17. Przekleństwa i namiętności perfekcjonizmu
p. 309-320
Texte intégral
1Podczas badań nad utylitarnymi maszyneriami władzy zaprojektowanymi przez Jeremy’ego Benthama trzeba było przedzierać się przez prawdziwy gąszcz jego rozpraw, szkiców, listów oraz osobistych notatek. Na dodatek należało odnaleźć w tej plątaninie myśli i radykalnych projektów własną drogę, a nie podążać w kierunku wskazanym przez Michela Foucaulta. Wysiłek ten jednak bez wątpienia się opłacił. Odsłoniły się bowiem nieznane do tej pory szerzej dyscyplinarne przedsięwzięcia Benthama, takie jak Szkoła Chrestomatyczna czy też model militarnego państwa opiekuńczego oraz systemy kontroli siły roboczej zorganizowane wokół postaci kontrolera drewna tartacznego czy nadzorcy tragarzy portowych. Powrót do źródeł sprawił także, że możliwe stało się poddanie analizie elementów panoptycznego projektu, które z różnych względów zostały zmarginalizowane przez Foucaulta. W zakończeniu chciałbym skupić się przede wszystkim na niepokojach i lękach doświadczanych przez projektanta tych rozlicznych technik i maszyn władzy.
Lęki postpanoptyczne
2Panoptykon, jeden z wielu eksperymentów dyscyplinarnych Benthama, stał się niezwykle wymowną metaforą życia w świecie późnej nowoczesności nasyconym technologiami umożliwiającymi stałą inwigilację i gromadzenie danych na temat użytkowników internetu i przestrzeni publicznej globalnych miast. Symbolami początków nowego stulecia okazały się amerykański dron typu Predator unoszący się na tle błękitnego nieba, czarna flaga Państwa Islamskiego oraz kamizelki ratunkowe wyrzucone na brzeg przez fale Morza Śródziemnomorskiego. W czasach zimnej wojny społeczne lęki i obawy wzbudzało wyobrażenie grzyba atomowego, czyli chmury pyłów i aerozoli układającej się w charakterystyczny kształt w wyniku detonacji bomby jądrowej. Tymczasem Panoptykon jako głęboko symboliczny projekt oddaje szczególną atmosferę liberalnych demokracji w dobie globalnej wojny z terroryzmem, która doprowadziła do wzmocnienia tzw. szarych stref. Są to paradoksalne przestrzenie, w których dochodzi do zawieszenia norm i wartości, ideałów właściwych społeczeństwom demokratycznym w celu ich obrony. Życie Innego staje się wówczas nagim życiem, które wolno jest zakończyć bez procesu, czy też aktu wypowiedzenia wojny, a więc poza tradycyjnymi regulacjami prawnymi. Takie strefy zawsze towarzyszyły demokratycznemu eksperymentowi, ale w okresie wojny z terroryzmem i za sprawą polityki strachu można mówić o ich niepokojącej ekspansji obserwowanej na przykładzie funkcjonowania obozu w Guantanamo, technik intensywnych przesłuchań z Abu Ghraib czy uderzeń dronów, w których często giną niewinni cywile. Proces ten niezwykle skutecznie uzasadnia narracja odwołująca się do traumy związanej z atakiem terrorystycznym na wtc i poczucia zagrożenia terroryzmem. Podobnie dzieje się także w przypadku tajnych programów masowej inwigilacji w internecie skrywających się za nieprzejrzystymi konstrukcjami prawnymi. Rozrost szarej strefy prowadzi do zakłócenia fundamentalnej dla liberalnych demokracji granicy pomiędzy tym, co prywatne, a tym, a publiczne. Do tej pory to przede wszystkim autorytarne i totalitarne reżimy wyróżniały się pragnieniem kontrolowania i gromadzenia informacji na temat codziennego życia swoich obywateli poprzez rozbudowany aparat policyjny i służby specjalne cieszące się szerokimi uprawnieniami. Niestety podobne działania podejmują coraz częściej także liberalne demokracje, wykorzystując w tym celu poczucie zagrożenia i logikę stanu wyjątkowego, przekształcając się stopniowo w państwa nadzoru i kontroli (surveillance states).
