MY, mieszczanie, czyli teatr a identyfikacja klasowa
p. 326-336
Texte intégral
1Chciałabym zająć się mieszczanami. Soczewką dla moich początkowych rozpoznań jest wypowiedź artystyczna – przedstawienie teatralne 1. Moje „zajęcie się” ma charakter wstępny. Polega przede wszystkim na wypunktowaniu kwestii problematycznych, które pojawiają się już na samym początku, gdy chcemy wytyczyć granice tej grupy. Chciałabym wypunktować kilka zasadniczych kwestii, które wymagają rozstrzygnięcia czy choćby uświadomienia ich problematyczności, co, jak sądzę, powinno poprzedzać merytoryczną dyskusję na temat mieszczaństwa w Polsce. Interesuje mnie grupowa tożsamość mieszczan, ich (auto) identyfikacja. Co oznacza słowo „mieszczanie” dzisiaj? Kto to taki? Klasa, grupa społeczna, wspólnota interesów, wspólnota emocjonalna? Czy może jest to work in progress, które nieustannie i wciąż od nowa performuje siebie. W jakim charakterze mieszczanie występują dzisiaj w Polsce? Jak wygląda kartografia mieszczaństwa na początku XXI wieku? Co konstytuuje tę zbiorowość?
Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
strasznie mieszkają straszni mieszczanie.
Pleśnią i kopciem pełznie po ścianach
zgroza zimowa, ciemne konanie. 2
2Dla usystematyzowania moich przemyśleń na temat fluktuacji, jakie możemy obecnie zaobserwować w polskim mieszczaństwie, wybrałam projekt interdyscyplinarny „My, Mieszczanie” 3zrealizowany w 2014 roku przez dwa podmioty: warszawską grupę teatralną Komuna// Warszawa (wcześniej znaną jako Komuna Otwock) oraz poznańskie Centrum Kultury Zamek 4.
3Na projekt złożyły się: projekcje filmowe (np. oglądane na wielkim ekranie Narodziny narodu Griffitha z 1915 roku), warsztaty dramaturgiczne prowadzone przez Agnieszkę Jakimiak, wykłady Andrzeja Ledera (o mieszczaństwie bez tożsamości i podmiotowości społecznej, fenomenie opisanym przezeń w Prześnionej rewolucji), Jana Sowy (o nakładaniu się z pozoru konfliktowych imaginariów: sarmackiego i mieszczańskiego), Agaty Bielik-Robson (o Tocqueville’u, Marksie i akcentowanym przez nich modernizacyjnym potencjale mieszczaństwa). Osią projektu były trzy performatywne zdarzenia teatralne, każde ufundowane na innym tekście literackim, który został poddany daleko idącej konceptualizacji, wykorzystany pretekstowo i przepuszczony przez aparat krytyczny z wykorzystaniem narzędzi dekonstruujących.
4Teren badań Jeżycjada w reżyserii Weroniki Szczawińskiej to przedstawienie-koncert oparty na sadze rodu Borejków, poznańskiej inteligencji, rozpisanej przez Małgorzatę Musierowicz na dwadzieścia dwa tomy (dwadzieścia cztery obecnie, bo nowe nieustannie powstają), której początek sięga 1977 roku. Pigmalion Wojtka Ziemilskiego, na podstawie Pigmaliona George’a Bernarda Shawa z 1913. Tocqueville. Życie codzienne po Wielkiej Rewolucji Grzegorza Laszuka na podstawie O demokracji w Ameryce i Lat nauki Alexisa de Tocqueville’a i Lat wędrówki Wilhelma Meistra Johanna Wolfganga Goethego.
Od rana bełkot. Bełkocą, bredzą,
że deszcz, że drogo, że to, że tamto.
Trochę pochodzą, trochę posiedzą,
i wszystko widmo. I wszystko fantom.
