• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15568 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15568 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość...
  • ›
  • III Pamięć o migrującej tożsamości
  • ›
  • Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsa...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Mit tzw. Ziem Odzyskanych Dynamika mitu a periodyzacja tematu zachodniego Dyslokacja przestrzeni Dysfunkcja tożsamości Notes de bas de page Auteur

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej (1945–1989)

    Kamila Gieba

    p. 206-224

    Texte intégral Mit tzw. Ziem Odzyskanych Dynamika mitu a periodyzacja tematu zachodniego Dyslokacja przestrzeni Dysfunkcja tożsamości Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1Polska literatura migracyjna 1z lat 1945–1989 dotycząca zasiedlania Ziem Zachodnich była projektem zarówno ideologicznym, jak i genologicznym. Proza o osadnictwie miała bowiem stać się nową polską epopeją, co postulowali krytycy literaccy i politycy 2, jednak przesiedleńczy epos nigdy nie powstał. Fiasko to było wynikiem m.in. zablokowania twórczych możliwości pisarzy przez wymogi cenzorskie oraz efektem propagandowego charakteru beletrystyki o tzw. Ziemiach Odzyskanych, narzucanego literatom przez politykę kulturalną PRL. Z tego powodu literatura osadnicza bywa charakteryzowana jako nurt uzależniony od dyskursu państwowego, a niekiedy także jako beletrystyka niemająca większych walorów artystycznych 3.

    2W refleksji badawczej często wskazuje się na ideologiczne posłannictwo prozy o tzw. Ziemiach Odzyskanych. Oczywiście nie można zaprzeczyć, że literatura o powojennych migracjach miała pełnić pewne odgórnie określone funkcje. Jako narzędzie legitymizacji powojennego porządku terytorialnego Polski oraz projekt propagandowy, zmierzający do homogenizacji polskiego społeczeństwa, miała przecież realizować narzuconą przez władze politykę pamięci i politykę miejsca. Warto jednak uzupełnić i rozszerzyć takie ujęcie narracji o przesiedleniach. O ile nietrudno zgodzić się z tym, że literatura o osadnictwie na tzw. Ziemiach Zachodnich i Północnych funkcjonowała na usługach ideologii, o tyle można podjąć polemikę z uznaniem jej wyłącznie za narzędzie propagandy afirmującej powojenne nabytki terytorialne Polski. Proponuję ponowne krytyczne odczytanie prozy migracyjnej, poszerzone o refleksję nad tym, w jakich aspektach dochodziło do przełamania konwencji obowiązujących w narracjach podejmujących temat zachodni.

    3Stawiam tezę, że w literaturze polskiego Okcydentu 4oficjalnemu dyskursowi narzucanemu przez państwo towarzyszyły strategie podważające wizję osadniczej arkadii. Równolegle z mitem fundacyjnym w beletrystyce migracyjnej funkcjonuje również kontrmit, „polemiczny wobec mitu tożsamościowego lansowanego przez PRL-owską propagandę” 5, czy też kontrdyskurs, opozycyjny względem dominującej narodowej metanarracji 6. Teksty o osadnictwie zbliżałyby się zatem – tam, gdzie odbiegały od arkadyjskiej wizji „odzyskanego” zachodu – do „narracji zakazanych” czy „źle obecnych” 7. Kontrdyskurs funduje wizję świata arkadyjskiego „na opak”, w którym narracja początku, realizowana m.in. przez obrazowanie nawiązujące do osadniczej Arkadii oraz biblijnych wyobrażeń raju czy Ziemi Obiecanej, zostaje przemianowana w narrację końca. Takie zabiegi pozwalały – przynajmniej częściowo – wskazać na deterytorializację, której doświadczyli powojenni przymusowi migranci 8. Zakładam, że sposoby demitologizowania oficjalnej wersji PRL-owskich narracji migracyjnych dotyczą przede wszystkim dwóch podstawowych kwestii: mitu nowej ziemi, która miała stanowić przesiedleńcze miejsce szczęśliwe, oraz mitu narodowego monolitu, w zamierzeniu tworzonego przez spójne i homogeniczne społeczeństwo. W związku z tym problematyzuję migracyjny kontrdyskurs dwukierunkowo: jako funkcjonujący w aspekcie zdyslokowanej przestrzeni oraz dysfunkcyjnej tożsamości. Zanim jednak przejdę do tych zagadnień, postaram się przynajmniej skrótowo zasygnalizować, na czym polegał i jak się kształtował mit tzw. Ziem Odzyskanych.

