Wspólnoty emocjonalne na przykładzie filmu Żmijewskiego Oni. Nieudana próba wzmocnienia tożsamości w celu jej rozbrojenia
p. 285-306
Texte intégral
1Ze względu na różnorodność terminologii przyjmuję, że rdzenny afekt to chwilowe, fizjologiczne pobudzenie (aktywacja) oraz odczucie przyjemności bądź odrzucenia, różniący się od uczucia krótszym czasem występowania, brakiem lub niewielkim komponentem poznawczym oraz nieuświadomieniem lub nieobecnością czynnika, który wywołał reakcję. Część badaczy europejskich wyróżnia oprócz pobudzenia energetycznego i wymiaru przyjemności jeszcze pobudzenie napię ciowe 1. Używa się także drugiego znaczenia afektu jako widocznych, behawioralnych czynników wszelkich zjawisk emocjonalnych, zwłaszcza w starszych publikacjach psychiatrycznych i w naukach biologicznych, jednak będę unikać takiego rozumienia tego terminu, ze względu na chęć uściślenia pojęć 2. Emocje zawsze będą ukierunkowane względem czegoś, kogoś lub siebie (np. własnej myśli) 3, zawierają element poznawczego przetworzenia swoich reakcji i sygnałów płynących z otoczenia. W świetle ustaleń pojęciowych celem poniższego opisu będzie analiza zjawiska wspólnot emocjonalnych zaprezentowanych w filmie Artura Żmijewskiego Oni, będącego rejestracją spotkań czterech grup społeczno-politycznych. Barbara Rosenwein definiuje wspólnotę emocjonalną jako grupę, która afirmuje określone schematy ekspresji emocjonalnej oraz podejście do danych rodzajów emocji 4. Chciałabym zmienić poziom badania z ogólnego (stosunku do emocjonalności w ogóle) na bardziej szczegółowy (treści emocji). Wspólnotą emocjonalną będzie dla mnie grupa, która przejawia podobne postawy wględem tych samych zjawisk i/ lub obiektów. Zasady dotyczące wyrażania emocji są jedynie pochodną bardziej stabilnych w czasie wartości, o które dana grupa walczy, czyli stosunku emocjonalnego do określonych wyznaczników aksjologicznych i sposobu ich operacjonalizacji. Zadaniem postawionym w artykule nie jest odniesienie pracy Żmijewskiego do sytuacji politycznej w Polsce, lecz interpretacja działań artystycznych, polegających na stosowaniu wpływu społecznego, który zmienia zachowania międzygrupowe, indukuje afekty i kształtuje tożsamość jednostek. Ważnym elementem analizy będzie określenie, jaki związek z afektami i identyfikacją grup mają przedmioty, którymi posługują się bohaterowie filmu. Postaram się ustalić, jaki mają stosunek do obiektów, które reprezentują stowarzyszenia, opcje polityczne i instytucje, jakie czynniki przyczyniają się do chronienia i niszczenia rzeczy.
2Aktywność Żmijewskiego można potraktować jako przykład zabiegów wpisanych w nurt sztuki krytycznej, a także z konceptu rzeźby społecznej Josepha Beuysa 5. Biorąc pod uwagę następstwa artystycznego eksperymentu, dokonuję oceny przedstawionych w wideo działań, uwzględniając skuteczność polityczną, społeczną i psychologiczną stosowanych przez Żmijewskiego praktyk. Posłużę się terminologią z zakresu psychologii społecznej (teorie procesów grupowych, rodzajów wiedzy społecznej), w mniejszym stopniu teorią ikonoklazmu Bruno Latoura oraz semantyką historyczną Reinharta Kosellecka (historia pojęć).
3Dwudziestosześciominutowy film Oni (2007) powstał jako rejestracja spotkań, jest jednak realizacją na pograniczu dokumentu i pracy wideo, odautorskiej wizji. Artur Żmijewski zgromadził ochotników do udziału w warsztatach, podczas których mogli wymienić się poglądami. Zgłoszeni stworzyli cztery obozy: Młodzieży Wszechpolskiej, lewicy, środowiska kościelnego i mniejszości żydowskiej. Zadaniem każdej grupy było namalowanie odpowiadającego jej symbolu. Śledząc narrację, odbiorca sam musi domyślić się, jakie polecenie otrzymali uczestnicy. Chronologicznie przedstawiany ciąg wydarzeń przeplata się z krótkimi autoprezentacjami członków grup. Wszechpolska maluje granice państwa z wielkim Szczerbcem wewnątrz, owiniętym serpentyną flagi państwowej, panie z grupy katolickiej fasadę kościoła, przedstawiciele nurtów lewicowych piszą wewnątrz Polski „wolność”, Żydzi umieszczają w tym miejscu hebrajski napis „Polin”, co oznacza zarówno „tu spoczniemy”, jak i Polskę. Członkowie grup otrzymują koszulki ze stworzonymi przez siebie znakami graficznymi, robią sobie konwencjonalne zdjęcia pamiątkowe, a później biorą udział jeszcze w czterech spotkaniach 6. W trakcie warsztatów Żmijewski zleca uczestnikom przekształcanie obrazów innych frakcji wedle własnego uznania. Stojąc pośrodku, tłumaczy: „Jeżeli się komuś coś nie podoba w tej sytuacji, może coś zmienić w dowolny sposób. Przeredagować, przepisać, rozwalić albo dołożyć coś. Nie ma żadnych ograniczeń”. Autoportrety uczestników powstaną nie tylko w formie materialnej, będą też metaforyczne, tworzywem będą interakcje międzyludzkie. Reakcje na zachowania innych, rozmowy, gesty i oddziałania grupowe stanowią główny temat filmu. Konflikt narasta, „poprawianie” przekształca się w dewastację. Członkowie projektu rozcinają innym koszulki, wyrywają sobie z rąk przedmioty, depczą fragmenty prac przeciwników, podpalają rysunki. Zamieszanie kończy się pożarem, który gasi Żmijewski. Uczestnicy proszeni są o opuszczenie galerii.
4Magdalena Ujma w rozmowie z Joanną Zielińską krytykuje film Oni z powodu ukazania Polski w negatywnym świetle oraz nadmiernych odwołań do kontekstu historycznego, który jest niejasny dla zachodniego widza 7. Niepokój o wizerunek Polski wynika prawdopodobnie z odczytania filmu jako metafory narodu polskiego i rozpoznania siebie jako Polki/Polaka. Poczucie przynależności wzbudza uczucia kolektywne: wstydzę się „za Polaków”, jeśli uważam, że narracja filmu Żmijewskiego dobrze reprezentuje polskie społeczeństwo, i twierdzę, że bohaterowie zachowali się niewłaściwie. Odczuwam kolektywny gniew skierowany do autora, jeśli uznam, że obraz Polski przez niego stworzony jest nieadekwatny. Jeżeli utożsamiam się z jedną z grup występujących w filmie, analogicznie, mogę żywić uczucia kolektywne względem niej i jej zachowań („jestem dumna z postępowania lewicy”) lub odrzucić reprezentację jako prawdziwą („to wcale nie jest prawdziwy portret prawicy!”). Wyniki badań z zakresu psychologii społecznej wskazują, że kolektywne poczucie winy, wynikające z niemoralnych uczynków innych członków grupy, jest niższe u osób, których identyfikacja polega na gloryfikacji („należę do grupy, bo jest wyjątkowa i obiektywnie lepsza od innych grup”), wyższe u tych, którzy czują się do grupy przywiązani („należę do grupy z różnych powodów, np. wspólnoty losu i historii, ale uznaję, że moja wspólnota mogła popełniać błędy”) 8. Sprzeczność wynika z postawy względem społeczności. Gloryfikatorzy w sytuacji dysonansu poznawczego odrzucają automatycznie niekorzystne informacje o winach wspólnoty, uznając je za nieprawdziwe, w efekcie odczuwają niższe poczucie winy. Drudzy mają bardziej krytyczne spojrzenie na grupę własną i przetwarzają poznawczo wiadomości negatywne o społeczności.
