Wspólnoty emocjonalne. W stronę interpretacji relacyjnej 1
p. 245-271
Texte intégral
1Jednym z istotniejszych pożytków płynących ze studiów afektywnych jest dowartościowanie relacyjności. To, co sytuuje się „między”, „wobec”, „obok”, i co pobudza dynamikę poruszeń, wyznacza zarazem kierunek prowadzonych badań. Afekt, choć aspołeczny, nie jest prespołeczny, cyrkuluje „na styku ciał” (Massumi 2), dynamicznie kształtuje relacje między jednostkami i grupami (np. Reddy, Stearnsowie, Leavitt, Leys 3), podlega transmisjom (Brennan 4), a także funkcjonuje między ludzkim i nie-ludzkim (np. Gibson, Johnson 5). Jednostkowe intensywności znajdują wydźwięk w szerszych, społecznych ramach oddziaływania „ekonomii afektu” (Ahmed 6) oraz we współwystępujących lub antagonizujących wspólnotach emocjonalnych i afektywnych (Rosenwein, Gandhi 7). Interakcje i pobudzenia wywierają natomiast wpływ na równoprawne, sprawcze aktanty, czyli triadę twórcy-odbiorcy-dzieła (Nader 8), co ma oddźwięk w synestetycznej percepcji i recepcji. Afektywne związki zachodzą zresztą nie tylko między materialnymi bytami, ale też pojęciami (Bal 9), formami ekspresji (Berlant, Armstrong, Bennett 10) czy dziedzinami i dyscyplinami (Gregg 11). U podstaw tak zakrojonych badań leży kwestia komplementarności funkcjonowania binaryzowanych dotychczas aparatów i mediów poznawczych (np. Damasio 12). Okazuje się zatem, że zwrot afektywny nie jest zwrotem ku afektowi jako trudnej do zbadania, abstrakcyjnej kategorii, lecz jest zwracaniem się ku źródłom i przekaźnikom tego, co porusza, a więc współobecnym i namacalnym jednostkom i zbiorowościom, zjawiskom natury i obiektom kultury, obrazom i narracjom. Oczywiście nie można powiedzieć, że te napięcia i relacje nie bywały niegdyś przedmiotem namysłu, jednak z pewnością często je marginalizowano, określając zbiorczo mianem „kontekstu”.
2Chcę upomnieć się właśnie o to, co pozornie kontekstowe. Czy możliwe jest efektywne połączenie nieodłącznych, a nie, jak zwykło się przyjmować, rozłącznych narracji „emocjonalnych” i „intelektualnych”? Szukając inspiracji w istniejących koncepcjach, podejmuję wstępną próbę obnażenia słabych stron, uproszczeń i generalizacji tradycyjnych teorii interpretacji stwierdzających przede wszystkim erudycyjno-kompetencyjny sposób recepcji. Postuluję istnienie kilku faz czy etapów odbioru wykraczających poza „czysto” intelektualne procedury, lecz z nimi nieantagonizujących, a także przekonuję o szerszym, również pozaestetycznym wymiarze takiego modelu. Ważny jest dla mnie relacyjny charakter procesów poznawczych, które – jak postaram się udowodnić – zależą wprost od wspólnot emocjonalnych.
Historie równoległe?
3Barbara Rosenwein, uzasadniając zróżnicowanie historycznych wspólnot emocjonalnych, przytomnie zauważa, że zgodnie z zasadą kontroli emocji i „zarządzania sercami” „to, co ludzie myślą o uczuciach, będą też czuli” 13. W konsekwencji „historia intelektualna staje się kluczem do zrozumienia historii uczuć, nie zaś jej przeciwieństwem” 14. Powstaje pytanie, czy do pomyślenia jest analogiczna metoda w odbiorze literatury i sztuki: ponadczy podtekstowe/podobrazowe rejestrowanie tego, co w przeszłości kształtowało postawy i determinowało wybory? Wydaje się – zgodnie z transmisyjno-wrażeniową logiką – że do pewnego stopnia jest to nie tylko możliwe, lecz także efektywne, gdyż ludzkie oceny norm emocjonalnych determinują sposoby odczuwania, ale też opisy procesów poznania, interpretacji i doświadczenia.
4Można zresztą dostrzec paralele między historycznymi zmianami dominujących języków opisu interpretacji i sposobami ujmowania tego, co emocjonalne. W tradycyjnych systemach uznawano emocje za nietożsame z rozumem siły uwięzione w ludzkim ciele, co według Rosenwein wynikało z logiki „hydraulicznego” modelu, zgodnie z którym „emocje są niczym potężne płyny zamknięte w ciele człowieka, falujące i spieniające się, gotowe do wydostania się na zewnątrz”, a „korzenie tego modelu wywodzą się w dużym stopniu ze średniowiecznej medycznej koncepcji humorów” 15. Hydrauliczna metaforyka oraz irracjonalny charakter emocji były coraz intensywniej negowane od lat 60. XX wieku, gdy kognitywiści wyróżnili grupy determinowanych biologicznie emocji podstawowych, uznając, że pełnią one integralną funkcję w procesach percepcji i oceny. Konstruktywiści natomiast dostrzegali kulturową zmienność norm odczuwania i bezpośrednią zależność kształtowania emocji od języka, praktyk kulturowych, oczekiwań i przekonań, w konsekwencji stwierdzając złożony, społeczny charakter tego, co emocjonalne.
5Z zastaną metodą opisu cyrkulowania emocji korespondowały „hydrauliczne” modele poznawczego oscylowania między powierzchnią i głębią oraz zewnętrzem i wnętrzem danego komunikatu, odczytywania czy rozszyfrowywania zakodowanych „na dnie” lub zdeponowanych „w środku” przekazu sensów, zasadniczo tożsame dla ujęć „nowokrytycznych”, fenomenologicznych, hermeneutycznych i strukturalistycznych. W tym układzie dzieło rozumiane jest jako twór „autonomiczny, zamknięty (strukturalnie zintegrowany) i skończony (semantycznie spójny i określony)” 16. Aż nadto upraszczając, lektura jawi się jako akt mediowania między tym, co jawne i odkryte, a tym, co schowane czy ukryte, jako sprawdzian kompetencyjny z biegłości i przenikliwości rozwiązywania zagadek tekstowych, któremu sprostać może „modelowy” czytelnik (Eco 17). Znaczenie „powierzchniowe” jest więc przesłoną dla zdeponowanego w dziele, „immanentnego” sensu, czy jak u Ricœura – „poziomy znaczeniowe” zawarte są w „znaczeniu dosłownym” odszyfrowywanym dzięki pracy myślowej 18.
6W opozycji do tych modeli lokuje się poststrukturalistyczna koncepcja dzieła jako procesualnego, zmiennego, podatnego na oddziaływanie odbiorcy splotu, tkaniny (Barthes), patchworku czy pajęczyny (N.K. Miller), rozrastającej się i łączliwej hybrydycznej konstrukcji (Deleuze). Choć stanowiska poszczególnych badaczy poststrukturalizmu są różne, znacznie generalizując, można stwierdzić, że odrzucona zostaje dialektyka powierzchni i głębi dzieła, a znaczenie jest relacyjną cechą wypracowywaną, uzgadnianą, nanoszoną czy przemocą narzucaną w silnie ukontekstowionym akcie interpretacji. Lektura opiera się na inwencji znaczeniotwórczej samego odbiorcy (J.H. Miller) lub na kontekstowym użyciu tekstu (Rorty), jest odbiorczym eksperymentem (Deleuze), polem panowania polityki i władzy (Rancière) czy uzgadnianym wspólnotowo konstruowaniem sensu (Fish).
7Według Marka Johnsona konsekwentnie podtrzymywana dychotomia poznawczego/emocjonalnego w teorii nowoczesnej „doprowadziła w końcu do wykluczenia emocji i odczucia z uprzywilejowanej domeny znaczenia poznawczego i z opisowych użyć języka, tym samym zwalniając filozofów z konieczności dostarczenia opisu uczucia w ramach ich teorii znaczenia” 19. Ponowoczesne rozpoznania nie przełamały tego impasu, praca lektury zwykle miała bowiem polegać na intelektualno-praktycznym używaniu tekstu – zawsze przy wykorzystaniu określonych kompetencji i w konkretnym kontekście. Jednak chodziło przede wszystkim o usytuowanie czytelnika/widza rozpatrywane z perspektywy historycznej, instytucjonalnej, politycznej, klasowej czy genderowej, niekoniecznie przez pryzmat nadawczo-odbiorczych wrażliwości, pobudzeń, wrażeń i emocji.