    Mit tzw. Ziem Odzyskanych

    4Mitologia tzw. Ziem Odzyskanych była tworem sztucznym, kształtowanym na potrzeby danej sytuacji historycznej i politycznej. Nie krystalizowała się swobodnie, ale została stworzona odgórnie, zgodnie z powojenną polityką miejsca, związaną z przesunięciem granic państwowych – miała zafundować osadnikom „świadomość gotową” 9.

    5Część przybyszów pochodziła z Kresów Wschodnich, które od 1945 roku miały być wypierane ze zbiorowej pamięci. Alternatywą dla mitycznego kresowego świata miały stać się właśnie tzw. Ziemie Zachodnie, szybko więc sięgnięto po analogiczny termin „Kresy Zachodnie” 10, który stał się elementem mitu, ale wszedł również do refleksji naukowej 11. Innym wyrazem angażowania języka do konstruowania mitologii jest już samo sformułowanie „Ziemie Odzyskane”12, które nie wskazuje przecież na stan faktyczny poniemieckich terytoriów, ale pełni funkcję symboliczną i performatywną. Podobne cele miały realizować inne klisze językowe, powtarzane w publicystyce, reportażach, podaniach historycznych i wreszcie w literaturze: powrót do Macierzy, sprawiedliwość dziejowa, ziemie Piastów. Jednak nowy mit nie funkcjonował wyłącznie w aspekcie językowym. Obejmował również płaszczyznę gospodarczą, historyczną, polityczną i społeczno-kulturową 13. Na gruncie literaturoznawstwa interesujące jest, jakie struktury narracyjne konstytuowały powojenną mitologię. „Ideologia Ziem Odzyskanych od początku potrzebowała estetycznej ekwiwalencji narracji mitycznych” 14. Do takich estetycznych ekwiwalentów należały spetryfikowane w tradycji literackiej mity genezyjskie, założycielskie czy fundacyjne, a także temat podróży, poszukiwania, tułaczki i wygnania. To dwa najważniejsze zestawy motywów i toposów literackich, na jakich opierają się opowieści elementarne terytoriów anektowanych. Nawiązania powtarzające się w tej literaturze można sklasyfikować jeszcze inaczej: jako odnoszące się do obrazów przestrzeni – takich jak m.in. Arkadia, Itaka, Ziemia Obiecana, Kolhida, wieża Babel – oraz do konstrukcji bohatera – by wymienić chociażby figury wędrowca, tułacza, podróżnika czy wygnańca, ilustrowane przede wszystkim przez historię Odyseusza, Argonautów, Izraelczyków wychodzących z egipskiej niewoli 15.

    6Podstawowa dla mitologii tzw. Ziem Odzyskanych była funkcja założycielska16. Tereny anektowane przypominały świat w trakcie tworzenia, a zabiegi legitymizujące miały na celu wzmocnić ontologiczny status miejsca, które dopiero powstaje. Sposobem na to było wykreowanie mitu porządkującego, którego główną osią konstrukcyjną było przejście od chaosu do kosmosu 17. Służył on więc jako pewien wzorzec poznawczy – stanowił ramę interpretacyjną, ułatwiającą opis nie do końca rozpoznanej rzeczywistości. Był to wzorzec, w którym mieszczą się strategie legitymizujące nowy świat, oparte na myśleniu typu mitologicznego – a przez to niepoddające się falsyfikacji czy racjonalnej weryfikacji, stwarzające złudzenie prawdziwości pewnej sytuacji – jak pisze Burszta – bezwzględnie początkowej, o charakterze pozahistorycznym 18. Oczywiście miejsce akcji w literaturze fundacyjnej tzw. Ziem Odzyskanych jest zazwyczaj osadzone w konkretnej i jak najbardziej historycznej rzeczywistości, ale nie zmienia to faktu, że omawiane tu konstrukcje fabularne opierają się na pewnych matrycach mitologicznych – a te, w swej istocie, są pozaczasowe i pozahistoryczne, bo odwołują się do doświadczeń elementarnych, wspólnych ludzkości bez względu na terytorium i moment historyczny (np. doświadczenie utraty, zmiany, wykorzenienia, wyobcowania, zakorzenienia, zadomowienia, poszukiwania).

    7Warto w tym miejscu przywołać spostrzeżenie Ernsta Cassirera, według którego myślenie mitologiczne rozpowszechnia się przede wszystkim w czasie poważnych napięć społecznych: „We wszystkich krytycznych momentach społecznego życia człowieka siły racjonalne, opierające się presji dawnych koncepcji mitycznych, tracą swoją pewność siebie. W tych chwilach powraca na nowo epoka mitu” 19. Takie napięcie w kontekście tzw. Ziem Odzyskanych było spowodowane nie tylko trudną sytuacją powojenną i zmianami terytorialnymi, ale także tymczasowością, wynikającą z tego, że status granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie Łużyckiej był nieustabilizowany, i było tak praktycznie do początków lat 90. XX wieku.