5Pisownia tytułu projektu jest różna. „My, mieszczanie” występują czasami z przecinkiem, a czasami bez, słowa te są zapisywane małymi bądź dużymi literami, czasami nawet tylko kapitalikami, zdarza się też wykrzyknik. Zaciekawił mnie ten brak konsekwencji występujący już na poziomie tak podstawowym i czysto formalnym jak pisownia tytułu projektu. Z jednej strony zdaję sobie sprawę, że tak swobodne podejście do kwestii pisowni, brak konsekwencji w jej ujednoliceniu, wynika jedynie z praw współczesnej typografii, a szerzej, z graficznego wymiaru reprezentacji. Z drugiej strony jednak niemożność jednoznacznego opowiedzenia się za obowiązującą pisownią w kwestii podstawowej, jaką jest tytuł tego minitraktatu o mieszczanach, wydaje się symptomatyczna i oddaje problemy tożsamościowe, które mieszczaństwa dotyczą, a które, na wielu poziomach, zostały zaprezentowane przez Komunę// Warszawa.
6W kontekście tytułu projektu warto jeszcze wspomnieć o tym, że akcentuje on wspólnotowość oraz zbiorowość grupy, zbiorczość mieszczaństwa, ale przede wszystkim ma na celu podkreślenie jej siły. Nawet jeśli jest to siła uśpiona i jeszcze niewydobyta. Siła ta jest/ma być (jest pochodną) wyprowadzona z uświadomienia sobie przez członków grupy, czyli przez mieszczan, swojej przynależności do mieszczaństwa i, co więcej, z uznania pozytywnego potencjału takiej przynależności. Powołanie czy też przywołanie pewnej grupy, której członkowie są świadomi, że do niej przynależą, to zamysł, który tworzy najszerszą ramę projektu „My, mieszczanie”. Dochodzi do powołania zbiorowości, jej członkowie mogą nie być świadomi tego, co grupę konstytuuje, mogą nie rozpoznawać siatki połączeń między jej członkami, natomiast mają świadomość, że w grupie tej są, uczestniczą w niej, że grupa ta stanowi konstrukt, w którym funkcjonują, wyznacza ich codzienność, modeluje zachowania, oczekiwania, strukturyzuje każdy dzień.
Sprawdzą godzinę, sprawdzą kieszenie,
krawacik musną, klapy obciągną
i godnym krokiem z mieszkań – na ziemię,
taką wiadomą, taką okrągłą.
7Kolejną zasadniczą dla projektu „My, mieszczanie” kwestią jest to, że ta wielokomponentowa wypowiedź na temat mieszczaństwa pochodzi z wnętrza grupy. Nadawcami i jednocześnie adresatami rozpoznań, stawianych pytań, kontestacji są tutaj mieszczanie. Nie zdarza się często, aby ta grupa zabierała, na forum współczesnego teatru, głos w swojej sprawie. Daje to całemu projektowi symboliczną siłę napędową. Decyzja, aby o mieszczanach mówili oni sami, wprowadza rewindykacyjną dynamikę o pozytywnym charakterze i zachęca członków mieszczaństwa do rezygnacji z indolencji, która obecnie dotyka tej grupy, na rzecz samostanowienia i odzyskiwania swojej pozycji. Po drugie, zabieg ten przywraca mieszczanom głos, który utracili, czy raczej, który został im odebrany. W konsekwencji tej utraty mieszczaństwo zaczęło funkcjonować jako negatywny projekt społeczny o płynnych, niedookreślonych granicach, coraz szybciej dryfujący ku brakowi właściwości, zatraceniu tożsamości i wreszcie, finalnie, prawdopodobnej anihilacji. Omawiany przeze mnie projekt teatralny świadomie rezygnuje z podtrzymywania wrogo nacechowanej opozycji: cały świat kontra mieszczanie. Jego zamiarem nie jest starcie się czy też rezygnacja z konfrontacji z oponentami i wrogami mieszczan. Zamiast przyjęcia pozycji roszczeniowej, przez świadome przywrócenie głosu mieszczanom, projekt umożliwia tej grupie krytyczne starcie się z własną podmiotowością (jej historią, obecnym kształtem, przyszłością). Tę wypowiedź artystyczną możemy czytać jako swoisty sygnał sugerujący powstanie pewnego konstruktu, wieloetapowego, długofalowego projektu zmierzającego do przywrócenia mieszczanom ich mieszczaństwa, ale oczywiście w nowym kształcie: projektu, który oświetla mieszczan z różnych miejsc, pokazuje ten temat w kontekście różnych dyskursów, uruchamiając perspektywy, które do tej pory nie były wykorzystywane.
