XIX wieku Polska (nie tylko polscy emigranci) wchodziła jednak coraz wyraźniej w orbitę „cywilizacji map”. Map było coraz więcej – głównie zagranicznych, ale także polskich – choć działała cenzura i niektóre długo pozostawały tajne. Na przykład Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego, od roku 1822 opracowywaną przez Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego, a później pod rosyjskim kierownictwem przez Korpus Topografów Wojskowych, udostępniono publiczności dopiero w roku 1857 (nawet władze powstania styczniowego miały kłopoty ze zdobyciem poszczególnych arkuszy)52. To właśnie instytucjom wojskowym przypisuje się dużą część dorobku ówczesnej polskiej kartografii. Po Francuzach pozostały bowiem nie tylko mapy schowane po dworach. Podczas napoleońskich wojen dobrze wyszkoliła się duża grupa polskich topografów, którzy swoim doświadczeniem zasilili potem służby wojskowe, zwłaszcza Królestwa Kongresowego. Olszewicz, a za nim inni historycy, często podkreślają, że na tym polegało ogromne „znaczenie epoki napoleońskiej w dziejach naszej kartografii”53. Dla społecznego obiegu map, szczególnie specjalistycznych, równie ważne, a może ważniejsze niż prace wojskowe były jednak potrzeby administracji i gospodarki, rozwój miast i komunikacji (regulacja rzek, nowe drogi, a wkrótce linie kolejowe), wymagające praktycznych umiejętności wykonywania i używania map. Postęp cywilizacyjny wymuszał orientację w świecie. Nie mógł się bez niej obejść dobry gospodarz, toteż w Kalendarzu domowym i gospodarskim na rok zwyczajny 1841 Stanisława Janickiego czytamy: „Szukając Warszawy na globusie (a od czasów Kopernika każdy winien mieć w domu globusik), znajdujemy ją o pół czwartej mil nad 52 stopniem szerokości”. Tak właśnie rozpoczynał się tekst, który w prosty sposób tłumaczył geograficzne położenie miasta na ziemskim globie oraz konsekwencje z tego wynikające dla codziennego życia jej mieszkańców (pogoda, długość dnia o różnych porach roku etc.). Przy okazji uczył przestrzennej, kartograficznej wyobraźni: „Gołąb, który by z Warszawy leciał w prostym kierunku ku stronie bieguna południowego, przyniósłby wiadomość do Jedlińska w Radomskiem, spocząłby na samej Łysej Górze; przeleciałby przez Raków z światła i Pacanów z ciemnoty sławny; dotknąłby się Tarnowa; i zwiedziwszy Baszów w Semedryji i Janinie, usiadłby na krużgankach pałacu Arcybiskupa w Zante”54. Jakkolwiek od hasła „globusik w każdym domu” daleko było do powszechnej umiejętności posługiwania się mapami, jest ono jednym z wielu przykładów trwającej przez cały wiek akcji oświatowej prowadzonej w duchu Komisji Edukacji.
47Zdobycie wykształcenia, a tym bardziej wejście w krąg europejskiej kultury oznaczało uznanie map za oczywisty sposób przedstawiania i poznawania świata. Oświeceniowe dziedzictwo było tu mocnym fundamentem, a autorytet wielkich uczonych, takich jak Jan Śniadecki – mimo wszelkich polemik – pozostawał nienaruszony. Żeby się o tym przekonać, wystarczy otworzyć podręcznik Narcyzy Żmichowskiej Geografia – wykład nauk przeznaczony do pomocy w domowym wychowaniu panien, wydany w dwóch tomach w latach 1857–1858. Dzieło to jest ogromne (1258 stron), ale już we wstępie autorka przywołuje poglądy Śniadeckiego na nauczanie geografii, czyniąc go tym samym patronem własnego wykładu. Umieściła w nim również fragment poświęcony korzystaniu z globusa oraz map i podała definicję mapy: „Mappa jest to płaszczyzna wyobrażająca powierzchnię całej ziemi lub pewnych jej części z tym samym albo podobnym miejsc względem siebie położeniem, jakie rzeczywiście zajmują; każda więc mappa przedstawia niby skórę z kuli ziemskiej odartą, wyciągniętą i rozpłaszczoną”55. Pierwsza część tego zdania (do średnika) pochodzi właśnie z Jeografii, czyli fizycznego opisania świata Śniadeckiego. Zmieniono tu tylko jeden wyraz: „wyrażająca” na „wyobrażająca”56. Różnica ta, choć drobna, była oczywiście znacząca. Śniadecki rugował obrazowość z dyskursu i w swym wykładzie odwoływał się do abstrakcyjnej geometrii, o mapie zaś pisał, że „będąc wyrażeniem rysunkowym kombinacji i rachunku, bardziej być powinna obrazem dla rozumu niż dla oka”57. Żmichowska natomiast podsuwała wyobrażenie i własne (przez nią chyba wymyślone?) porównanie mapy do skóry zdjętej z ziemskiej kuli. Odwoływała się więc do materialnej wyobraźni, do obrazu zapamiętanego być może z doświadczeń gospodarskich (to w gospodarstwie zwierzę obdziera się ze skóry, którą następnie „rozpłaszcza” się na podłodze czy ścianie), żeby objaśnić mimetyzm mapy. Zauważmy jednak, że obraz ten (niby antycypacja mapy Borgesa) odpowiadał doskonale ideałowi mapy przedstawiającej świat w skali 1 : 1 i tak precyzyjnie, jak chcieli tego oświeceniowi uczeni. Żmichowska, w owych późnych latach epoki romantycznej, nie podważała więc nauk Śniadeckiego. Jego definicja mapy była wówczas w powszechnym obiegu, a pisarka jedynie ją uzupełniała, otwierając pole dla wyobraźni.
48Dzieciństwo, dom, szkoła, wychowanie – celowo zatrzymuję się w tej strefie swojskości, do której należałoby jeszcze dodać słowo „ojczyzna”. Wydaje się, że właśnie te wcześnie pobierane nauki były decydujące dla świadomości kartograficznej polskiego społeczeństwa w wieku XIX, dla powszechnego przekonania, że człowiek powinien nie tylko znać własny kraj, ale także umieć go wyznaczyć w przestrzeni, umiejscowić swoje terytorium (miejsce, z którym się utożsamia) na wyobrażeniu ziemskiego globu. Edukacja pociągała za sobą demokratyzację – w świadomości obywatela mapa nie była już ani domeną, ani własnością cesarzy czy wielkich wodzów (nawet jeśli ci próbowali swą władzę nad mapą zachować), lecz każdego kulturalnego człowieka. Każdy miał więc prawo jej używać i każdy miał obowiązek ją rozumieć. Czy znaczy to również, że każdy miał prawo (a może i obowiązek) ją wykonać? Przesadą byłoby twierdzenie, że dzięki oświeconej edukacji wykonywanie map uchodziło za dziecinnie proste. Wszelako zapewniała ona wystarczające, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, kompetencje piśmiennicze (literacy), by młodzi ludzie już na początku wieku mogli aktywnie uczestniczyć w „kulturze map”. Nauka czytania i pisania ( w wielu, przypomnijmy, językach, łącznie ze starożytnymi) oraz innych przedmiotów wcale nie musiała wydawać się łatwiejsza niż nauka czytania i rysowania map58.
49Dlatego też Joachim Lelewel mógł pozwolić sobie na eksperyment współpracy z czytelnikiem, kiedy wydając w 1818 roku atlas do Dziejów starożytnych zawierający czarno-białe mapki, dołączył szczegółową instrukcję, jak je kolorować. Dzięki udziałowi czytelników mapki te miały zyskać na wyrazistości, ujawnić swą właściwą treść. Lelewel ośmielał potencjalnego wykonawcę, pisząc w swej instrukcji m.in.: „Obciąganie kolorami może być dopełnione różnie starannie, dokładniej, bogaciej, piękniej i ozdobniej, lub mniej dbale i mniej ładnie”. Pozostawiając więc czytelnikowi pewną swobodę, nalegał wszakże, by „nie pstrzyć kolorami szczególnych prowincyj, gdzie trzeba królestwa i państwa odosabniać, żeby oddzielić krajów niezawisłość między sobą lub jakieś związki kolorami wyjaśniać, żeby najdrobniejszą cząstkę, gdy tego potrzeba, nie wyjaśnić, nie zamazywać jej, żeby na ostatek nie mylać się i fałszów dokładnie wystawiać”59. Doceniając znaczenie kolorowania mapek, Stanisław Rzepa, badacz historycznej kartografii Lelewela, dość sceptycznie ocenił rezultaty tego pomysłu: „Ze znanych mi kilku egzemplarzy kompletu map załączonych do «dziejów starożytnych» nie spotkałem jednak ani jednej mapy kolorowanej. Może ówcześni czytelnicy doszli do wniosku, którego Lelewel nie przewidział, że te właśnie mapki, o zbyt małych wymiarach, małych skalach i często zbyt dużym nasyceniu rysunku nawet przy zastosowaniu kolorystyki niewiele by zyskały”60. Nawet jeśli rzeczywiście był to eksperyment nieudany, warto o nim pamiętać. Wydawane w tym czasie mapy często były właśnie czarno-białe (obniżano w ten sposób ich koszt), czasem można było zamawiać wersje luksusowe, ręcznie barwione, ale droższe. Wielu nabywców decydowało się więc kolorować je samodzielnie. Z tej rynkowej praktyki Lelewel uczynił jednak oryginalny projekt „interaktywny” – dodając instrukcję kolorowania, świadomie przyjął zasadę współdziałania z czytelnikiem. Zakładał zatem, że czytelnik ma wystarczające do tego kompetencje.