    8Mitologia tzw. Ziem Odzyskanych była niewątpliwie projektem ideologicznym, ale podkreślanie tylko tego jej aspektu byłoby nadmiernym uproszczeniem. Tej odgórnej konstrukcji towarzyszyła przecież rzeczywista, psychologiczna potrzeba osadników. Chaos powojennych początków mógł zostać przezwyciężony przez wykrystalizowanie wspólnego dla przesiedleńców punktu odniesienia. Andrzej Zawada, pisząc o tużpowojennych mieszkańcach Wrocławia, zauważa, że „opowieść fundacyjna jawiła się wtedy jako wewnętrzny i spontaniczny postulat mieszkańców” 20. Rollo May określa apele tego typu „błaganiem o mit” – „mit jest sposobem na to, by do bezsensownego świata wprowadzić ład. Mity są narracyjnymi wzorami, nadającymi ludzkiej egzystencji znaczenie” 21. May posługuje się porównaniem, które – jak sądzę – dobrze odzwierciedla pozapolityczne przyczyny tworzenia założycielskiej mitologii tzw. Ziem Zachodnich i Północnych: „Mity są podobne do stropów domów; z zewnątrz niewidoczne, stanowią jednak strukturę utrzymującą i scalającą budowlę, tak by można w nim było bezpiecznie mieszkać” 22. W takim ujęciu mitologia pełni funkcję nie tylko legitymizującą, ale także terapeutyczną i kompensacyjną.

    9Trzeba też zaznaczyć, że ziemie przyłączone po wojnie do Polski nie dla wszystkich były miejscem niechcianym, które wymaga oswojenia. Pominięcie tego faktu grozi ujęciami zbyt tendencyjnymi. Dla wielu przybyszów nowe ziemie były dobrodziejstwem losu, a w porównaniu z ubogimi lepiankami zostawionymi na Wschodzie możliwość zamieszkania w murowanych, solidnych domach niemieckich i korzystanie z rozwiniętej technologii rolnej były wręcz skokiem cywilizacyjnym. Takie doświadczenie powtarza się np. w nowszych wspomnieniach i pamiętnikach pionierów i ich potomków 23.

    10Pisząc o mitologii tzw. Ziem Odzyskanych, trzeba więc mieć na uwadze jej wieloaspektowość. Po pierwsze, był to mit gotowy – czyli taki, który nie krystalizował się w społeczeństwie, ale został stworzony odgórnie. Po drugie, trudno jest go wartościować, ponieważ w wielu przypadkach był mitem pożądanym, działającym jak swoista terapia. Po trzecie wreszcie, jeśli wziąć pod uwagę społeczny odbiór mitu, to stanie się jasne, że ów mit niekoniecznie musiał być głównym i niezbędnym elementem fundacyjnym nowych ziem – nie wszystkich osadników trzeba było przekonywać o idyllicznym charakterze nowych terytoriów, ponieważ dla niektórych efektem przesiedlenia nie była trauma, ale poprawa warunków życiowych.

    Dynamika mitu a periodyzacja tematu zachodniego

    11Elementy kontrdyskursu nie były wprowadzane do prozy migracyjnej od jej początków. Pierwszy okres tematu zachodniego, trwający do połowy lat 50. XX wieku, był całkowicie zdominowany przez dyskurs władzy. Za powieść, która otworzyła nurt osadniczy, uważa się Trud ziemi nowej Eugeniusza Paukszty, jednak należy pamiętać, że rok wcześniej ukazały się Fundamenty Jerzego Pytlakowskiego, utrzymane w konwencji socrealistycznej. Wojciech Tomasik zauważa, że zapowiedź kierunku zmian, które zaszły w polskiej literaturze powojennej, pojawiła się jeszcze przed Zjazdem Szczecińskim i dotyczyła właśnie tzw. Ziem Zachodnich. Badacz ma na myśli III zjazd ZLP we Wrocławiu w 1947 roku, o którym pisze, że „jako pierwszy upomniał się o literacki obraz powojennej rzeczywistości, apelował o twórczość pokazującą odbudowę i zasiedlanie Ziem Zachodnich, heroizm i wysiłek nowego bohatera – robotnika” 24. Pierwsze powieści produkcyjne (obie wrocławskie), których akcję osadzono na tzw. Ziemiach Odzyskanych, powstały w odpowiedzi na ten apel jeszcze przed Zjazdem Szczecińskim (wspomniane Fundamenty Pytlakowskiego i Nr 16 produkuje Jana Wilczka).

