Szczecińskie autobiografie po(st)osiedleńcze po 1956 roku
p. 225-241
Texte intégral
Ten wieczór w Szczecinie ma wydźwięk dramatu. Po ciemnym niebie przelatują ciężkie i wielkie chmury, na horyzoncie błyska się. Od wielkiego gmachu rządowego miasto schodzi piętrami ku Odrze, scena średniowiecznego moralitetu. Na każdym piętrze akcja odrębna i wyraźnie oddzielona jak niebo i piekło. W burej wodzie rozświetlonej gzygzakami błyskawic stoją rzędem niewyładowane berlinki, na których tłoczą się Niemcy, ewakuowani do Stralsundu i na Rugię i teraz, korzystając z chwilowej koniunktury, wracają. O piętro wyżej, na wybrzeżu, widać ich baraki i obozowiska, gdzie krzyczą półnagie dzieci, rzucając w siebie zgniłymi kartoflami. Zgiełkliwie tu i ciemno, skłębiony tłum krzyczy jak potępieńcy, kiedy zaczynają padać pierwsze grube krople deszczu. Jeszcze wyżej, na tarasach spadzistego brzegu, w alejach przekopanych niedawnymi strzeleckimi rowami, wśród architektury dziwacznych połamanych kolumn, jak na teatrze w Łazienkach – błądzą ciemne i milczące duchy czyśćcowe z workami i hakami, szukając łatwego łupu.
Wanda Melcer Wyprawa na odzyskane ziemie 1
1W badaniach zagadnień powojennych migracji, przesiedleń ze Wschodu czy z Centrum i osiedleń na Zachodzie istotne jest przeanalizowanie na podstawie literatury autobiograficznej w ramach studium przypadku (case study) tego, jak m.in. kategorie miejsca autobiograficznego 2, auto/ bio/geo/grafii 3, praktyki codzienne i przestrzenne, a także polityczny i społeczny wymiar analizowanego pisarstwa, w tym kwestie cenzury i autocenzury, wpływają na konstrukcje narracyjne i strategie autobiograficzne literatury określonej jako po(st)osiedleńcza czy neo-post-osiedleńcza 4.
2Typologia i terminologia nie są bez znaczenia 5; tematyka po-, post czy neo-post-osiedleńcza wiąże się bowiem w tym wypadku przynajmniej z trzema obszarami badawczymi. Po pierwsze, należy przyjrzeć się problemowi kształtowania się tożsamości reprezentowanej w analizowanych przeze mnie, spisanych z perspektywy lat, prywatnych narracjach „nowych szczecinian” po ich osiedleniu się w mieście. Przesiedlenie, wypędzenie, wygnanie, deportacja, repatriacja, zasiedlanie determinowały zarówno osobiste doświadczenia, jak i doświadczenia dopiero organizujących się na Ziemiach Zachodnich wspólnot. Wspólnot specyficznych, ponieważ odznaczających się kompleksem podwójnego wykorzeniania, niejednorodną tożsamością (nietożsamością), dezintegracją i dezorientacją, wspólnot, których członkowie odznaczają się „chorobą migrantów” 6, psychozą tymczasowości, poczuciem widmowości i martwoty, jednocześnie pustki i klaustrofobii. Ta – nazwijmy to – chiazmatyczna tożsamość mieszkańców pogranicza reprezentowana w szczecińskich amatorskich narracjach autobiograficznych pozwala na przeanalizowanie kategorii pamięci autobiograficznej, „ja” autobiograficznego, trybu wypowiedzi osobistych na temat doświadczeń pogranicznych, a nawet transgranicznych. Kwestie te widziane w kontekście lokalizacji, translokacji, dyslokacji mają znaczenie dla opisu procesów autostanowienia czy też autoupamiętnienia i/lub autorozliczenia zespolonych z amatorską praktyką pisarską.
3Po drugie, zagadnienie po(st)osiedleńczości warto zbadać na podstawie zainicjowanych w latach 50. i 60. XX wieku w Szczecinie, głównie przez Instytut Zachodniopomorski, Szczecińskie Towarzystwo Kultury i prasę regionalną („Głos Szczeciński”, „Kurier Szczeciński”) 7, cykli pamiętnikarskich przybierających formę konkursów na wspomnienia z pierwszych lat życia w nowym miejscu, u źródeł których tkwiła idea zbierania relacji, świadectw pierwszych „osadników”. Inicjatywa ta wpisywała się w znaczący i rozbudowany nurt pamiętnikarski w Polsce 8, korelowała z metodą biograficzną wprowadzoną do badań socjologicznych przez Floriana Znanieckiego 9, a także z badaniami kontynuowanymi przez Józefa Chałasińskiego czy później przez Zygmunta Dulczewskiego z poznańskiego Instytutu Zachodniego 10. Miała ona także istotny wymiar polityczny, ponieważ bodźcem do ogłoszenia konkursu lub zebrania wspomnień pionierów stawał się jubileusz nastania państwowości polskiej czy obchody rocznicowe w Polsce Ludowej, co wspomagało działalność propagandową ówczesnego aparatu władzy. O charakterze i rezonansie lokalnego pamiętnikarstwa świadczy najlepiej ogłoszony w 1969 roku konkurs „Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku”, który – co jest fenomenem ogólnopolskim – trwał nieprzerwanie do 2014 roku 11. Akcja gromadzenia i publikowania prywatnych, rodzinnych historii urastała do rangi tworzenia „zbiorowej autobiografii Polaków”12, którą moglibyśmy współcześnie nazwać metanarracją, pozwalającą mieszkańcom Szczecina (i regionu) na identyfikację z przymusowo lub dobrowolnie zasiedlonym miejscem 13.