Doświadczenie lektury
8Jedną z prób przekroczenia konkurencyjnych teorii odbioru jest koncepcja Ryszarda Nycza przekonującego, że dzieła są „współkonstytuowane znaczeniowo przez pracę interpretacji i doświadczenie lektury”, a w efekcie projektują i „eksperymentalnie testują ramy, na które same są odpowiedzią” 20. Akt poznawczy, lektura sama w sobie, jest nie tylko intelektualnym, ale także „intensywnym” i „afektywnym” doświadczeniem, bez którego nie mogłoby dochodzić do otwarcia na inność tekstu i w konsekwencji do jego zrozumienia 21. Proces odbioru składa się z trzech istotnych faz: „przedinterpretacyjnej”, która jest doświadczeniem rozumienia wykraczającym poza intelektualne przypisywanie znaczeń, co jest możliwe dzięki „osadzeniu wypowiedzi w kontekście podzielanych przez wspólnotę afektywno-doznaniowych doświadczeń”. Chodzi tu o spontaniczność i szybkość rozumienia „ramowego”, bez specyfikacji poszczególnych znaczeń 22. Dopiero niemożność identyfikacji, wrażenie obcości, niezrozumiałości czy niejasności prowokuje do podjęcia czynności interpretacyjnych, które – w przypadku powodzenia – prowadzą do „poszerzenia świata własnego dyskursu w rezultacie przyswojenia (rozszyfrowania, przełożenia) dotąd niezrozumiałego” 23. Dopełnieniem tych procesów jest doświadczenie czytania pojmowane jako „uwewnętrznienie” dzieła i jego rozumienia, uczynienie z niego jednocześnie „instrumentu i medium poznania”. Teoria ta warta jest uwagi, choćby ze względu na otwarcie na perspektywę doznaniową oraz niejednowymiarowe pojmowanie dynamicznych zależności między odruchami, odczuciami, dążeniami, kompetencjami i uwikłaniami jednostki w akcie odbioru.
9Koncepcja Nycza uświadamia redukcjonistyczny charakter wielu modeli poznania intelektualnego, co mogłoby natomiast stanowić pretekst do zradykalizowania stanowiska i postulowania trybu lektury afektywnej. Czym miałaby ona być? Termin nie jest jednoznaczny, gdyż dałoby się nim zapewne określać zarówno przedintelektualne fazy percepcji, jak i akty interpretacji wykorzystujące metody studiów afektywnych, a także lekturę tekstów kultury określanych jako „afektywne” z powodu sposobu ich organizacji, tematyki, cech formalnych czy wywoływanych przez nie „efektów obcości”. Jednak podobne sposoby rozumienia nie są wystarczające. W istocie chodzi bowiem o przekroczenie dualizmu afektu/intelektu i zaproponowanie takiego trybu interpretacji tekstów i zjawisk, który w równej mierze uwzględniałby pełnoprawne i niemożliwe do oddzielenia komponenty ludzkiego poznania współkonstytuujące powstanie każdego znaczenia. Dlatego z tej perspektywy „interpretacja afektywna” wydaje się zbyt wąskim pojęciem.
Analizowanie analiz
10Z wielu względów trafniejszy jest termin interpretacji relacyjnej. W jego rozpoznaniu pomoże lekcja czytania proponowana przez kilku czołowych teoretyków i interpretatorów kultury. Mam tu na myśli np. strategie lekturowe Gilles’a Deleuze’a analizującego malarstwo Francisa Bacona, Jana Błońskiego czytającego poezję Paula Celana i Mieke Bal interpretującej wideoinstalację The House.
11Błoński w wydanym w 1981 roku Romansie z tekstem polemizuje z zastanymi stylami uprawiania literaturoznawstwa, krytykując zwłaszcza hołdowanie badaczy mitowi obiektywizmu, bezstronności oraz „bezosobowej analizy”: „W literaturoznawstwie istnieje dziś – i narasta – zmowa czy przynajmniej liturgia naukowości. […] Choć gotów na przyjęcie nowości, badacz winien wyzbyć się zachwytów i uprzedzeń, zachować, przynajmniej do czasu, neutralność wobec sądów” 24. Autor nie tylko neguje podobne założenia, ale też postuluje uznanie rzekomo sprzecznych z intelektem odczuć i intuicji za integralne składowe procesu analitycznego:
Jeśli rozważanie zostało ufundowane na ocenie, to ocena – zakotwiczona w niedoświadczonym, zbudowana na emocjonalnym… jaka jest więc strategia namiętności? Tych, które badaczem powodują, i tych zwłaszcza, które w nim rozbudzają. Inaczej: jak badacz – a tym bardziej krytyk – zostają uwiedzeni przez tekst? 25
12Błoński dostrzega więc wcale nieoczywistą wagę pierwszych czytelniczych pobudzeń, które – jeszcze niedoświadczone, a więc nieukonstytuowane, nieprzemyślane czy niewerbalizowane – w jakiś sposób wpływają na odbiór i ukierunkowują interpretację. Autor Romansu z tekstem nie pozostaje zresztą gołosłowny – postuluje otwartość badawczą, ale też sam podejmuje próbę performatywnego przedstawienia tego, co (i jak) go porusza:
A cóż to takiego? Nic nie rozumiem. Nie rozumiem owego nic […]. A więc to do mnie? Ten refren? To potrójne wezwanie? Teraz już nie tylko ciekawość, także lęk. Bo groźne to pytanie, na co patrzę, ku czemu jestem… i dreszcz: to jest bardzo piękne. […] Teraz już wiem, że muszę to przeniknąć. Zanim moje oko stanie ku nicości […], musi wtargnąć w jego [utworu – przyp. A.D.] tajemnicę. […] Czytając wiersze, trafiam na gruzły dziwactwa, nad którym się nawet myśleć nie chce. […] Ale także na diamenty, które tym silniej świecą, im bardziej nieprzenikliwe, w sobie zamknięte, niezrozumiale oczywiste. Nie wiem, dlaczego właśnie ten wiersz tak mnie olśnił […]. Czemu pokonał nieuwagę, przyzwyczajenie, obojętność? 26
Nie potrafię więc powiedzieć, dlaczego właśnie Mandorla. […] Niech zatem wiersz Celana posłuży tylko za przykład. Pozwoli przypomnieć, że dzieła poetów rozważa się i opisuje tak, jak się je kocha (albo nienawidzi). […]. Któż może bowiem powiedzieć, czy nie niosą nie rozjaśnionych jeszcze intuicji? 27
13Krytyk dokonuje pokazowego „odsłonięcia” etapów doświadczenia czytelniczego, oczywiście w jakiś sposób je odgrywając i pozorując szczerość. Jest tu jednak istotny nie tyle autentyzm, ile sam gest „uniżenia” badacza, który przyznaje się do odbiorczego stuporu, niepewności, obawy itp. Okazuje się, że widzenie w zachwyceniu nie zawsze jest „jasne”. Nie zawsze lub nie od razu. Lekturę rozpoczyna zdziwienie i niezrozumienie; owo „nic” urasta do rangi pełnoprawnego bytu, który stawia czynny opór poznawczy. I nie chodzi o odszyfrowywanie odautorskich, w tym przypadku Celanowskich intencji, ale o istotny moment „spięcia” czy interakcji Błońskiego-czytelnika z tym tekstowym „niczym”, które – nierozumiane, lecz odczuwane – rezonuje z odbiorcą, stawiając wyzwania, zadając pytania, niepokojąc czy urzekając. Akt lektury jest więc spotkaniem, zalążkiem wspólnotowości sprawczych jednostek: dzieła i odbiorcy. Tekst „niesie” niejasne jeszcze „intuicje”, czytelnik natomiast reaguje zgodnie z przyzwyczajeniami, doświadczeniami, odruchami, korzysta ze swej wiedzy i erudycji, ale też – jak mocno podkreśla Błoński – niejednokrotnie ulega wcale nieracjonalnym pobudzeniom:
Nie muszę przypominać, że nie namawiam do spisywania impresji. Przypominam tylko, że u początków badania zawsze […] jest fascynacja niezrozumiałym (choć „niezrozumiałość” może objawiać się na rozmaitych poziomach tekstu, także wtedy, kiedy znaczenia zdają się na pierwszy rzut oka przezroczyste). Zaczyna się od bolesnego poczucia odtrącenia czy wykluczenia. 28
14Błońskiego pochwała „nieprzenikliwości” i „niezrozumiałości” bliska jest skądinąd teorii Karola Irzykowskiego przekonującego, że niezrozumiałość bywa jednym z wyznaczników wartościowego dzieła, które powinno sprawiać „trudności albo głowie, gdy chodzi o przyjęcie nowych myśli, albo sercu, gdy chodzi o nowy sposób odczuwania” 29. Poczucie odtrącenia czy wykluczenia ze wspólnoty sensu – jako konsekwencje semantyki oporu – stają się dla Błońskiego punktem wyjścia do pracy interpretacyjnej.