5Jeśli chodzi wizerunek narodowy, Żmijewski uważa, że Polska ma wiele do zaoferowania na Zachodzie. W wywiadzie przypomina opowiadanie Stanisława Lema, w którym przedstawiciele rozwiniętej cywilizacji leżą na piasku i „wygrzebują” wszelkie, potrzebne do życia produkty 9: ma to być metafora zachodniego konsumeryzmu. Polska, w której „jest jeszcze wiele do zrobienia”, znajduje się w innym miejscu historii i przeciwstawia się konsumpcyjnej bierności. Doświadczenie Polski jest inne, a Zachód zainteresował się sztuką polską, bo jak mówi Żmijewski: „robimy sztukę w sposób czujny, cwany, mądry” 10. Obecność filmu Oni na Dokumenta 12 w Kassel wskazuje, że zachodni widz, jeśli chce, może poszukać informacji, aby zrozumieć kontekst, ale uzmysławia też, że w filmie Oni liczy się jednak coś innego 11. Poza intertekstualnymi odniesieniami historycznymi Oni ilustrują uniwersalne, ogólnoludzkie procesy społeczne: naturalną potrzebę kategoryzacji świata społecznego na „nas” i „ich”, bez względu na to, kto znajduje się po obu stronach. Dwie lub więcej opozycyjnych grup mogą wyznawać różnorodne ideologie, ale mechanizmy rządzące uprzedzeniami i stereotypami są trwałe i pracują niezależnie od „treści” postaw i poglądów.
Zabiegi podwyższające temperaturę emocji międzygrupowych i radykalizujące poglądy
6Ludzie różnią się między sobą rodzajami schematów „porządkujących” odbierane przez nich informacje. Okoliczności są ważnym czynnikiem, zwykle niedocenianym w naszej kulturze, który decyduje o „dostępności schematów”. Aby schemat – „porcja wiedzy społecznej” – był stosowany, czyli aby aktor w swoim zachowaniu się nim kierował, musi zostać zaktywizowany, uruchomiony w pamięci, np. przez zobaczenie egzemplarza danej kategorii schematu (np. widok łysego, umięśnionego mężczyzny może uruchomić schematy: „pseudokibice”, „narodowcy”, „swoi”, „patrioci”, zależnie od tego, jakie schematy wykształciła wcześniej dana osoba, mimo iż sytuacja jest wieloznaczna). Schemat jest aktywny przez krótki czas, wpływa na zachowanie danej osoby, a jednostka nie musi być świadoma jego uruchomienia. Kategorie klasyfikacji, które były w przeszłości wykorzystywane, są bardziej „dostępne”, co oznacza, że prawdopodobieństwo ich stosowania znacznie wzrasta w przyszłości 12. Częste korzystanie z określonej wiedzy jest przyczyną powstania tendencji do interpretacji rzeczywistości w przewidywalny sposób 13. Jest też mechanizmem wpływu sytuacji na zachowanie człowieka, a więc zjawiskiem, do którego ludzie przyznają się niechętnie, gdyż czują, że ogranicza to ich wolną wolę i autonomię. Szczególnym, automatycznie „uruchamianym” rodzajem wiedzy społecznej są stereotypy. Dotyczą grupy lub kategorii ludzi, wyszczególnionych za pomocą zauważalnej cechy, określającej ich społeczną tożsamość14. Składa się na nie określona wiedza lub wyobrażenie, co odróżnia je od uprzedzeń, których najważniejszym elementem jest postawa emocjonalna wobec grupy obcej 15. Dostępność poznawcza stereotypu nie musi być związana z uświadomieniem sobie przez daną osobę posiadanej wiedzy lub oczekiwań, przejawia się natomiast w szybszej kategoryzacji słów, przedmiotów, twarzy i wszelkich innych bodźców w środowisku 16. Wielokrotna aktywizacja stereotypów powoduje ich bezwiedne zastosowanie, w małym stopniu podlegające świadomej kontroli 17. Uruchomienie określonych stereotypów blokuje dostęp do innych metod klasyfikacji 18. Umysł „wybiera” zwykle jedną kategorię, ignorując alternatywne rozwiązania, co oznacza, że skupiamy się często na najbardziej wyrazistej cesze, ignorując pozostałe. Dodatkowo, sytuacje obciążające intelektualnie, nowe, wymagające szybkiej reakcji, a także obciążające emocjonalnie (afekt o zbyt silnym natężeniu energetycznym i napięciowym, przeradzający się w intensywne emocje) zwiększają prawdopodobieństwo stereotypizacji19. Nie bez przyczyny Izabela Kowalczyk zarzuciła Żmijewskiemu, że ukazana przez niego sytuacja jest schematyczna 20. Manipulacja artysty polega na stworzeniu warunków, które zaktywizowały stereotypy przejawiane przez osoby biorące udział w projekcie. Selekcja uczestników za pomocą ogłoszenia wyodrębniła tych, którzy wyraziście podzielają określone stereotypy. Zgromadziła jednostki, które były skłonne poświęcić czas i dokonać wysiłku, aby odpowiedzieć na ogłoszenie i spierać się z adwersarzami. Inni, niechętni konfrontacji, rezygnowali z warsztatów 21. Stosując terminologię psychologiczną, można powiedzieć, że Żmijewski wyodrębnił tych, którzy mają chronicznie dostępne określone stereotypy: częściej dzielą świat społeczny na „prawicę” i „lewicę” lub na „wierzących” i „niewierzących”. Są też zmotywowani do sprzeciwiania się innym i wchodzenia z nimi w spory 22. Różnice indywidualne w częstotliwości stosowania zachowań stereotypowych wynikają z mniejszej lub większej potrzeby domknięcia poznawczego, wytłumaczenia obserwowanych zjawisk w sposób prosty i całkowicie uporządkowany 23. Zjawiska pograniczne i trudne do sklasyfikowania budzą lęk, gdyż zmniejszają poczucie zrozumienia i kontrolowania rzeczywistości. Osoby o bardziej skrajnych sądach, czyli być może ci, którzy znaleźli się na warsztatach, przejawiają większą potrzebę domknięcia poznawczego.