    12Co zrozumiałe, do przełomu październikowego intencjonalne formy kontrdyskursu nie mogły w tej prozie zaistnieć. Sytuacja zmienia się po odwilży. W 1956 roku ukazuje się Ziemia Jana Brzozy, w której częściowo wybrzmiewa doświadczenie traumatycznej, wygnańczej podróży i obcości zachodniego krajobrazu. Dochodzi wówczas do „reaktywacji” 25tematu zachodniego, która osiąga swoje apogeum w latach 60. XX wieku. Wtedy ukazują się m.in. opowiadania Henryka Worcella, na nowo problematyzujące kwestię relacji polsko-niemieckich, oraz Zygmunta Trziszki, podkreślające zróżnicowanie kulturowe przesiedleńców.

    13Jednak kontrdyskurs dochodzi do głosu wyraźniej dopiero dekadę później, na co znowu ma wpływ sytuacja polityczna. W 1970 roku na mocy traktatu między PRL i RFN potwierdzono nienaruszalność granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W związku z tym unormowaniem temat zachodni przestaje być jednym z priorytetów ówczesnej polityki kulturalnej. Joanna Szydłowska stwierdza wręcz, że dochodzi wówczas do wygaszania tematu 26. Na początku tego dziesięciolecia znikają też instytucje, które do tej pory współkształtowały dyskurs odzyskanego zachodu – zlikwidowano Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich i zaniechano organizacji kolejnych Zjazdów Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych. Wszystko to w gruncie rzeczy sprzyja częściowemu odinstytucjonalizowaniu literatury okcydentalnej. To w latach 70. XX wieku ukazują się powieści Haliny Auderskiej, Janusza Olczaka, Stanisława Srokowskiego. W proponowanym tu ujęciu, począwszy od zmian popaździernikowych, dochodzi nie tylko do – jak stwierdza Szydłowska – reaktywacji tematu, ale również częściowo do jego reinterpretacji.

    Dyslokacja przestrzeni

    14Literackie konstrukcje przestrzeni tzw. Ziem Odzyskanych w wersji dyskursu hegemonicznego miały z jednej strony tworzyć kreację miejsca bliskiego człowiekowi, dogodnego do rozpoczęcia życia na nowo, gdzie panuje dobrobyt i obfitują bogactwa; z drugiej zaś – uprawomocniać przyłączenie tzw. Ziem Odzyskanych do Polski przez wyposażenie nowych nabytków terytorialnych w narodowe, polskie domeny symboliczne 27. Ten pierwszy aspekt jest związany z takimi metaforami spacjalnymi, jak np. Arkadia, Itaka, Kolhida. Drugi wiązał się zaś z mitem piastowskim i generował motywy kolebki czy gniazda polskiej państwowości. Te usankcjonowane wzory problematyzacji przestrzeni tzw. Ziem Zachodnich miały pozytywnie waloryzować miejsce, pokazywać ziemie anektowane jako ziemię obiecaną, ale jednocześnie wymagającą pewnego nakładu zarówno jednostkowych, jak i kolektywnych sił – pola trzeba było rozminować i obsiać, a niemieckie napisy na murach usunąć i zastąpić biało-czerwonymi chorągiewkami, a wszystko to w atmosferze heroicznego zagospodarowania „odwiecznie polskich” ziem.

    15Elementy kontrdyskursu w aspekcie spacjalnym sygnalizowały jednak co innego: wrogość przestrzeni, jej nieprzyjazny charakter, obcość i obciążenie znakami niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Czyniono to za pomocą strategii odwracającej mity związane z toposem locus amoenus oraz z państwowotwórczym dyskursem PRL. Do takiej dewaloryzacji dochodzi m.in. w powieści Haliny Auderskiej Babie lato (druga część dylogii, którą inicjuje Ptasi gościniec). Halina Tumolska w ten sposób scharakteryzowała powieść:

    Pisarka zdemaskowała tani sentymentalizm sloganów propagandowych, dotyczących stanu świadomości osadników, sugerujących bezproblemową adaptację na „nowej ziemi”, połączoną z wykształceniem się w krótkim czasie – więzi patriotycznych. Poprzez słowa Drozda przekazała, że dojście do historycznej samowiedzy i związków z polskością było procesem o wiele bardziej złożonym, niż by się mogło wydawać na podstawie wypowiedzi publicystów, sugestii propagandowych i wcześniejszych ujęć beletrystycznych tematyki osadniczej. 28

    16Skomplikowany charakter procesów adaptacyjnych sygnalizuje m.in. powieściowa konstrukcja przestrzeni. Nadodrzańskie tereny nie opływają wcale w mleko i miód – plony znikają, pożarte przez plagę myszy, woda w studniach okazuje się zatruta, a zachodnia granica to krajobraz zniszczenia, naznaczony rozkładającymi się zwłokami i wrakami maszyn bojowych.