50Twórcy map doby romantycznej zdobywali wiedzę na różnych kierunkach studiów i mieli rozmaite przygotowanie do wykonywania kartograficznych prac. A jednak, choć niektórych trudno by nazwać profesjonalistami w dzisiejszym rozumieniu, nie wahali się map robić (choćby okazjonalnie). Jeśli wymagały tego życiowe okoliczności, mieli też odwagę i potrafili samodzielnie się kształcić, zdobywać doświadczenia czyniące z nich fachowców, czasem bardzo cenionych, zwłaszcza poza krajem – na emigracji i w Rosji. Uderzające jest, jak wielu spośród owych twórców reprezentowało „świat książek”. Byli wśród nich poeci – wymieńmy Wincentego Pola, Karola Brzozowskiego, Gustawa Ehrenberga czy Tomasza Zana (jego mapa geologiczna południowego Uralu pozostała w archiwach Orenburga). Byli również wydawcy i edytorzy polskiej literatury na wychodźstwie oraz redaktorzy emigracyjnych czasopism, jak Jan Marcin Bansemer (londyński wydawca Marii Antoniego Malczewskiego), Leonard Chodźko, Jędrzej Słowaczyński lub przywołany już Wrotnowski. Bardzo wielu trudniło się formami piśmiennictwa nieco dalszymi od literatury pięknej, lecz współtworzącymi kulturę literacką epoki, by wspomnieć historyków, archeologów, etnografów, krajoznawców – takich jak Chodźko, Stanisława Plater, Konstanty Tyszkiewicz i oczywiście Lelewel – czy też autorów wspomnień i listów (jak Ignacy Domeyko) bądź geograficzno-etnograficznych opisów odległych krain, do których dołączano mapy – jak Józef Kobyłecki (mapa Syberii), Józef Chełmicki (mapy Wysp Zielonego Przylądka) czy Paweł Edmund Strzelecki (mapa Australii). Człowiekiem pióra była też niewątpliwie Maria Regina Nałęcz-Korzeniowska (autorka przygotowanego z udziałem Lelewela Atlasu historycznego, genealogicznego, chronologicznego i geograficznego Polski, a prywatnie – ciotka Josepha Conrada), którą warto przypomnieć osobno, gdyż wejście w krąg „uczonego piśmiennictwa” opłaciła mozolnymi staraniami i niekoniecznie pochlebnym mianem „sawantki”.
51„Miłośnik poetów, szczególniej Jean Paula i Herdera, mało mógł się im oddawać, będąc zajęty pracą nad mozolnymi mapami i rachunkami” – tak pisał Kazimierz Brodziński o Juliuszu Kolbergu61. Widział w nim przede wszystkim wszechstronnego artystę, oddanego poezji i muzyce, człowieka wykonującego mapy nie tyle z zamiłowania, ile z potrzeby bycia pożytecznym dla kraju. Ta opinia Brodzińskiego (dobrze znającego swego przyjaciela) kontrastuje z sądami historyków kartografii, którzy właśnie Kolberga stawiają za wzór profesjonalizmu i uważają, że był on „najwybitniejszym pracownikiem cywilnym w dziedzinie kartografii i miernictwa w czasach Królestwa Kongresowego”62. Świetnie wykształcony w Berlinie, przez lata pracujący jako inżynier-topograf w służbie pruskiej, w roku 1817 Kolberg został profesorem Katedry Miernictwa i Niwelacji z Topograficznym Rysunkiem Map na Uniwersytecie Warszawskim. Piastował ważne stanowiska, był wynalazcą przyrządów mierniczych, autorem fachowych podręczników, a jego dzieła, jak Mappa pocztowa i podrożna Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1817), słynny Atlas Królestwa Polskiego (1827), Plan Warszawy (1827) czy wielka Mappa Królestwa Polskiego (wydana po jego śmierci w 1832 roku), cieszyły się ogromnym uznaniem. Dla Brodzińskiego jednak cenniejsze były niemieckie poezje Kolberga (przetłumaczył jego hymn Geniusz przyjaźni), śpiewane nieraz na uroczystościach rodzinnych, kościelnych i wolnomularskich. Muzykę do nich pisywał Józef Elsner. To wspólne muzykowanie, organizowane przez cztery rodziny – Brodzińskich, Kolbergów, Elsnerów i Chopinów (wszystkie mieszkały w oficynie Pałacu Kazimierzowskiego) – szczególnie zapadło Brodzińskiemu w pamięć, bo to podczas nich Kolberg objawiał mu się jako natchniony artysta. Dodajmy też, że był on również tłumaczem polskiej poezji na niemiecki (przekładał Brodzińskiego i Franciszka Karpińskiego), a swoje dzieci wychowywał w atmosferze uwielbienia dla sztuk i nauk63.
52Opinię Brodzińskiego wywyższającą poezję ponad przyziemność mapy mógłby ktoś uznać za stronniczą (skoro jej autor był poetą), lecz nie pozostawała ona odosobniona. Kiedy wiele lat później, w 1849 roku Pol obejmował – stworzoną specjalnie dla niego – Katedrę Geografii Powszechnej w Krakowie, spotkał się z wyrzutami: miano mu za złe, że porzuca misję „wieszczą”. To poezja stała najwyżej w romantycznej hierarchii sztuk i ani uznanie dla roli kartografii, ani pasje twórców map nie mogły tego zmienić. Nie ma jednak powodu, by w opisie dziewiętnastowiecznej kultury sztukę słowa przeciwstawiać sztuce kartograficznej. Wręcz odwrotnie, wiele działań twórczych (nie tylko wczesnoromantycznych, ale także późniejszych) pokazuje ich nierozdzielność. Często miały one wspólny zaczątek: spotkania artystów i uczonych, podczas których, obok rozmów o literaturze i wspólnego śpiewu, prowadzono dyskusje naukowe, zastanawiano się nad potrzebami kraju, czyniono projekty, w tym również map, a zwłaszcza – map Polski.
53Tak też myślano i rozmawiano w kręgu filomatów. W projekcie Franciszka Malewskiego przedłożonym w 1821 roku na jednym z posiedzeń czytamy:
Nie mamy do dziś dnia żadnych map dokładnych, albo przynajmniej, jeśli są jakie, nie dość upowszechnione, winniśmy je cudzoziemcom. Nieśmiertelny Czacki i tu położył swoją zasługę, sporządził mapę hydrograficzną, której jednak ogłoszonej nie mamy; pomimo stojącego od lat tylu w Litwie i tak sławnego obserwatorium, iluż jeszcze miejscom schodzi na dokładnym oznaczeniu długości i szerokości geograficznej?
54Konsekwencją memoriału Malewskiego (abyśmy przestali być „gośćmi na własnej ziemi”) stało się sporządzenie Opisu jeograficznego, czyli instrukcji do statystycznego opisania kraju. Wyjeżdżający na wakacje filareci mieli wedle tej instrukcji zbierać po kraju potrzebne informacje, które pozwoliłyby stworzyć całościowy opis, a w przyszłości – mapy: „Gdy wszakże nie masz nadziei, aby u nas kiedykolwiek rząd, jak w innych krajach odsłonił tę wielką tajemnicę, usiłowaniami przeto prywatnymi, ile te w podobnych przedsięwzięciach skutecznymi być mogą, niedostatek zapełnić należy”64. Historycy odnajdują w tym młodzieńczym pomyśle wyraźne nawiązanie do dawnego (1790) projektu „mapy krajowej”, przygotowanego przez Śniadeckiego i wspieranego przez Tadeusza Czackiego65. Ten to projekt – jak oceniał go z perspektywy lat Eugeniusz Romer – mógł wprowadzić Polskę „pod względem rozwoju geografii na wyżyny, na które wówczas wznosiła się chyba tylko Francja”, gdyby nie „spełzł na niczym w wirze nieszczęsnych wypadków historycznych”66. Filomacki pomysł zespołowego wysiłku również nie został zrealizowany, jednakże – przypominając tradycję oświeceniowych usiłowań – stał się jednym z impulsów dla ruchu geograficznego Wielkiej Emigracji.
55Na podobnej zasadzie działać więc będzie Wydział Statystyczny Towarzystwa Literackiego Polskiego w Paryżu, który – dzięki inicjatywie Ludwika Platera – w 1838 roku przyjął uchwałę O jeografii Polski i mappie tego kraju. Był to projekt zbiorowej pracy emigrantów, mającej się zakończyć przygotowaniem opisu geograficznego kraju i sporządzeniem mapy Królestwa Polskiego w granicach z 1772 roku. Aniela Chałubińska – odtwarzająca historię tego przedsięwzięcia z dokumentów pozostałych w Bibliotece Polskiej – nie wykluczała, że pomysł mógł podsunąć Platerowi Domeyko przed wyjazdem do Chile67. Piotr Pogonowski (przed powstaniem listopadowym współautor Topograficznej Karty Kwatermistrzostwa) podjął się narysowania mapy ogólnej, pozostali zaś ochotnicy (Ludwik i Zygmunt Platerowie, Izydor Mikulski, Włodzimierz Gadon, Leonard Chodźko, Seweryn Mielżyński, Kazimierz Paprocki) otrzymali poszczególne regiony Polski do opracowania. Mapa miała być czteroarkuszowa, wykonana w skali – jak podała Chałubińska – 1 : 4 300 000 lub 1 : 2 700 000, na podkładzie Carte du centre de l’Europe sławnego wówczas kartografa Pierre’a Lapie’ego. Niestety, i ten projekt nie został ukończony (nie wszyscy uczestnicy wywiązali się ze swoich zadań), choć pozostało po nim kilka wartościowych prac opisowych. Na całościową topograficzną mapę trzeba było czekać jeszcze dwadzieścia lat – w roku 1837 rozpoczęły się prace nad topograficzną Kartą dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich pod kierunkiem generała Wojciecha Chrzanowskiego, lecz ukończono ją dopiero w roku 1859. Dzieło to także było zbiorowe, powstało dzięki (jak powiedziałby filomata) „usiłowaniom prywatnym” i prywatnym pieniądzom dużej grupy osób. Miało ono liczne wady, choćby dlatego, że w niewielkim stopniu mogło opierać się na oryginalnych pomiarach i jego twórcy musieli korzystać z map obcych. Niemniej badacze – na przykład Olszewicz – uważają Kartę dawnej Polski za niezwykłe osiągnięcie: wszelkie „na tę miarę zakrojone roboty kartograficzne” stanowiły w owym czasie domenę państwowych instytucji, cywilnych bądź wojskowych. „Myśmy urzędów takich posiadać wówczas nie mogli, bez nich jednak to, czego nie mogła spełnić Polska niepodległa, a tym bardziej Polska w niewoli, tego dokonali synowie jej na obczyźnie. Im zawdzięczamy wydanie pierwszej, szczegółowej, mapy całej Polski przedrozbiorowej”68.
56To podniosłe podsumowanie pochodzi z 1926 roku i widać w nim wzruszenie oraz dumę historyka kartografii z dokonań przodków, którzy przyczynili się do tego, że Polska „powróciła na mapę”. Dziś, po prawie stu latach, domaga się ono jednak komentarza. Patriotyczna wartość przygotowywanych przez romantyków map nie powinna przesłaniać (a często tak się dzieje) ich wymiaru cywilizacyjnego – wysiłku autorów i organizatorów obywatelskich przedsięwzięć tworzących polską nowoczesność. Warto w nich dostrzec modernizacyjną „pracę u podstaw”, mającą spowodować, by mapy trafiły do każdego domu (jak wiersze – „pod strzechy”) i mogły stać się narzędziem zarówno zbiorowej, jak i jednostkowej emancypacji. Demokratyzacja wiązała się przecież nierozdzielnie z uczestnictwem w „kulturze map”. Należy przy tym pamiętać o historii narodów, które dziś żyją w niepodległych państwach, lecz na dziewiętnastowiecznych polskich mapach ich ziemie widniały w obrębie terenów Polski. Myślenie o emancypacyjnej funkcji tych map oznacza potrzebę ich zestawienia z aspiracjami Litwinów, Ukraińców, Białorusinów czy Łotyszy, których droga do własnej narodowej kartografii była o wiele dłuższa i bardziej skomplikowana. Współczesne studia postkolonialne dostarczają okazji i narzędzi do takich badań. Czas, by podjęli je historycy – jak mówił Olszewicz – „robót kartograficznych”69.