15Wydany również w 1981 roku tekst Gilles’a Deleuze’a Logika wrażenia 30– choć inny w tonie, traktujący nie o literaturze, lecz o malarstwie, bardziej wyrafinowany i mniej jednoznaczny – podejmuje w gruncie rzeczy analogiczny problem: „w jaki sposób uczynić widzialnymi niewidoczne siły?” 31. Deleuze analizuje obrazy Francisa Bacona, które rozpatruje jako ucieczkę od figuratywności ku figuralności, dążenie do izolowania Figury od banalizującej siły narracji i reprezentacji. Analityczny wywód Deleuze’a jest detektywistycznym dociekaniem metod i technik oddziaływania Baconowskich prac, które zmuszają do wypracowania nowego sposobu percypowania, odczuwania i analizowania. „Ten nowy rodzaj relacji” zostaje określony „mianem matters of fact, w odróżnieniu do relacji uchwytnych rozumowo” 32. Trudną do wytłumaczenia, lecz logiczną wrażeniowość prac Bacona Deleuze metodycznie wykłada w kilku próbach: zadając obrazom, czytelnikowi i sobie kolejne pytania, udzielając wciąż niezadowalających, cząstkowych odpowiedzi, które jednak – po wariantywnym przekształceniu tezy – stanowią punkt wyjścia do mnożenia następnych mikrohipotez:
Należałoby więc zadać pytanie, skąd bierze się ów syntetyczny charakter, powodujący, że każde wrażenie materialne posiada wiele poziomów, porządków czy obszarów? Czym są te poziomy i na czym polega ta ich odczuwająca i odczuwana jedność? Pierwszą odpowiedź trzeba z oczywistych względów odrzucić – że to przedstawiony przedmiot, przedstawiona figuratywnie rzecz stanowiłaby o owej syntetycznej, materialnej jedności jakiegoś wrażenia. Jest to teoretycznie niemożliwe, ponieważ Figura przeciwstawia się figuracji […]. Czasami trzeba zaprzeczyć własnym instynktom, wyrzec się własnego doświadczenia. Bacon nosi w sobie całą przemoc Irlandii, nazizmu, wojny. Sam doświadcza grozy Ukrzyżowań, zwłaszcza we fragmencie głowy-mięsa lub zakrwawionej walizy. Ale oceniając swe płótna, odrzuca wszystkie te, które wydają mu się zbyt „sensacyjne” […]. Zobaczmy, jak rozwiąże ten problem […]. Drugą interpretację także należałoby odrzucić. Miesza ona poziomy wrażenia, to znaczy walencje wrażenia z ambiwalencją uczucia […]. Moglibyśmy wymienić również trzecią hipotezę, ciekawszą. Jest ona hipotezą motoryczną. Poziomy wrażenia to jakby zatrzymania ruchu albo nieruchome zdjęcia ruchu, które w syntetyczny sposób dokonują jego re-kompozycji, w całej jego ciągłości, szybkości i przemocy. 33
16Deleuze precyzyjnie bada obrazy Bacona, ale jednocześnie synestetycznie ich doświadcza. Odczuwa nietożsame bodźce, wielokrotnie mówi o „wrażeniach z różnych porządków” i „różnych obszarach uczucia” 34oraz o „niewidzialnych siłach” 35, lecz jednocześnie dystansuje się od nich, pozbawia je indywidualno-uczuciowych i narracyjnych właściwości, by ukazywać przede wszystkim analityczne struktury odczuć. A przy tym ustawicznie dialoguje z Baconem i jego licznymi interpretatorami. Testowanie akuratności kolejnych tez i demonstrowanie porządku czucio-myślenia wyznacza osobny poziom logiki wrażenia. W jakimś wymiarze analiza Deleuze’a upodabnia się do przedmiotu opisu: eliminuje „sensacyjność”, chce przedstawić „krzyk, nie grozę” 36.
17Mieke Bal natomiast, omawiając wideoinstalację The House autorstwa Eija-Liisy Ahtili, decyduje się na przedstawienie czytelnikowi wielu równoległych, narastających czy „rozkwitających” interpretacji:
Różnorodne odczytania, do których Dom najpierw skłania, a następnie każe odrzucić jako zbyt ograniczone i przewidywalne, jednocześnie łączą się, rywalizują i przeciwstawiają. Jak już wspomniałam, zaprezentuję pięć takich odczytań. Każdy z wielu poziomów znaczenia, jak zamierzam dowieść, wypływa z poprzedniego, który jednakże wciąż jest widoczny w swoim następcy. W rezultacie wszystkie one budują to, co ostatecznie stanowi o politycznej estetyce dzieła: zaangażowanie bazujące na afekcie. 37
18Bal mnoży hipotezy badawcze, a kolejne wariacje są odpowiedziami na elementarne, tytułowe wahanie: „a gdyby tak?”. Autorka zastanawia się, ile jest w omawianej pracy gry z konwencją baśniową i nawiązań do przeżyć dziecięcych, a ile z wizji osoby chorej psychicznie. Niepokój wywoływany przez cielesno-zmysłowe, afektywne, zdecydowanie niejednoznaczne bodźce nie pozwala na precyzyjne wskazanie, o czym właściwie jest i jak działa percypowane dzieło. Badaczka przekonuje, że podejmowane wciąż na nowo próby wypracowania znaczenia „tymczasowego” skazane są na porażkę, a „to problematyzowanie ma miejsce przez całe trzynaście i pół minuty trwania instalacji” 38. Skąd podobna siła oddziaływania The House?