7Stereotypy były aktywizowane za pomocą prostych, zauważalnych cech. Uczestnicy mieli zaprojektować typowy znak-logo własnej grupy 24, chodzili w koszulkach o odmiennych kolorach, ze stworzonymi przez siebie obrazami 25. Interpretacje wyników nadań sugerują, że następstwem trywialnego zabiegu przypadkowego „podziału” jest faworyzacja grupy własnej, nawet jeśli grupą tą są po prostu ludzie w zielonych koszulkach26. Kolory ubrań, które dano osobom biorącym udział w warsztatach, wydają się także mieć znaczenie symboliczne. Młodzieży Wszechpolskiej przydzielono biały, kojarzony z barwą Szczerbca i Orła Białego we współczesnym logo organizacji 27. Negatywną treścią odwołania jest biel jako kolor ugrupowań neonazistowskich i rasistowskich (hasło „biała siła”). Białe były kaptury Ku-Klux-Klanu oraz neonazistowski krzyż celtycki. Mniejszość żydowska otrzymuje koszulki niebieskie, związane z barwami narodowymi Izraela i pasami na tałesie. Religijna lub narodowa konotacja może budzić u odbiorcy odczucia pozytywne lub negatywne. Wiąże się np. z oczekiwanym utworzeniem przez Żydów niepodległego państwa, syjonizmem, specyfiką i odrębnością religijną, ale też współczesną nacjonalistyczną polityką Izraela względem Palestyńczyków. Czerwony, odnoszący się do sztandaru radykalnych republikanów walczących w rewolucji francuskiej, to walka o prawa pracownicze i świadczenia socjalne, a zarazem ograniczenie Polskiej niepodległości oraz totalitarne ZSRR i dawna Chińska Republika Ludowa (obecnie raczej autorytarna). Czerń kobiet-katoliczek jest mniej wyrazista, lecz łączy się z kolorem sutanny noszonej przez kler. Może też wzbudzać nieprzyjemne asocjacje z faszyzmem (Czarne koszule) i niewygodnymi interpretacjami na temat domniemanej współpracy Kościoła rzymsko-katolickiego jako organizacji z Hitlerem, Mussolinim, Paveliciem, Salazarem i Franco. Kolory koszulek, pozornie afirmatywne (kolor sutanny, flaga Młodzieży Wszechpolskiej), odnoszą się także do niekoniecznie pożądanego ekstremum. Pozytywne lub negatywne dane mogą zostać „włożone” jako ich treść, zależnie od stosunku emocjonalnego i posiadanych informacji osób je oglądających.
8Prosty podział powoduje zakrzywienie percepcji: wyolbrzymiane są wszelkie różnice międzygrupowe uważane za niezmienne. Lewicowcom członkowie Młodzieży Wszechpolskiej, jako że byli w innym zespole, wydawali się zapewne bardziej konserwatywni, niż byłoby w przypadku, gdyby wszyscy przynależeli do tej samej grupy. Jawna segregacja uwydatniła różnice między członkami przeciwnych frakcji, ale spowodowała też, że poszczególne osoby utożsamiły się ze swoimi grupami. Uaktywnienie stereotypu wpływa nie tylko na zachowania względem innych, ale też na zachowania w obrębie grupy własnej. Uczestnicy zaczęli realizować autostereotypy, stereotypy dotyczące tożsamości zbiorowej. Odgrywali nieświadomie „własne”, uproszczone role. Wszechpolacy traktują „innych” jako zewnętrzne zagrożenie dla całego kraju. Mówią: „I ta Polska mimo wszystko będzie wielka. Mimo wszystkich przeciwności. Tutaj nam już tęczę pedalską narysowali. Ile razy próbują nas wdeptać w ziemię, my i tak powstaniemy”. Socjaliści jako jedyni palą papierosy, upodabniając się do proletariackich pierwowzorów (z nonszalancją zaciągają się, mówiąc o wolności), wykazują największą, „rewolucyjną” agresję. Co ciekawe, to Żydzi malują tęczę, przecinającą Szczerbiec, nie robią tego osoby deklarujące przynależność do środowisk wolnościowych. Tym samym Żydzi „potwierdzają” także lewicowe inklinacje, budzące niechęć środowisk prawicowych. Susan Sontag w Notatkach o Kampie zestawiała blisko siebie żydowską powagę moralną i homoseksualny estetyzm jako „dwie siły torujące drogę nowoczesnej wrażliwości”. Bardziej bezpośrednim wytłumaczeniem zależności między Żydami i środowiskiem LGBT jest zbliżona sytuacja wszystkich środowisk mniejszościowych pod względem psychologicznym, politycznym, ekonomicznym. Powierzchowny związek Żydów z mniejszościami seksualnymi może być wynikiem podobnych doświadczeń, ale też braku wyboru. Prawica oferuje wartości wykluczające judaizm (antysemityzm, katolicyzm jako jedna z najwyższych wartości). W filmie Oni podziały religijne odzwierciedlają podziały polityczne i obyczajowe. Żydom bliżej do socjalistów i socjaldemokratów, środowisko kościelne współpracuje z Młodzieżą Wszechpolską. Tworzą się dwa obozy.
9Warte odnotowania jest historyczne powiązanie Młodzieży Wszechpolskiej i Kościoła rzymskokatolickiego. Podobna jest relacja lewicy i Żydów, uosobione w aparacie ubecji i stereotypowej żydokomunie. Uderzające są stereotypowe hasła, jakimi uczestnicy określają zarówno siebie, jak i swoich adwersarzy: kobiety ze środowiska kościelnego opowiadają o atrakcyjności mszy i potrzebie poszanowania symboli religijnych („nie wolno deptać krzyża”). Młodzież Wszechpolska pisze „Bóg, Honor, Ojczyzna”, a w dyskusji wewnątrz grupy prowadzi dialog na temat wyboru środków plastycznych w sposób bardzo metaforyczny „I [Polska] będzie taka szara? – Ale przynajmniej jednolita”. Żydzi piszą sztampowe: „Każdy inny, wszyscy równi”. Lewica buduje tożsamość, opierając się na różnicy: odrzucając wszystko to, co oferują Wszechpolacy i środowisko kościelne. Staranie o wyrazistość własnego zespołu prowadzi do przywoływania popularnych sloganów. Ich niefunkcjonalność polega na stosowaniu abstrakcyjnych słów, niemających bezpośrednich desygnatów, łatwo ulegających ideologizacji i zawłaszczeniu przez dowolny sens (np. równość, wolność, siostrzaństwo). Pojęcia podstawowe zwykle mogą oznaczać wiele rzeczy naraz, zdarza się też, że jedno pojęcie zyskuje przeciwne znaczenie, jeżeli zostanie uściślone przez dodanie określenia przymiotnikowego. Chętnie używane w polityce i w filmie Żmijewskiego, mają wiele konotacji, lecz trudno wskazać ich jednoznaczne denotacje. Uczestnicy traktują wartości jako esencjalnie istniejące poza systemem oceny, będące niezależną matrycą-punktem odniesienia. Pewność i stałość wartości wydają się skłaniać członków grup do radykalnych zachowań. W wypowiedziach w filmie można zaobserwować fałszywą naturalizację desygnatów pojęć. Wszechpolacy wyrażają się o ojczyźnie jako wartości wiecznej i uniwersalnej, pomijając to, że współczesne rozumienie ojczyzny i nurt patriotyczny to wytwór kultury XIX-wiecznej. Lewica, wypisując napis „wolność” na swoim plakacie, prawdopodobnie nie ma pojęcia, że termin i związane z nim wartości mają bardzo długą tradycję w historii filozofii politycznej i że, o zgrozo, zostały spopularyzowane przede wszystkim przez liberałów, a nie lewicowców. Abstrakcyjność, brak konkretu i wysoki poziom syntezy zawierający się w używanych pojęciach niesie ze sobą ryzyko utraty performatywu, mocy sprawczej. W filmie Oni lewica mówi o równości i wolności, lecz to ona atakuje inne grupy i sięga po środki najbardziej radykalne (niszczenie, podpalanie, oskarżanie). Młodzież Wszechpolska i Żydzi są dużo bardziej powściągliwi i we wprowadzaniu zmian stosują środki, które umożliwiają porozumienie (WM dba o to, żeby nie zapisać hebrajskiego napisu na Polsce Żydowskiej). Bardzo szybko okazuje się, że tolerancja ma swoją granicę. Działa do momentu, kiedy ktoś akceptuje wyznaczone przez lewicę zasady. Grupa lewicowa przejawia stereotypowy, wyśmiewany zapał do edukacji u podstaw, stawia się w pozycji bardziej oświeconej, „postępowej”, marginalizuje grupę WM, wyznaczając jej poglądom miejsce na „śmietniku historii” 28.