Białe plamy
57Obszary oznaczane na dawnych mapach jako terra incognita rzadko kiedy pozostawiano puste. Zamieszkiwały je ponoć słynne lwy (hic sunt leones), smoki i jednorożce oraz rozmaite inne stwory. Dopiero w wieku XVIII ta fantastyczna menażeria zniknęła z map. Wtedy to niezbadane dotąd tereny postanowiono przedstawiać w postaci białych plam wewnątrz kontynentów.
58Nie była to całkiem nowa praktyka. Wcześniejszym twórcom, choć pustki unikali, również zdarzało się pozostawiać niezarysowane fragmenty. Postępowali tak z różnych, niejednokrotnie pragmatycznych powodów i nie przywiązywali do tego większej wagi. Dopiero oświeceni nadali pustym miejscom sens poznawczy, a ich stosowanie w kartografii podnieśli do rangi naukowej metody przedstawiania ziem nieznanych. To oni stworzyli „ideę białych plam”, nadając jej ważną rolę w konstruowanym systemie wiedzy70. Idea ta okazała się wyjątkowo nośna, przemawiała do wyobraźni tak silnie, że wkrótce stała się uniwersalną metaforą „niezbadanego” i przeniknęła do języka innych dyscyplin („białe plamy” w historii)71. Najistotniejsza była jednak dla rozmaitych przedsięwzięć geograficznych, także – a raczej przede wszystkim – w wieku XIX, dziedziczącym po poprzednim stuleciu zwyczaj zaznaczania w ten sposób terenów, na których nie stanęła jeszcze „stopa Europejczyka”.
59O narodzinach tej konwencji pisał Joseph Conrad w późnym szkicu Geografia a niektórzy odkrywcy:
Zmienił się bowiem sposób myślenia kartografów. Od połowy osiemnastego stulecia sporządzanie map stawało się stopniowo rzetelnym zajęciem. Mapy były obrazem zdobywanej w ciężkiej walce wiedzy, ale zarazem rejestrowały w naukowym ujęciu ówczesną niewiedzę w zakresie geografii. Z kontynentu Afryki, o którym Rzymianie zwykli mawiać, że zawsze przychodzi stamtąd coś nowego, wymieciono zwietrzałe cuda wyimaginowane w średniowieczu i zastąpiono je fascynującymi białymi plamami na mapach. Nie zbadane krainy!72
60Dla oświeceniowych kartografów, o których mówił Conrad, białe plamy nie były jednak przedmiotem fascynacji – wymyślili tę ideę w imię władzy rozumu. Tłumaczyli ich sens potrzebą wyraźnego odgraniczania wiedzy od hipotezy, a więc odróżniania tego, co dzięki osiągnięciom nauki zostało ustalone jako istniejące niewątpliwe, i domniemywanej reszty świata. Mapa nie powinna tej hipotetycznej „reszty” przedstawiać w taki sam sposób jak obszary poznane (mieszać prawdy i domysłów), a tym bardziej – wprowadzać na nią mitycznych wyobrażeń. Fantasmagoryczne rysunki traktowano jako ułudę maskującą niewiedzę, jako objaw lęku człowieka przed pustką, która otwiera się poza granicami bezpiecznego świata. To właśnie lęk – sądzono – dawnym twórcom map kazał zapełniać obrazami niezbadane tereny. Zadanie oświeconego kartografa polegało zatem na zracjonalizowaniu owego horror vacui: powstrzymaniu wybryków fantazji, otwartym przyznaniu, że nauka nie poznała jeszcze wszystkich zakątków świata, i pokornym odwzorowaniu obszarów tej niewiedzy na mapie. Oczyszczenie z fantastycznych rojeń, ten postulat kierowany do wszelkich dyscyplin, w wypadku kartografii wymagał wprowadzenia pustych przestrzeni. Każda z nich – niczym tabula rasa – miała w przyszłości zostać wypełniona naukową treścią. Gest oczyszczenia uważano więc za warunek poznania prawdy i wykonania wielkiego zadania stojącego przed ludzkością, czyli dokończenia mapy całego świata.
61Za pomysłodawcę wprowadzenia białych plam uchodzi Jean-Baptiste Bourguignon d’Anville – encyklopedysta, nadworny kartograf Ludwika XV oraz autor wielu słynnych dzieł, w tym pięknej mapy kontynentu afrykańskiego wydanej w 1749 roku73. D’Anville twierdził, że chcąc umieścić na mapie jakiś obiekt, nie należy kierować się tym, co o nim pisano lub jak go rysowano, lecz trzeba skupić wysiłek na jego lokalizacji. Dopiero wtedy, gdy zostanie obliczona pozycja astronomiczna obiektu, gdy można go uchwycić w siatkę współrzędnych, wolno wprowadzić go na mapę. Natomiast wszystko, czego nie da się ściśle zlokalizować, powinno z map zniknąć, nawet wówczas, gdy skądinąd mamy pewność, że miejsca te istnieją. Jeśli więc można wymierzyć, gdzie znajduje się fragment rzeki, można go też narysować, lecz gdy brakuje dokładnych danych o jej wyższym czy niższym biegu, to zaznaczyć należy odpowiednią przerwę, zostawić pusty kawałek (choć wiemy, że rzeka nie przestała płynąć). Na mapie zatem mają prawo pojawić tylko dwa rodzaje obiektów: zlokalizowane albo nieznane, i te ostatnie reprezentować trzeba przez użycie bieli. Oczywiście, po lwach, smokach i jednorożcach nie było w tej koncepcji ani śladu, za to d’Anville wypracował kilka metod naukowego wypełniania pustych miejsc74.

62Przekonanie, że lokalizacja jest najważniejsza, że przy zbieraniu wiadomości do wykonania mapy trzeba zminimalizować rolę opisu i wyobrażenia na rzecz geometrii (czyli że od pytania „co istnieje na świecie” istotniejsze jest pytanie „gdzie to istnieje”), łączyło wielkiego kartografa z innymi uczonymi okresu powszechnie dziś nazywanego „epoką pomiarów”75. W tym to czasie ostatecznie utrwalił się dobrze nam znany nowoczesny paradygmat, w którym „dobra mapa” stanowi przede wszystkim kwestię geometryczną: prawdziwy obraz świata powstaje dzięki uzyskaniu jak największego podobieństwa pomiędzy położeniem punktów względem siebie na krągłej powierzchni ziemi a ich rozmieszczeniem względem siebie na płaszczyźnie mapy. Mimetyzm mapy oparty jest więc na odzwierciedleniu liczbowym. By było ono możliwe, świat musi zostać jednak jak najdokładniej wymierzony, a – wedle osiemnastowiecznych standardów – takim wówczas nie był. Dlatego pomiary oraz doskonałość odwzorowania tego, co już się zmierzyć udało, traktowano jako wyzwanie czasu. Postęp wiedzy (astronomicznej, matematycznej, fizycznej), technologii i metod mierniczych (zwłaszcza zastosowań triangulacji) zdawał się ogromny i dostarczał coraz więcej materiału oraz sposobów opracowywania informacji. Pod patronatem królewskim prowadzono wiekopomne „mierzenie Francji” przez kolejne pokolenia rodu Cassinich (trwało prawie sto lat), mające doprowadzić do powstania szczegółowej topograficznej mapy kraju. O tym to przedsięwzięciu pisał Karl Schlögel:
Myśliciele oświecenia dobrali się przestrzeni do skóry za pomocą dostępnych im środków: abstrakcji i racjonalności. Nie spoczęli dopóty, dopóki z mapy nie zniknęła ostatnia biała plama. Nie było żadnej nierówności terenu i pagórka, żadnej rzeki ani zatoki, żadnego mostu ani zabytku, który nie zostałby wciągnięty do ewidencji w ramach akcji pomiarowej kraju […]. Oświecenie cechowała tęsknota za oświeconą przestrzenią, z której wymazano wszystkie ciemne miejsca.76
63Sieć trójkątów pokryła zatem kontur przedstawiający Francję, co musiało trafiać do przekonania, upewniać, że ścisłe pomiary są możliwe77. Jednak gdy w grę wchodziły krainy leżące w odległych rejonach globu, realizacja takiego wzorowego przedsięwzięcia i usunięcie „ciemnych miejsc” nastręczały ogromnych trudności. Założenia d’Anville’a okazywały się niewykonalne, a na jego mapach pojawiały się – wbrew zapowiedziom – liczne obszary niezlokalizowane. On sam uznawał to za niedoskonałość i obszernie tłumaczył przesłanki, którymi się kierował, rysując na mapie Afryki cały Nil wraz z niezbadanymi źródłami rzeki i bez przerw w jej przebiegu78. Podkreślał też, że pewne części jego mapy są hipotetyczne i pozostają do sprawdzenia. Za tę uczciwość w przyznawaniu się do niewiedzy będzie chwalił francuskiego kolegę nasz Jan Śniadecki w opublikowanej pół wieku później Jeografii79.