3Równocześnie neo-orientalnym obawom towarzyszy poczucie, że życie codzienne w coraz większym stopniu kolonizowane jest przez globalne korporacje i wszechobecne procesy obliczeniowe, których działania stanowią wyzwanie dla państw kontrolujących określone terytorium według koncepcji suwerenności, jaka wyłoniła się jeszcze w czasach pokoju westfalskiego1. Konsumenci, zgodnie z modelem kapitalizmu nadzoru (surveillance capitalism), są uwodzeni atrakcyjnymi serwisami i smart-produktami. Ich twórcy bacznie śledzą poczynania swoich użytkowników, a następnie analizują je za pomocą sztucznych sieci neuronalnych i wykorzystują do celów marketingowych lub przekształcają w towar stanowiący przedmiot transakcji handlowych. Krok po kroku jednostki tracą kontrolę nad własnymi śladami cyfrowymi i danymi generowanymi działaniami nie tylko w mediach społecznościowych, ale także w przestrzeni miejskiej. Na dodatek nowoczesne technologie pozwalają im na wzajemną, czyli synoptyczną inwigilację. Użytkownicy obserwują innych w mediach społecznościowych, śledzą życie prywatne swoich znajomych i przyjaciół, którzy w ten sposób odsłaniają się przed nimi z niekiedy zupełnie innej strony niż ta, z której ich znali. Specjaliści uczestniczący w procesie rekrutacji przeczesują internet i media społecznościowe w poszukiwaniu informacji na temat kandydatów. Jakie „ja” wyłoni się z tych analiz? W świecie internetu 2.0 użytkownicy nie są już anonimowi, a nad wieloma elementami swojego cyfrowego wizerunku nie mają kontroli. Na dodatek ich działania mogą być bacznie monitorowane nawet w miejscu pracy. Czy szef ma prawo czytać e-maile wysyłane z komputerów podłączonych do korporacyjnej sieci? Czy należy przyjmować zaproszenia w mediach społecznościowych od nowych znajomych z pracy? W świecie nasyconym nowoczesnymi technologiami komunikacyjnymi wszyscy stają się trochę paranoikami. Coraz trudniej wytyczyć granicę pomiędzy zdrową ostrożnością a chorobliwą obsesją i neurozą.
Świat wielokrotnego użytku
4Badając maszyny dyscypliny i kontroli projektowane przez Benthama, można spojrzeć na narodziny nowoczesności jego oczami i tym samym zanurzyć się w myśli pękającej od nadmiaru przedmiotów zainteresowania, uwikłanej w liczne sprzeczności. Przypadek Benthama najlepiej dowodzi tego, że ci, którzy konstruują maszynerię władzy i następnie obserwują, nasłuchują i monitorują innych, też nie są wolni od niepokojów. Dlatego do katalogu lęków i obaw związanych z kondycją liberalnych demokracji2 można dodać niepokoje inwigilowanych (anxiety of the surveilled), a także rozwijające się równolegle niepokoje inwigilujących (anxiety of the surveillers)3. Najlepszym przykładem tego procesu są programy masowej inwigilacji nastawione, zgodnie ze sloganem nsa collect it all, na zgromadzenie wszelkich możliwych danych. Miały wyeliminować wszelkie ryzyko i zapewnić poczucie bezpieczeństwa, zamiast tego doprowadziły do powstania nowego rodzaju niepokoju będącego efektem przeładowania – data overload, analysis paralisys, cognitive overflow4. Z tego względu rodzą się wątpliwości, czy agencje wywiadowcze nie dysponują zbyt dużą ilością informacji, aby móc na ich podstawie formułować sensowne scenariusze przyszłych wydarzeń, przewidywać działania terrorystów i podejmować kluczowe decyzje.
5Spory niepokój wzbudzały w Benthamie niekontrolowane i mobilne masy ludzkie przemieszczających się swobodnie żebraków i nędzarzy, których tożsamości nie sposób było ustalić. Rozpływali się w tłumie anonimowych twarzy, dowolnie zmieniali imiona, osobiste historie, przyjmowali nowe maski, gubiąc trop nadzorującej ich władzy. Gwałtowna urbanizacja stała się dla niego źródłem kolejnych obaw. Rozrastające się w sposób niekontrolowany miasto, przyjmując formę metropolis, przyczynia się do powstania nowych i niebezpiecznych dla porządku publicznego zjawisk społecznych. W oczach Benthama przestrzeń miejska ulega militaryzacji, a życie codzienne mieszkańców przerywają rozliczne zamieszki i protesty często inicjowane przez ubogich i nędzarzy prowokowanych wystawnym życiem uprzywilejowanych grup społecznych. Dziś, w czasach antropocenu i kryzysu klimatycznego, podobne obawy wywołują wyłaniające się zarysy megamiast. Ich prefigurację stanowić może Kowloon, a więc wyburzona w 1993 r. dzielnica Hongkongu. Niekiedy ze względu na charakterystyczną, spontaniczną architekturę, zagęszczenie i przyrost liczby ludności określano ją miastem przestępczości i anarchii.