Wyobraź sobie, że to pytanie stawia sobie w duchu wstrzymujący oddech widz, podczas gdy niepewność i chwiejność znaczenia wytwarzają suspens, nieodnoszący się do tego, co się dalej stanie w prezentowanej historii, tylko do tego, co dzieje się w nas samych, gdy zostajemy złapani w szczelinę powstałą między obrazem a rzeczywistością, na którą obraz ten oddziałuje. 39
19Związki przyczynowo-skutkowe zostają zawieszone, niweluje się też zwykła odbiorcza potrzeba narracyjności. Bezpośrednią reakcją jest przede wszystkim zdezorientowanie oraz niepokój widza o własną, psychofizyczną spoistość. Pojawiają się próby racjonalizacji, „napięcie prowadzi do pytań o sposoby odczytania dzieła i jednocześnie uniemożliwia każdą próbę jednoznacznej odpowiedzi” 40, a „w miarę upływu czasu, intelektualne problematyzowanie zostaje nasycone czymś, co nazwę językiem afektu” 41. Dla Bal jest to „moment krytyczny” interakcji z dziełem:
Próbując rozstrzygnąć kwestię, czy oglądamy baśniowy wytwór fantazji, czy też niezrównoważoną psychicznie kobietę, stajemy wobec niemożliwości podjęcia decyzji. Ta niemożliwość jest wyzwaniem intelektualnym, zawierającym krytykę opozycji binarnych jako sposobu myślenia dominującego w kulturach Zachodu. Jednakże, biorąc pod uwagę fundamentalną różnicę nastrojów pomiędzy tymi dwoma możliwościami odczytania, dylemat ten zaczyna wpływać na nasze własne poczucie „zrozumienia”. Kwestia, czy jest to wyzwanie jedynie intelektualne, zaczyna budzić wątpliwości. 42
20Wyzwanie wynika zapewne z niemożności zastosowania jakiegokolwiek znanego scenariusza poznawczego i rozpoznania estetycznych sensów. Nieustannie pozostaje poczucie istnienia jakiejś znaczeniowej „nadwyżki”. Trudność sklasyfikowania gatunku, tematu, charakteru i konwencji dzieła, której odpowiada czuciowo-myślowa konfuzja, prowadzi Bal do stwierdzenia, że w tym przypadku niemożliwe jest wypracowanie natychmiastowego, „ramowego” rozumienia, konieczna jest praca interpretacyjna, która uwzględni wszystkie te trudności i znaczeniowe „opory”. Specyfika dzieła wymusza, by metajęzyk synestetycznego doświadczenia nie był odrębny od artystycznego „języka będącego przedmiotem opisu” 43. Prawdopodobnie oznacza to, że dopiero doświadczenie impasu odbiorczego i włączenie go do refleksji może być punktem wyjścia do interpretacji The House. Według badaczki uświadomienie sobie tej zależności jest kluczowe:
Jest to także moment, w którym poszukiwanie znaczenia zostaje zablokowane, zawieszone i przekierowane w stronę wieloznaczności i wielokrotności. Jest to, innymi słowy, moment, w którym rozpada się granica pomiędzy intelektem a afektem. 44
21Analizy Błońskiego, Deleuze’a i Bal łączy podstawowe przeświadczenie o bezcelowości separowania tego, co zwyczajowo uznawane za intelektualne i afektywne. W konsekwencji we wszystkich tych ujęciach można mówić o świadomym i celowym włączeniu opisu własnego doświadczania odbioru dzieła do jego interpretacji. Zwykle przybiera to postać werbalizacji wieloaspektowej niemożności zrozumienia, co wynika ze zróżnicowania odbieranych bodźców oraz z dynamiki zmian tworzonych „na bieżąco”, tymczasowych znaczeń. W argumentacjach trzech autorów procesualność doświadczania znajduje odpowiedniość w pewnej stopniowalności hipotez, nawarstwianiu ich kolejnych wariantów, dialogowaniu komplementarnych, a kiedy indziej sprzecznych czy wykluczających się racji. Znamienne jest też czynienie z własnego doświadczenia odbioru eksponowanej metody badawczej, obnażanie warsztatu, sugerowanie czy wręcz postulowanie szczerości, sugestywne zdawanie relacji z odbiorczych poruszeń. Być może jest jeszcze inny powód takiej strategii, mianowicie przeczucie, że w takich przypadkach „nie ma nic do powiedzenia”, jak przekonuje Jean-Luc Nancy, tzn. nie jest istotne słowo czy pojęcie, lecz raczej pewien „teoretyczny nadmiar (a ściślej, nadmiar względem tego, co teoretyczne)” 45.
22Gdy Błoński mówi o jakimś „nic”, którego nie rozumie, to ma przecież na myśli „coś” wyraziście odczuwalnego, lecz opierającego się wyraźnemu zidentyfikowaniu. Nancy określa taki moment jako „miejsce komunikacji”, w którym faktycznie:
istnieje coś, nie zaś nic: nasza granica i nasze ograniczenie zawierają się w tym, iż tak naprawdę nie mamy nazwy dla tego czegoś lub kogoś. […] z braku nazwy musimy uaktywnić słowa, aby ponownie wprawić w ruch granicę naszego myślenia. W miejscu komunikacji nie istnieje ani podmiot, ani komunijny byt, lecz wspólnota i dzielenie. 46
23Chodzi zatem o granice naszego rozumienia – to, co odczute jako nie-swoje, nowe i obce, sprawia trudności poznawcze, gdyż ani percepcja, ani natychmiastowe rozumienie nie przynoszą wymiernych efektów, nie zachodzą machinalne, wymagają wysiłku i zaangażowania jednostki. Niemożność zrozumienia wiąże się z problemem nazwania, bo – co oczywiste – każda interpretacja bazuje na elementarnych kompetencjach językowych, erudycyjnych, doświadczeniowych i kulturowych, które są w istocie kompetencjami wspólnotowymi. Coś, co zdaje się pochodzić spoza kręgu pojmowanego jako „wspólny”, wzbudza odruchowy opór.
Interpretacja relacyjna
24Okazuje się zatem, że każda konfrontacja z czymś, co niezrozumiałe, jest zarazem dotarciem do granic – własnych, ale też własnej wspólnoty. Próba zrozumienia wymusza poruszenie, interpretacja to – jak chce Nancy – „wprawianie w ruch granicy naszego myślenia”. Zakładam, że dotyczy to każdego aktu interpretacji, a więc próba zrozumienia właściwie dowolnego przedmiotu estetycznego i pozaestetycznego składa się z kilku nietożsamych odczuciowo-racjonalizujących etapów. Co za tym idzie, w procesie odbioru używa się nie tylko kontekstowych i wspólnotowych kompetencji, ale też między trzema aktantami procesu: autorem, dziełem i jego odbiorcą, zawiązują się wspólnoty komunikacyjne. Dlatego proponuję wyjście poza kategorie interpretacji pojęciowej i rozważenie perspektyw interpretacji relacyjnej.
25Gdy mówię o próbie wyjścia „poza interpretację pojęciową”, nie sugeruję oczywiście zanegowania czy odwrotu od teorii racjonalnego charakteru procesu odbiorczego. Chodzi mi jednak o traktowanie go nie jako jedynego wymiaru interpretacji, lecz jednego z jej komplementarnych komponentów. To ujęcie przynosi zasadnicze korzyści, gdyż pozwala zredefiniować standardowe procedury interpretacji, rozszerzyć jej zakres o tradycję afektywno-doświadczeniową i o przedpojęciowe formy wspólnotowych ram rozumienia/odczuwania. Dzięki temu możliwe jest odmienne postrzeganie ludzkiego aparatu krytycznego oraz interpretowanie w innym świetle kultury literackiej i wizualnej. Dzieje się tak dlatego, że zmienia się wrażliwość i otwartość badawcza, co rzutuje na ocenę statusu faktów, sensów i znaczeń. Poza tym zmienia się również status samego aktu interpretacji, która jest teraz wydarzeniem, współreagowaniem odbiorcy z oddziałującym dziełem 47. Co jasne, nie jestem pionierką podobnych intuicji, które w różnych wariantach i za pomocą różnych języków pojawiały się w historii myśli teoretycznej z wartą zastanowienia konsekwencją. By tymczasem wyróżnić chociaż kilka z nich, trzeba wspomnieć o pomysłach: W. Worringera, H. Wölfflina, E. Panofsky’ego, T.S. Eliota, V. Woolf, W. Szkłowskiego, J. Kristevej, R. Barthes’a, R. Shustermana, G. Didi-Hubermana, D. Attridge’a, M. Bal, E. van Alphena, W.J. Mitchella, A. Berleanta i wielu innych. Jednak, co znamienne, w ogólnym rozrachunku dominujące dyskursy intelektualistycznej teorii XX wieku w znacznym stopniu przyćmiewały te ważne ujęcia.
26Proponując model interpretacji relacyjnej, jestem skłonna wyróżniać kilka faz procesu odbioru, jednak mam świadomość, jak upraszczający jest opis w istocie niepodzielnych pasm mikrozdarzeń i momentalnie, niemal symultanicznie zachodzących neurobiologicznych zjawisk – nieustanne wyczuwanie myśli i myślenie czucia. Zakładam, że najpierw dochodzi do sensorycznego i synestezyjnego rejestrowania, „wyczuwania” danego obiektu, podejmowana jest też próba konfrontowania go z tym, co znajome, i „rozpoznania” przez pryzmat znanych kategorii. Wiąże się to z wypracowywaniem tymczasowych znaczeń odczuwanych.
27Brian Massumi przedstawia te procesy jako „tajemnicę brakującej połowy sekundy” 48. Filozof, komentując przebieg i wyniki eksperymentu medycznego, w którym za pomocą elektroencefalografu badano fale mózgowe ochotników, stwierdza, że istnieje trudny do sprecyzowania półsekundowy interwał reakcji. Wszystko wskazuje na to, że nie jest on jednak „pusty”, lecz „przepełniony właśnie wykonywanym działaniem i przypisywanym mu znaczeniem”, a świadomość działa wówczas jako siła redukująca „złożoność nazbyt bogatą, by można ją było wyrazić w sposób funkcjonalny” 49. Mark Johnson natomiast – za Johnem Deweyem – utrzymuje, że początkowo można mówić o odczuwaniu „niezanalizowanej masy”, „całościowego przytłaczającego wrażenia”, dominującej, „nierozkładalnej” jakości, z której następnie wyróżniane są poszczególne obiekty, własności i relacje 50.