64Aby mapa świata ostatecznie przestała być hipotetyczna, niezbędni byli podróżnicy. Nie znaczyło to wszakże, by uczeni kartografowie zamierzali abdykować, porzucając przekonanie o prymacie nauki w poznawaniu Ziemi. Przeciwnie: wszak Kolumb – mówiono – wykazał się śmiałością, ale nie wiedział, dokąd dopłynął. Podróżnik, jakkolwiek cenne miałby informacje, znał jedynie trasy swoich wypraw, pozostawał skazany na cząstkowe poznanie i nieuniknione błędy, podczas gdy celem uczonego był obraz całości. D’Anville nigdy więc nie opuszczał Paryża (poza wyjazdami do Wersalu), podobnie jak nie podróżowała większość ówczesnych kartografów, przekonanych, że gabinet, biblioteka i obserwatorium astronomiczne są najwłaściwszymi miejscami do oglądu Ziemi. Ich praca polegała na zbieraniu wszelkich możliwych informacji, starych i nowych, by zestawić je, zweryfikować, rozstrzygnąć sprzeczności, a wreszcie – dysponując erudycyjną wiedzą i najnowszymi instrumentami – przekształcić je w całościową mapę. Jednakże wyobrażenie kartografa zamkniętego w symbolicznym gabinecie może być mylące. W rzeczywistości nie pracował on samotnie (jak Geograf na słynnym obrazie Vermeera), lecz pozostawał w nieustannym kontakcie z innymi uczonymi, z wynalazcami i przede wszystkim – z podróżnikami. Korzystanie z ich wiedzy i osiągnięć wymagało zresztą rozlicznych wysiłków, choćby zabiegów, by dotrzeć do owych kapitanów statków powracających z zamorskich wypraw (protekcja króla okazywała się czasem nieodzowna) i uwzględnić najnowsze wieści, mogące przecież zmienić kształt przygotowywanej właśnie mapy80. Działalność tę można wręcz porównać do współczesnej „pracy w sieci” i mówić o długim „łańcuchu wytwarzania” mapy, w którym uczestniczyło wiele osób81. Ale była też ważna różnica – istniało centrum władzy nad tworzoną wiedzą – stanowili je uczeni oraz oficjalne instytucje, w których owi wybitni mężowie zasiadali. Idei zapełnienia wszystkich pustych miejsc na mapie świata towarzyszył zatem pomysł na organizację nauki: podróżnicy dostarczać mieli informacji, działając wspólnie i wedle zasad, które wyznaczą im uczeni. Wkrótce też powstawać zaczęły międzynarodowe towarzystwa geograficzne – Société de Géographie de Paris (1821), Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin (1828), Royal Geographical Society w Londynie (1830) – powoływane głównie dla wspierania i prowadzenia wielkich wypraw badawczych.
*
65Johann Wolfgang Goethe miał powiedzieć (26 kwietnia 1823 roku), że geografowie porzucili zwyczaj rysowania dzikich zwierząt na pustyniach Afryki, gdyż wolą „pozostawić nam carte blanche”82. Byłaby to przenikliwa diagnoza, dotycząca tyleż dziewiętnastowiecznej kartografii, ile pewnego stanu geograficznej imaginacji, wskazująca na nową relację między człowiekiem a tym, co nieznane. Na mapach, które oglądać mogli współcześni Goethemu, lśniły miejsca puste. Ten widok przekonywał Europejczyków, że mimo wielu odkryć dokonanych w wiekach poprzednich nadal istnieją przestrzenie do zdobycia (jedna piąta Ziemi była niezbadana) i, co więcej, że znajdują się one w zasięgu ludzkich możliwości. Nieznane, odkąd wciągnięto je w obręb mapy, nie leżało już poza granicami świata. Zostało zlokalizowane – mapa pokazywała, dokąd trzeba się udać, by je znaleźć. Zapraszała wszystkich do podróży. Jej puste miejsca silnie działały na wyobraźnię, uwodząc i wiele obiecując – zdawało się, że czekają na swych zdobywców, żeby je nazwali, objęli w posiadanie i wyznaczyli na dziewiczej dotąd bieli swoje linie i punkty. Istnienie – jak sobie wyobrażano – „nietkniętych” i „wolnych” obszarów rozbudzało pragnienia. Marzyła o nich zarówno mocarstwowa władza gotowa poszerzać swe imperia, jak i liczni śmiałkowie, z których każdy jako pierwszy chciał stanąć na nowej ziemi. Dzięki takim pragnieniom wiek XIX stał się epoką wypełniania białych plam.
Kiedy byłem chłopcem, fascynowały mnie mapy. Godzinami mogłem gapić się na Amerykę Południową, Afrykę czy Australię, zatapiając się w marzeniach o chwale odkrywcy. Wtedy jeszcze na świecie było dość sporo białych plam, więc kiedy któraś z nich zdawała mi się szczególnie nęcąca, choć właściwie wszystkie były nęcące, kładłem na niej palec i oświadczałem: kiedy dorosnę, wybiorę się tam.83
66Te słynne słowa Conradowskiego Marlowa przytaczane są także przez historyków kartografii jako literackie świadectwo wyjątkowej mocy przyciągania, którą miały niezarysowane fragmenty map84. Ich lektura i „podróże palcem” do nieznanego wnętrza kontynentów wielu czytelników zmieniły w odkrywców. Z podobnych marzeń nad mapą – jak pokazuje to Hélène Blais, podając liczne przykłady – rodziły się pomysły niemal wszystkich dziewiętnastowiecznych ekspedycji badawczych85. Krytycznie nastawieni interpretatorzy – Brian Harley i Denis Wood – widzą w tym jeden z dowodów na „władzę map” i podkreślają, że kreowały one wizję świata służącą europejskiej ekspansji. Dlatego też traktują młodzieńcze marzenia Marlowa jako symptom uwewnętrznionego przez powieściopisarza kolonialnego wyobrażenia, a zatem wprowadzają kartograficzny wątek do sporów o dzieło Conrada, nieuchronnych we współczesnych, postkolonialnych debatach86.
67Dla historyka epoki romantycznej wartość szczególną ma jednak szkic Geografia a niektórzy odkrywcy. Autor wracał w nim do dziecięcych fascynacji, co pozwala lepiej wniknąć w ówczesną atmosferę towarzyszącą wyprawom badawczym, spojrzeć oczami chłopca na podróżników – bohaterów zbiorowej wyobraźni tego czasu. Conrad wspominał tu między innymi swą dumę i radość, gdy po odkryciu Tanganiki (w 1858 roku) własnoręcznie dorysował kontur jeziora na pustym miejscu widniejącym w jego starym, ulubionym atlasie. Zrobił to, jak pisał, w hołdzie pierwszym badaczom Wielkich Jezior. Białe plamy nie stanowiłyby bowiem tak silnego wyzwania, gdyby ich oglądaniu nie towarzyszyło poczucie, że są podróżnicy, którzy – może teraz, w tej właśnie chwili – wkraczają na nieznane tereny: „Oczami wyobraźni widziałem, jak dzielni, żądni przygód i oddani sprawie ludzie nadkruszają krawędzie tych białych obszarów, atakując od północy i południa, od wschodu i zachodu, jak zdobywają po kęsku prawdy to tu, to tam i jak niektórych połyka na zawsze biała plama, której tajemnicę tak uporczywie i gorąco pragnęli odsłonić”87. Z taką samą ekscytacją przypominał Conrad postaci licznych, także wcześniejszych eksploratorów, z Jamesem Cookiem na czele, wyznając, że kształtowali jego młodzieńczą imaginację o wiele silniej niż bohaterowie słynnych powieści. Budzili w nim „marzenia o chwale odkrywcy”, o tym, by podobnie jak oni stać się obiektem zainteresowania i podziwu Europy, która dzięki rozlicznym książkom podróżniczym, dziennikom wypraw, relacjom i doniesieniom prasowym śledziła – czasem na bieżąco – losy swych wysłanników do dalekich krain. Coraz szybszy i skuteczniejszy obieg informacji sprawiał bowiem, że „chwała” czekała nie tylko na tych, którzy powrócili, ale i na zaginionych, pochłoniętych, a nawet „połkniętych” przez białe plamy (w przypadku Cooka – jak głosiła wieść – zjedzonego na Hawajach przez krajowców, metafora ta zyskiwała groteskowo-bajkową dosłowność).
68Conrad nazywał odkrywców „bojownikami geografii wojującej”. Godny uwagi jest upór, z jakim podnosił czystość ich intencji. Podkreślał, że mieli tylko jeden cel – poszukiwanie prawdy. „Geografia jest nauką o faktach i badacze owi poświęcili się odkrywaniu faktów dotyczących konfiguracji oraz charakterystycznych cech głównych kontynentów” – pisał88. W odróżnieniu od zachłannych poszukiwaczy eldorado, pchanych żądzą zysku, handlu czy grabieży, mieli toczyć bój wyłącznie o poszerzenie terenów wiedzy, zdobycie ich dla nauki. Dlatego „najnikczemniejsza walka o łup, jaka kiedykolwiek splamiła sumienie ludzkości”, która stała się konsekwencją podbojów, była dla Conrada haniebną skazą na szlachetnej historii odkryć geograficznych89 Bezinteresowni poszukiwacze prawdy z dziecięcych marzeń pisarza nie mogli wiedzieć, że penetrowanie „białych plam” stanie się „plamą na sumieniu” czy drogą wiodącą do „jądra ciemności”. Tę uczciwość i tę naiwność pierwszych odkrywców miał Conrad na myśli, gdy kilkakrotnie nazwał ich romantykami.
69Tekst autora, opublikowany w 1924 roku i pisany już z perspektywy wieku XX, potraktować można jako upomnienie się o dobre imię bohaterów, którym zawdzięczał niegdyś szczęście marzenia. Temu służył tworzony przez Conrada i naznaczony już melancholią heroiczny mit dawnych „bojowników geografii”. W obronie ich pamięci warto jednak dostrzec także historyczne świadectwo i zestawić je z panującym w wieku XIX wzorem odkrywcy. Okazuje się wówczas, że sądy pisarza są zgodne z tym, jak sens i cel swoich przedsięwzięć rozumiało wielu podróżników doby romantycznej. Był to wzór nowy, choć mocno zakorzeniony w przekonaniach poprzedniej epoki. Zgodnie z nim odkrywca nie miał być ani awanturnikiem (choć wymagano od niego fantazji i śmiałości), ani poszukiwaczem zamorskich bogactw (choć czasem je znajdował), ani też turystą epatującym egzotycznymi wrażeniami. Odkrywca to ten, kto wyruszał w nieznane, aby osobiście przeprowadzić tam badania i wykonać pomiary, opisać wyniki, a potem opublikować je, najlepiej z mapą, w książce lub naukowym czasopiśmie. Dowodem udanej podróży stawała się przywieziona relacja. Jej druk był w tym modelu bardzo ważny, bo tylko dzieląc się z innymi zdobytą wiedzą, odkrywca mógł dołożyć własny kawałek – „kęsek prawdy”, jak pisał Conrad – do obrazu świata. Tak też zdobywał chwałę należną twórcom wielkiego dzieła poznania.
70Wzór, o którym mowa, nie zakładał, że odkrywca musi być profesjonalnym uczonym. Mógł wykonywać rozmaite zawody. Wprawdzie atlas Ameryki Południowej Humboldta – pierwszego „prawdziwego” geografa jeżdżącego w badawcze podróże – przekonał naukowe grono do zalet opuszczenia „gabinetu”, lecz większości dziewiętnastowiecznych odkryć dokonali ludzie spoza akademickiego świata. Oni też odegrali kluczową rolę w ówczesnej produkcji map90. Niektórzy z nich – szczególnie inżynierowie i geodeci, wojskowi, pracownicy rządowych służb – mieli wystarczające wykształcenie, by wykonać rzetelne opisy, zrobić pomiary i rysunki, zwłaszcza gdy korzystała z fachowych instrukcji, które opracowywano dla wielkich wypraw. Byli jednak i inni, samodzielnie podejmujący przedsięwzięcia mniejsze, na tyle świadomi potrzeb nauki, by móc sądzić, że ich osiągnięcia przysłużą się postępowi wiedzy. Przykłady takich indywidualistów najlepiej pokazują, jaką wartość przedstawiał dla romantyków oświeceniowy etos poszukiwacza prawdy.