I oto idą, zapięci szczelnie,
patrzą na prawo, patrzą na lewo.
a patrząc – widzą wszystko oddzielnie
że dom… że stasiek… że koń… że drzewo…
8Przyznanie się przez współczesny teatr polski, będący na polu sztuki tym medium, które najszybciej reaguje na to, co aktualne, do sympatyzowania i sprzyjania mieszczanom jest ewenementem być może antycypującym wypowiedzi o podobnym ładunku emocjonalnym. Pomysł Komuny// Warszawa, opatrzony wstępem Tomasza Platy, kuratora projektu, akcentujący pozytywną identyfikację autorów projektu z grupą mieszczan zabrzmiał trochę prowokacyjnie, zważywszy na to, że mieszczanin (wraz z takimi pojęciami naroślami, jak słoik, prekariusz, leming) to najczęściej inwektywa wykluczająca. Jednak wbrew deklaracjom Platy, który stwierdził „Zrobiliśmy trzy przedstawienia, w których mówimy: Mieszczanie, wstańcie, idźcie” 5, okazał się pozbawiony potencjału rewolucyjnego, a krytyka przeprowadzona przez zaproszonych do projektu twórców teatralnych miała charakter pluszowy, co pozwala wykorzystać do jego analizy przemyślenia Ledera o prześnionej rewolucji i podmiocie pozbawionym mocy działania.
9Słuchając deklaracji kuratorskich Platy i wyjaśnień Laszuka, którzy podkreślają, że są mieszczanami – a znając ich światopogląd, prezentowany za sprawą zarówno teatru, jak i tekstów pisanych, z tymi deklaracjami mam problem – wartości, które realizują oni w życiu publicznym, trudno nazwać mieszczańskimi. Tomasz Plata w swoich tekstach teatrologicznych i Grzegorz Laszuk w swoich pracach teoretycznych oraz teatralnych nieustannie skupiają się na podważaniu i negowaniu zastanych i „wygodnych” wartości. Czytanie przez nich tekstów kultury oraz towarzyszący temu proces twórczy mają przeważnie charakter dekonstrukcyjny. Dotychczas dekonstrukcja ta była wymierzona w zastaną i oporną wobec wszelkich tendencji wolnościowych i eksperymentów rzeczywistość. Plata i Laszuk zdawali się być w kontrze wobec mieszczan.
10Tu od razu postawię pytanie, na razie retoryczne, czy owe mieszczańskie wartości nie zostały tak dalece przedefiniowane, łącznie z ich rdzeniem, że powoływanie się obecnie na wartości i ideały mieszczańskie jest zwodnicze i odnosi się do zbioru wypełnionego przestarzałymi znaczeniami, które istnieją tylko w sferze imaginarium. A może jest to zwykła licentia poetica? Projekt stawia kolejne trudne pytania, które bezsprzecznie nasuwają się przy choćby pobieżnym badaniu widmowego statusu tej formacji. Czy jesteśmy już na tym etapie, że mieszczaninem można się czuć, nie przynależąc formalnie (politycznie, społecznie, ekonomicznie) do wspólnoty mieszczan? Czy dokonana przez pomysłodawców projektu identyfikacja z mieszczaństwem tożsama jest z przynależnością do tej formacji, czy raczej z chęcią tej przynależności i jej symboliczną potrzebą?