4Po trzecie natomiast, warto zwrócić szczególną uwagę na polityczne i społeczne uwarunkowania wpływające bezpośrednio na formę i status tekstów autobiograficznych. Uwidacznia się tu bowiem paradoks polegający na tym, że po słynnym Zjeździe Szczecińskim Związku Literatów Polskich w 1949 roku i ustanowieniu doktryny socrealistycznej poza literaturą wtłoczoną w sztywne ramy bohaterskich osiedleńczych scenariuszy narracyjnych pojawia się silne zainteresowanie tworzeniem i gromadzeniem pamiętników stanowiących ukryty dowód na istnienie traumatycznej opowieści przesiedleńczej oraz potrzeba jej ujawnienia. Inicjatywa ta miała charakter instytucjonalny, wiele miejscowych organizacji o różnym profilu – naukowym, kulturalnym, zawodowym, partyjnym – wchodziło w skład komitetów organizacyjnych konkursów, kształtując ich formę według zasad propagandy i cenzury. Świadczą o tym chociażby nazwa konkursu („Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku”) oraz tytuły wydanych wspomnień (Z nadodrzańskiej ziemi 14, Drogi powrotu 15, Tryptyk szczeciński 16), a także pytania pomocnicze, ułatwiające pisanie pamiętnika i przygotowanie kwestionariuszy dla ankieterów prowadzących rozmowy z uczestnikami konkursu, które zostały zamieszczone w broszurze dołączonej do regulaminu.
5Jednakże w odniesieniu do unikalnej długotrwałości konkursu nie sposób pominąć faktu, że z pamiętników wyłania się przede wszystkim „męski” charakter dominującej robotniczej narracji Szczecina oraz że przekształcały się one pod wpływem społeczno-politycznych transformacji. Przez retorykę narodowo-wyzwoleńczą, mitologizację miejsc, symbolikę małoojczyźnianą przebijają m.in. prywatne mikroopowieści o transferze auto/bio/geo/graficznym, o doświadczeniu indywidualnym, o podekscytowaniu związanym z nowym życiem na „Dzikim Zachodzie” oraz jednocześnie o rozczarowaniu i tęsknocie, traumie, wstydzie, upokorzeniach. Wpływało na ten stan złagodzenie cenzury i przesunięcia w granicach akceptowanej szczerości po odwilży związanej z wydarzeniami 1956 roku. W późniejszych etapach konkursu natomiast ogromne znaczenie miały przesilenia na początku lat 90. związane ze zmianami politycznymi i obyczajowymi, a także procesy w latach dwutysięcznych znajdujące uzasadnienie w zmianach obiegów literackich oraz w dominacji dyskursów tożsamościowego i politycznego.
6Casus amatorskiej literatury autobiograficznej, stanowiącej jednocześnie odmianę literatury regionalnej, lokalnej, prowokuje do przeanalizowania wybranych tekstów pod względem ich podwójnie politycznego charakteru, wynikającego – po pierwsze – z restrykcji cenzorskich okresu PRL-u, a także – po drugie – z wyjątkowego typu autobiografii wywołanej, w której „rama instytucjonalna limituje szczerość relacji”17. Należałoby również postawić pytania o podobieństwa i różnice między prywatnymi narracjami, podkreślając znaczenie przede wszystkim pochodzenia zadeklarowanego – co ciekawe – w odniesieniu do konkretnego regionu geograficznego zamieszkiwanego przed przybyciem na Ziemie Zachodnie (Polesie, Wołyń, Śląsk, centralna Polska) oraz wykonywanego zawodu (architekt, urbanista, socjolog, pracownik oświaty, chłop, robotnik), a także stosunku do (przypadkowego lub zaplanowanego) osiedlenia w nowym mieście 18.
Re-introdukcja nie-możliwa
Jako dziecko martwiłam się, że skoro coś jest poniemieckie, kiedyś może stać się „popolskie”. Podświadomie przejęłam w genach lęk moich przodków osadników, że miejsce, w którym żyję, jest nam dane tylko na chwilę.
Założyłam, że w drodze przez Ziemie Odzyskane spotkam ludzi, którzy tak jak moi dziadkowie musieli zacząć nowe życie w obcym sobie miejscu. Byłam ciekawa, czy ziemie, na które przyszli, są im nadal obce. Czy ich serca na zawsze pozostały tam, gdzie się urodzili? A jeśli są już u siebie, to od kiedy? Jacy są ich potomkowie? Czy minął im już ten lęk, którego ja nie umiem się pozbyć?
Magdalena Grzebałkowska 1945. Wojna i pokój 19
7Lektura i analiza wybranych pamiętników – autorstwa osadników, migrantów, przesiedleńców, repatriantów czy autochtonów – pozwala mówić o tym specyficznym projekcie jako o „splocie autobiograficznym” 20i geograficznym. Splot ten dotyczy doświadczenia i formy wyrażania go, a także sytuacji kartograficzno-egzystencjalnej – obcowania z nową, nieoswojoną przestrzenią i sposobami umiejscawiania w niej podmiotu. Pozbawienie stałego miejsca egzystencji powoduje, że przestrzeń zostaje podzielona na „tu” i „tam”, a czas i pamięć na „po” i „przed”, „teraz” i „wtedy”. Życie w poczuciu nieustannej dychotomii, niemożliwość zakorzenienia – jednej z ważniejszych metafor spacjalnych – skutkują „dyslokacją tożsamościową podmiotu” 21.