28Znaczenie odczuwane – określane też jako „protoznaczenie” lub „znaczenie-w-procesie” – to przedrefleksyjny, zjawiający się niemal natychmiast w reakcji na dane przeżycie, intuicyjny i przedwerbalny „zalążek myśli”, jak nazywa je Claire Petitmengin 51. Zwykle dochodzi do pojawienia się na powierzchni świadomości niejasnego, niekiedy rozmytego, a kiedy indziej nader intensywnego wrażenia, najczęściej transmodalnego, będącego pewnym amalgamatem, w którym odczucia poszczególnych zmysłów nie są jeszcze zniuansowane; podobnie wnętrze i zewnętrze oraz podmiot i przedmiot są wciąż nieodróżnialne. Dopiero ta wstępna faza byłaby początkiem procesu różnicowania, rozgraniczania obiektów, kształtowania myślowych obrazów, uczuć i pojęć, nakierowujących myślenie konceptualne. Co istotne, przedrefleksyjna mikroaktywność powstawania znaczenia odczuwanego jest złożonym, najczęściej nieuświadamianym, lecz w gruncie rzeczy bardzo zwyczajnym, bazowym procesem, powtarzanym chwila po chwili. Pozostaje on aktywny nawet wówczas, gdy wyłania się z niego znaczenie pojęciowe, z którego powstają słowa, obrazy, pomysły czy idee. Niewygaszenie tego potencjału decyduje zapewne o przeczuciu istnienia wciąż oddziałującej „resztki” czy „nadwyżki” znaczeniowej oraz o wrażeniu niepełnej adekwatności form ekspresji do tego, co chce się wyrazić 52.
29Według Massumiego jest to kluczowa dla pracy afektu „przestrzeń fazowa”, w której psychocielesny system „obejmuje liczne i zazwyczaj wzajemnie wykluczające się możliwości, z których tylko jedna zostaje wybrana” 53. W tym „momencie krytycznym” angażowane są różne poziomy: „umysł i ciało, lecz także wola i poznanie, porządki języka, oczekiwanie i napięcie, wnętrze i powierzchnie ciała, przeszłość i przyszłość, spokój i pobudzenie” 54. W przekonaniu Massumiego nie są to binarne opozycje, lecz relacyjne i rezonujące obszary, a „afekt jest ich punktem wyłonienia, w ich faktycznej specyfice, w osobliwości, w ich wirtualnej koegzystencji i wzajemnym powiązaniu – to ich punkt krytyczny towarzyszący jak cień każdemu obrazowi/ekspresji-wydarzeniu” 55. Fazowość, polisensoryczność i nierozstrzygalność znaczenia odczuwanego zostaje zresztą przemieszczona „na poziom myśli”, co – jak sugeruje Massumi – „ilustruje dekonstruowalność wszelkiej struktury idei” wyrażonej np. w Derridiańskiej zasadzie différance 56.
30Sens pojęciowy rzadko wyłania się w precyzyjnej, skończonej formie. Co więcej, racjonalizacja zachodzących procesów nie jest wyłącznie procedurą intelektualną, gdyż wyraźnie czerpie z fazy poprzedniej – rezerwuaru pierwszych odczuć, wrażeń i intuicji. Niemniej Mark Johnson utrzymuje, że tylko te znaczenia odczuwane, które zostają świadomie przyswojone, okazują się dla odbiorcy znaczące 57. Tworzą się w ten sposób znaczenia pojęciowe, które w kognitywistce bywają określane jako „konceptualne”, „intelektualne” lub „abstrakcyjne”.
31Zdaje się, że to właśnie ten etap poznania przedstawień wizualnych Georges Didi-Huberman określa jako „ruch wyłaniania się z morza, w którym to, co było zanurzone, wyłania się z morza na chwilę, by zaraz ponownie zniknąć. To materia informis, kiedy dopasowuje się do przedstawienia, to wizualność, kiedy dopasowuje się do widzialności” 58. Zapewne poszukiwanie odpowiedniości między złożonym, dynamicznie przekształcającym się odczuciem znaczenia i jego werbalną czy wizualną reprezentacją pozwala znajdować liczne, nieraz konkurencyjne warianty interpretacyjne. Jeśli dane zjawisko zostaje zakwalifikowane przez aparaty poznawcze jako rozpoznawalne, możliwe do pojęcia dzięki zapisanym strukturom doświadczenia i przy użyciu znanych kategorii, wówczas rozumienie zachodzi machinalnie. Tak dzieje się np. z wyrażeniami z języka potocznego, które w akcie komunikacji niejako natychmiast „nabierają sensu”, gdyż zdają się „neutralnymi, stylistycznie nienacechowanymi stwierdzeniami, odnoszącymi się do czegoś, lub po prostu o czymś komunikującymi” 59. Stanley Fish podważa oczywistość takiego rozumienia, proponując zastosowanie do podobnych wypowiedzi pytania: „jak to działa?”, oraz sugerując, że każde, nawet pozornie najbłahsze „doświadczenie językowe oddziałuje i wywiera pewien nacisk, choć w przeważającej części odbywa się to w takim zbliżeniu, na tak podstawowym, przedświadomym poziomie doświadczenia, że na ogół tego nie zauważamy” 60. Możliwe jest to dzięki społeczno-kulturowym kompetencjom, ale też dzięki współuczestnictwie we wspólnotach emocjonalnych, o czym szerzej za chwilę.
32Niepowodzenie „natychmiastowego”, bezwiednego rozumienia inicjuje procesy interpretacyjne. Opór poznawczy nie wynika jednak ze stopnia skomplikowania danego dzieła, lecz raczej z charakteru reakcji odbiorczej. Nie analizuje się przecież rzeczy samych w sobie, ale własne percepty i odczucia. Trudność zrozumienia danego zjawiska wynika zatem z niemożności zastosowania gotowego scenariusza poznawczego i łatwego sklasyfikowania konfrontacji. Niejednoznaczność tego stanu powoduje, że etap wypracowania znaczenia odczuwanego przestaje być bezwiednym, ignorowanym przez świadomość etapem i urasta do rangi rejestrowanego, intensywnego stanu. Afektywne poruszenie czytelnika/widza wytrąconego ze schematu odbiorczego jest analogiczne do spotkania jednostki z czymś, co inne, obce, nieznane, niewpisujące się w wyobrażenie wspólnoty. Nierozstrzygalność bywa odczuwana jako efekt obcości. Afektywne zakłócenie trafnie omawia Didi-Huberman, stwierdzając, że jeśli nie rozumie się, „wtedy rozumie się mimo wszystko, rozumie się coś z sedna tego sporu, co paraliżuje myślenie” 61. Afektywność nie jest immanentną cechą sztuki czy literatury. Afekt może być jednak objawem czy skutkiem oddziaływania na odbiorcę. Mechanizm zależy od zintensyfikowania bodźców, dziwności czy oryginalności dzieła, choć te właściwości nie mają decydującego znaczenia. Istotny jest natomiast przebieg i charakter konfrontacji z widzem/czytelnikiem oraz sposób działania danego tekstu kultury na konkretnego odbiorcę w określonym kontekście.
33Prawdopodobnie dopiero w kolejnym etapie, następującym po wypracowaniu znaczeń pojęciowych, dochodzi do twórczego rozwiązywania znaczeniowych problemów dzieła, zajmowania estetycznego stanowiska, przyjmowania postawy emocjonalnej względem dzieła, budowania logicznej argumentacji, uwewnętrzniania dystynktywnych cech opisywanego przedmiotu, słowem – świadomego doświadczania procesu odbioru i tworzenia się pewnej gotowości do reprezentowania tego doświadczenia. Ekspresja jawi się z tej perspektywy jako urzeczywistnienie pola dotychczasowych możliwości, ale też zarazem „wygaszenie” afektywnej intensywności znaczenia odczuwanego 62. W konsekwencji okazywałoby się, że zarówno komponent odczuciowo-afektywny, jak i intelektualny są nieodłącznymi, pełnoprawnymi elementami procesów poznawczych w ogóle, niemożliwymi do odseparowania i świadczącymi zarówno o ponaddualistycznej strukturze ludzkiego aparatu poznawczego, jak i sugerującymi taki właśnie charakter artystycznych realizacji.