71Kiedy Antoni Malczewski w 1818 roku wysyłał do profesora Picteta list (opublikowany później w „Bibliothèque Universelle”) opisujący zdobycie Aiguille du Midi i wejście na – nomen omen – Białą Górę, postępował zgodnie z tym modelem. Czytamy, że chciał odkryć nową drogę na najwyższy szczyt Europy, ale zabrał też na górę przyrządy – barometr i termometr (nie omieszkał odnotować wyników swych pomiarów) oraz pryzmat, by sprawdzić ewentualne zmiany kolorów na dużej wysokości. Opisał również szczegółowo swą drogę i wykonał rysunek „widoku gór” zamówiony przez redaktorów pisma (praca ta jest dziś nieznana, więc wykluczyć nie można, że była szkicową mapę terenu)91. Malczewski nie podpisał sprawozdania, zgodził się tylko na umieszczenie inicjałów, jak gdyby na „chwale odkrywcy” w ogóle mu nie zależało. Skromny nie zamierzał być natomiast Paweł Edmund Strzelecki (chyba najważniejszy polski odkrywca tej doby), gdy w roku 1840 pisał list do miłości swego życia – Adyny Turno. Relacjonował w nim wyprawę w australijskie Góry Śnieżne, kiedy to wszedł na najwyższy szczyt kontynentu, dokonał jego pomiarów i nazwał Górą Kościuszki, a następnie zbadał krainę, której dał miano Ziemi Gippsa. Po powrocie do Melbourne przygotował sprawozdanie wraz z mapą wskazującą nowe tereny osadnictwa. Nią właśnie chwalił się ukochanej, a czynił to w znamienny sposób: donosił o wykonaniu obrazu kraju, który „na mapach jest zaznaczony białą plamą”92. Nie wiadomo, czy zdobył tym uznanie Adyny – chwały dostąpił natomiast w Londynie, gdzie w 1845 roku opublikował książkę Physical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land wraz z pierwszą mapą geologiczną tak obszernego terenu Australii.
72Polskich podróżników, którzy przyczynili się do „wypełniania białych plam”, autorów map ziem nieznanych lub słabo zbadanych, pojawiło się w tej dobie więcej. Byli to na ogół polistopadowi emigranci, którzy z Paryża czy Londynu ruszyli dalej, na odległe wyspy i kontynenty. W gruncie rzeczy niewiele o nich wiemy, choć historycy odkryć geograficznych poświęcili im sporo uwagi. O ile jednak fenomen Wielkiej Emigracji został szczegółowo opisany i potrafimy zrozumieć motywacje rozmaitych działań czy wyborów życiowych jej przedstawicieli, o tyle losy postaci takich jak Aleksander Zakrzewski, Adam Joachim Kulczycki czy nawet – najlepiej „przebadany” – Ignacy Domeyko pozostają zagadkowe. Utrwalony obraz emigranta tych czasów każe widzieć w nim człowieka, który chciał pozostać blisko Polski, by jak najrychlej do niej wrócić, trwał w gotowości do wyjazdu, a wszystko, co czynił, czynił z myślą o ojczyźnie. Posługując się terminem Mikołaja Madurowicza, powiedzieć by można, że wychodźca nie przestawał być polskim „homo localis”, a więc – mimo przebywania „gdzie indziej” – utożsamiał się z opuszczonymi miejscami, z wartościami, symbolami czy przekonaniami, które z nimi łączył. Trwałe zakorzenienie w miejscu (w Polsce jako miejscu) wraz z poczuciem, że jest za jego los odpowiedzialny, stanowiło o integralności emigranta93. Nie zmieniały tego turystyczne podróże odbywane po Europie czy dalsze wypady: Słowacki w Egipcie czy nawet Norwid w Ameryce nie przestawali być polskimi „ludźmi miejscowymi”. Niepewne jest natomiast, jak sytuowali się w nowej przestrzeni ci, którzy wyruszyli w długie podróże (może na zawsze?) do nieznanych krain.
73Peter Sloterdijk tak pisze o uczestnikach europejskiej ekspansji:
Poetyka przyrodzonego miejsca nie jest już dla nich najważniejszym określnikiem. Ich życie już nigdy nie będzie toczyć się w krainach, w których się urodzili, nie oddychają już pod baldachimem niebios poezji swojego ludu, lecz nauczyli się ziszczać swe projekty w innym miejscu, na zewnątrz, w oderwaniu. Ich lokalizacja, czyli późniejsza mapa, gdzie na liniach i punktach będą się rozmieszczać bez najmniejszych zastrzeżeń, to papier zamalowany obficie wiedzą, mappa-mundo, które mówi im, gdzie się znajdują.94
74Dla Sloterdijka epoka dziewiętnastowiecznej ekspansji była fragmentem historii globalizacji, która sprawiła, że przestrzeń stała się jednorodna, wszystkie miejsca zyskały takie samo znaczenie, a żywość wyobraźni została zastąpiona przez „papier” mapy. W procesie tym zniknęły również białe plamy – zwane przez autora „atraktorami” przyciągającymi niegdyś trajektorie badawczych podróży – gdy, wypełnione w końcu treścią, upodobniły się do pozostałych obszarów na powierzchni globusa95. Sloterdijk opisuje więc fenomen pokolenia eksploratorówz perspektywy postępów globalizacji, wskazując na wyobcowanie jako fundamentalną cechę kondycji odkrywcy. Każdy z nich, niezależnie od kraju urodzenia i powodów, z jakich ruszył w drogę, był w istocie wychodźcą – opuścił swoje „przyrodzone miejsce” i znalazł się „na zewnątrz” wszystkiego, co było mu bliskie i kiedyś go kształtowało.
75Myśląc o polskich emigrantach, którzy przybywszy na Zachód, wzięli potem udział w historii jego rozprzestrzeniania się, zwykliśmy przypominać, jak bardzo starali się oni zachować kontakt z Polską i pozostałą w Europie wygnańczą wspólnotą. Oczywiście, jest na to wiele przykładów, lecz podkreślając ich łączność z rodzinnym krajem, tracimy z oczu szczególność ludzi, którzy rzucili swój los w „nieznane”, ich odrębność od reszty emigrantów. Czy było zatem tak, że nie chcąc się zakorzeniać w miastach zatłoczonych obcym życiem, wśród hałaśliwych „paryskich bruków”, wybrali milczenie pustych przestrzeni? Że nie mogąc powrócić do swego centrum, woleli znaleźć się „na zewnątrz” świata? Wyjeżdżając, nie pragnęli drugiej ojczyzny, nie szukali nowego miejsca do zamieszkania (nie byli osadnikami, choć niektórym po latach przyszło osiąść); decydując się na życie „w oderwaniu”, postąpili tak samo jak inni europejscy eksploratorzy. I podobnie jak tamci, wrysowywali nową przestrzeń w linie południków i równoleżników, by (niczym Prometeusz) ofiarować ludziom jej mapę96. Powiedzieć więc można, że gdy powstanie upadło, bohaterowie nie chcieli porzucić swego bohaterstwa – wyruszyli dalej, by zostać zdobywcami mapy świata. Rzadko kiedy wracali: Zakrzewski dojechał do Polski tuż przed śmiercią, stary Domeyko odwiedzał kraj, lecz umarł w Chile.
76Możliwości powrotu nie miał też Józef Chodźko, choć jego historia zdaje się na pozór inna. Były filomata, student geodezji, rysunku i miernictwa na Uniwersytecie Wileńskim, został topografem-geodetą w carskiej armii. Zasłynął jako badacz Kaukazu (i Zakaukazia – wszedł również na szczyt Araratu) oraz twórca podstaw jego kartografii. Sam wykonał kilka map, kilkanaście innych powstało pod jego kierownictwem97. Swoje badania zrelacjonował w napisanej po francusku w roku 1864 pracy Orografija Kaukazu (brat Józefa, Aleksander, miał ją wydać w Paryżu). Warto spojrzeć na deklarację umieszczoną przez autora w zakończeniu tekstu:
Zamiarem moim jedynie było zwrócić uwagę znawców i specjalistów na orografię Kaukazu, w nadziei, że moje opisanie może wywołać ich uwagi i zdania. Od starcia się rozmaitych mniemań błyśnie, jak to zawsze bywa, iskra prawdy i wówczas będzie tylko możebnym skreślić wizerunek kaukaskiej orografii zupełnie podobny prawdzie.
Pozostaje mi tylko powtórzyć wszystkim wiadome wyrazy: „zrobiłem co mogłem, nie wątpię, że inni zrobią daleko lepiej – Feci quod po tui, facienta meliora potentes”.98
77Podobne zapewnienia umieszczali europejscy odkrywcy bardzo często, wręcz należały one do „gatunku” badawczej relacji. Zawsze też podkreślały czysto naukowe intencje autorów i odwoływały się do wspólnoty, do istnienia międzynarodowej społeczności ludzi, którzy heroicznie poświęcili swe życie postępowi wiedzy. W deklaracji Chodźki, jak i w całej jego pracy, nie ma nawet wzmianki, że ta działalność była bezpośrednio związana z wydzielaniem nowych guberni i reformą administracyjną Gruzji, mającą wspomagać politykę rosyjską wobec ludów kaukaskich.
78Nieświadomość twórców map co do ich roli w realizacji imperialnych planów wydaje się jednak powszechna. Wszelkie badawcze ekspedycje i większe przedsięwzięcia kartograficzne albo były organizowane instytucjonalnie, albo, prędzej czy później, wikłały się w zależność od władzy, przede wszystkim – choć przecież nie tylko – w zależność finansową. Także polscy odkrywcy pracowali na etatach europejskich rządów, na żołdach obcych armii, na kontraktach z kompaniami handlowymi, służąc nolens volens interesom wielkich mocarstw. W ich podróżniczych opowieściach nieraz pojawiają się współczujące opisy nędzy i prześladowań miejscowej ludności, zgubnego wpływu jej „cywilizowania” (jak uwagi Strzeleckiego o Aborygenach lub Domeyki o Mapuczach), które zapewne były efektem szczególnej empatii, poczucia podobieństwa losów niewolonych narodów z losem Polaków99. Trudno jednak w tych opowieściach odnaleźć oznaki świadomości, że dokonywanie pomiarów, wyznaczania granic, nadawanie europejskich nazw i inne zwykłe czynności kartografa służą czyjejś dominacji, że są symboliczną przemocą. Tak jakby nowoczesny, oświeceniowo-romantyczny model odkrywcy nie pozwalał dostrzec złowrogiego sensu wyrażenia, że prawdę się zdobywa.