10Oczekiwania względem „innych” powodują, że adwersarze mimowolnie zaczynają realizować skrypty (sekwencje zachowań) zgodne z przewidywaniami, nawet jeśli są one negatywne. Osoba, która wie, że środowisko oczekuje od niej wystąpienia w określonej roli, w pewnych przypadkach zaczyna ją nieświadomie odgrywać. Zjawisko to jest nazywane efektem samospełniającej się przepowiedni i występuje u partnerów interakcji społecznej 29. Sloganowość w opisie własnej grupy dziwi, ale jest jeszcze bardziej wyrazista w odniesieniu do innych. Odbiorcę zaskakuje całkowita ignorancja w odniesieniu do pozostałych środowisk. Informacje dotyczące przeciwników są proste i dotyczą w takim samym stopniu wszystkich adwersarzy. Zjawisko to jest zwane efektem jednorodności grupy obcej 30. Wiadomości na temat „innych” są kodowane jako jedna kategoria, np. Niemcy jako całościowy „twór”, a nie poszczególni przedstawiciele tej nacji. Dlatego „innych” odbieramy jako bardziej jednorodnych, zapamiętujemy też mniej informacji o nich niż o własnej grupie, w której poszczególne osoby są widziane jako indywidua. „Nazizm to narodowy socjalizm, a socjalizm jest po tamtej stronie” – atakują Wszechpolacy, pomijając to, że w systemach totalitarnych językowe konotacje nie pokrywały się z rzeczywistością. Lewica mówi o WM: „Przemoc, nacjonalizm, faszyzujące poglądy inspirowane faszystowską ideologią, powinny być wyrzucone na śmietniku historii i wystawiane w muzeach”, utożsamiając faszyzm z prawicową, patriotyczną 31organizacją. Kobiety skojarzone z Radiem Maryja mówią o szpitalach psychiatrycznych rojących się od kobiet po aborcji (jest w tym wiele przesady i braku znajomości faktów na temat syndromu poaborcyjnego). Prawdopodobieństwo stosowania stereotypu jest większe w dwóch przypadkach: gdy obserwujący dysponuje zbyt dużą lub zbyt małą liczbą informacji 32. Jeśli wie zbyt mało, wypełnia luki w wiedzy mitami zgodnymi z oczekiwaniami. Osoba uprzedzona będzie zmotywowana, aby zdobyć same niekorzystne informacje o obiekcie uprzedzeń i ignorować informacje pozytywne lub też, jeśli „domknie” sąd (ocenę) o osobie lub zjawisku, nie będzie już poszukiwać dalszych wiadomości. W mniejszym stopniu zapamięta też dane, które przeczą jej postawie. Być może uczestnicy warsztatów uważali, że nie mają potrzeby poznawania innych, gdyż już wyrobili sobie zdanie na ich temat.
11Dbałość o efekt stereotypowości doprowadził do tego, że Żmijewski wybrał osoby będące prototypami (typowymi przedstawicielami grup). Środowisko Radia Maryja to wyłącznie kobiety w starszym wieku, członkowie Młodzieży Wszechpolskiej działają w harcerstwie, studiują na uniwersytecie katolickim itp. Lewicowa różnorodność (działacz Komitetu Obrony Robotników, przedstawicielka organizacji Ponton, zajmującej się edukacją seksualną w szkołach, i członkini Młodych Socjalistów) oddaje brak spójności środowisk lewicowych w Polsce.
12Generalizując, w psychologii społecznej zakłada się, że obserwatorzy związani z kręgiem zachodnioeuropejskim w przeciwieństwie np. do kultur azjatyckich nie doceniają czynników sytuacyjnych w relacjach społecznych, przeceniając sprawczość jednostek. Oglądając film Oni, można traktować efekty działań ludzkich wyłącznie jako wynik trwałych, niezmiennych cech. Opisany błąd percepcji jest nazywany podstawowym błędem atrybucji, błędem korespondencji lub atrybucją dyspozycyjną. Przypisywanie innym całkowitej odpowiedzialności za ich zachowania mogło napędzić machinę zdarzeń w trakcie warsztatów, może też spowodować, że widzowie filmu przypiszą uczestnikom jednoznaczne cechy i całkowitą odpowiedzialność za ich zachowanie. Sam Żmijewski prowokująco stwierdza, odpierając zarzuty o manipulacji, że każdy człowiek ma możliwość indywidualnego podejmowania decyzji i nie musi zachowywać się w określony sposób 33. Podstawowy błąd atrybucji pojawia się nawet wtedy, gdy obserwatorzy wiedzą, że osoba obserwowana została nakłoniona lub zmuszona do jakiegoś działania 34. Nieracjonalnie uznają, że jej działanie było związane z jej wolą, co przecież nie zawsze jest prawdą. Gdyby Żmijewski rozpoczął warsztaty od polecenia, by przekształcać gotowe obrazy innych, prawdopodobnie większa część uczestników zrezygnowałaby z udziału w spotkaniach. Zamiast tego zajęcia rozpoczęły się niewinnym zadaniem przedstawienia swoich wizji. Osoby biorące udział w działaniach zaangażowały się, utożsamiły z podejmowanymi czynami, zaczęły myśleć o sobie jako o uczestnikach projektu. Chciały być konsekwentne 35. Dodatkowy wpływ na warsztaty miała heurystyka utopionych kosztów. Polegała na myśleniu, że skoro już włożyło się trud i czas w ponowne przybycie, namalowało własne obrazy, to nie warto rezygnować. Otrzymanie od Żmijewskiego koszulek, miłego prezentu, rodziło potrzebę rewanżu, a więc realizacji polecenia, które dał uczestnikom. Zauważmy, że gdyby osoby biorące udział w projekcie występowały jako niezależne jednostki, nie byłyby tak skłonne do dewastacji. Działanie w grupach doprowadziło do rozmycia odpowiedzialności moralnej. Odpowiedzialna była cała grupa, więc właściwie nikt albo każdy w bardzo małej części. Jednostki działające wspólnie nie tylko czują się mniej odpowiedzialne za działania, które prowadziły razem, często też ich przekonania zyskują na sile i stają się bardziej ekstremalne, niż gdyby wyrażały opinie w pojedynkę. Lewicowcy są w swoim środowisku jeszcze bardziej lewicowi, prawicowcy utwierdzają się w przekonaniach prawicowych. Decyzje podejmowane przez zespoły są bardziej radykalne niż postanowienia podjęte samodzielnie 36. Jak pisze Wojciszke, w niektórych przypadkach powiedzenie „co dwie głowy to nie jedna” nie sprawdza się 37. Radykalność oznacza większą polaryzację odpowiedzi. Jeżeli stanowiska osób w grupie na początku są podobne, tak jak w filmie Oni, silniejsze są zarówno wspólne postanowienia, jak i deklarowane przekonania. Co więcej, rywalizacja grupowa jest w takich przypadkach większa niż indywidualna. W filmie działania przeciwko innym zespołom przynoszą więcej strat niż działania samodzielne. Dzieje się tak być może dlatego, że członkowie grup nawzajem przekonują się co do słuszności swoich opinii, ciągle podając nowe argumenty. Drugą przyczyną jest porównywanie swoich poglądów do poglądów grupy i ich uśrednianie. Jeżeli dana osoba zauważy, że ktoś ma poglądy bardziej radykalne od niej, jest skłonna uradykalnić swoje zdanie, gdyż wydaje jej się, że skoro przynależy do danej wspólnoty, powinna mieć zbliżone do niej przekonania.