34Pozostaje jednak pytanie, dlaczego określam ten tryb odbioru mianem interpretacji relacyjnej? Istotnych jest kilka aspektów terminu „relacja” rozumianego zarówno jako opis przebiegu jakiegoś zdarzenia, jak i zależność/styczność obiektów oraz jako związek między jednostkami lub grupami. Chodzi mi głównie o następujące kwestie: 1. interpretacja – jako narracja aktu lektury – przybiera postać relacji z procesu interpretowania, 2. interpretacja opiera się na korespondowaniu jej poszczególnych faz i poziomów, 3. przedstawienia są nieodmiennie odbierane przez pryzmat ich relacyjnych powiązań z konstelacyjną siecią innych tekstów czy obrazów, 4. każde znaczenie jest wielostopniową relacją.
35Jak starałam się ukazać na przykładach analiz Błońskiego, Deleuze’a i Bal, interpretacja relacyjna – z gruntu procesualna – czyni metodę z relacjonowania swego przebiegu. Uważność lektury idzie w parze z włączeniem do analizy opisu doświadczenia odbioru. Siłą rzeczy interpretacje relacyjne są zazwyczaj studiami przypadków, jednak nie tylko omawiają unikalne obiekty, ale też proponują specyficzne języki analizy i nowe siatki pojęciowe. Zdawanie relacji z doświadczenia interpretacyjnego często wiąże się więc z bardziej uniwersalną propozycją inwencyjnej metody recepcji tekstów kultury.
36O relacyjności interpretacji można mówić także na poziomie zależności między cielesno-biologicznymi, odczuciowymi i intelektualnymi zdolnościami poznawczymi – zarówno pobudzanymi w bieżących aktach odbioru, jak i odtwarzanymi ze „śladów minionych działań wraz ze śladami ich kontekstów zachowanych w mózgu i ciele” 63. Kolejny poziom wyznaczają zróżnicowane, lecz wchodzące w interakcje, multisensoryczne czy transmodalne bodźce i poruszenia, których korespondencja stopniowo zmienia kształty znaczeń, co zasadniczo potwierdza tezę, że całościowe rozumienie jest „sumą wszystkich naszych interakcji” 64. Sugeruje to także angielskie, dwuznaczne słowo sense, wskazujące elementarną zależność między czuciem, zmysłami, rozumem i znaczeniem. Jeśli zatem traktować percepty i pojęcia jako „różne gatunkowo aspekty ciągłego przepływu czucio-myślenia” 65, okaże się, że każde znaczenie jest wartością relacyjną.
Znaczenie relacyjne a wspólnoty emocjonalne
37Ryszard Nycz, uzasadniając zależność literackiego sensu od doświadczenia lektury, ukazuje niemożliwy do rozdzielenia splot kontekstowych uwarunkowań właściwie każdego aktu odbiorczego:
Znaczenie jest wartością relacyjną, którą litera tekstu uzyskuje w lekturze, czyli za sprawą osadzenia (i oswojenia) w danym kontekście (literackim, dyskursywnym, kulturowo-doświadczeniowym). Nie znaczy to, że istnieje kontekst właściwy, który aktualizuje pełne znaczenie tekstowej litery. Raczej chodzi o to, że literatura jest takim rodzajem dyskursu, który zarazem transcenduje wszelkie konteksty, jak i nie daje się pojąć poza immanencją konkretnego kontekstowego odczytania. 66
38Proces lektury, wchodzenie w interakcję odbiorcy i dzieła to zatem tyleż konfrontowanie zróżnicowanych właściwości i kompetencji intelektualno-kulturowych, ile wydarzenie o charakterze afektywno-doświadczeniowym. Rzecz jasna, istotne są też – co zresztą udowadniała Mieke Bal – związki między konstelacyjnymi, „wędrującymi” pojęciami oraz artystycznymi i literackimi konwencjami, wymiarami intertekstualności i korespondującymi dyscyplinami. Niemniej każdorazowe aktualizowanie tych potencjałów decyduje dopiero o przebiegu, randze i odczuciowo-poznawczych efektach aktu interpretacji.
39Judith Butler zwraca uwagę także na materialny aspekt tych procesów, stwierdzając, że „ścieranie się” szeroko rozumianych „ciał” wywiera zasadniczy wpływ na każdy akt interpretacji:
sama natarczywa odmienność wobec ciała może uruchomić (jak często się zdarza) reakcję. Owa reakcja może w sobie mieścić szereg różnych afektów, takich jak przyjemność, wściekłość, cierpienie czy nadzieja. […] afekty te stanowią treść wszelkiego upojęciowienia i krytyki. Znaczy to tyle, że konkretny akt interpretacji rodzi się implicite z momentów pierwotnej reakcji afektywnej. Interpretacja nie wyłania się jako spontaniczny akt pojedynczego umysłu, ale jako pokłosie szczególnego pola rozumienia, które pomaga nam kształtować i ujmować w ramy nasze reakcje na napierający świat (od którego jesteśmy zależni, ale który zarazem nam się narzuca, wywołując po naszej stronie złożone, niekiedy ambiwalentne reakcje. 67
40Rozumienie uzgadniane jest w wielostopniowej konfrontacji odbiorcy z dziełem, niemniej trzeba pamiętać, po pierwsze, jak wiele czynników i mechanizmów przyczynia się do kształtowania obu tych aktantów, a po drugie, że żadna tego typu interakcja nie przebiega w izolacji. Relacyjny charakter znaczenia nie zależy bowiem wyłącznie od integralności aparatów i poziomów procesu poznawczego, ale też od ponadjednostkowego kontekstu, który – choć bywa uznawany za „zewnętrzny” w stosunku do poznającej jednostki – to przecież w istocie nie tylko ją „otacza”, lecz także współtworzy i określa jej normy odczuwania, zachowania i myślenia. Barbara Tuchańska, dialogując z tezami Martina Heideggera, postuluje „kulturowość wszelkiego bycia” i jednocześnie wskazuje na dwuaspektowy charakter każdego znaczenia zawierający się w jego odniesieniu i sensie. Co ważne, te dwa aspekty znaczenia, „które jedne byty mają dla innych bytów” 68, znajdują odpowiedniość nie tylko między praktycznymi i komunikacyjnymi „wzajemnościami” jednostek, ale też we wspólnocie i między wspólnotami:
Ontologia kulturowa pozwala także rozpoznać wspólnotowy charakter znaczenia. Z perspektywy ontologicznej znaczenie (znaczeniowość) jest warunkiem wspólnotowych systemów interpretacyjnych i normatywnych, które uczestniczą we wszelkich rodzajach wspólnotowej aktywności, kształtując i normując jej przebieg. […] Szczególną rolę w kształtowaniu praktyk odgrywają wartości, które są ontologicznym warunkiem wspólnotowych systemów normatywnych oraz instytucji społecznych (zwyczajów usankcjonowanych), i tym samym stanowią warunek ich obowiązywania. W takiej mierze, w jakiej systemy interpretacyjne i normatywne są w praktykach wspólnotowych konstytuowane i zmieniane, modyfikowane są także odniesienia, sensy i wartości bycia. 69
41Znaczenie zyskuje status „wspólnotowy”, gdyż jest podstawą funkcjonowania systemów rozumienia i oceny, na których opiera się każda wspólnota. Rozumienie natomiast – co zresztą można wyczytać już u Arystotelesa – możliwe jest dopiero na kanwie podzielanych wartości, choć nie bez znaczenia są wspólne wyobrażenia, fantazmaty, emocje i sposoby reakcji.