79Więcej – co nie powinno dziwić – wiedział o tym Mickiewicz, który stworzył najważniejszy dla polskiej kultury obraz „białej plamy”. Przedstawioną w Drodze do Rosji „krainę pustą, białą i otwartą” wolno bowiem interpretować – i czyni tak Danuta Zawadzka – jako zarazem niezapisaną księgę i niezarysowana jeszcze mapę. „W całym utworze – pisze autorka – karta Rosji zdaje się być wielka białą plamą, która skrywa zapis jej przeszłości i przyszłości. Ilekroć owa biała plama bywa zapełniana, to przez szalonego cara-kartografa, który konstruuje mapę, niszcząc istniejący świat i życie”100. Spójrzmy:
Na wskroś pustyni krzyżują się drogi:
Nie przemysł kupców ich ciągi wymyślił,
Nie wydeptały ich karawan nogi;
Car ze stolicy palcem je nakryślił.
Gdy z polską wioską spotkał się ubogą,
Jeżeli trafił w polskich zamków ściany,
Wioska i zamek wnet z ziemią zrównany
I car ruiny ich zasypał – drogą.
Dróg tych nie dojrzeć w polu między śniegi,
Ale śród puszczy dośledzi je oko:
Proste i długie na północ się wloką,
Świecą się w lesie, jak w skałach rzek biegi.101
80Nie bez powodu w tej przestrzeni najważniejsze są linie dróg, gdyż to dzięki ich wyznaczeniu możliwe jest panowanie nad rozległym obszarem. Taka Rosja na trwałe zapisała się w polskim imaginarium, by wspomnieć choćby słynny obraz Zesłanie studentów Jacka Malczewskiego, przedstawiający skazańców na tle wielkiej mapy, którą powieszono na ścianie etapu. Im dalej na północ, tym bardziej zarys rosyjskiego państwa niknie tu w niewyraźnych plamach, aż po biały obszar oznaczony napisem „Sybir”. Jednakże Mickiewiczowskie wyobrażenie mapy poddanej carskiej woli ma rys uniwersalny – wskazuje, że nieuchronna kreacyjność mapy wynika z tego, czym w istocie jest imperium.
*
81Na zakończenie przytoczę pewną relację podróżniczą, która skupia wiele przedstawionych powyżej wątków w jednej krótkiej opowieści, niemal anegdotycznej i nieco awanturniczej.
82Poeta Karol Brzozowski nie wyjechał za ocean – znalazł się w służbie tureckiej, pełniąc ją między innymi na perskim pograniczu, gdzie wędrował po górach Kurdystanu i przygotowywał pierwszą topograficzną mapę tych terenów. Podczas tych prac jego ekipa została dla okupu uwięziona przez słynną w okolicy szajkę „rabusiów” (byli to kurdyjscy górale pod wodzą dezertera z tureckiego wojska). Czekając na rozwój sytuacji, Brzozowski kazał rozstawić „stolik geometryczny” i zasiadł, żeby zlokalizować na mapie miejsce swojego pobytu. Wzbudził tym zainteresowanie herszta bandy:
Mehmed Emin przez moje ramię patrzył na robotę. Zwykle co parę dni wszelkie wody, oznaczone ołówkiem, pociągałem niebiesko, wsie czerwono, itd., papier na stoliku rozpięty był już w trzech czwartych zapełniony. Przypatrzywszy mu się, Mehmed Emin zapytał – czy te niebieskie pokręcone linie są rzeki? – Tak jest, rzeki. – […] wskazał je palcem Mehmed Emin i nazwał mi owe strumienie, i trzy jeszcze inne niedaleko płynące. – A te czerwone punkty co znaczą? – Pytał znowu. – To są wsie. – Mehmed Emin po mej odpowiedzi, wskazując palcem, nazwał bardzo dobrze kilka wsi i po chwili zagadnął – Po co to robisz? – Robię – odpowiedziałem – bo kazał padyszach, a do czego taka karta służy, to zdaje mi się sam wiesz dobrze, bo jesteś porucznikiem artylerii. Może Sułtan chce wiedzieć, jak wygląda ziemia jego od Stambułu najdalsza, i może mu być taki papier bardzo użytecznym. Oto na przykład dowiaduje się padyszach, że jakiś tam dezerter, Mehmed Emin z bandą stu przeszło jeźdźców grabi jego poddanych, rozgniewany pyta się telegrafem: gdzie on jest? – Tu pokazałem zdumionemu podobną mową rabusiowi na karcie jar obrzeżony wysokimi skałami, który zamyka i otwiera kręta, wąska, przepaścista rozpadlina, w jarze jest mała wioska. Wskazawszy to miejsce, mówiłem – dalej telegrafują do Sułtana: Mehmed jest tam. – Sułtan spojrzał na papier i rozkazuje telegrafem: postawcie po dziesięciu strzelców w obydwóch ciasnych wrotach jaru, niech umiera z głodu lub się podda.
83Widząc przestrach rozbójnika, Brzozowski dodał jeszcze: „Minęły czasy, kiedy tacy jak ty ludzie bywali w Kurdystanie. – Czy nie słyszałeś, kto jest dziś Walim Iraku? Midhat Pasza!”102.
84Midhat Pasza był tureckim gubernatorem Iraku, który planował na tych terenach przedsięwzięcia gospodarcze, chcąc podnieść poziom cywilizacyjny kraju. To właśnie na jego polecenie Brzozowski wykonywał różne badania i pomiary oraz przygotowywał mapę. Dlatego „rabuś” szybko zrozumiał, że ma do czynienia z potężną władzą, która zdobyła właśnie narzędzie, czyli mapę, by zniszczyć jego dotychczasową swobodę. Znał dobrze (lepiej niż kartograf) nazwy okolicznych rzek i wsi, bo tu się urodził. Teraz jednak pojął, że miejsce to, będące dotychczas bezpiecznym schronieniem przed urzędnikami i wojskiem, przeniesione na mapę stało się śmiertelną pułapką. Mapa (zwłaszcza w połączeniu z telegrafem) sprawia, że już nie ma się gdzie ukryć. Zalękniony herszt puścił wolno reprezentanta władzy – który ocalił w ten sposób życie – lecz sam był już skazany. Po powrocie do Bagdadu Brzozowski opowiedział gubernatorowi o bandzie i pokazał mu mapę. Ten zaś zatelegrafował i w dniu następnym Mehmed Emin już nie żył. Autor relacji pisał o tym z satysfakcją oraz przekonaniem, że pomógł uwolnić ludność, której współczuł, od groźnego terrorysty i zaprowadzić cywilizowany porządek w trudno dostępnym terenie. Minęły – jak sądził – czasy rozbójników w Kurdystanie.
85Rzadko spotkać można świadectwo, które z tak bliska i detalicznie przedstawiałoby okoliczności pracy kartografa „wypełniającego białe plamy”. Jest tu szlachetny uczony, na tyle odważny i obdarzony fantazją, by rysować mapę w chwili zagrożenia życia. Są ludzie uczący się czytać mapę i rozumieć, że nieodwołalnie zmieni ona ich świat. Pojawia się imperialny urząd brutalnie wprowadzający „cywilizację map”. Wszyscy podlegają innej, niewidocznej dla nich władzy, która (niczym Foucaultowskie panopticum) sama widzi wszystko i dzięki mapie „nadzoruje i karze”. Dlatego też opowieść Brzozowskiego stanowi wzór narracji dla dalszej części mojej książki. Chcę w niej przedstawić podobne i nieco inne „pierwiastkowe siły” łączące ludzi i mapy, trzymając się wszakże jak najbliżej szczegółowej materii historycznej. Będą to kartograficzne legendy, które posłużą za opisy dla wybranych map.
Notes de bas de page
1 Atrakcyjność opowiadania Borgesa dla współczesnej myśli najlepiej wydobył Umberto Eco, nadając filozoficznemu żartowi z tego utworu tytuł O tym, że nie da się sporządzić mapy cesarstwa w skali 1 : 1, w: Diariusz najmniejszy, przeł. Adam Szymanowski, Kraków 1995. O opowiadaniu Borgesa jako historii „wędrującej” przez teksty filozofów kultury, pisarzy i geografów zob. Gilles Palsky, Borges, Carrol et la carte au 1/1, „Cybergeo: revue européene de géographie” 1999, http://journals.openedition/org/cybergeo/5233.
2 Odwołuję się do klasycznego już manifestu Jeana Baudrillarda, Precesja symulakrów, w: Symulakry i symulacja, przeł. Sławomir Królak, Warszawa 2005. Zob. Elżbieta Rybicka, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Kraków 2014, s. 142–145 oraz Elżbieta Konończuk, Mapa w interdyscyplinarnym dialogu geografii, historii i literatury, „Teksty Drugie” 2011, nr 5, s. 256–257.
3 Piotr Galik w rozmowie z Anną Mateją, Mapa ma moc, „Znak” 2018, nr 7–8, s. 21.
4 Zob. Valérie November, Eduardo Camacho-Hübner, Bruno Latour, Wkraczając na terytorium ryzyka. Przestrzeń w erze nawigacji cyfrowej, przeł. Krzysztof Abriszewski, „Kultura Popularna” 2010, nr 3–4, s. 112.
5 Zob. Teresa Rączka, „Przez fale rozeznać wód”. O romantycznych przedstawieniach rzeki w twórczości Adama Mickiewicza i Tarasa Szewczenki, Katowice 2011, s. 49–58.
6 Konstanty Tyszkiewicz, Wilija i jej brzegi: pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym, drukiem i nakładem Józefa Ignacego Kraszewskiego, Drezno 1871, s. 15.
7 Bogusław Krassowski, Czynniki inspirujące rozwój polskiej kartografii od XVI wieku do końca II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica. Geodezja” 1984, z. 75, s. 181.
8 Wiesława Żyszkowska, Funkcje map w cywilizacji, w: Społeczna i edukacyjna rola kartografii w Polsce, red. Jerzy Ostrowski i Jacek Pasławski, Warszawa 2005, s. 11–19.
9 Por. Igor Piotrowski, Słowo, obraz, terytorium. W stronę kulturowej analizy map, w: Słowo/obraz, „Almanach Antropologiczny. Communicare”, t. 3, pod red. Grzegorza Godlewskiego i in., oprac. Iwona Kurz, Agnieszka Karpowicz, Warszawa 2010.
10 [John] Brian Harley, Le pouvoir des cartes . Brian Harley et la cartographie, éd. par Peter Gould et Antoine Bailly, trad. par Philippe de Lavergne, Paris 1995, s. 22.