11Samo publiczne postawienie powyższych pytań przez artystów wydaje mi się istotne, gdyż sugeruje zmianę/potrzebę zmiany bazy, na której polskie mieszczaństwo zostało ufundowane i gdzie tkwi do dzisiaj. Kolejne pytanie, z którym mierzy się projekt, to czy mieszczaństwo może stać się (a może już jest) wspólnotą emocjonalną/afektywną, której granice wyznacza przede wszystkim światopogląd, a nie status ekonomiczno-polityczno-prawny? Wtedy stałoby się ono kategorią przechodnią, którą każdy nakłada na siebie/dopasowuje do siebie indywidualnie w wybranym momencie i którą zapewne opuszcza także w wybranym przez siebie momencie. Taki trop można znaleźć w wypowiedzi Joanny Krakowskiej, która w internetowym magazynie „Dwutygodnik” pisze:
Rozumiem jednak, że jeśli ta tożsamość nie jest dla kogoś dostatecznie atrakcyjna, to wolno się od niej wymigać? Bo może niektórzy chcieliby przynależeć do jakichś innych grup, choćby równie anachronicznych, ale mniej skompromitowanych w teatrze – okularników, inteligentów, anarchistów, obywateli, aktywistów. 6
12Niezależnie od ironicznego charakteru tego spostrzeżenia, które wpisane jest w szerszą krytykę wyrażoną przez Krakowską w stosunku do twórców projektu, samo pytanie o przechodniość mieszczańskiej tożsamości pozostaje.
Jak ciasto biorą gazety w palce i żują, żują na papkę pulchną,
aż papierowym wzdęte zakalcem, wypchane głowy grubo im puchną.
13Proponowane przez pomysłodawców projektu „My, mieszczanie” zwrócenie się ku tradycji mieszczaństwa, tworzonej przez niepokornych, walczących i kreatywnych przodków, i dostrzeżenie jej wyzwolicielskiego potencjału twórcy teatralni, zaproszeni przez organizatorów projektu, poddali interpretacjom, wykorzystując narzędzia krytyczne rozmaitych dyscyplin humanistycznych. W konsekwencji tradycja ta została przedstawiona dwuznacznie, raczej jako opresyjna, blokująca i petryfikująca niż wyzwolicielska. Nie udało się przeprowadzić pozytywnej rewindykacji mieszczaństwa.
14Weronika Szczawińska zwraca się ku przeszłości, wprawdzie nie jest ona odległa, bo punktem początkowym jest tu rok 1977, po to, aby w sposób krytyczny pokazać negatywną twarz mieszczanina-inteligenta, który swój wywiedziony ze zdobytej wiedzy potencjał zmarnował. Skupił się na działaniach dośrodkowych (na rodzinie), zabarykadował w kamienicy, „mieszkańców bloków” („mieszkaniec bloku” to każdy inny/obcy, który świat Borejków może zainfekować wirusem nierozpoznanego) w najlepszym wypadku traktując z przymrużeniem oka.
15Wojtek Ziemilski, podpierając się obecną w niemieckojęzycznym dyskursie koncepcją Bildung, z której jej mieszczańscy autorzy uczynili swój projekt na życie, pokazuje, co z tą kategorią możemy zrobić dzisiaj. Bildung, dla którego edukacja była przepustką do wolności, szybko stało się wręcz światopoglądem, czerpiącym swój kształt z formalnego i rygorystycznego procesu edukacji. Elementarzem tej metody była, wykorzystana przez Ziemilskiego, książka Goethego Lata nauki i lata wędrówki Wilhelma Meistra. Jednak jego pomysł odkurzenia Bildung i wydobycia pozytywnego potencjału tej maniery pretendującej do bycia sposobem na życie nie przekonuje. Paradoksalnie Ziemilski tworzy wypowiedź na temat opresyjności mieszczańskich instytucji, a nie ich edukacyjnego czy, szerzej, wychowawczego charakteru. Chociaż oddzielająca jednostki ściana (jedyny element scenograficzny przedstawienia wyznaczający jego dynamikę) jest z tektury i chociaż możemy ją formować na różne sposoby, to i tak po jednej stronie stoi ktoś silniejszy, decydent, który został wychowany w systemie, a w związku z tym w duchu systemu kształci (werbuje, przysposabia, wdraża kolejne jednostki, ustanawia reguły), nawet jeśli robi to w sposób miękki i niewidoczny. Chociaż bohaterka Ziemilskiego punktuje opresyjność systemu kształcenia, którego była podmiotem/przedmiotem i rozumie, że nazywanie jej przez nauczycielkę „głąbem”, chociaż miało usprawiedliwiony, zaprojektowany na przyszłość, cel, nie było odpowiednim narzędziem wychowawczym, to jej postawa krytyczna, zgodnie z którą de facto stara się uzasadniać przemocowość instytucji funkcjonujących w ramach Bildung, jest co najmniej dwuznaczna. Tym bardziej ważne wydaje się pytanie, z którym zostawia nas przedstawienie: w jakiej relacji bohaterka powinna/chce pozostawać wobec systemu wartości dystrybuowanego przez instytucje edukacyjne, w ramach którego funkcjonuje jej synek, z powodu wady wykluczony z oficjalnego systemu kształcenia i umieszczony w grupie Innych.