8Doświadczenie (w) ruchu zostaje opisane we wspomnieniach w różny sposób, choć niewykraczający poza ramę modalną opowieści osiedleńczych. Widać to w dwóch niemal wzorcowych autobiograficznych narracjach kobiet – Jadwigi Kulikowskiej-Grajek, pochodzącej z Brześcia, a przybyłej do Szczecina z obozu w Kazachstanie, oraz Heleny Kurcyuszowej, urodzonej w Sandomierzu, a osiadłej w Szczecinie w drodze powrotnej z obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. W tych prywatnych tekstach transfer ze Wschodu czy Zachodu do Szczecina zostaje utrwalony we wspomnieniach pierwszych dni spędzonych w nowym miejscu, sporządzonych z perspektywy kilkunastu lat na podstawie prowadzonych na bieżąco zapisków. Teksty obu autorek poświadczają nie do końca zaplanowane lub zupełnie przypadkowe osiedlenie się na „piastowskich ziemiach” – Kulikowska-Grajek trafia bowiem najpierw do Poznania i stamtąd, przypuszczalnie po namowach grupy rówieśników, decyduje się na wyjazd do Szczecina; Kurcyuszowa natomiast, wracając z obozu do Warszawy, zmuszona jest zatrzymać się tu na dłużej ze względu na zły stan zdrowia chorych na tyfus przyjaciółek, którymi się opiekuje. Szczecin nie był zaplanowanym, świadomie i celowo wybranym miejscem do życia, przymus przemieszczenia i przypadkowość destynacji wzmagały więc niemożliwość zakorzenienia. Dyslokacja podmiotu wyklucza statykę, miasto staje się nie-miejscem (non place) – niemożliwym do zadomowienia, „umojenia”, czy też złym miejscem (bad place) – niepolskim, obcym, będącym antytezą kresowej idylli czy utopijnych wizji tzw. Ziem Odzyskanych.
9W Sadze jednak optymistycznej Kulikowkiej-Grajek czas rozbicia, atomizacji, walizkowych nastrojów miesza się z hasłami hurapatriotycznymi:
Wokół wyzierały napisane gotykiem nazwy niemieckich sklepów i przedsiębiorstw. Nie dokończone lub nie mające początku wyrazy wisiały w powietrzu trzymane skręconym, stalowym zbrojeniem przy mocniej stojącej ścianie lub stropie. Przypominały TAMTO, złe i obce, TAMTO, wciąż rozpamiętywane. Wiedziałam, że sprawa jego odbudowy należeć będzie do nas, młodych ludzi, chociaż nie bardzo wiedziałam jak to będziemy robić. Znaleźli się tacy, którzy chętnie podsycali przywożone najczęściej z centralnej Polski plotki o wątpliwej przynależności tych ziem do Macierzy. Niepokoiło nas to zjawisko. Dla mnie bowiem i dla wielu mnie podobnych oczywistym było, że stąd nie pójdziemy. 22
10W tym cytacie uderza nadmiar entuzjazmu – oficjalnego, wymuszonego przez sytuację konkursu i zdradzającego wpływ propagandy. Jednak pomijając tę znaczącą, lecz powierzchniową warstwę tekstu, należałoby też dopatrzyć się w nim mechanizmów autocenzorskich, niepozwalających na wyrażenie pragnienia zaaklimatyzowania się w Szczecinie w sposób wolny od narzuconych struktur opowieści o dziejach szczecińskich rodzin. Wątpliwości i rozterki autorki dotyczące odgórnie przyjętych i powszechnie akceptowanych form zasiedlania, wraz z przejmowaniem mieszkań, majątków, dobytku niemieckich mieszkańców, zostają wyrażone w przytoczonym zdarzeniu, którego opis funkcjonuje na styku anegdoty i świadectwa traumatycznego doświadczenia:
Obrane mieszkanie, posiadające tylko dwudrzwiową szafę z rozbitym lustrem, uzupełnione zostało zbieraniną nie dopasowanych do siebie mebli, jakichś rondli i naczyń najczęściej nadwerężonych […] mama miała ogromne opory w braniu tego co „nie swoje”. Ja też miałam tych oporów bez miary, tak byłam wychowywana i dlatego nie umiałam, wzorem wielu moich współmieszkańców, wchodzić do mieszkań, w których jeszcze siedzieli spakowani lokatorzy lub świeżo opuszczonych. […] Bardzo mi utkwił w pamięci z tych dni jeden taki przykry incydent. Kiedy w poszukiwaniu siatki do łóżka weszłam w otwarte na oścież drzwi pewnego parterowego mieszkania, ujrzałam niespodziewanie starą kobietę, Niemkę oglądającą opuszczoną przez siebie kuchnię. Stanęła w wejściu dobrodusznie wciskając mi małą, emaliowaną miednicę z ziemniakami. Wzięłam, powiedziałam „danke”, gdyż tyle zapamiętałam z przedwojennej szkoły i… uciekłam. Z wysokości mojego balkonu spoglądałam dyskretnie jak owa staruszka pakowała swój dobytek na czterokołowy wózek. Dołączyli do niej inni. Pojechali. 23
11Natomiast Moje pierwsze lata w Szczecinie Kurcyuszowej różnią się od poprzedniej narracji przede wszystkim poziomem limitowania szczerości i stopniem uzależnienia formuły wspomnieniowej od narzuconych wymogów politycznych:
W Szczecinie czuliśmy się wtedy obco. Nie opuszczało nas ani na chwilę poczucie tymczasowości, nietrwałości. Wydawało nam się, że Polska jest tam, na starych ziemiach. Że tam jest życie prawdziwe, a tu jest jakaś egzotyczna kolonia polska, do której oddelegowano nas na okres przejściowy. Nawet nasze kontakty towarzyskie miały w tym okresie charakter więzi patriotyczno-narodowościowej: „My, Polacy, trzymajmy się, nie dajmy się itp.” W tym czasie masowo wracali do Szczecina Niemcy, którzy uciekli stąd przed zbliżającym się frontem. Mam w oczach karawany brudnych, przygarbionych postaci, o twarzach szarych i zastraszonych. Objuczeni workami i tobołami ciągnęli z wysiłkiem wózki, wyładowane pod niebo ubogim dobytkiem. 24