13Opisane procesy powodują, że emocje wyrażane przez uczestników warsztatów są wyolbrzymione, a ich działania się radykalizują. Widz może uznać je za nieautentyczne, gdyż takie „wzmocnienie” rzadko spotyka się w codziennym życiu, a żeby wystąpiły, musi zostać spełnione wiele czynników. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że odbiorca uzna płaszczyznę emocjonalną filmu za „niehomologiczną wobec rzeczywistości”. W następstwie widz nie będzie śledził narracji z „zawieszoną niewiarą”, a więc nie będzie traktował go, tak jakby „był prawdziwy”, zdystansuje się, nie zaangażuje emocjonalnie, nie będzie empatyzował z postaciami. Być może jest to przyczyną komentarzy, że film jest stereotypowy, płytki, schematyczny.
Emocje względem obiektów
14W filmie Oni uczestnicy ulegają mocy wizerunków, zaczynają utożsamiać je z desygnatami. Artysta jest traktowany jako szaman, który wywołuje magiczne działanie obrazu 38. W powszechnym mniemaniu sztuką nie powinny być wizerunki, które budzą zakłopotanie czy lęk. Widz czuje, że stało się coś nieodpowiedniego: człowiek przecież powinien się kontrolować. Osoby ulegające wizerunkom są „unieszkodliwiane” etykietkami prostych i głupich. W powyższej analizie można zauważyć ocenianie uczestników jako osób o szczególnych predyspozycjach, wyselekcjonowanych spośród innych, spośród „normalnych”. Zostaje im przyklejona etykietka ekstremistów politycznych, którzy w barbarzyński sposób palą i niszczą. Ikonoklastyczne zachowania zawsze są chęcią dotarcia do „czystej istoty rzeczy” 39. Niszcząca napis „wolność” Młodzież Wszechpolska ratuje w imię wyższej racji świat przed lewicowym nihilizmem, katoliczki przed działaniami złego ducha i bezbożnictwem, lewica przed zamkniętym umysłem i bezrefleksyjnym przywiązaniem do tradycji, powodującym przelew krwi, Żydzi przed ksenofobią i rasizmem. Ikonoklazmowi towarzyszy często uwielbienie dla innych wartości: rozumu i abstrakcyjnych pojęć zamiast obiektów, innych obiektów (zniszczony fetysz zastępowany jest następnym), które „lepiej” realizują postawione im cele. Moc wizerunków łączy się zwykle z siłą boską lub inną, wieczną, absolutną ideą. Jeżeli Boga nie ma, trzeba wziąć wszystko w swoje ręce i zaciekle działać samemu (lewica 40), jeżeli jest i jeśli działa się poniekąd w Jego imieniu (Żydzi, Młodzież Wszechpolska, katoliczki), a Ten milczy i nie reaguje, wierzący czuje się niepewnie, bo nie otrzymuje dokładnych, bezpośrednich wskazówek ani nie obserwuje ingerencji, która zredukowałaby wątpliwości. Katoliczki powołują się na boską sprawiedliwość, która „kiedyś zadziała”, utwierdzają się w przekonaniu, że Stwórca kontroluje wizerunki i karze za niepoprawne wobec nich zachowanie (np. deptanie krzyża). Przekonywanie ma też na celu redukcję wątpliwości i zmniejszenie lęku zrodzonego z poczucia bezsilności w wyniku przekonywania innych, że światopogląd grupy jest słuszny. Przywiązanie do fetyszu to chęć uczynienia wartości przez niego reprezentowanych obiektywnie istniejącymi (wolność, równość, boski porządek, państwo). Fetysze nie istnieją jako „nagie przedstawienia”, zawsze funkcjonują w połączeniu z faktami, wspierającymi ich potęgę lub ją obalającymi 41. Kiedy chłopak z lewicy opowiada o gettach ławkowych w międzywojniu, chce dać do zrozumienia katoliczkom, że fetysz-Szczerbiec jest „zły”, gdyż mówią o tym „fakty”. Podobnie starsza kobieta z lewicy, próbująca edukować Wszechpolaków, czym jest „tolerancja”. Brak tolerancji to fakt wpisany w fetysz-państwo narodowe, faktysz 42.
15Kto z uczestników jest prawdziwym ikonodulem, utożsamiającym znaczone ze znaczonym? Kto nie tylko w momentach silnego ograniczenia zasobów intelektualnych i wzburzenia przyznałby, że jego symbole muszą być czczone i że pozwalają na dostęp do czegoś wyższego? Prawdopodobnie tylko niektóre z katoliczek. Możemy przypuszczać, że wierzą w niezwykłość obrazów dewocyjnych, mających w sobie Boga wcielonego, a i to, być może, nie wszystkie, gdyż część uważa gesty oddawania czci obrazom dewocyjnym raczej za symboliczne i odnoszące się do Boga, a nie do obrazu. W większości wypadków niszczenie cudzych wizerunków nie jest związane z wiarą w ich potęgę, ale jest strategią polityczną, która przez eliminację obrazów tworzonych przez przeciwników ma zmniejszyć siłę oddziaływania „złych” poglądów. A o tym, że widzialność i częstotliwość pokazywania ma wpływ na siłę oddziaływania społecznego i politycznego, wiedziały doskonale władze totalitarne, wiedzą też partie polityczne w systemach demokratycznych i twórcy reklam. Efekty ich oddziaływania pokazują, że wiara w siłę obrazu przynosi sukces empiryczny 43i nie jest aż tak naiwna. W umownej typologii Latoura uczestnicy warsztatów Żmijewskiego to przede wszystkim ikonoklaści nazwani przez niego „C” 44. Nie są przeciwnikami symboli, dążą jedynie do zniszczenia obrazów swoich przeciwników. Destrukcja symboli oponentów jest środkiem do tego, by zrobić im na złość, by symbolicznie ich zranić. Uszkodzenie symbolu przeciwnika to ograniczenie jego siły w sensie dosłownym (musi włożyć wysiłek w odbudowę znaków wizualnych i opanowanie emocjonalne) i metaforycznym (im mniejsza widzialność, tym mniejsze wpływy polityczne).