    17Fatalizm nowej ziemi ujawnia się w wielu wypowiedziach pierwszoosobowego narratora Szymona Drozda, któremu stale towarzyszy poczucie tymczasowości i obcości. Grupa osadników wojskowych nie składa się wcale z heroicznych obrońców zachodniej granicy Polski (takich jak np. bohaterowie powieści Eugeniusza Paukszty Po burzy jest pogoda), ale z przestraszonych i wycieńczonych wojną ludzi, którzy swój strach zapijają winem znalezionym w opuszczonej chacie. W otoczeniu obcych sprzętów i pozostałości po wojennej pożodze ogarnia ich apatia, a nowa ziemia nie motywuje do podjęcia trudu odbudowy, wręcz przeciwnie – powoduje, że osadnicy chcą z tego przeklętego miejsca uciekać: „[…] nic nie czulim, tylko smród i strach. I myśleli jedno: jak uciec stamtąd? Toż nic nam teraz, cholera, do tych szkopskich wraków, do szkopskich sprzętów” 29.

    18Składniki opowieści elementarnej pojałtańskiego Okcydentu zostają tutaj przeformułowane – nie symbolizują krainy szczęśliwości, ale wręcz przeciwnie, pokazują tzw. Ziemie Zachodnie jako locus horridus. Poszczególne elementy spacjalne mitologii terenów inkorporowanych zostają przez Auderską zdewaloryzowane – dochodzi do odwrócenia ich znaków wartości. Odra w oficjalnym dyskursie miała być rzeką graniczną, ujmowaną jako punkt strategiczny dla obronności kraju. Miała też stanowić nowe, zachodnie przedmurze (analogicznie do kresowego przedmurza chrześcijaństwa). Symboliczny wymiar Odry wiązał się też z przekonaniem, że tereny nadrzeczne należą do najbardziej atrakcyjnych na osiedlenie 30. Od najdawniejszych czasów ludzie zakładali osady właśnie nad rzekami – ich bliskość odgrywała istotną rolę w aprowizacji, gospodarce, transporcie, handlu. Tymczasem w Babim lecie Odra nie pełni takich funkcji. Zostaje naznaczona śmiercią i rozpadem: to „[…] trupiarnia, nu, cmentarz rzeczny” 31. Drozd demitologizuje graniczną rzekę, zupełnie pozbawiając ją narodowej i delimitacyjnej symboliki. Na pytanie, co czuł, kiedy przekraczał granicę na Odrze, odpowiada przyziemnie: „Ano, tylko – tyle – że woda. Ani to, że granica? Ani to, że piastowska? […] Prosto pomyślał – woda i napić się jej mus, bo w gardle zaschło” 32.

    19Do podobnej dewaloryzacji dochodzi w Babim lecie w przypadku innego elementu mitu tzw. Ziem Odzyskanych – motywu życiodajnej ziemi, chętnie eksploatowanego w beletrystyce migracyjnej. W dozwolonych narracjach ziemia to matka-żywicielka, żyzne pola uprawne, których zagospodarowanie często jest momentem kulminacyjnym okcydentalnej opowieści. Przykładowo kluczowym wątkiem w powieści Rubież 33Natalii Bukowieckiej-Kruszony jest akcja żniwna, a finalna scena to dożynki, stanowiące ukoronowanie pionierskiego trudu. Ostatnia scena innej narracji – Ziemi 34Jana Brzozy – to wypieczenie pierwszego bochenka chleba z własnej mąki, które jest symbolem osiadłości i aklimatyzacji. Uprawa ziemi w literaturze okcydentalnej bywa też przedstawiana jako etap przejściowy między wojną a pokojem – w Kwartale bohaterów Zdzisława Morawskiego, Po burzy jest pogoda Eugeniusza Paukszty czy w niektórych opowiadaniach Zygmunta Trziszki osadnicy wojskowi zamieniają karabiny na pługi, przeistaczają się z żołnierzy w rolników. Auderska inaczej problematyzuje motyw ziemi. Pola są dla Drozda przede wszystkim cmentarzyskiem: „Co tam łakomić się na pola pszenicy porastałe czołgami i wszelkim żelastwem, na żyto z trupów wyrosłe?”35. Plony, które udaje się uzyskać, zostają pożarte przez gryzonie, a rola – mimo że rozminowana – nie nadaje się pod uprawę, bo wyrasta na niej oset. Osadnicza „arkadia” to w gruncie rzeczy „krwią zgnojona ziemia” 36, nieuprawna, zniszczona przez wojnę i pogrążona w chaosie, a tym samym niesprzyjająca procesom adaptacyjnym.