6Po przeprowadzeniu analizy wykorzystanych przez Benthama mnogich technik władzy warto zadać sobie fundamentalne pytanie: co takiego świat społeczny wyprodukowany przez jego maszyny kontroli mówi o podmiocie wprawiającym je w ruch i nadzorującym ich funkcjonowanie? Wszystkie te rozliczne techniki nie tylko ujarzmiają podległe im jednostki, ale również konstruują postać radykalnego utylitarysty. Kreśląc jego profil psychologiczny, karygodnym błędem byłoby nie skorzystać z pomocy mistrza podejrzliwości, jakim jest bez wątpienia tak wytrawny psychoanalityk jak Jacques-Alain Miller5.
7Warto najpierw zaznaczyć, że celem autora eseju Le despotisme de l’utile: la machine panoptique de Jeremy Bentham (1973) nie jest zrozumienie i wyjaśnienie tego, co dzieje się we wnętrzu Panoptykonu, tylko potraktowanie go jako symptomu. Czytelnika spodziewającego się przenikliwej i bezkompromisowej psychoanalizy sieci nieświadomych namiętności i rozkoszy uruchomionych panoptyczną maszynerią widzenia, której mogło mu zabraknąć w przypadku Nadzorować i karać, spotkać może podczas lektury tego artykułu rozczarowanie. Wbrew oczekiwaniom centralna wieża Panoptykonu nie staje się w analizie Millera żadnym symbolem fallicznym otwierającym ekscytującą i skandaliczną interpretację. Nie pojawiają się w niej właściwe dla psychoanalizy kategorie, takie jak nad-ja, represja czy sublimacja. Czytelnik nie odnajdzie w trakcie lektury żadnych odniesień do kompleksu Edypa czy też klasycznej figury surowego i opresyjnego ojca. W oczach Millera w budynku więzienia zaprojektowanego przez Benthama materializują się wszystkie frapujące aspekty, nieoczekiwane skutki oraz paradoksy konsekwentnego utylitaryzmu. Panoptykon zostaje potraktowany zatem jako filozoficzny zespół objawów, które należy poddać starannej analizie6.
8Spojrzenie twórcy utylitarnych maszyn władzy cechuje analityczna obsesja na punkcie najmniejszych nawet drobiazgów, którą można było zaobserwować bez większego trudu, przyglądając się jego poszczególnym projektom. Zdaniem Millera, wynika ona w dużej mierze z założenia, że cały świat człowieka jest mierzalny i policzalny, a zatem dosłownie wszystko, nie tylko szczęście czy popłoch, ale każde najbardziej subtelne i ulotne zjawisko może zostać poddane kwantyfikacji. Arytmetyka to nie tylko narzędzie, ale przede wszystkim fundament tego świata, gdyż pozwala rzetelnie i bezspornie określić, czy dane działanie jest mniej lub bardziej użyteczne i korzystne od innych. Jak pisze sam Miller, „Nic nie może ‘tak po prostu istnieć’”7. Dlatego spojrzenie radykalnego utylitarysty dzieli rzeczywistość na najdrobniejsze elementy, aby poddać je następnie wnikliwej i niekończącej się analizie. Każdy, najmniejszy nawet szczegół musi przez nią przejść, nim twórca panoptycznego mikrokosmosu podejmie decyzję co do jego miejsca w projekcie i dalszej przyszłości. „Jest to oczywiście forma szaleństwa – szaleństwa analitycznego”, podsumowuje Miller8.