Żmijewskiego apologia awantury
16Artur Żmijewski jest zwolennikiem sztuki zaangażowanej społecznie i politycznie, czego wyraz dał w szeroko komentowanym manifeście Stosowane sztuki społeczne (2007), opublikowanym w piśmie „Krytyka Polityczna”, którego artysta jest redaktorem artystycznym 45.
„Co zrobić, by uczestnicy sporu nie wyszli utwierdzeni tylko we własnych, „jedynie słusznych przekonaniach? Jakie można dać ludziom do rąk narzędzia politycznej ekspresji, inne niż strajk, karta do głosowania i transparent na demonstrację?” 46
17– zastanawia się Żmijewski. Jego odpowiedzią są działania artystyczne, także film Oni. Zdaniem Macieja Gduli praca artysty umożliwiła uczestnikom warsztatów „radykalne zerwanie” oraz świadomą zmianę tożsamości, gdyż zdają sobie sprawę, że ich identyfikacja została im narzucona z zewnątrz, a jej naturalizacja jest iluzją 47.
18Jak słusznie zauważa Marta Pustoła we wstępie do Dzielenia postrzegalnego Rancière’a, Żmijewski w swoim manifeście krytykuje techniki sztuki, które izolują się od rzeczywistego świata, i proponuje działania zaangażowane politycznie, jednak w swoich praktykach zdaje się uwzględniać tylko aktywności radykalne 48. Widz oglądający agresję, ból, sytuacje trudne przeżywa silne emocje. Jeśli w jego reakcji pojawia się śmiech, jest to śmiech nerwowy, połączony z zażenowaniem. Żmijewski w manifeście 49nie porusza istotnej kwestii technik subwersywnych: delikatniejszych, przewrotnych, wykorzystujących emocje pozytywne, ośmieszających 50. Te metody w mniejszym stopniu wydają się podatne na komercjalizację. Subtelne działanie jest mniej skuteczne doraźnie, ale prawdopodobnie bardziej efektywne w dłuższej perspektywie. Jawne programowanie widza, którego ten jest świadomy cały czas, utrudnia mu koncentrację na treści i powoduje w nim opór. Problematyczne są zwłaszcza silne negatywne emocje publiczności. Badania dotyczące reklam pokazały, że zbyt duży strach odczuwany przez widza nie sprzyja ani uleganiu przekazowi (np. zmiana postaw, czyli „polityczna skuteczność”, na której Żmijewskiemu zależy), ani jego odbiorowi 51. Ludzie są bardziej skłonni dokończyć oglądanie prezentowanego filmu i poddać się jego przekazowi, jeśli natężenie strachu jest umiarkowane. Silny i słaby strach wywołuje niewielką zmianę postaw, przy czym silny strach motywuje do podważania wiarygodności przekazu, nastawienie sceptyczne, unikanie („wychodzę z galerii”, „odwracam wzrok”). Uczestnicy warsztatów podważali wiarygodność filmu, podkreślając, że autor „manipulował nimi”, jego narracja była tendencyjna i wybiórcza 52. Silna tożsamość pozostała wzmocniona, negatywne postawy względem innych grup pogłębione, podziały społeczne nie zostały rozbrojone i przepracowane. Uczestnicy warsztatów prawdopodobnie mają gorsze zdanie o innych grupach niż przed spotkaniami. Czują się niekomfortowo, dlatego że pozwolili sobie na „utratę kontroli”. Chcieliby usprawiedliwić swoje zachowanie. Zrzucają winę na „nienormalnych” przeciwników i na artystę. Żmijewski ma opinię oszołoma lub demagoga, co jest z pewnością reakcją obronną i chęcią zdyskredytowania jego działań. Część kobiet ze środowiska kościelnego rezygnuje z warsztatów, gdyż nie akceptuje „skakania sobie do gardeł”, w prasie ocenia się zmuszenie Józefa Tarnawy do ponownego wytatuowania sobie numeru obozowego jako skrajnie nieetyczne 53. Jeśli bierzemy pod uwagę kategorie skuteczności, należy zastanowić się, czy bardzo silne działania, wywołujące skrajne emocje, są w stanie odnieść skutek polityczny.
19Maciej Gdula ocenia „wyżycie” się uczestników warsztatów jako optymistyczne katharsis 54. Blokowanie ekspresji emocji o znaku negatywnym (lęk, złość) może prowadzić do zachowań destrukcyjnych, jednak metodą na zaradzenie negatywnym skutkom emocji powinno być poznawcze przepracowanie swoich odczuć i złożone techniki psychoterapeutyczne. Popularna od czasów Arystotelesa metoda uwolnienia się od intensywnych emocji poprzez ich ponowne, bezpośrednie przeżywanie okazuje się w badaniach empirycznych zwodnicza: im częściej ktoś „wyładowuje się”, wyrażając gniew, tym częściej go później odczuwa, zwłaszcza jeśli jest to proste powtórzenie, bez zaangażowania intelektualnego. Badania empiryczne, wielokrotnie powtórzone, zdają się sugerować, że wyrażanie agresji nie redukuje jej u danej jednostki w przyszłości, ale wręcz przeciwnie – wzmaga ją. Osoby, które miały okazję zachowywać się agresywnie wobec antagonistów, mają o nich w przyszłości gorsze zdanie. Nie robią tego celowo, jest to efekt uboczny złego samopoczucia wywołanego niewłaściwym zachowaniem. Człowiek, deprecjonując przeciwnika, znajduje usprawiedliwienie dla swoich czynów55. Choć agresja powoduje chwilowy spadek napięcia fizjologicznego (m.in. ciśnienia krwi), poziom zachowań agresywnych w przyszłości nie maleje, zarówno wobec konkretnej ofiary, jak i innych ludzi 56. Oglądanie przemocy powoduje przynajmniej krótkotrwały wzrost agresywności, niezależnie od wieku obserwatora, a udział w agresywnych ćwiczeniach fizycznych i grach zwykle także nasila agresję 57.
20Opisane powyżej zabiegi Artura Żmijewskiego doprowadziły do zwiększenia pobudzenia napięciowego uczestników warsztatów, będącego składnikiem afektu. W efekcie zmniejszyły się zasoby poznawcze przedstawionych osób (każdy zna uczucie, kiedy pod wpływem silnego gniewu „nie myśli”), uniemożliwiając przepracowanie intelektualne kolejnych informacji. Wspólnoty emocjonalne zmieniły się we wspólnoty afektywne. Stereotypy, wybiórcza wiedza, którą kierowali się członkowie grup, zastąpiły uprzedzenia, w których dominuje komponent irracjonalny, afektywny. Afekt radykalizuje zachowanie, czyniąc je być może bardziej spektakularnym (akty agresji), ale powierzchownym (brak autocenzury). Pytanie, które należy sobie zadać, dotyczy konwencji prawdziwości – czy zachowania wysoce afektywne wyrażają „prawdziwe” informacje o jednostce i grupach, czy wręcz odwrotnie. Można także uznać, że alternatywa jest fałszywa, zachowanie jednostek w grupach zależy od czynników sytuacyjnych, a indukcja silnego afektu nasila określone zachowania, w skrajnych sytuacjach może doprowadzić do zachowań odwrotnych od typowych dla danej osoby. Ze względu na szeroko opisane konsekwencje psychologiczne, społeczne i polityczne, w przypadku filmu Oni sugeruję, że socjotechniczne zabiegi Żmijewskiego okazały się nieskuteczne, gdyż artysta nie osiągnął postawionego celu: wzmocnienie tożsamości nie doprowadziło do jej rozbicia i osłabienia, uprzedzenia pogłębiły się, a prawdopodobieństwo zachowań radykalnych wobec przedstawicieli innych grup wzrosło 58.