    20Inną strategią konstruowania wizerunków antyarkadii jest porównywanie dawnego miejsca zamieszkania z obecnym. Zestawienie przeszłego i teraźniejszego miejsca zamieszkania powoduje, że tzw. Ziemie Zachodnie stają się antytezą sielankowych kresów. Taką strategią operuje m.in. Brzoza w powieści Ziemia. Bohaterowie narzekają: „[…] tam na wschodzie, wystarczyło popluć w garście, poruszyć byle kijem ziemię, sypnąć ziarno i rosło stokrotnie, a tu ziemia wydelikacona nawozami, na każdy rodzaj ziarna inne wapna, fosforaty i różne naukowe kombinacje” 37. Ostatecznie tę nieprzyjazną ziemię udaje się ujarzmić i zagospodarować, ale wskazanie na trudności towarzyszące procesowi zadomowienia w okcydentalnej przestrzeni sygnalizuje nieprzyjazność otoczenia, zaburza utopijną wizję „odzyskanego” zachodu.

    Dysfunkcja tożsamości

    21Drugie zagadnienie problemowe, w ramach którego funkcjonują elementy migracyjnego kontrdyskursu, dotyczy tożsamości zbiorowej, rozumianej najogólniej jako historycznie i kulturowo zakorzeniony mechanizm identyfikacji z grupą (społeczną, narodową, lokalną). Rozumiem przy tym tożsamość jako kategorię dyskursywną, czyli wytwarzaną w toku społecznego uzgadniania znaczeń i wartości, w ramach określnej reprezentacji, której podstawową funkcją jest „[…] podtrzymywanie w y o br a ż e ń [wyróż. – K.G.] wspólnoty narodowej jako całości, mającej swoje granice i względnie wyraźne rysy etniczno-kulturowe lub polityczno-ideologiczne” 38. Zgodnie z obowiązującymi dyrektywami tożsamość zbiorowa przesiedleńców miała być prezentowana jako jednolita, ponieważ tylko w ten sposób można było legitymizować wizję spójnego, homogenicznego państwa. Kontrolę cenzorską sprawował od 1945 roku przede wszystkim Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Chociaż tematyka migracyjna nie stanowiła w sprawozdaniach GUKPPiW odrębnego tematu, to jednak na podstawie źródeł archiwalnych można uznać, że temat zróżnicowania kulturowego depatriantów był pod lupą cenzorów. Kwestionowano te teksty, w których pojawiał się „[…] zbytni pesymizm w obrazie braku adaptacji i integracji na Ziemiach Zachodnich” 39. Blokowano także publikację prac, w których pojawiały się informacje o konfliktach między ludnością napływową i autochtonami. Przykładowo maszynopis Marii Szwengrub Zderzenie kultur na Warmii i Mazurach został skonfiskowany, ponieważ „autor (sic!) przestawił sytuację […] w sposób uproszczony, relacjonując przede wszystkim krzywdy wyrządzone tamtejszej ludności przez władze polskie i ludność napływową” 40. Bakuła zaznacza, że zakazane było prezentowanie w literaturze sytuacji konfliktogennych, wskazujących na niekompatybilność poszczególnych grup migrantów, a jeśli już takie wizje się pojawiały, to miały przebiegać w odpowiedni sposób – czyli prowadzić do zgody i szczęśliwego zakończenia 41. Według zaleceń GUKPPiW z publikacji należało eliminować „wszelkie próby politycznego różnicowania społeczeństwa według kryteriów wyznaniowych lub światopoglądowych” 42. Odchylenia od obowiązującej konstrukcji tożsamościowej były więc z reguły ukazywane w ramach ustalonego schematu narracyjnego.

    22Tymczasem mieszkańcy tzw. Ziem Odzyskanych stanowili niespójny konglomerat kultur, społeczeństwo podzielone, zawieszone w próżni, złożone – jak proponuje Hanna Gosk – z nie-mieszkańców, którymi są „ludzie w stadium zawieszenia, już pozbawieni własnego miejsca i jeszcze nie wrośnięci w nowe, które tymczasem jest dla nich nie-miejscem” 43. Dysfunkcja tożsamości polegałaby więc na „pękaniu” wyobrażeń wspólnoty jako całości. Na takie doświadczenie z jednej strony wpłynął charakter samego przemieszczenia (przede wszystkim w przypadku migracji przymusowych), z drugiej fakt, że migracje objęły społeczności różnorodne pod względem narodowym, etnicznym, kulturowym i wyznaniowym – amalgamat złożony z mieszaniny niekompatybilnych składników. Te różnice nie mogły być w prozie osadniczej akcentowane, a jednak nie brakuje w niej opisów konfliktów, jakie powstawały na tle takiego wielorakiego zróżnicowania. Z reguły jednak miały one charakter przejściowy. Jak wygnańcy zmieniali się w pionierów, tak też teren agonu przeobrażał się w teren współpracy. „Centralniacy” co prawda narzekają na nieokrzesanych Zabużan, Zabużanie zaś nie rozumieją obyczajów „centralniaków”, ale mimo to w rezultacie przeobrażają się w „jedną rodzinę”, jak w opowiadaniu Zygmunta Trziszki 44pod takim właśnie tytułem.