42Zakładam, że podobnie jak nowoczesne struktury narodowe fundowane są nie tyle na więziach fizycznych, ile na wyobrażeniach relacji, tak procesy rozumienia zależą przede wszystkim od poczucia wspólnotowości – osadzenia w kontekście, skuteczności oddziaływania wspólnot interpretacyjnych, zakorzenienia w systemie symbolicznym itd. 70. Co za tym idzie, wspólnoty wyobrażone – społeczne, ale też odbiorcze – opierają się na jakościach emocjonalnych, niekoniecznie czy nie zawsze pozytywnych – możliwe są wszakże reakcje niechęci, wstrętu, niezgody. Tym samym wszelkie wspólnoty wyobrażone są zarazem współwystępującymi, dialogującymi, komplementarnymi, antagonizującymi czy konkurującymi wspólnotami emocjonalnymi 71. Rosenwein, uzasadniając ich funkcjonowanie, argumentuje:
To na pierwotnych więziach, które wytworzyły emocje, powstały języki, idee i instytucje ludzkiej cywilizacji, lecz emocje pozostały oddzielone od kultury, którą same stworzyły. […] emocje nie były częścią cywilizowanego życia, chociaż były niezbędne dla jego istnienia. 72
43Fryderyk Nietzsche przekonywał natomiast:
słowa są znakami pojęć: pojęcia zaś są mniej lub bardziej bezpiecznymi grupami powracających, zbiegających się odczuć. Żeby zrozumieć, nie wystarczy jeszcze posługiwać się tymi samymi słowami: tych samych słów trzeba użyć do tego samego rodzaju wewnętrznych przeżyć – i muszą być wspólne. 73
44Co najmniej kilka wątków domaga się sprecyzowania, ale tymczasem istotne jest dla mnie podkreślenie, że być może, wbrew pierwszym intuicjom, nie jest tu najważniejsza kwestia łatwości komunikowania się (porozumienia bez słów, intuicyjnego rozumienia) jednostek czy wspólnot, które mają wspólne doświadczenia kulturowe. Wielce prawdopodobne, że Nietzschemu nie chodzi tylko o istnienie uprzedniej, np. kulturowej wspólnoty połączonej stałym intuicyjnym i przedwerbalnym porozumieniem. Podobnie zresztą z odbiorczymi „paktami”. Owe wspólne wewnętrzne przeżycia mogą być równie dobrze efektem konfrontacji oddziałującej realizacji artystycznej i ulegającego temu oddziaływaniu odbiorcy. W tym ujęciu dzieło wytwarza pole napięć i energetycznych potencjałów, z którymi może współreagować odbiorca. Praca artystyczna stwarza więc sposobność do przeżywania, jest zapalnikiem doświadczenia interpretacyjnego. Tak rozumiane doświadczenie estetyczne jest nie tyle, czy nie tylko, momentem potwierdzenia uprzedniej wspólnotowości, lecz okazuje się momentem powstania takiej relacji (czemu może oczywiście sprzyjać wspólny krąg kulturowy). Czytelniczy/estetyczny pakt jest podstawą każdego transferu odczuć i znaczeń oraz staje się niezbywalnym czynnikiem umożliwiającym zrozumienie. W dodatku ten rodzaj zależności nie musi polegać na porozumieniu, zgodzie, wypracowaniu konsensu itd. Dynamiczne powstawanie wspólnot odbiorczych może się równie dobrze opierać na odrzuceniu, wyparciu czy konflikcie interesów. Nie jest tu bowiem istotna fortunność aktu czy „spajanie” perspektyw triady odbiorczej. Chodzi raczej o wstępną relację, utworzenie przestrzeni wymiany czy przepływu wrażeń i znaczeń, a także – choćby negatywne – elementarne zainteresowanie, które przecież ma swój źródłosłów w łacińskim interesse, czyli „byciu pomiędzy” – interakcji twórcy, dzieła, odbiorcy. Jest bowiem tak, że każdy z tych aktantów jest pełnoprawny i sprawczy – autorski gest nie bywa bezinteresowny czy beztroski, zawsze, nawet w przypadku awangard najgłośniej postulujących autonomiczność sztuki, jest uwikłany politycznościowo oraz chce coś przekazać, wyrazić czy choćby zaakcentować (znaczenia, emanacje, stanowisko, postawę itd.). Odbiorca natomiast, zawsze osadzony w konkretnym kontekście historyczno-kulturowym, wyposażony w określone kompetencje i doświadczenia, dokonuje ogromnego wysiłku interpretacji, czynnego wypracowywania znaczenia odczuwanego i pojęciowego, aktualizowania sensów i próby ich zrozumienia. Dzieło również nie jest bezwolną instancją, strefą ścierania się czy konfrontowania racji autorskich z odbiorczymi. Nie jest także samowystarczalnym konstruktem i jako takie dąży do ulokowania się w przeżyciu odbiorcy.
45O ile prawdą jest, że różne rywalizujące ze sobą kultury, także emocjonalne, można dostrzec nie tylko w danej społeczności, ale też w jednym, tym samym odbiorcy 74, o tyle z pewnością zdarza się, że podobne antagonizmy określają relację między dziełem i jego odbiorcą, decydują o dynamice procesu interpretacji, pozwalają dostrzec wielość możliwych odczytań lub przeciwnie – zaciemniają pole postrzegania.
46Łatwe, niemal odruchowe podzielanie wartości albo, z drugiej strony, antagonizowanie z jakościami reprezentowanymi przez przedmiot poznania, zawsze jest rodzajem mniej lub bardziej fortunnej próby emocjonalno-kulturowego transferu, nawiązania łączności z cudzym doświadczeniem. Jeśli jednak myślenie pojawia się nie gdzie indziej jak właśnie na granicy 75, to zapewne tylko za sprawą jej przekroczenia lub poruszenia czymś odmiennym lub nowym, poprzez wytworzenie różnicy potencjałów może dojść do zmiany struktur odczuwania i myślenia. Opór poznawczy wytwarza więc miejsce różnicy i podziału. Nie bez przyczyny Nancy zakłada, że „w miejscu komunikacji nie istnieje ani podmiot, ani komunijny byt, lecz wspólnota i dzielenie” 76, a także za Georges’em Bataille’em stwierdza: „Nie może być poznania bez wspólnoty ani doświadczenia wewnętrznego bez wspólnoty tych, którzy nim żyją” 77. I dalej: „być może nie jest ono czymś, czego po prostu doświadczamy, lecz raczej stanowi doświadczenie, dzięki któremu jesteśmy” 78.
47Projekt interpretacji relacyjnej nie zakłada utopijnej wiary w spoistość czy trwałość wspólnotowego bycia; chodzi o fakt nieodzowności i nieuchronności wyobrażeniowego odnoszenia się do tego, co wspólne, dzielone lub osobne – na poziomie interpretacyjnym, ale – co za tym idzie – egzystencjalnym. Teza Nancy’ego głosi, że „jednostkowy byt zjawia się jako sama skończoność, u krańca (lub u początku), w kontakcie ze skórą (albo z sercem) innego jednostkowego bytu, na granicy tej samej jednostkowości, która jest, jako taka, zawsze inna, zawsze dzielona, zawsze wyeksponowana” 79. Stwierdzenia te pozwalają argumentować, że jednostkowość wydarza się jedynie „wobec” kogoś lub czegoś, w komunikacji pojmowanej jako interakcja sensotwórcza. Skoro więc świadome bycie jest możliwe wyłącznie poprzez interpretację i w interpretacji, a każda praca rozumienia jest przekraczaniem granic odczuwania i doświadczenia odbiorcy, to skłaniające czy prowokujące do wysiłku interpretacyjnego dzieła są dzianiem się sensów. Relacyjność tego procesu zawiera się zarówno w polisensorycznym i afektywno-racjonalnym charakterze odbioru, jak i w umocowaniu każdego aktu interpretacji w tym, co wspólnotowe i intertekstualne, oraz w wielostopniowej zależności interpretującego i interpretowanego. Owo „interpretowane” natomiast – jak sugerował niegdyś Stanley Fish – „nie jest już obiektem, rzeczą-samą-w-sobie, lecz zdarzeniem, czymś, co się przydarza czytelnikowi i w czym bierze on udział. I to właśnie zdarzenie i jego przebieg – jego całość, a nie cokolwiek, co dałoby się o nim powiedzieć, czy jakakolwiek informacja, jaką można by z niego wydobyć – jest, jak twierdzę, znaczeniem” 80.
Notes de bas de page
1 Tekst powstał w ramach grantu finansowego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/N/HS2/03509. Autorka artykułu została wsparta finansowaniem Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP).