9Zasadnicze kryterium, jakie przyjmuje w takiej sytuacji twórca panoptycznych mikrokosmosów, to użyteczność rozumiana jako wielofunkcyjność. Każdy element tego projektu musi bezwzględnie spełniać swoją rolę, a więc przynosić jak najwięcej korzyści i pożytku. Dla Benthama to jednak wciąż jeszcze nie koniec. Dlatego, zgodnie z zasadą maksymalizacji zysków, wszystko ma być wykorzystywane do ostatka i pełnić równocześnie kilka funkcji. „Wszystko musi być zdatne do wielokrotnego użycia”9. Nic nie ma prawa lekkomyślnie się zmarnować. Ludzkie odchody powinny być zatem wykorzystane jako obornik10. Posadzkę panoptycznych celi należy wyprofilować pod lekkim kątem, żeby w zimie skazańcy mogli oddawać na nią mocz, a ten, spływając po podłodze, dodatkowo ogrzewałby wówczas więzienną izbę. Raz wprawiony w ruch rozum utylitarysty nie umie się zatrzymać. Bentham stale dostrzega kolejne możliwości udoskonalenia swojego projektu. W efekcie powstaje dystopijny świat wielokrotnego użytku. Dlatego też niewinni, wkraczając do Panoptykonu, równocześnie zawstydzają więźniów, kontrolują strażników i odbierają moralną lekcję przestrogi przed łamaniem prawa. To wszystko dzieje się naraz. Cóż za wspaniałe, efektywne i oszczędne rozwiązanie !
10Zgodnie z utylitarystycznym światopoglądem, każde działanie powinno przynieść jakiś użyteczny społecznie rezultat, który można będzie poddać surowej ocenie i porównać z innymi. Z tego powodu, jak można było się przekonać, Bentham z panoptycznego mikrokosmosu bez wahania wyeliminował odpoczynek. Czy to w przypadku więzienia, domu dla ubogich, czy szkoły nie można sobie pozwolić nawet na najmniejszy akt lenistwa, gdyż jest on karygodną stratą niezwykle cennego czasu. Wszyscy mieszkańcy tych światów muszą bezustannie działać i być produktywni. Nie ma miejsca na żadną nudę. Bentham raz zmuszony do kapitulacji i uznania, że w końcu każdy człowiek potrzebuje chwili odpoczynku, przedstawił iście diabelskie rozwiązanie. Zaproponował, żeby więźniowie Panoptykonu odpoczywali od swojej zasadniczej pracy, wykonując inną: „Każda zmiana wykonywanej pracy, szczególnie z fizycznej na siedzącą, jest odpoczynkiem, jeśli nie nawet rozrywką” (pii 163). Uznał, że: „Nie można zapomnieć, że czas posiłku jest czasem na odpoczynek – karmienie stanowi chwilę wytchnienia” (pii 163).
11Wyłania się jednak dość paradoksalne napięcie przenikające podmiotowość radykalnego utylitarysty. Wszechwładza wiąże się ze stałym i nieusuwalnym poczuciem zagrożenia. Najmniejszy element znajdujący się nie na swoim miejscu może skutecznie zagrozić stabilności tego świata. Dlatego nie wystarczy go stworzyć, trzeba go wciąż nadzorować i kontrolować. Jeśli czegoś nie da się ujarzmić i uporządkować, należy to bezwzględnie wygnać z utylitarnego raju. W użytecznym mikrokosmosie odnaleźć można tylko jeden element, który jest efektem zawartego przez Benthama kompromisu z zasadami natury. Snu nie można przekształcić w nic, co spełniałoby przyjęte przez niego ostre kryteria użyteczności. Jak pisze Miller : „Jedynie sen jest faktem nieuniknionym”11. Co noc, zgodnie z dobowym rytmem, człowiek musi stracić ważną część swojego czasu i pogrążyć się w całkowitym bezruchu. Podczas snu nie tylko zostaje zniesiona świadomość. Jakby tego było mało, jednostka marnuje bezcenny czas na marzenia senne i rojenia, które nie mają nic wspólnego z elementarnymi zasadami logiki i rozumu, a już na pewno nie z użytecznością. Nie dość, że nie sposób go uniknąć, to jeszcze oczekiwanie na niego w ciemnym pokoju, w którego kątach czaić się mogły wiedźmy i upiory, było dla Benthama prawdziwym koszmarem. Zapewne niejeden raz fikcyjne byty, których tak bardzo się obawiał, nawiedzały go podczas snu. Studiując jego pisma, bez trudu można zauważyć, że nie darzył on zjawiska snu większym szacunkiem. Uważał, że czas na niego