12Autorka wyraża krytyczny stosunek do zachodzących procesów legitymizacji polskiej władzy oraz kondycji społeczności, profilując swoją opowieść raczej podług doświadczenia niż konwencji. Przejawia się to chociażby w odznaczających się szczerością i otwartością, pełnych grozy i lęku opisach pierwszych dni spędzonych w Szczecinie oraz autoanalitycznym fragmencie świadczącym o dramatycznym losie kobiety:
Wjechaliśmy do Szczecina obecną aleją Piastów, do placu Sprzymierzonych i dalej aleją Wojska Polskiego. Pamiętam, jak dziś, plac Lenina z owych czasów. W środku świeże mogiły żołnierzy sowieckich, a dookoła, ustawione frontem do jezdni, gigantyczne portrety bohaterów radzieckich ostatniej wojny. W pustym, zupełnie wyludnionym mieście, te nadludzkich wymiarów twarze, wykonane z naturalistyczną precyzją, sprawiały, tak upiorne wrażenie, że pamiętam, jak z wyraźnym lękiem, potem, gdy już zamieszkałam w Szczecinie – z daleka je omijałam. […]
Do dziś dnia nie wiem, co przeważyło na korzyść Szczecina. Czy była to ciekawość czegoś zupełnie nowego, nieznanego, pachnącego przygodą, czy poczucie obowiązku wobec Kraju, żeby przyczynić się do zagospodarowania tych obcych – jeszcze wtedy – i pustych terenów, czy lęk przed powrotem do Warszawy, gdzie – już wówczas wiedziałam – nikt i nic na mnie nie czekało.
Zostałam w Szczecinie. 25
13Wyraźniejsze bardziej u Kurcyuszowej niż u Kulikowskiej-Grajek brak patosu i dystans do projektu umocnienia lokalnych więzi przez aktywizację społeczną, do stosunku wobec powziętej decyzji o pozostaniu w tym mieście, wynikają przede wszystkim ze „struktury odczuwania”26 –ujawnia ona to, co indywidualne, jednostkowe, zanurzone w społeczeństwie, co ma fundamenty w przeszłości, co determinuje biografię oraz wpływa na pozycję społeczną (szczególnie w „nowej” społeczności szczecińskiej).
Codzienne praktyki autobiograficzno-przestrzenne
[…] codzienność jest sferą budowania i podtrzymywania iluzji. Codzienność też – z tej racji, że stanowi sferę zwykłych i koniecznych czynności – nie poddaje się demaskacji, stając się w ten sposób naturalnym sprzymierzeńcem iluzji. Iluzja naturalności trwania świata społecznego staje się podstawą niesłabnącego zaangażowania w codzienność publiczną i prywatną lub publiczną i sekretną […].
Pierre Bourdieu 27
14Praktyki codzienne, wskazujące na różnice między miejscem i przestrzenią, opierają się na działaniach przestrzennych. Procesualne, nigdy nieskończone miejsce to kategoria dynamiczna, zmienna, konstruowana i rekonstruowana w codziennej rutynowej praktyce przez wielokrotne powtarzanie pozornie przyziemnych czynności. Próby umiejscowienia siebie we „wciąż jeszcze nie naszym Szczecinie”, w zupełnie nietypowej codzienności (odgruzowywanie miasta, dbanie o podstawową aprowizację, przejmowanie i kształtowanie administracji, współegzystowanie z ludnością niemiecką i armią radziecką) opierały się właściwie na terytorialnych eksploracjach i aranżacjach, które można by określić jako prywatne zaangażowanie w publiczną codzienność. Miasto w stanie zawieszenia, bierności, należało przywrócić do życia, „uruchomić”, zaczynając od pozornie banalnych zabiegów na miejskiej tkance. Ożywienie przestrzeni, aby stała się miejscem, stanowiło więc priorytet w podejmowanych działaniach i decyzjach. Tylko dzięki takim codziennym zabiegom, stwarzającym „sferę budowania i podtrzymywania iluzji”, w tym wypadku iluzji normalności – co odnosi się do przytoczonej wyżej tezy Bourdieu – możliwe było stopniowe wprowadzanie powszedniego funkcjonowania przybyłej do miasta ludności, „nowych szczecinian”.
15Z perspektywy badań codzienności szczecińskiego powojennego społeczeństwa peerelowskiego bezcenna pozostaje działalność naukowa i pamiętnikarska prof. Tadeusza Białeckiego, pochodzącego z Lublińca demografa, historyka i – co ważne – opiekuna naukowego konkursu Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku (nieprzerwanie od 1969 roku). Wspomnienia Białeckiego odznaczają się barwnością, niekiedy dosadnością wypowiedzi oraz wyjątkowo wyrazistym portretem społeczności i panujących obyczajów. Odbiegają one od autobiografii zdominowanych przez dyskurs nostalgiczno-patriotyczny lub nastawionych na krytykę PRL-owskiej przeszłości. W przeciwieństwie do autobiografii Kulikowskiej-Grajek i Kurcyuszowej dwa tomy wspomnień zatytułowane Szczecin – przystanek na całe życie powstawały dopiero w latach dwutysięcznych, co autor tłumaczy ostrożnością wynikającą z doświadczeń okresu stalinowskiego, a także uzasadnia tym, że impuls do pisania pamiętnika przyszedł z zewnątrz, od rodziny i że prawdopodobnie wpłynęło na to również pełnienie przez niego przez ponad 40 lat opieki merytorycznej nad konkursem pamiętnikarskim.