Notes de bas de page
1 E. Goryńska, Umiejscowienie nastroju wśród zjawisk afektywnych, w: Nastrój. Modele, geneza, funkcje, red. E. Goryńska, M. Ledzińska, M. Zajenkowski, Warszawa 2011, s. 17.
2 Zob. np. A. Bilikiewicz, W. Strzyżewski: Psychiatria: podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1992, s. 71.
3 J.A. Russell, L. Feldman Barrett, Core Affect, Prototypical Emotional Episodes, and Things Called Emotion: Dissecting the Elephant, „Journal of Social Psychology” 1999, no. 76, s. 805–819.
4 B. Rosenwein, Wspólnoty emocjonalne we wczesnym średniowieczu (wprowadzenie), w: Afektywne historie i polityki pamięci, red. E. Wichrowska, A. Szczepan-Wojnarska, R. Sendyka, R. Nycz, Warszawa 2015, s. 165.
5 I. Small, Site and Sociality: Joseph Beuys and the Relicts of Modern Sculpture, „Yale University Art Gallery Bulletin”, temat numeru State of Art: Contemporary Sculpture, 2009, s. 87.
6 Podział na cztery spotkania jest uproszczeniem, które ma uspójniać narrację i sprawić, aby była bardziej czytelna. Żmijewski deklarował, że grupy spotykały się wiele razy w ciągu kilku miesięcy, Wiktoria Kozioł, informacja osobista, Warszawa 16.09.2012.
7 M. Ujma, J. Zielińska, Bariera sensu. Exgirls rozmawiają o Documenta 12, „Obieg”, 12.09.2007, http://www.obieg.pl/rozmowy/1495 (28.09.2015).
8 S. Roccas, Y. Klar, I. Liviatan, The Paradox of Group-based Guilt: Modes of National Identification, Conflict Vehemence, and Reactions to the In-group’s Moral Violations, „Journal of Personality and Social Psychology” 2006, no. 91, s. 698–711.
9 A. Żmijewski, W sposób czujny, cwany, mądry, rozmowę przeprowadził P. Kosiewski; Artur Żmijewski. Przewodnik Krytyki Politycznej, red. M. Konarzewska, Warszawa 2011 („Przewodniki Krytyki Politycznej”, t. XXVI), s. 18.
10 Tamże.
11 O coraz większej popularności sztuki polskiej w innych krajach po 2000 roku pisze A. Mazur, Co właściwie sprawia, że sztuka współczesna jest tak odmienna, tak pociągająca?, w: Nowe zjawiska w sztuce polskiej po 2000, red. G. Borkowski, A. Mazur, M. Branicka, Warszawa 2007, s. 14–15. Zdaniem autora jest to spowodowane powrotem do tematów uniwersalnych i częściowego odejścia od tematyki postkomunistycznej.
12 M. Bukowski, M. Drogosz, Stereotypy i poznanie: poznawcze podstawy funkcjonowania stereotypów, w: Społeczne ścieżki poznania, red. M. Kossowska, M. Śmieja, S. Śpiewak, Gdańsk 2005, s. 15.
13 Tamże.
14 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2002 („Wykłady z psychologii”, 8), s. 68.
15 M. Bukowski, M. Drogosz, Stereotypy i poznanie…, dz. cyt., s. 18. Uprzedzenia, komponenty emocjonalne stereotypów (także emocje pozytywne) są stałym elementem tego typu schematów, ich znak i nasilenie wpływa na strukturę zdobywanej i posiadanej wiedzy oraz na odczuwanie emocji względem obiektu/grupy, której stereotyp dotyczy.
16 E.T. Higgins, Knowledge Accessibility and Activation: Subjectivity and Suffering from Unconscious Sources, w: Unintended Thoughts: Limits od Awareness, Intention and Control, ed. J.S. Uleman, J.A. Bargh, New York 1989, s. 75–123.
17 M. Bukowski, M. Drogosz, Stereotypy i poznanie…, dz.cyt., s. 22.
18 Tamże.
19 Tamże.
20 I. Kowalczyk, blog Izy Kowalczyk o sztuce i kulturze popularnej strasznasztuka2, Żmijewski z gaśnicą na Documentach w Kassel, 26.06.2007, http://strasznasztuka.blox.pl/2007/06/Zmijewski-z-gasnica-na-Documentach-w-Kassel.html (30.09.2015).
21 Zwykle osoby, które krytykowały agresywność sytuacji stworzonej przez Żmijewskiego, wycofywały się z projektu w czasie jego trwania. Artysta nie udostępnił tej informacji, nie jest ona widoczna w filmie. Wiadomości pochodzą od uczestnika projektu; Rozmowa z B.J., informacja osobista, Warszawa, 2.07.2012. Inicjały uczestnika/ uczestniczki projektu ze względu na jego chęć pozostania anonimowym/anonimową, zostały zmienione.
22 Uwidocznia się to w scenie, w której jedna z kobiet ze środowisk lewicowych waha się, czy Socjaliści powinni wyciąć Szczerbiec z planszy Wszechpolaków. Mówi: „[…] to takie drastyczne bardzo działanie?”. Odpowiada jej bardziej zaangażowana w „przekształcanie” kobieta: „No ale generalnie to takie totalitarne organizacje powinny być zakazane prawnie”. Znamienne, że pierwsza osoba zrezygnuje z warsztatów, druga zostanie do końca i będzie jedną z najbardziej agresywnych jednostek.
23 M. Bukowski, M. Drogosz, Stereotypy i poznanie…, dz.cyt., s. 27.
24 Osoba, podpisująca się imieniem Marcin, w komentarzu pod wpisem I. Kowalczyk, napisała: „Po 10 naszych różnych pomysłach, które odbiegały od stereotypu «naziola-kibola», kręcił głową, aż kazał nam namalować Szczerbiec. Na tym koniec”, http://strasznasztuka.blox.pl/2007/06/Zmijewski-z-gasnica-na-Documentach-w-Kassel.html (30.09.2015). Komentarz sugeruje, że Żmijewski musiał się zgodzić na pomysły uczestników i eliminował te, które mu się nie podobały.
25 Efekt nazywany jest minimalną sytuacją grupową; H. Tajfel, Social Stereotypes and Social Groups, w: Intergroup Behavior, ed. J.C. Turner, H. Giles, Chicago 1981.
26 Tamże. Dzięki stereotypom łatwiej jest przewidywać zachowania innych, przyczyniają się one także do faworyzowania grupy własnej. Być może są przystosowawczym efektem ewolucji.
27 Strona internetowa Młodzieży Wszechpolskiej, http://mw.org.pl/ (15.05.2013); Szczerbiec na noszonych w międzywojniu przypinkach miał kolor szary: R. Dobrowolski, strona internetowa endecja.pl, http://endecja.pl/leksykon/definicja/2 (27.09.2015).