przeznaczony powinien być ograniczony do absolutnego minimum, które gwarantowałoby zdrowie i siłę fizyczną niezbędną do wykonywania w ciągu dnia ciężkiej pracy. Ostatecznie, jak się okazuje w świetle współczesnych standardów12, nie był jednak zbyt restrykcyjny w tej kwestii. Uważał, że konieczny dla zdrowego funkcjonowania człowieka jest sen, który trwa siedem i pół godziny i tyle też przewidział dla więźniów Panoptykonu. W niedziele zakładał nawet, że na ten cel przeznaczonych zostanie aż jedenaście godzin (pii 162). To odstępstwo od zasad utylitaryzmu stało się dla perfekcjonistycznego umysłu źródłem wielu utrapień i frustracji, którym niejeden raz dawał wyraz: „Siedem godzin zabranych przemysłowi, zabranych zdrowiu, a nie wzbogacających wcale spokoju ducha, nie wspominając o już o celach tak niewyobrażalnych jak rozwój umysłu” (pii 163). Doradzał zatem czytelnikom, żeby gdy już rzeczywiście nie ma innego wyjścia i muszą chwilę odpocząć, położyli się na łóżku i spróbowali oddać się pożytecznym rozmyślaniom, ale za wszelką cenę nie powinni dopuścić do tego, żeby zmorzył ich sen. Przekonany był bowiem, że chociaż jest on konieczny człowiekowi do życia, w żaden sposób nie służy poprawie jego zdrowia. W zaskakującym fragmencie, kiedy frustracja osiąga swój najwyższy stopnień, wyznaje z pasją, iż gdyby tylko mógł stać się Makbetem, zamordowałby właśnie sen (pii 163).
12Wszystkie przedsięwzięcia Benthama mają laboratoryjny charakter. Zaprojektowane przez niego maszyny władzy są nie tylko nowatorskie i eksperymentalne, ale ich zasadniczym celem jest produkowanie obok podporządkowanych i ujarzmionych podmiotów także możliwej do zweryfikowania i niepodważalnej wiedzy użytecznej. Filozof prawodawca miał znaleźć się w samym centrum władzy. Otrzymywał zatem pełną, niemalże boską kontrolę nad wszystkimi zmiennymi, a co za tym idzie, także możliwość przeprowadzania rozlicznych eksperymentów na podległych mu i zblokowanych instytucjonalnie ciałach. Zgodnie z paradoksalną logiką super-ego im większą radykalny utylitarysta posiada władzę i kontrolę, tym bardziej staje się podejrzliwy i paranoiczny. Użytkownicy mediów społecznościowych cierpią często na inną odmianę tego niepokoju. To fomo (fear of missing out), czyli lęk przed tym, że ominie ich jakaś cenna informacja czy wiadomość z życia ich znajomych i przyjaciół, i w ten sposób zostaną wykluczeni z jakiegoś ekscytującego wydarzenia. Radykalny utylitarysta nie tylko pragnie widzieć i wiedzieć wszystko. Bez trudu można dostrzec w projektach Benthama także obsesję gromadzenia i archiwizacji wszelkich możliwych informacji. W tym celu funkcjonariusze władzy wprawiających w ruch utylitarną maszynerię dyscypliny, czyli kontrolerzy drewna tartacznego, oficerowie policji, nauczyciele czy panoptyczni inspektorzy, mają stale obserwować swoich podopiecznych i niestrudzenie notować wszystko, a kopie swoich raportów i formularzy przesyłać do centrum. Władza nabiera wówczas bardziej rozproszonego i usieciowionego charakteru, a jej funkcjonowanie wspiera rozległa infrastruktura oraz nowoczesna technologia. Panoptykon, podobnie jak pozostałe eksperymenty Benthama, przestaje być w tym ujęciu wyizolowanym obiektem ujarzmiającym jednostki i staje się jednym z rozlicznych i ściśle ze sobą powiązanych laboratoriów władzy rozsianych na podległym jej terytorium. W tym przypadku władza archiwalna ma jeszcze postać analogową. Dopiero cyfrowa rewolucja pozwoli spełnić marzenia Benthama. Procesy obliczeniowe potrafią wyeliminować zawodny czynnik ludzki. Algorytmów nie trzeba bezustannie kontrolować, powoływać kolejnych superintendentów i budować skomplikowanej drabiny nadzoru. Wystarczy je odpowiednio zaprojektować, a one bezszelestnie będą działać w tle, precyzyjnie dokonując swoich obliczeń zgodnie z przyjętymi uprzednio protokołami.