2 B. Massumi, Autonomia afektu, przeł. A. Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 118.
3 W.M. Reddy, Przeciw konstruktywizmowi. Etnografia historyczna emocji, w: Emocje w kulturze, red. M. Rajtar, J. Straczuk, przeł. M. Rajtar, Warszawa 2012; P.N. Stearns, C. Stearns, Emocjonologia: objaśnienie historii emocji i standardów emocjonalnych, w: Emocje w kulturze, przeł. J. Straczuk, M. Rajtar, dz. cyt.; J. Leavitt, Znaczenie i czucie w antropologii emocji, w: Emocje w kulturze, przeł. A. Kościańska, M. Petryk, dz. cyt.; R. Leys, From Guilt to Shame: Auschwitz and After, Princeton 2007; tejże, A World Without Pretense? Honest and Dishonest Signaling in Social Life, w: Philosophy of Education, ed. C. Mayo, Philosophy and Education Society, Urbana, Illinois 2013. Por. Collective Emotions. Perspectives from Psychology, Philosophy and Sociology, ed. Ch. von Scheve and M. Salmela, Oxford 2014.
4 T. Brennan, The Transmission of Affect, Ithaca–London 2004.
5 J.J. Gibson, The Ecological Approach to Visual Perception, New York 1979; M. Johnson, Znaczenie ciała. Estetyka rozumienia ludzkiego, przeł. J. Płuciennik, Łódź 2015.
6 S. Ahmed, Affective Economies, „Social Text” 2004, vol. 22, s. 117–139.
7 B. Rosenwein, Obawy o emocje w historii, przeł. J. Wysmułek, „Teksty Drugie” 2015, nr 1. Tejże, Emotional communities in the early Middle Ages, New York 2007; L. Gandhi, Affective Communities. Anticolonial Thought and the Politics of Friendship, Dheli 2006.
8 L. Nader, Afektywna historia sztuki, „Teksty Drugie” 2014, nr 1.
9 M. Bal, Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych. Krótki przewodnik, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2013.
10 L. Berlant, Cruel Optimism, Durham–London 2011. I. Armstrong, Myślenie afektu, w: Pamięć i afekty, red. Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz, przeł. A. Kowalcze-Pawlik, T. Bilczewski, Warszawa 2014; J. Bennett, Empathic Vision. Affect, Trauma, and Contemporary Art, Stanford 2005. Por. także Communication and Affect: Language and Thought, ed. P. Pliner, L. Krames, T. Alloway, London 1973.
11 M. Gregg, Cultural Studies’ Affective Voices, New York 2006.
12 A. Damasio, Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu, przeł. N. Radomski, Poznań 2011.
13 B. Rosenwein, Obawy o emocje w historii, dz. cyt., s. 363.
14 Tamże, s. 382.
15 Tamże, s. 378.
16 R. Nycz, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2012, s. 293.
17 U. Eco, Interpretacja i nadinterpretacja, red. S. Collini, przeł. T. Bieroń, Kraków 1996.
18 P. Ricœur, Egzystencja i hermeneutyka, Rozprawy o metodzie, oprac. S. Cichowicz, przeł. E. Bieńkowska i in., Warszawa 1975.
19 M. Johnson, Znaczenie ciała…, dz. cyt., s. 72.
20 R. Nycz, Poetyka doświadczenia…, dz. cyt., s. 304.
21 Tamże, s. 65.
22 Tamże, s. 302.
23 Tamże, s. 304.
24 J. Błoński, Romans z tekstem, Kraków 1981, s. 7.
25 Tamże, s. 19.
26 Tamże, s. 6–7.
27 Tamże, s. 19.
28 Tamże, s. 20.
29 K. Irzykowski, Czyn i słowo oraz Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności, Lemiesz i szpada przed sądem publicznym, Prolegomena do charakterologii, Kraków 1980, s. 477.
30 Mowa o rozdziale książki G. Deleuze’a, Francis Bacon, Logique de la sensation, Paris 1981.
31 G. Deleuze, Logika wrażenia, „Kwartalnik Artystyczny” 2005, nr 4, przeł. M. Kędzierski, s. 96.
32 Tamże, s. 82.
33 Tamże, s. 91–92.
34 Tamże, s. 90.
35 Tamże, s. 95.
36 Tamże, s. 91.
37 M. Bal, A gdyby tak? Język afektu, „Teksty Drugie” 2007, nr 1/2, przeł. M. Maryl, s. 166–167.
38 Tamże, s. 173.
39 Tamże, s. 167.
40 Tamże, s. 173.
41 Tamże.
42 Tamże.
43 Tamże, s. 175.
44 Tamże.
45 J.-L. Nancy, Rozdzielona wspólnota, przeł. M. Gusin, T. Załuski, Wrocław 2010, s. 37.
46 Tamże.
47 Por. D. Attridge, Jednostkowość literatury, przeł. P. Mościcki, Kraków 2007.
48 B. Massumi, Autonomia afektu, przeł. A. Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 4, s. 117.
49 Tamże, s. 118.
50 M. Johnson, Znaczenie ciała…, dz. cyt., s. 94.
51 C. Petitmengin, Ku źródłom myśli. Gesty i transmodalność: wymiar przeżywanego doświadczenia, przeł. E. Bodal, A. Tuszyński, „AVANT” 2012, nr 3.
52 Akapit jest nieco zmienioną wersją fragmentu rozważań publikowanych w innym moim artykule, A. Dauksza, Przemoc wrażenia. Wstępne rozpoznanie literatury i sztuki afektywnej, w: Kultura afektu – afekty w kulturze. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. R. Nycz, A. Łebkowska, A. Dauksza, Warszawa 2015.
53 B. Massumi, Autonomia afektu, dz. cyt., s. 121.
54 Tamże.
55 Tamże.
56 Tamże, s. 125.
57 M. Johnson, Znaczenie ciała…, dz. cyt., s. 43.
58 G. Didi-Huberman, Przed obrazem. Pytanie o cele historii sztuki, przeł. B. Brzezicka, Gdańsk 2011, s. 99.
59 S. Fish, Literatura w czytelniku: stylistyka afektywna, przeł. M. Fedewicz, „Pamiętnik Literacki” 1983, nr 1.
60 Tamże, s. 368.
61 G. Didi-Huberman, Obrazy mimo wszystko, przeł. M. Kubiak Ho-Chi, Kraków 2008, s. 124.
62 B. Massumi, Autonomia afektu, dz. cyt., s. 123.
63 Tamże, s. 118.
64 B. Tuchańska, Ontologia kulturowa: kulturowość bycia, „Diametros” 2014, nr 42, s. 12.
65 M. Johnson, Znaczenie ciała…, dz. cyt., s. 106.
66 R. Nycz, Poetyka doświadczenia…, dz. cyt., s. 291.
67 J. Butler, Ramy wojny. Kiedy życie godne jest opłakiwania?, przeł. A. Czarnacka, Warszawa 2011, s. 84.
68 B. Tuchańska, Ontologia kulturowa…, dz. cyt., s. 268.
69 Tamże, s. 274.
70 Mówiąc o wspólnotach wyobrażonych, mam na myśli koncepcję B. Andersona, por. tegoż, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Kraków–Warszawa 1997.
71 Rosenwein następująco definiuje wspólnoty emocjonalne: „są one dokładnie tym samym, co wspólnoty społeczne […], jednak studiujący je badacz dąży przede wszystkim do odkrycia ich systemu uczuć: tego co te społeczności (i jednostki w ramach nich) określały i osądzały za wartościowe lub szkodliwe; oceny, które wystawiały wobec emocji innych; uznawana przez nich natura istniejących między ludźmi więzi afektywnych; oraz formy ekspresji emocjonalnych, których oczekiwali, do których zachęcali, które tolerowali, i nad którymi ubolewali”, por. tejże, Obawy o emocje w historii, dz. cyt., s. 385–386.
72 Tamże, s. 361.
73 F. Nietzsche, Nachlass. Pisma z lat 1884–1885, przeł. G. Kowal, Warszawa 2011, s. 375.
74 B. Rosenwein, Obawy o emocje w historii, dz. cyt., s. 386.
75 J.-L. Nancy, Rozdzielona wspólnota, dz. cyt., s. 37.
76 Tamże, s. 33.
77 Tamże.
78 Tamże, s. 38.
79 Tamże, s. 40.
80 S. Fish, Literatura w czytelniku…, dz. cyt., s. 265.
Auteur
Uniwersytet Jagielloński

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019