28 Cytując sformułowanie jednego z uczestników warsztatów, przedstawiciela lewicy, zob.: https://www.youtube.com/watch?v=YoEkWhuh6a4 (20.05.2016).
29 W przypadku, gdy oczekiwania są negatywne, zjawisko jest zwane zagrożeniem stereotypem , przyczynia się m.in. do niższych osiągnięć grupy, której przypomina się o negatywnych stereotypach. Blondynki gorzej wypadają w testach matematycznych, jeśli przed testem opowie im się o niższej inteligencji jasnowłosych kobiet, zob. D. Drążkowski, Interwencje redukujące zagrożenia stereotypem w środowisku edukacyjnym, „Edukacja”, 2013, nr 3, s. 38–53.
30 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi…, dz.cyt., s. 73.
31 Czy Młodzież Wszechpolska to organizacja patriotyczna czy nacjonalistyczna, to kwestia interpretacji politologicznych. Jednak nawet nacjonalizmu, rozumianego jako faworyzowanie wartości narodu jako nadrzędnej, nie można utożsamiać z faszyzmem. Por. U. Jakubowska, Ekstremizm polityczny, Gdańsk 2005, s. 14.
32 M. Bukowski, M. Drogosz, Stereotypy i poznanie…, dz.cyt., s. 25.
33 W. Kozioł, rozmowa z A. Żmijewskim, informacja osobista, 16.09.2012.
34 W badaniu, w którym student czytał wypracowanie oceniające działania Fidela Castro, nawet widzowie, którym powiedziano, że tekst napisał ktoś inny, a student był zmuszony, aby je przeczytać, uważali, że poglądy czytającego są zgodne z treścią wypracowania. Błąd atrybucji jest typowy dla indywidualistycznych kultur zachodnich, nie są na niego podatni członkowie kultur kolektywistycznych, np. Hindusi i Chińczycy; zob. Y. Miyamoto, S. Kitayama, Cultural Variation in Correspondence Bias: The Critical Role of Attitude Diagnosticity of Socially Constrained Behavior, „Journal of Personality and Social Psychology” 2002, no. 83, s. 1239–1248.
35 Taka technika wpływu społecznego nazywana jest „stopą w drzwiach” – najpierw człowiek spełnia małą prośbę, a nim się obejrzy, spełnia prośbę większą. Nie ma znaczenia, czy autor przedstawienia zastosował technikę wpływu świadomie czy nie, zadziałało. Potrzeba myślenia o sobie jako o osobie konsekwentnej oddziaływała dalej – skoro już dorysowałem coś na tablicy przeciwnika, mogę też wyciąć i spalić, zwłaszcza że adwersarz nie pozostaje mi dłużny.
36 Efekt nazwano polaryzacją grupową; zob. np. metaanalizę D.J. Isenberga: tegoż, Group Polarization: A Critical Review and Meta-analysis, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, no. 50, s. 1141–1151.
37 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi…, dz. cyt., s. 399.
38 D. Freedberg, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, tłum. E. Klekot, Kraków 2005, s. 49.
39 O cesze ikonoklazmu jako pragnieniu dotarcia do pierwotnej prostoty i bezpośredniości pisze M.P. Markowski: tegoż, Prolog. Ikony i idole, w: M.P. Markowski, Pragnienie obecności. Filozofie reprezentacji od Platona do Kartezjusza, Gdańsk 1999, s. 18.
40 Wydaje się, że Młoda Socjalistka jest osobą wierzącą, ma na szyi zawieszony złoty krzyżyk. W stwierdzeniu, że „Boga nie ma”, chodzi raczej o przekonanie, że nie ingeruje on w ludzką rzeczywistość i symbole ludzkie nie są dla niego istotne, więc człowiek jest sam odpowiedzialny za kreowanie wizerunków i do tego uprawomocniony.
41 B. Latour, A Few Steps Towards the Antropology of the Iconoclastic Gesture, „Science in Context” 1998, vol. 10, no. 1, s. 2–6.
42 Tamże.
43 Czyli możliwe do zbadania za pomocą modeli eksperymentalnych, w których działanie reklamy jest przekładane na ilościowy i możliwy do mierzenia wykładnik, w tym wypadku zależność między czasem emisji w środkach masowego przekazu a ilością zakupionych przez konsumentów produktów, zob. D. Doliński, Psychologia Reklamy, Gdańsk 2003.
44 Opis ikonoklastów typu „C”: B. Latour, What is Iconoclash? Or Is There a Beyond the Image Wars?, w: Iconoclash: Beyond the Image-Wars in Science, Religion and Art, ed. B. Latour, ex. cat. Zentrum fur Kunst und Medientechnologie, cur. P. Galison, D. Gamboni, J.L. Koerner, B. Latour, A. Lowe, H.U. Obrist, P. Weibel, Karlsruhe 2002, s. 28–29.
45 A. Żmijewski, Stosowane sztuki społeczne, „Krytyka Polityczna” 2007, nr 11–12, s. 14–24.
46 Cyt. za: A. Żmijewski, W sposób czujny, cwany…, s. 24.
47 M. Gdula, Dwie sztuki krytyczne, w: Żmijewski. Przewodnik…, s. 33.
48 M. Pustoła, Nie zakochuj się we władzy, w: J. Rancière, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, tłum. J. Sowa, M. Kropiwnicki, Kraków 2007, s. 10–12.
49 A. Żmijewski, Stosowane sztuki…, tamże.
50 Szerzej o subtelnych metodach krytycznych pisze I. Rogoff, Looking Away: Participations in Visual Culture, w: After Criticism. New Responses to Art and Performance, ed. G. Butt, Boston 2005, s. 118–120.
51 H. Leventhal, Findings and Theory in the Study of Fear Communications, „Advances in Experimental Social Psychology” 1970, no. 5, s. 119–186. Opis teorii w akapicie pochodzi z tego źrodła.
52 Żmijewski wspominał, że kobiety z Akcji Katolickiej na spotkaniu poświęconym filmowi Oni twierdziły, że „film jest nieprawdziwy”. Jego zdaniem wynikało to stąd, że artysta pokazał w nim fragmenty, które dla katoliczek były nieistotne, jednak negatywne emocje z pewnością przyczyniły się do podważania wiarygodności przekazu, zob. też rozmowę w blogu I. Kowalczyk: tejże, Żmijewski z gaśnicą na Documentach w Kassel, blog strasznasztuka2 (26.06.2007), http://strasznasztuka.blox.pl/2007/06/Zmijewski-z-gasnica-na-Documentach-w-Kassel.html (26.09.2015).
53 P. Leszkowicz, Czy Twój umysł jest pełen dobroci?, „Obieg” 18.07.2006, http://www.obieg.pl/teksty/5766 (29.09.2015).
54 M. Gdula, tamże.
55 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi…, dz. cyt., s. 369–370.
56 Tamże.
57 Tamże.
58 Artykuł powstał dzięki imiennemu stypendium naukowemu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (Program Mistrz Nr 1.3./2015, projekt „From the Material to the Immaterial Medium. Changes in Art in the Second Half of the 20th century and the Discourse of Art History”).
Auteur
-
Wiktoria Kozioł
Uniwersytet Jagielloński

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019