We wspomnieniach tych nie roszczę sobie pretensji do szerszej oceny wydarzeń historycznych, które znam z autopsji. […] Niewątpliwie słabą stroną tych wspomnień jest to, że zbyt późno zabrałem się do ich spisania, bo dopiero po upływie dziesiątków lat. Zawsze przy pisaniu wspomnień sprzed lat istnieje ogromna pokusa i niebezpieczeństwo przenoszenia obecnych ocen wydarzeń z tamtych lat na ówczesne odczucia osób wtedy żyjących i które nijak nie mogły „przewidzieć”, co z tych wydarzeń wyniknie. Problem ten jest dobrze znany historykom. […] W zasadzie nigdy przedtem nie nosiłem się z zamiarem pisania wspomnień. […] Dopiero nie tak dawno do napisana wspomnień zachęciła mnie moja rodzina, a szczególnie wnuczka Paulinka. To ona właśnie słuchając niejednokrotnie fragmentów moich opowiadań z czasów dla niej prehistorycznych, wpadła na pomysł bym je uwiecznił. Kochanej wnuczce się nie odmawia. Więc spróbowałem. Ale czy takie wspomnienia mogą być ciekawe dla kogoś innego aniżeli rodzina? 28
16W tej amatorskiej autobiografii kampusowej, w której dominuje metaperspektywa historyka charakteryzującego się wrażliwością społeczną i pasją dokumentalistyczną, znaczenie mają komplementarne względem siebie „ja” wspominające i „ja” uczestniczące albo obserwujące, co skłania do postrzegania tego typu autobiografii jako mikrohistorii 29. Co więcej, warto zaznaczyć, że praktyki przestrzenne przyszłego profesora historii były przez niego realizowane jeszcze przed zakończeniem studiów historycznych w Warszawie – w ten sposób zatem doświadczenia biograficzne i praca zawodowa wpływały na siebie oraz uzupełniały się, tworząc w efekcie unikatowy i niezwykle cenny z dzisiejszej perspektywy materiał badawczy:
Ponieważ gromadzenie materiału do pracy nie zajmowało zbyt wiele czasu, rozpocząłem swoje krajoznawcze wędrówki według wcześniej zaplanowanych tras, głównie autobusem, koleją i autostopem. Zwiedziłem wówczas wiele miast i miasteczek regionu, których zachowane zabytkowe fragmenty, zarówno urbanistyczne, jak i architektoniczne, z zapałem fotografowałem. Zdecydowana większość negatywów tych fotografii zachowała się w dobrym stanie, mam więc pokaźną kolekcję zdjęć z końca lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku, dziś już dokumentarnych. Tymczasem okazało się, że mogę dostać stałą pracę w szczecińskim Muzeum Pomorza Zachodniego. Bez chwili namysłu udałem się do Warszawy, gdzie załatwiłem formalności związane z przedłużeniem terminu złożenia pracy magisterskiej […]. w Szczecinie [z] radością powróciłem do przerwanych zajęć, czyli fotografowania, opisywania filmów i zwiedzania. 30
17Autobiograficzne narracje Białeckiego pełnią inną funkcję niż wspomnienia Kulikowskiej-Grajek i Kurcyuszowej. Te ostatnie stanowią przykład przenikania przestrzeni geograficznej i emocjonalnej, dowodzą „interioryzacji miejsc w pamięci autobiograficznej” 31, wskazują na proces przekształcenia topograficznego i biograficznego konkretu w literaturę poddaną poetyzacji i polityzacji 32. Natomiast w przypadku pisarstwa Białeckiego mamy do czynienia ze wspomnieniami profesorskimi, z autobiografią akademicką, funkcjonującymi jako źródło wiedzy o przemianach historycznych i osobistych. Ma ona charakter swoistego podręcznika historii regionalnej czy encyklopedii miasta 33. Wspomnienia Białeckiego – spisywane dla rodziny i środowiska zawodowego oraz z pozycji specjalisty po doświadczeniu pracy w konkursie, modelowane przez autobiograficzny podmiot stosujący jednocześnie formułę gawędy i analizy socjologicznej – stanowią przykład na to, jak codzienne praktyki biograficzne przekładają się na praktykę pisarską oraz jak praca naukowa zostaje przekształcona w pracę nad pamięcią indywidualną. Owo zestawienie emocjonalnych autobiografii dwóch kobiet z autorytatywną i przekrojową, rozpisaną na dwa tomy „męską” narracją wspomnieniową należy postrzegać krytycznie. Na wyłaniającą się z niego dychotomię warto spojrzeć nie tyle w kategoriach powielania typowego sposobu przedstawiania problematyki norm genderowych i polityki płci społecznej w literaturze autobiograficznej, ile z perspektywy różnic wynikających z użytego do tworzenia własnej biografii języka. Płeć, doświadczenie i język bowiem wzajemnie na siebie wpływają, interferują i tworzą ramy, w obrębie których są profilowane narracje rekonstruujące przeszłość.