16Grzegorz Laszuk dla celów swojej wypowiedzi na temat mieszczan sięga po obserwacje Alexisa de Tocqueville’a z jego podróży do Ameryki. Amerykański system demokratyczny Tocqueville zestawia z obowiązującym wówczas we Francji ustrojem – republiką. Czy jego przemyślenia należy traktować jako pokazanie pozytywnej strony mieszczańskiej instytucji polityczno-społecznych, a szerzej, całego konceptu życia? Czy jest to raczej ostrzeżenie przed płaskimi krajobrazami Ameryki, które z jednej strony być może oznaczają bezpieczeństwo, trwałość i stabilność mieszczańskiej demokracji, ale z drugiej stanowią pejzaż, w którym nuda i płaskość mentalna odgrywają główną rolę.
Głowę rozdętą i coraz cięższą
ku wieczorowi ślepo zwieszają.
Pod łóżka włażą, złodzieja węszą,
łbem o nocniki chłodne trącając.
17W projekt „My, mieszczanie” została wpisana potrzeba charakterystyki oraz przybliżenia nowego mieszczanina. Jego pomysłodawcy deklarowali:
Przymiotnik „mieszczański” automatycznie uznawany jest za pejoratywny, a nowi mieszczanie żyją bez świadomości źródeł kultury mieszczańskiej, wartości, wokół których kategorię mieszczaństwa niegdyś ustanowiono. W ramach projektu „My, mieszczanie” próbujemy choćby w niewielkim stopniu tę sytuację zmienić. 7
18Ze wszystkich zagadnień zaadresowanych przez projekt postulat wykreślenia nowego mieszczanina został zrealizowany najszerzej.
19Z roku 2011 pochodzi raport „Nowi mieszczanie w nowej Polsce”, w którym granice klasy mieszczańskiej zostały nakreślone następująco:
W nowym mieszczaninie dostrzeżemy wiele cech charakterystycznych dla dziewiętnastowiecznego f l â n e u r, czerpiącego przyjemność z leniwie sączonej kawy w śródmiejskiej kawiarni i z upodobaniem oddającego się nieśpiesznym spacerom po miejskich ulicach i placach. W mniejszym zakresie będzie to elita neoliberalnego kapitalizmu – y uppi e s (młodzi wielkomiejscy profesjonaliści), dla których kluczowym elementem stylu życia jest «bywanie» po pracy w śródmiejskich klubach i pubach. Dostrzeżemy w nich także podobieństwa do b o b o s (bourgeois bohemian), charakterystycznej dla społeczeństw postkonsumpcyjnych elity snobującej się na życie bohemy z dzielnic artystycznych. Sporo podobieństw można znaleźć także do żywo dziś dyskutowanych kategorii h ip s t e r s – młodych kontrkulturowych rentierów korzystających z uroków życia miejskiego – oraz klasy kreatywnej, dzisiejszej elity gospodarki opartej na wiedzy (s. 30–31). 8
20Każdy z trójki reżyserów, wychodząc naprzeciw deklaracjom producentów, kreśli postać nowego mieszczanina. Wyłania się jednostka fundowana na innym porządku niż ten przywołany w zacytowanym fragmencie raportu. Jednostka ta, wyposażona w krytyczne narzędzia oglądu rzeczywistości, zdaje sobie sprawę z dwuznacznego charakteru mieszczańskiej tradycji, ale tradycji tej nie odrzuca, uznając, że jej negatywny potencjał jest istotną częścią składową obecnego status quo. Nowy mieszczanin włącza w swój świat innych, obcych, uznając mieszczan za wspólnotę światopoglądową. Swój światopogląd konstruuje w opozycji do tego, co zastał. Jeszcze nie ma przepracowanych wszystkich kwestii związanych z wartościami mieszczańskimi. Nie wszystkie duchy chce wyegzorcyzmować.