11 Tamże, s. 21.
12 Jan Nepomucen Janowski, Notatki autobiograficzne 1803–1853, przygotował do druku, wstępem oraz przypisami zaopatrzył Marian Tyrowicz, Wrocław 1950, s. 289.
13 Wiktor Grygorenko, Kartografia polska. Materiały pomocnicze do wykładu z przedmiotu „Historia kartografii”, Warszawa 1997, s. 32. Zob. Bogusław Krassowski, Czynniki inspirujące rozwój polskiej kartografii, s. 188. O dojmującym braku syntetycznych ujęć historii polskiej kartografii i niezbędności ich tworzenia zob. Radosław Skrycki, Polska historia kartografii – próba oceny ostatnich 40 lat, w: Szkoły, ośrodki i twórcy polskiej historii kartografii (1945–2015), red. Teresa Bogacz i Beata Konopska, Warszawa 2016. Brak ten wypełnia (na razie niestety tylko częściowo) obszerny tom Stanisława Alexandrowicza, Jarosława Łuczyńskiego i Radosława Skryckiego, Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2017.
14 Mieczysław Sirko, Zarys historii kartografii, Lublin 1999, s. 280–281.
15 Steven Seegel, Mapping Europe’s Borderlands: Russian Cartography in the Age of Empire, Chicago–London 2012.
16 Bolesław Olszewicz, Kartografia polska XIX wieku. Przegląd chronologiczno-bibliograficzny, t. 1 i 2, przygotowała do wydania Wiesława Wernerowa, Warszawa 1998; t. 3, opracowali Jerzy Ostrowski i Wiesława Wernerowa, Warszawa 1999.
17 Podobną próbę wykonał już Grzegorz Franczak, stosując procedury nowożytnej – jak pisze – „konserwatywnej w istocie” filologii do analizy map, Filologia mapy. Badanie dawnej kartografii metodą krytyki tekstu na przykładzie toponimii mapy Księstwa Połockiego S. Pachołowieckiego z 1580 roku, „Terminus” 2017, t. 19, z. 1 (42).
18 Michaił Bachtin, O metodologii literaturoznawstwa, przeł. Stanisław Zapaśnik, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 4, cz. 1, oprac. Henryk Markiewicz, Kraków 1992, s. 87.
19 Lettre CCVIII de M. de Voltaire, 16 octobre 1772, w: Voltaire, Œuvres complètes, vol. 86, Kehl 1785, s. 383.
20 Porównanie detali dwóch wersji litografii, francuskiej i niemieckiej („znajdź różnice między dwoma obrazkami”), było czynione przez wielu badaczy, trafiło także do podręczników jako poglądowe ćwiczenie z historii okołorozbiorowej propagandy. Zob. Ewa Fuks, Katarzyna Panimasz, Śladami przeszłości 3. Zeszyt ćwiczeń do historii dla gimnazjum, Warszawa 2014, s. 12–13.
21 Hanna Widacka, Kołacz królewski, czyli alegoria rozbioru Polski w grafice XVIII i XIX wieku, „Kronika Zamkowa” 1996, nr 1, s. 8–22.
22 Wirydianna Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych, Londyn 1975, s. 53. Wspomnienie to cytują badacze, m.in. Hanna Widacka, Kołacz królewski, s. 20.
23 Hamish M. Scott, The Emergence of the Eastern Powers 1756–1775, Cambridge 2001, s. 2–3.
24 Na rysunku Moreau z 1768 roku, przedstawiającym podział państwa Karola Wielkiego, władcy też wydzierają sobie z rąk mapę imperium. Zob. Hanna Widacka, Kołacz królewski, s. 10.
25 Zob. Cartographic Reason, w: The Dictionary of Human Geography, ed. Derek Gregory, Ron Johnston, Geraldine Pratt, Michael Watts, Sarah Whatmore, Singapore 2009, s. 66 oraz Elżbieta Rybicka, Geopoetyka, s. 148.
26 Zob. [John] Brian Harley, Le pouvoir des cartes, s. 49 oraz Steven Seegel, Mapping Europe’s Borderlands, s. 24.
27 Karl Schlögel, W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce, przeł. Izabela Drozdowska, Łukasz Musiał, posłowie Hubert Orłowski, Poznań 2009, s. 247–248.
28 Być może nie miał więc też autor racji, twierdząc, że pierwowzorem mapy rozpostartej na stole była mapa Johannesa Jacobusa Kantera Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae z 1771 roku. Równie dobrze mogła nim być mapa Filipa Teodora Pfaua Regni Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae, nova mappa concessu Borussorum regis (1771–1772), która prawdopodobnie posłużyła do wyznaczania granic pierwszego rozbioru Polski. Tamże, s. 48.
29 Zob. rozdział Peut-il avoir une éthique cartographique?, w: [John] Brian Harley, Le pouvoir des cartes, s. 109–120.
30 Theophilus Lindsey, Les droits de trois puissances alliées sur plusieurs provinces de la république de Pologne…, London 1774, t. 1, s. 12.
31 Tenże, Podział Polski w siedmiu rozmowach, przeł. Jacek Idzi Przybylski, Lipsk 1774, s. 15, 54, 73–74.
32 Autor przywoływał w tym tekście także inny, krążący w odpisach anonimowy utwór Rozmowa Statysty Europejskiego z Chińczykiem objaśniającym obraz, z okoliczności podziału Polski sztychowany w Anglii Julio 1772, wykorzystujący alegoryczny sens Kołacza królewskiego. Edmund Rabowicz, Dialogowy pamflet polityczny w Polsce w latach 1767–1775, „Pamiętnik Literacki” 1984, nr 2, s. 267–268.
33 Zob. Franciszek Pepłowski, Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki okresu Oświecenia i Romantyzmu, Warszawa 1961, s. 101.
34 Adam Mickiewicz, Literatura słowiańska, kurs IV, wykład XIV, w: Dzieła (Wydanie Rocznicowe), t. 11, oprac. Julian Maślanka, przeł. Leon Płoszewski, Warszawa 1998, s. 189.
35 Tak sądziła Zofia Ciechanowska, Malarz Sprawy Walenty Wańkowicz (życiorys), „Pamiętnik Literacki” 1948, t. 38, s. 466–467.
36 List Seweryna Goszczyńskiego do Adama Piwowarskiego z 24 sierpnia 1844 r., w: Listy (1823–1875), zebrał i do druku przygotował Stanisław Pigoń, Kraków 1937, s. 182.
37 Przypomnijmy słynną kpinę z Napoleona „we łzach, w welonie i kirasjerskich butach” w liście Zygmunta Krasińskiego do Stanisława Małachowskiego z 7 maja 1846 r., Zygmunt Krasiński, Listy do Stanisława Małachowskiego, oprac. i wstępem poprzedził Zbigniew Sudolski, Warszawa 1979, s. 152.
38 Władysław Mickiewicz, La politique du dix-neuvième siècle par Adam Mickiewicz, Paris 1870, s. LXIV.
39 [John] Brian Harley, Le pouvoir des cartes, s. 48.
40 List Adama Mickiewicza do Antoniego Edwarda Odyńca z 20 maja / 1 czerwca 1828, w: Dzieła (Wydanie Rocznicowe), t. 14, red. Maria Dernałowicz, Elżbieta Jaworska i Marta Zielińska, Warszawa 1998, s. 478.
41 Danuta Zawadzka, Lelewel i Mickiewicz. Paralela, Białystok 2013, s. 8.
42 Ireneusz Opacki, „W środku niebokręga”. O „Balladach i romansach” Mickiewicza, w: „W środku niebokręga”. Poezja romantycznych przełomów, Katowice 1995, s. 18. Zob. też Danuta Zawadzka, Krajobraz, mapa, pejzaż, w: Geografia i metafory, red. Elżbieta Konończuk, Ewa Nofikow i Elżbieta Sidoruk, Białystok 2014, s. 27–29.
43 Zob. Marta Piwińska, wstęp do: Adam Mickiewicz, Prelekcje paryskie, wybór, wstęp i oprac. Marta Piwińska, przeł. Leon Płoszewski, t. 1, Kraków 1997, s. 37–39.
44 Zob. Dorota Siwicka, Nazwy geograficzne w poezji Mickiewicza, w: Atlas polskiego romantyzmu. Świat – Europa – Polska, red. Dorota Siwicka i Marta Zielińska, Nowa Panorama Literatury Polskiej, http://nplp.pl/artykul/nazwy-geograficzne-w-poezji-mickiewicza/.
45 List Adama Mickiewicza do Marii Mickiewiczówny z 3 października 1855, w: Dzieła (Wydanie Rocznicowe), t. 17, oprac. Maria Dernałowicz, Elżbieta Jaworska i Marta Zielińska, s. 360.
46 Cyt. za wydaniem późniejszym: Walenty Szacfajer, Geografia krótko zebrana podług ostatnich traktatów ułożona, Wilno 1825, s. 8–9. Zob. Maria Dernałowicz, Ksenia Kostenicz, Zofia Makowiecka, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, Warszawa 1957, s. 45.
47 Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej: rozporządzenia, ustawy pedagogiczne i organizacyjne (1773–1793), zebrał i zaopatrzył wstępem krytycznym oraz przypisami Józef Lewicki, Kraków 1925, s. 39.
48 Edward Czarnecki, Zasady edukacji i instrukcji podług Niemeyera, t. 1, Warszawa 1808, s. 225.
49 Zob. Krystyna Harasimiuk, Geografia jako przedmiot nauczania w polskich szkołach średnich na ziemiach polskich w latach 1795–1863, Lublin 1992, s. 112–118.
50 Podrobnaja Karta Rossijskoj Imperii, opracowana w 1805 roku przez kwatermistrzostwo rosyjskie pod kierunkiem Petra Suchtelena i Karla Oppermana, została „pozyskana” przez Francuzów na polecenie Napoleona i wydana w Paryżu. Zob. Bolesław Olszewicz, Polska kartografia wojskowa, Warszawa 1921, s. 63–64.
51 Feliks Wrotnowski, Karta Polski, „Wiadomości Polskie” 1859, nr 9, s. 38.
52 Zob. Lucyna Szaniawska, Warszawscy wydawcy oraz drukarze map i atlasów, w: Kartografia Królestwa Polskiego 1815–1915, red. Lucyna Szaniawska i Jerzy Ostrowski, Warszawa 2000, s. 200.
53 Bolesław Olszewicz, Polska kartografia wojskowa, Warszawa 1921, s. 74. Zob. Mieczysław Sirko, Zarys historii kartografii, Lublin 1999, s. 274.
54 W kalendarzu wykorzystano fragment tekstu Ludwika Pietrusińskiego Położenie geograficzne Warszawy, w: Podróże, przejazdki i przechadzki po Europie, t. 2, Warszawa 1843, s. 364.