18W analizie wybranych przypadków literatury autobiograficznej należy zwrócić uwagę przede wszystkim na ich idiomatyczność. Oto bowiem mamy do czynienia ze specyficznymi projektami pisarskimi, w których kwestie „wywoławcze” determinują strukturę narracyjną i tryb opowieści osobistych. Charakter pisarstwa/pisania autobiograficznego w tym wypadku wiąże się ściśle z podejmowanymi przez autorów i autorki próbami autointerpretacji oraz zapanowania nad teraźniejszością i wpisania się w nią. W szczecińskich autobiografiach po(st)osiedleńczych symptomatyczne jest to, że autorzy i autorki przez budowanie opowieści o sobie na podstawie wspomnień, fotografii, zachowanych dokumentów jednocześnie konstruują opowieść o wspólnocie, co pozwala traktować tego typu teksty jako narracje/pamiętniki społeczne (social memoir), których jednym z najważniejszych wyznaczników jest poddane polityzacji i poetyzacji doświadczenie narracyjne.
Notes de bas de page
1 W. Melcer, Wyprawa na odzyskane ziemie, w: 100/XX. Antologia polskiego reportażu XX wieku, t. 1: 1901–1965, red. M. Szczygieł, Wołowiec 2014, s. 603.
2 Kategorię „miejsca autobiograficznego” rozumiem za Małgorzatą Czermińską: „Miejscem autobiograficznym nazywam nie jakiś rzeczywisty wycinek geograficznej przestrzeni, ale jego literackie reprezentacje, jednak koniecznie odnoszące się do owego topograficznego konkretu, z którym związane są również elementy faktycznego, pozasłownego doświadczenia życiowego danego autora”. M. Czermińska, Kategoria miejsca autobiograficznego w literaturze doby migracji, w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Kraków 2012, s. 43.
3 Nawiązuję do rozważań Elżbiety Rybickiej na temat auto/bio/geo/grafii w kontekście antropologii miejsca: tejże, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Kraków 2014, s. 277–297.
4 „Opowieść przesiedleńcza została pierwotnie »przykryta« opowieścią osiedleńczą. Można nawet twierdzić, iż ta przesiedleńcza zeszła do podziemia, egzystowała w pamiętnikach, relacjach ustnych, tradycji rodzinnej, w prywatnych rezerwuarach przeszłości. […] Obok tej zanurzonej w biografii prozy »dającej świadectwo« po latach powstaje nurt literatury, którą nazwałabym już neo-post-osiedleńczą w drugim pokoleniu. Osiedlenie jest jej tematem, choć nie ma przeszkód, by kamuflować fakt przesiedlenia jako źródła biografii na Ziemiach Odzyskanych. Osiedlenie podlega refleksji i jest wartością akceptowaną bez ideologicznej zachęty. Żeby odróżnić ten rodzaj narracji od obwarowanej politycznymi nakazami literatury sprzed roku 1989, nazywam ją neo-post-osiedleńczą. »Post«, gdyż pisana jest ze świadomością wygaśnięcia ideologii bohaterskich rewindykacji terytorialnych i kulturowych, »neo«, gdyż wraca do tematu pochodzenia, tożsamości i pamięci”. I. Iwasiów, Hipoteza literatury neo-post-osiedleńczej, w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, dz. cyt., s. 220.
5 Szerzej na temat definiowania przestrzeni (post)przesiedleńczej w badaniach literaturoi kulturoznawczych zob. K. Siewior, Trajektoria pamięci „zachodniokresowej” po roku 1989, „Teksty Drugie” 2014, nr 6, s. 40–63.
6 Odnoszę się do rozważań Małgorzaty Mikołajczak pomieszczonych w eseju: Choroba migrantów – literacka epikryza i patogeneza (na przykładzie narracji osadniczej i postosadniczej), „Teksty Drugie” 2014, nr 6, s. 18–39.
7 Organizatorami konkursu były takie instytucje jak Instytut Zachodniopomorski, Wojewódzka Komisja Związków Zawodowych, Katedra Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, szczecińskie oddziały Związku Literatów Polskich i Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, organizacje młodzieżowe, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, Wydawnictwo Poznańskie, redakcje telewizyjne, radiowe i prasowe.
8 Na temat przedwojennego nurtu pamiętnikarskiego oraz konkursów na pamiętniki m.in. chłopów, robotników, imigrantów, bezrobotnych w kontekście social memoir (pamiętnikarstwa społecznego) zob. K. Lebow, The Conscience of the Skin: Interwar Polish Autobiography and Social Rights, „Humanity. An International Journal of Human Rights, Humanitarianism, and Development” 2012, vol. 3, no. 3, s. 297–319; K. Lebow, Autobiography as Complaint: Polish Social Memoir between the World Wars, „Laboratorium” 2014, vol. 6, no. 3, s. 13–26.
9 Warto zaznaczyć, że inicjatorzy cykli pamiętnikarskich, a następnie konkursu „Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku”, z przewodniczącym Tadeuszem Białeckim na czele, w momencie rozpoczęcia prac nad tymi projektami nie znali badań Floriana Znanieckiego na temat polskich emigrantów (głównie pochodzenia chłopskiego), które opierały się na literaturze dokumentu osobistego ich autorstwa. Znaniecki żył, pracował i publikował swoje wyniki badań w Stanach Zjednoczonych.
10 Badania Zygmunta Dulczewskiego zostały przez niego opracowane i wydane m.in. jako: Pamiętniki osadników Ziem Odzyskanych, oprac. Z. Dulczewski, A. Kwilecki, Poznań 1963; Młode pokolenie ziem zachodnich: pamiętniki, wyb. i oprac. Z. Dulczewski, Poznań 1968; Drugie pokolenie: wspomnienia mieszkańców zachodnich i północnych ziem Polski, wyb., oprac. i wstęp Z. Dulczewski, Poznań 1978.