13Obsesyjny i kompulsywny perfekcjonizm radykalnego utylitarysty bez wątpienia wpływa na jego sposób postrzegania świata. Miller nie uwzględnia jednak ważnego elementu profilu psychologicznego, jakim jest wynikający z niego przymus powtarzania. Bentham nie tylko stworzył panoptyczny mikrokosmos, ale nieustannie rozkładał go na części pierwsze, gromadząc zbiór atomów, aby móc następnie złożyć je ponownie w nową, bardziej użyteczną konstrukcję, która później poddana była skrupulatnemu oglądowi w celu identyfikacji słabszych punktów wymagających korekty. I tak w zasadzie bez końca. Skończona, doskonała forma tego świata nie istnieje. To mikrokosmos, który stale pozostaje w stanie przebudowy i rekonstrukcji. Moment zadowolenia i dumy ze swojej kreacji jest tymczasowy.
14W przypadku przedsięwzięć dyscyplinarnych Benthama dążenie do perfekcji nieoczekiwanie wiąże się z dużą dozą wewnętrznej elastyczności umysłowej. Podczas budowy utylitarnych maszynerii władzy korzystał bowiem z wielu rozwiązań karnych i kontrolnych, których funkcjonowania nie sposób sprowadzić wyłącznie do reżimu skopicznego. Jak można było się przekonać, chętnie eksperymentował z dyscyplinarnym potencjałem technologii i metod audialnych. Wiele z przyjętych przez niego technik powiązanych jest silnie z użytecznym punktem widzenia i ugruntowanych zostało w refleksji psychologicznej nad popłochem lub sprawowaniem rządów oraz socjologicznej analizie zjawisk właściwych dla społeczeństwa kapitalistycznego i rewolucji przemysłowej. Chętnie też sięgał po strategie kojarzące się z rachunkowością, ale także ze spektaklami i ceremoniami przywództwa. Myślenie Benthama o maszynach władzy jest zatem zdecydowanie bardziej elastyczne, niż wynikałoby to z analizy przeprowadzonej przez Foucaulta. Bogactwo opracowanych przez angielskiego filozofa technik nadzoru oraz ich wszechstronność są przejawami charakterystycznego dla niego podejścia do problemów, z jakimi zmagał się, projektując instytucje nowoczesnego, utylitarnego społeczeństwa. Zamiast dostosowywać jeden model do zmieniających się okoliczności, dynamicznie konstruował kolejne kompleksy sposobów władzy. Z tego powodu jego maszyneria ma kompozycję modułową, a kolejne elementy projektu stale podlegają wymianie i udoskonaleniu podczas niekończących się prac i badań rozwojowych.
15Z pism angielskiego filozofa przebija radykalna nadzieja i pragnienie budowy lepszego świata, w którym liczyłoby się przede wszystkim dążenie do wolności i szczęście jak największej liczby wolnych obywateli i towarzyszących im zwierząt. Ze wspomnień Johna Bowringa i Johna S. Milla wyłania się obraz serdecznego, empatycznego człowieka cieszącej się życiem i ceniącego sobie towarzystwo zarówno licznych przyjaciół, jak i kotów, a także myszy13. Lektura jego traktatów odsłania jednak również wyraźnie lęki i natrętne obawy przybierające niekiedy postać paranoicznego strachu, który prowadzi do niezwykle opresyjnych, cynicznych rozwiązań architektonicznych i dyscyplinarnych. Światy, które wówczas powołuje do życia, cechują się skrajnym ascetyzmem. Jego pisma to zatem przestrzeń paranoidalnych fantazji, marzeń o totalnej kontroli i niekończących się udręk perfekcjonizmu. Wszystko to tylko napędza intensywną pracę nad kolejnymi, coraz bardziej radykalnymi i surowymi technikami dyscypliny o niezwykle różnorodnym charakterze. Dlatego też być może tak zaskakujący i zagadkowy jest dla wielu badaczy twórczości Benthama ruch myśli równocześnie w kierunku liberalizmu i dystopijnych maszyn władzy. Z tego względu Philip Schofield pisze nawet o fascynującym napięciu w myśli angielskiego filozofa14. Obok Benthama obrońcy słabszych i podporządkowanych, wrażliwego na cierpienie innych i zaangażowanego głęboko w walkę o lepsze, bardziej sprawiedliwe prawodawstwo, współistnieje Bentham demiurg totalny o niepohamowanych ambicjach, kreujący bezustannie bezduszne i autorytarne światy kontroli oraz dyscypliny. Wiele wskazuje na to, że w stronę autorytaryzmu pchało go dążenie do zapewnienia warstwom posiadającym poczucia bezpieczeństwa oraz lęk przed takimi zjawiskami, jak popłoch i niepokój społeczny. Równocześnie, wraz z postępem prac nad konkretnymi projektami, szlachetne impulsy leżące nierzadko u ich podstaw ulegały osłabieniu, a ich miejsce, pod wpływem perfekcjonistycznych lęków i namiętności, zajmowało pragnienie całkowitej kontroli i totalnej dyscypliny.