55 Narcyza Żmichowska, Geografia – wykład nauk przeznaczony do pomocy w domowym wychowaniu panien, t. 1, Warszawa 1857, s. 106.
56 Zob. Jan Śniadecki, Jeografia, czyli fizyczne opisania świata, w: Dzieła, t. 7, Warszawa 1838, s. 202.
57 Tamże, s. 223.
58 Przyszły pisarz Teodor Tomasz Jeż (Zygmunt Miłkowski) zapamiętał nieprzyjemnego nauczyciela ze szkoły w Niemirowie: „nam mapy kreślić kazał, w czym z uczniów niektórzy do zadziwiającej dochodzili doskonałości”, Od kolebki przez życie: wspomnienia, do druku przygotował Adam Lewak, wstępem poprzedził Aleksander Brückner, t. 1, Kraków 1936, s. 102.
59 Joachim Lelewel, Dzieje starożytne. Od początku czasów historycznych do drugiej połowy wieku szóstego ery chrześcijańskiej, Wilno–Warszawa 1818, s. 486–502.
60 Stanisław Rzepa, Kartografia historyczna Joachima Lelewela, „Ze skarbca kultury: biuletyn informacyjny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1980, z. 34, s. 56–57. Danuta Zawadzka bardziej ceni ten pomysł, nazywając go „ciekawym projektem aktywnego odbiorcy”, Mapy Joachima Lelewela, w: Atlas polskiego romantyzmu, http://nplp.pl/artykul/mapy-lelewela.
61 Kazimierz Brodziński, Wspomnienia mojej młodości i inne pisma autobiograficzne, wstęp i oprac. Aleksander Łucki, Kraków 1928, s. 66.
62 Materiały do słownika kartografów i geodetów polskich. Archiwalia z dawnej Pracowni Historii Geografii i Kartografii Bolesława Olszewicza, przygotowali do wydania Jan Szeliga i Wiesława Wernerowa, Warszawa 1999, s. 68.
63 Wilhelm Kolberg został wybitnym inżynierem i wydawcą prac kartograficznych ojca, Oskar – najsłynniejszy – muzykiem i etnografem, Antoni – malarzem.
O Juliuszu Kolbergu i jego sławnych synach wiele napisano, zob. np. Stanisława Dębicka, W starym gnieździe. Z sagi rodu Kolbergów, Warszawa 1989 oraz Katarzyna Markiewicz, Juliusz (Colberg) Kołobrzeg-Kolberg, 1776–1831. Kartograf, geodeta, metrolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, Przysucha 2004.
64 Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, wyd. Stanisław Szpotański i Stanisława Pietraszkiewiczówna, t. 3, Kraków 1934, s. 73.
65 Aniela Chałubińska, Sprawa „Opisu jeograficznego” w tajnym ruchu filomackim, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, 1963, seria C, z. 6, s. 5 i 21.
66 Eugeniusz Romer, O geografii, w: Rozważania historyczne i metodologiczne, przedm., koment., przypisy i streszcz. August Zeirhoffer, Warszawa 1969, s. 53.
67 Aniela Chałubińska, Geografia Polski w pracach Wydziału Statystycznego przy Towarzystwie Literackim Polskim w Paryżu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1986, t. 31, nr 2, s. 445–470.
68 Bolesław Olszewicz, Polska kartografia wojskowa, s. 180.
69 Jedynie próbką takich badań jest analiza (mało zresztą przekonująca) atlasu historycznego Stanisława Platera z roku 1827, w którym Steven Seegel odnajduje imperialne marzenia o przyszłej Polsce oraz podporządkowaniu jej Wielkiego Księstwa Litewskiego i Ukrainy (Mapping Europe’s Borderlands, s. 97–98).
70 O roli białych plam w systemie oświeceniowej wiedzy zob. Lucile Haguet, Specifying Ignorance in Eighteenth-Century Cartography, a Powerful Way to Promote the Geographer’s Work: The Example of Jean-Baptiste d’Anville, w: The Dark Side of Knowledge: Histories of Ignorance, 1400 to 1800, ed. Cornel Zwierlein, Leiden–Boston 2016, s. 359, 371–376.
71 Adam Naruszewicz już w wydanej w roku 1803 Historii narodu polskiego od początków chrześcijaństwa określał bajeczne dzieje Polski jako „pustynie na papierze”, o czym (w kontekście kartografii historycznej) pisała Danuta Zawadzka, Mapy Joachima Lelewela.
72 Joseph Conrad, Geografia a niektórzy odkrywcy, przeł. Józef Miłobędzki w: Ostatnie szkice, przeł. Halina Carroll-Najder, Leszek Elektorowicz i Józef Miłobędzki, Warszawa 1974, s. 221.
73 Być może to ją miał na myśli Conrad, gdyż mapa ta utrwaliła na długie lata wizerunek Afryki, a szczególnie jej interioru, jako symbolicznej ziemi nieznanej.
74 Zob. Isabelle Surun, Le blanc de la carte, matrice de nouvelles représentations des espaces africaines, w: Combler les blancs de la carte. Modalités et enjeux de la construction des savoirs géographiques (XVIIe–XXe siècle), éd. Isabelle Laboulais-Lesage, Strasbourg 2004, s. 123–124 oraz Mieczysław Sirko, Zarys historii kartografii, s. 226–227.
75 Zob. popularne ujęcia kartografii XVIII i XIX wieku, np. Jan A. Wendt, Skarby kartografii, pod red. Lucyny Szaniawskiej , Warszawa 2013, s. 135 lub Thomas Reinertsen Berg, rozdział Wielkie pomiary, w: Teatr świata. Mapy, które tworzą historię, przeł. Maria Gołębiewska-Bijak, Kraków 2018.
76 Karl Schlögel, W przestrzeni czas czytamy, s. 166.
77 Prace Cassinich sfinalizowało wydanie Carte géometrique de la France sporządzonej w latach 1793–1815. Mapa konturowa Francji z naniesioną siecią triangulacyjną ukazała się jednak już w 1744 roku. Zob. Mieczysław Sirko, Zarys historii kartografii, s. 220–223.
78 Lucile Haguet, Specifying Ignorance in Eighteenth-Century Cartography, s. 374.
79 Jan Śniadecki ostro krytykował produkowanie map „hipotetycznych” jako naukowych. Zob. Jeografia, czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi, Wilno 1818, s. 449.
80 Zob. Lucile Haguet, Les géographes de cabinet (XVIe–XVIIIe siècle), w: Artistes de la carte. De la Renaissance au XXIe siècle. L’explorateur, le stratège, le géographe, dir.
Catherine Hofmann, préf. Sylvain Tesson, Paris 2012, s. 14–26.
81 Takie porównanie w odniesieniu do kartografii dawnych wieków czynią Valérie November, Eduardo Camacho-Hübner i Bruno Latour, Wkraczając na terytorium ryzyka. Przestrzeń w erze nawigacji cyfrowej.
82 „In älteren Zeiten – fuhr Goethe fort – waren auf den Landkarten die afrikanischen Wüsten mit Abbildungen wilder Thiere bezeichnet. Heutzutage aber thut man dergleichen nicht; vielmehr ziehen die Geographen vor, uns carte blanche zu lassen”. Johann Wolfgang Goethe, Gespräche, begründet von Woldemar Frhr. von Biedermann, Leipzig 1889–1896, http://zeno.org/Literatur/M/Goethe,+Johann+Wolfgang/Gespräche/.
83 Joseph Conrad, Jądro ciemności, przeł. Magda Heydel, Kraków 2011, s. 5.
84 Zob. np. Magdalena Morawiecka, Terra incognita. O ciszy kartograficznej na starych mapach (średniowiecze i początek okresu nowożytnego), „Opposite” 2012, nr 3, http://opposite.uni.wroc.pl/2012/morawiecka.htm.
85 Hélène Blais, Les explorateurs. XVIIIe–XIXe siècle, w: Artistes de la carte, s. 143.
O znaczeniu „białych plam” dla rozbudzania „ducha przygody” w XIX wieku, zob. też Sylvain Venayre, Qu’est-ce que l’éloignement? L’aventure, l’ethnographie et les blancs de la carte, 1850–1940, w: Combler les blancs de la carte, s. 61–87.
86 Zob. Denis Wood, The Power of Maps, New York – London 1992, s. 44–45.
87 Joseph Conrad, Geografia a niektórzy odkrywcy, s. 221.
88 Tamże, s. 217.
89 Tamże, s. 225.
90 Alexander von Humboldt, L’Atlas géographique et physique des régions équinoxiales du Nouveau Continent, Paris 1814–1825. Zob. Hélène Blais, Les explorateurs. XVIIIe– XIXe siècle, s. 142.
91 Antoni Malczewski, List do Profesora Picteta, w: „Maria” i Antoni Malczewski. Kompendium źródłowe, oprac. Halina Gacowa, przedmowa Jarosław Maciejewski, Wrocław 1974.
92 List Pawła Edmunda Strzeleckiego do Adyny Turno z 1 sierpnia 1840 roku, w: Pisma wybrane, zebrał i opracował Wacław Słabczyński, przeł. Jan Flis i Z. Rylska, Warszawa 1960, s. 165.
93 Zob. Mikołaj Madurowicz, Tożsamość „homo localis” w geografii człowieka, w: Człowiek w badaniach geograficznych, t. 2, red. Wiesław Maik, Krystyna Rembowska i Andrzej Suliborski, Bydgoszcz 2006, s. 173–176.
94 Peter Sloterdijk, Kryształowy pałac. O filozoficzną teorię globalizacji, przeł. Borys Cymbrowski, Warszawa 2011, s. 36.
95 Tamże, s. 44.
96 O Prometeuszu jako ofiarodawcy mapy zob. Zbigniew Kadłubek, Mapa, czyli świat na wynos, „Znak” 2018, nr 7–8, s. 7–9.
97 Zob. Andrzej Furier, Józef Chodźko 1800–1881. Polski badacz Kaukazu, Warszawa 2001, s. 68–81.
98 Józef Chodźko, Orografija Kaukazu, przeł. Ludwik Młokosiewicz, w: tamże, s. 197.
99 Memoriał Domeyki Araukania i jej mieszkańcy oraz stosunek autora do Mapuczów omawia w perspektywie badań postkolonialnych Beata Mytych-Forajter, Latająca ryba. Studia o podróżopisarstwie Ignacego Domeyki, Katowice 2014, s. 118–131.
100 Danuta Zawadzka, Mapy Joachima i Lelewela.
101 Adam Mickiewicz, Dziadów części III Ustęp, w: Dzieła (Wydanie rocznicowe), t. 3: Dramaty, oprac. Zofia Stefanowska, Warszawa 1995, s. 266.
102 Karol Brzozowski, Wspomnienie z Kurdystanu, „Gazeta Lwowska” 1899, nr 218, s. 1.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.