11 Rękopisy i maszynopisy wszystkich edycji konkursu (z niewielkimi brakami jest ich około 700) znajdują się w szczecińskiej Książnicy Pomorskiej, w Dziale Zbiorów Specjalnych, w Sekcji Rękopisów pod opieką pani dr Agnieszki Borysowskiej, której dziękuję za pomoc merytoryczną podczas opracowywania tego tematu. Szerzej na temat zbiorów zob. A. Borysowska, Charakterystyka i wykorzystanie naukowe kolekcji pamiętników z konkursu „Dzieje szczecińskich rodzin w XX w.” z rękopiśmiennych zasobów Książnicy Pomorskiej, w: Zbiory specjalne w bibliotekach polskich: problematyka badawcza i organizacyjna, Szczecin 2015, s. 43–58, seria „Bibliotekarza Zachodniopomorskiego” t. XIV.
12 C. Judek, Rękopiśmienne pamiętniki w zbiorach Książnicy Pomorskiej im. Stanisława Staszica w Szczecinie, w: Pamiętnikarstwo na Pomorzu Zachodnim. Czterdziestolecie konkursu „Dzieje szczecińskich rodzin”, red. T. Białecki, K. Kozłowski, A. Derbisz, S. Krzywicki, U. Rosłaniec, Szczecin 2009, s. 26–35.
13 Szerzej na ten temat zob. E. Krasucki, Pomorze Zachodnie a powojenna wędrówka ludów (1945–1948), w: Doświadczenie (po)granicza. Polsko-niemieckie Pomorze w historii, literaturze, kulturze, red. P. Wolski, Warszawa 2014, s. 47–73.
14 Z nadodrzańskiej ziemi. Wspomnienia szczecinian, wyb., oprac. i wstęp T. Białecki, posł. P. Zaremba, Poznań 1974.
15 Drogi powrotu. Wspomnienia mieszkańców Pomorza Szczecińskiego, wyb., oprac. i wstęp T. Białecki, Poznań 1981.
16 Tryptyk szczeciński. Wspomnienia, pamiętniki, relacje nagrodzone w konkursie „Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku”, oprac. M. Czarniecki, t. 1–3, Szczecin 1985.
17 I. Iwasiów, Hipoteza literatury neo-post-osiedleńczej, dz. cyt., s. 218.
18 O amatorskim pamiętnikarstwie, w którym znaczenie ma zarówno topografia, jak i zawód, na podstawie pamiętnika szczecinianina Romana Łyczywka pisze Jerzy Madejski, Prawo pamięci (Roman Łyczywek „Żywoty i sprawy”), w: Literatura w Szczecinie 1945–2015. Książki siedemdziesięciolecia, red. S. Iwasiów, J. Madejski, P. Wolski, Szczecin 2016. Warto sięgnąć po ten tom w szerszym, wnikliwszym i interesującym kontekście literatury oraz „poetyki regionalnej kultury” powojennego siedemdziesięciolecia w Szczecinie.
19 M. Grzebałkowska, 1945. Wojna i pokój, Warszawa 2015, s. 73–74.
20 Używam określenia Ingi Iwasiów: „Chciałabym uniknąć słowa projekt, ale tym razem trudno je zastąpić jakimś innym. Mamy bowiem do czynienia z dobrze przemyślanym, spójnym projektem egzystencjalno-edukacyjnym. W Gryfińskim Uniwersytecie Trzeciego Wieku dokonuje się wymiany intuicji, reminiscencji, pamięci autobiograficznej. Doktoranci Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego wznoszą w to przedsięwzięcie wiedzę o literaturze, w tym przypadku o autobiografii. Wiedzę niekompletną bez przeżycia. Nie istnieje taki termin, wymyślam go po lekturze tej książki: splot autobiograficzny. Wiedza o tym, czym może być autobiografia, jaki jest status opowieści, czym powinna się charakteryzować, splata się tu z praktykowaniem mówienia o przeszłości, ale i z samą sytuacją prowadzenia takiej rozmowy”. I. Iwasiów [fragment recenzji], w: Z kuchni, red. J. Madejski, U. Bielas-Gołubowska, B.M. Wolska, Szczecin 2013, czwarta strona okładki. W tym miejscu warto przywołać także inicjatywy uniwersytetów trzeciego wieku (w Gryfinie i Szczecinie), których słuchacze (należący także do drugiego pokolenia „osadników” przybyłych na Pomorze Zachodnie) zainteresowani współczesną memuarystyką, podjęli decyzję o napisaniu i wydaniu własnych wspomnień. Po warsztatach autobiograficznych prowadzonych przez doktorantów Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego powstał tom Z kuchni, natomiast Uniwersytet Trzeciego Wieku w Szczecinie zebrał wspomnienia w tomie Nic nie jest milczeniem. Wspomnienia słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Szczecinie, red. B. Bugajska, G. Kondraciuk-Gabryś, W. Homa, Szczecin 2010.
21 Używam sformułowania Katarzyny Szalewskiej: tejże, Przestrzeń i wojna. Perspektywy lektury kartografii wojennej, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2012, nr 3, s. 24.