Notes de bas de page
1 B. Bratton, The Stack: On Software and Sovereignty, mit Press, Cambridge 2016.
2 L. Koczanowicz, Lęk nowoczesny: eseje o demokracji i jej adwersarzach, Kraków 2011.
3 K. Crawford, The Anxieties of Big Data, „The New Inquiry” 2014, online: http://thenewinquiry.com/essays/the-anxieties-of-big-data/ [dostęp: 15 października 2016].
4 J. S. Granick, American Spies: Modern Surveillance, Why You Should Care, and What to Do About It, Cambridge University Press, Cambridge 2017, s. 97.
5 Miller prace nad swoim tekstem o Panoptykonie ukończył w lutym 1973 r. Artykuł ukazał się drukiem jednak dopiero dwa lata później, a więc dokładnie w tym samym roku co Nadzorować i karać. Dzieło Michela Foucaulta przysłoniło skutecznie przedstawioną przez francuskiego psychoanalityka interpretację i na długie lata zdominowało myślenie o Panoptykonie. Nazwisko Millera nie pojawiło się także na kartach Nadzorować i karać. Zatytułował swój tekst następująco: Le despotisme de l’utile: la machine panoptique de Jeremy Bentham. Angielskie tłumaczenie (J.-A. Miller, Jeremy Bentham’s Panoptic Device, trans. R. Miller, „October” 1987, vol. 41, s. 3–29) nie jest do końca zgodne z duchem oryginału. Z jakichś względów zrezygnowano z pierwszej części tytułu i przełożono jedynie fragment następujący po dwukropku jako Jeremy Bentham’s Panoptic Device. Poczyniona zmiana nie wydaje się szczególnie istotna, niemniej z perspektywy poniższych rozważań jest dość ważna, ponieważ już w samym tytule tekstu zaznacza się wyraźna różnica pomiędzy jego interpretacją a wykładnią przedstawioną przez Foucaulta. Francuski psychoanalityk, pisząc o despotyzmie użyteczności (lub też tego, co użyteczne), podkreśla już na samym początku niezwykle silny związek pomiędzy koncepcją Panoptykonu a całościowym światopoglądem filozoficznym Benthama. Tymczasem, jak można było się przekonać już wcześniej, Foucault wypreparował konsekwentnie w Nadzorować i karać projekt Panoptykonu z sieci pojęć, idei i koncepcji wyłaniającej się z pozostałych pism angielskiego filozofa. W ten sposób tłumacz, zapewne nieświadomie, działając jakby pod wpływem hegemonicznej wykładni Foucaulta, uzgodnił tytuł tekstu Millera z dominującą interpretacją.
6 Analizę Millera należy czytać równolegle z zapisem wykładów prowadzonych w ramach seminarium xx, gdyż oba te teksty wzajemnie się tłumaczą i wzmacniają. Za takim rozwiązaniem przemawia także chronologia wydarzeń. Prowadzone przez Lacana seminarium o rozkoszy odbyło się w latach 1972–1973. Oznacza to, że kiedy Miller pracował nad swoim tekstem o projekcie Panoptykonu, równocześnie uczęszczał na wykłady swojego mistrza, których głównym tematem były jouissance i kobieca seksualność definiowane przez francuskiego psychoanalityka bardzo wyraźnie poprzez opozycję wobec tego, co użyteczne.
7 J.-A. Miller, Jeremy Bentham’s Panoptic Device, s. 6.
8 Tamże, s. 7.
9 Tamże, s. 8.
10 Tamże, s. 7.
11 Tamże.
12 J. Crary, 24/7. Późny kapitalizm i koniec snu, przeł. D. Żukowski, Kraków 2015.
13 K. Blake, Pleasures of Benthamism, s. 48–51.
14 P. Schofield, Bentham, s. 18.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019