Potem się modlą: „od nagłej śmierci…
… od wojny… głodu… odpoczywanie”
i zasypiają z mordą na piersi
w strasznych mieszkaniach straszni mieszczanie.
21Propozycja Komuny// Warszawa dotycząca zawarcia paktu z mieszczanami nie spotkała się z jednoznacznie pozytywnym odbiorem 9. Nostalgia za byciem mieszczaninem może być traktowana jako kolaboracja z wrogiem winnym kształtu otaczającej nas rzeczywistości. Symptomatyczna jest tutaj szczególnie wypowiedź Joanny Krakowskiej, która, rozpoczynając swój felieton od uwagi „Myślałam, że ten tytuł to ironia. Byłam pewna, że ironia. Kpina z siebie, kpina z widzów, poznański insajd dżołk, zabawa konwencją i gra słów”, obarcza mieszczaństwo grzechem konformizmu, wygodnictwa, porzucenia wolności i bezideowości. Krakowska podkreśla anachroniczny charakter tej grupy, jednak rezygnuje z bardziej wnikliwego wyjaśnienia swojej niechęci do mieszczaństwa, w zamian proponując ironię, czyli dystans. Swój felieton kończy słowami: „Czy to z powodu awersji do mieszczan u młodopolskich dramatopisarzy, czy to z powodu współczesnych scenicznych portretów klasy średniej, do mieszczan wolałabym nie”, czyniąc z tej wypowiedzi światopoglądową deklarację, która skutecznie ucina dyskusję.
Notes de bas de page
1 Ze względu na jednostkowość, temporalność wpisaną w przedstawienia teatralne, które omawiam w tekście, są to raczej zdarzenia teatralne.
2 J. Tuwim, Mieszkańcy, w: tegoż Wybór poezji, Konin, 2013. Dalsze cytaty, jeśli nie oznaczono inaczej, pochodzą z wiersza Mieszkańcy.
3 Zob. https://www.facebook.com/events/910635612330296 (28.10.2015).
4 Zob. http://www.zamek.poznan.pl/sub,pl,415,my-mieszczanie.html (28.10.2015).
5 Festiwal „My, mieszczanie”: Trzeba zacząć negocjacje ze współczesnym mieszczaninem, http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17497088,Festiwal My mieszczanieTrzeba_zaczac_negocjacje.html (15.10.2015).
6 J. Krakowska, Konformy: Wolałabym nie, „Dwutygodnik”, http://www.dwutygodnik.com/artykul/5785-konformy-wolalabym-nie.html (15.10.2015).
7 Zapowiedź projektu „My, mieszczanie”, http://komuna.warszawa.pl/2015/09/25/mieszczanie-wracaja-pigmalion-w-komunie-warszawa/ (15.10.2015).
8 Por. X. Stańczyk, Miraże nowego mieszczaństwa, „Res Publica Nowa”, http://publica.pl/teksty/miraze-nowego-mieszczanstwa-3041.html (15.10.2015).
9 Por. J. Krakowska, Konformy: Wolałabym nie…, dz.cyt.
Auteur
-
Dorota Mieszek
Uniwersytet Warszawski

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019