22 J. Kulikowska-Grajek, Saga jednak optymistyczna, w: Tryptyk szczeciński, dz. cyt., t. 2, s. 140.
23 Tamże, s. 139. Na temat zasiedlania Ziem Zachodnich i podobnych scen przejmowania mieszkań z symboliczną jeszcze ciepłą zupą na stole niemieckich mieszkańców wspominała też Zyta Oryszyn: „Od razu, jak przyjechaliśmy pod Wałbrzych, rosyjscy żołnierze zaprowadzili nas do naszego nowego domu. Byli tam jeszcze poprzedni mieszkańcy. Niemka krzyczała: »Mein Gott, mein Gott!«, do swojego syna i wyrywała sobie włosy z głowy, a ja sobie myślałam: »A idź ty, hitlerówo, ode mnie«. Pamiętałam opowieść o swoich ciotkach z Podola wywiezionych w ciągu dwóch godzin na Sybir tylko dlatego, że były »polskimi paniami«, ale jednocześnie patrzyłam, jak ja sama kogoś wyrzucam. Kiedy weszliśmy do kamienicy, na stole stał jeszcze świeży kompot i ciepła zupa. Od razu zaczęłam się rozglądać za zabawkami”. Chciałam wytłumaczyć, o czym napisałam swoją ostatnią książkę „Ocalenie Atlantydy”. Z Zytą Oryszyn rozmawia Karolina Sulej, „Wysokie Obcasy”, 20.05.2013. Warto w tym kontekście powiedzieć o przypadku odwrotnym, czyli o doświadczeniu niemieckiej rodziny żyjącej po wojnie na polsko-niemieckim pograniczu, w Międzyzdrojach (Misdroy), próbującej poradzić sobie z nową rzeczywistością i językiem, co zostało opisane w noszącej autobiograficzne ślady powieści Homunculus z tryptyku Britty Wuttke. Szerzej na ten temat zob. A. Galant, Na granicach. Wokół „Homunculusa z tryptyku” Britty Wuttke, w: tejże, Prowincje literatury. Polska proza kobiet po 1956 roku, Szczecin 2013, s. 53–73.
24 H. Kurcyuszowa, Moje pierwsze lata w Szczecinie. Fragmenty wspomnień, „Przegląd Zachodniopomorski” 1994, t. 9, z. 3, s. 184. Fragmenty wspomnień zostały wydane drukiem w 1994 roku, jednak do konkursu zostały zgłoszone w 1979 roku, a autorka spisała je w roku 1964.
25 Tamże, s. 168, 178.
26 Zob. P. Filmer, Structures of Feeling and Socio-cultural Formations: The Significance and Experience to Raymond Williams’s Sociology of Culture, „British Journal of Sociology” 2003, vol. 54, s. 199–219.
27 Cyt. za: M. Jacyno, Iluzje życia i iluzje śmierci, w: tejże, Iluzje codzienności. O teorii socjologicznej Pierre’a Bourdieu, Warszawa 1997, s. 19.
28 T. Białecki, Szczecin – przystanek na całe życie, cz. 1: Wspomnienia z lat 1933–1958, Szczecin 2009, s. 14–15.
29 Nawiązuję tu do rozważań Aleksandry Ubertowskiej, Pavliček, Paul-Henri, Saul. Autobiografia jako mikrohistoria, w: tejże, Holokaust. Auto(tanato)grafie, Warszawa 2014, s. 235–254. Na temat innych prac historyków, poruszających temat Ziem Odzyskanych, szczególnie Szczecina, które można analizować z perspektywy studiów nad autobiograficznością, zob. S. Iwasiów, Pisanie przeszłości. „Wygnańcy” Jana M. Piskorskiego oraz „Między Stettinem a Szczecinem” Jana Musekampa, „Autobiografia. Literatura. Kultura. Media” 2014, nr 2 (3), s. 191–203.
30 T. Białecki, Szczecin – przystanek na całe życie, cz. 2: Wspomnienia z lat 1958–1975, Szczecin 2012, s. 9.
31 Używam sformułowania Elżbiety Rybickiej, Geopoetyka, dz. cyt., s. 287.
32 Ciekawym kontekstem dla interpretacji tekstów autobiograficznych kobiet osiedlających się po wojnie w Szczecinie, szczególnie pisarek, jest prozatorska twórczość i biografia Katarzyny Suchodolskiej, która – na co w analizie pisarstwa oraz prywatnych zapisków z jej archiwum w Muzeum Literatury w Książnicy Pomorskiej wskazuje Arleta Galant – „[…] »zaciera« kontury autobiograficznego miejsca – Szczecina i okolic. Nie odnajdziemy w jej twórczości topograficznych konkretów, brak tutaj konturów niezbędnych do budowania miejskiej narracji. Tę nie-miejską,»nie-topograficzną« wyobraźnię autorki zwykle tłumaczy się (kontrapunktuje?) wszechobecnym w jej utworach krajobrazem kresowym – mityzowanym, wzmacnianym nostalgią (zarówno w prozie, jak i w prywatnych notatkach). Bywa, że zatarta przestrzeń miasta jest odczytywana jako dowód na to, że pisarka zostawiła nam opowieść o niezasiedleniu, niezadomowieniu, wyobcowaniu. Nie ma innego prowincjonalnego, szczecińskiego życiorysu – jest wyłącznie ten przywieziony. W moim przekonaniu to ważny trop, ponieważ podważający rozpoznanie, że Suchodolska – jako autorka „»męskich«, skonwencjonalizowanych próz, w których przewaga wszystkowiedzącej, trzecioosobowej narracji skutecznie neutralizuje podejrzenie, że pisarka może pisać też coś we własnym imieniu – nie tworzy, realizując strategię mimikry, a więc uległości, powściągliwości, normatywizowania”, A. Galant, Próba rekonstrukcji biografii prowincjonalnej. Uwagi o pisarstwie Katarzyny Suchodolskiej, w: Sporne postaci polskiej krytyki feministycznej po 1989 roku, red. M. Świerkosz , Gdańsk 2016, s. 371.
33 Tadeusz Białecki jest redaktorem naczelnym Encyklopedii Szczecina składającej się z dwóch tomów (t. 1, Szczecin 1999; t. 2, Szczecin 2000) oraz trzech suplementów (wydanych w latach 2003 i 2007).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019