    23Reprezentacje konfliktowych relacji między osadnikami można uznać za element kontrdyskursu, jednak nie został on w pełni wyartykułowany. Konflikty, owszem, są sygnalizowane, ale w prozie tematu zachodniego sprzed 1989 roku zazwyczaj dochodzi do ich niwelacji. Niwelowanie napięcia polega na takim układzie fabuły, który przebiega od dezintegracji do asymilacji. Taką strategię obiera w wielu swoich powieściach Paukszta, na co wskazują chociażby tytuły sugerujące zmianę na lepsze: Przejaśnia się niebo 45oraz Po burzy jest pogoda 46. W innej powieści, Wszystkie barwy codzienności 47, autor sygnalizuje temporalny charakter procesu ujednolicania grup przesiedleńców, opisując społeczność osadników i ich potomków w kilkanaście lat po przesiedleniu. Inny sposób reprezentacji problemów z tożsamością stosuje Janusz Olczak. Autor usprawiedliwia kłótliwych bohaterów, obarczonych przecież zwykłymi ludzkimi przywarami, a także posługuje się konwencją groteski i elementami komediowymi, przez co odbiera konfliktom powagę, jak w opowiadaniu Hymen na Rejenta i Raptusiewiczównę48. Rzecz dotyczy sąsiedzkiej kłótni między Ćwikiem i ojcem narratora. Przedmiot sporu jest banalny – najpierw chodzi o wejście na strych w dzielonym przez dwie rodziny obejściu, potem o prawo do używania wanny. Do niesnasek dochodzi nawet między psami sąsiadów – Bobikiem i Mikrusem. Z czasem zwierzęta przyzwyczaiły się do siebie i uspokoiły. To samo stało się z ludźmi: „Po psach stopniowo uspokoili się także ludzie. Zabugowcy spostrzegli, że oprócz nich mieszkają tu jeszcze Poznaniacy. […] Gościnny Poznań nas pogodził, ożenił, ubrał i wykształcił” 49.

    24W podobnym świetle konflikt między Polakami a Ukraińcami prezentuje Henryk Panas w powieści Grzesznicy 50. Zarzewiem jest w tym przypadku spór o płot przedzielający podwórko, a efektem heroikomiczna bitwa na kołki wyrwane z płotu (przypomnijmy na marginesie film Sylwestra Chęcińskiego Sami swoi, w którym też dochodzi do realizacji Fredrowskiego motywu). Walka o obejście ma jednak głębsze podłoże – prawdziwym źródłem sąsiedzkich niesnasek jest związek dzieci sąsiadów: Polaka Wacława z Ukrainką Olgą. Bakuła uznaje, że konflikty osiedleńcze rozgorzały na dobre właśnie w powieści Panasa. Podkreśla przy tym, że w sytuacji cenzorskich obostrzeń tylko ujęcie komediowe dawało możliwość artykulacji problemów z tożsamością 51. A jednak Grzesznicy nie są komedią, przynajmniej nie do końca. Wacław i Olga przeprowadzają się do osobnego mieszkania, ale ich związek nie zostaje zaakceptowany ani przez rodzinę, ani przez lokalną wspólnotę. Para zostaje wyklęta, wypchnięta na margines osadniczej społeczności.

    25Fabułą nie tragikomiczną, ale tragiczną posługuje się Józef Hen w powieści Toast (późniejsze wydania ukazywały się pod tytułem filmowej adaptacji Prawo i pięść52). Autor opisuje świat w rozpadzie – w opuszczonym, zrujnowanym miasteczku schronienia szukają tylko byłe więźniarki z obozu Ravensbrück. Miasto staje się łupem szabrowników, a główny bohater Henryk Koening nie jest w stanie powstrzymać ich przed grabieżą. Hen określa swoją powieść jako western. Reprodukowaniu metafory Dzikiego Zachodu towarzyszy stosowanie toposów początku, przygody, gorączki złota, konfliktów między przybyszami a ludnością zastaną 53. Takie obrazowanie istniało też w publicystyce odnoszącej się do tzw. Ziem Zachodnich: „Uzbrojeni osadnicy, prawo silniejszego, walka o ziemię, koniokrady (szabrownicy), Indianie (Niemcy) […]. Są też rekwizyty i figury nieznane jankeskim kowbojom: rosyjscy maruderzy, kolektywizacja, Służba Bezpieczeństwa, bunkry i niewypały” 54– pisze Maciej Kowalewski o początkach powojennego Szczecina. W powieści Hena nie dochodzi do zmiany fabularnej, polegającej na przezwyciężeniu trudności. Szabrownikom udaje się wykraść z miasteczka sprzęt medyczny, a starania Koeninga, żeby im przeszkodzić, nie przynoszą rezultatu. Bohater to człowiek złamany, który po przeżyciach obozowych nie jest w stanie powrócić do normalności, nie jest też zdolny do heroicznych czynów. Henryk – owszem – jest aktorem występującym w westernie. Próbuje wcielić się w rolę szeryfa walczącego z koniokradami. Jednak metafora Dzikiego Zachodu „pracuje” w powieści nie tylko w odniesieniu do postaci, ale też do przestrzeni. Dochodzi więc do kontaminacji dwóch opisywanych aspektów kontrdyskursu: tożsamości i przestrzeni, ponieważ jedno jest determinowane przez drugie:

    Zbiorowości napływowe (imigranci) będą w nowej przestrzeni rozpatrywać wydarzenia w kontekście swych przeszłych miejsc pamięci, co niejako z góry skazuje na deprecjonowanie wartości aktualnego miejsca pobytu […]. Gwałtowne zmiany w strukturze ludności zamieszkującej daną przestrzeń dewaluują więź między nią, a jej użytkownikami, nie znającymi odniesień do napotykanych miejsc. 55

    26Brak odniesień tworzy pustkę, która domaga się wypełnienia. Uzupełnianiu takich luk przysłużyły się spetryfikowane w tradycji motywy, takie jak m.in. Dziki Zachód.

    ***

    27Do roku 1989 wciąż dominował oficjalny wzór reprezentacji „odzyskanego” zachodu, organizowany m.in. przez mit piastowski, retorykę rekompensaty za krzywdy wojenne oraz powrotu na zagrabione przez Niemców terytoria jako wyrazu sprawiedliwości dziejowej. Warto jednak wskazać na możliwość innego sposobu odczytywania literatury osadniczej, które może uzupełnić dotychczasowe rozpoznania. W dawno już odczytanym i – zdawałoby się – zdefiniowanym korpusie tekstów osadniczych istnieją jednak szczeliny, przez które przedostają się migracyjne doświadczenia niepokoju, braku, pustki, nieszczęścia.

    28Dyslokacja przestrzeni i dysfunkcja tożsamości to tylko przykładowe sposoby konstruowania migracyjnego świata na opak. Nie można pominąć tego, że takie konstrukcje były w pewnej mierze usankcjonowanymi zabiegami fabularnymi. Można jednak zaryzykować stwierdzenie, że stanowiły one równocześnie pewną furtkę, pozwalającą na podważenie mitologii narodowej, ale bez jej całkowitego unieważnienia. Elementy podważające dyskurs „odzyskanego zachodu” mogą być więc interpretowane dwukierunkowo. Z jednej strony stanowią element fabuły, m.in. pozwalający na nadanie narracji pozorów autentyczności i na realizację ruchu wstępującego, z drugiej natomiast mogą zostać odczytane jako próba artykulacji autentycznego doświadczenia migracyjnego – nie wyłącznie z nadzieją na nowe, lepsze życie, ale też ze strachem, niepewnością, tymczasowością, poczuciem zagubienia w obcej przestrzeni.

    29Dla proponowanego sposobu odczytania literatury migracyjnej inspirująca jest propozycja Michała Januszkiewicza, który podejmuje próbę interpretacji konstrukcji antybohatera nie jako prostej funkcji fabuły, ale jako tworu antropologicznego, projekcję pewnego typu doświadczenia, którego podstawą jest bycie outsiderem, wykluczenie i świadomość rzeczywistości pogrążonej w chaosie56. W podobnym ujęciu można dekodować kontrdyskursywne elementy beletrystyki osadniczej – nie (tylko) jako określony wzór narracyjny, lecz również jako artykulację migracyjnego wykluczenia. Takie rozszerzenie perspektywy być może stanie się jednym z kluczy do interpretacji polskiej powojennej prozy osadniczej nie tylko jako projektu ideologicznego, tożsamościowego i genologicznego, ale równocześnie jako narracji doświadczeniowej, przynajmniej częściowo dopuszczającej do głosu to, co w dyskursie migracyjnym było zakazane – czyli wykorzeniające przemieszczenie.

    Notes de bas de page

    1 Posługuję się nomenklaturą zaproponowaną przez Bogusława Bakułę, por. B. Bakuła, Między wygnaniem a kolonizacją. O kilku odmianach polskiej powieści migracyjnej w XX wieku (na skromnym tle porównawczym), w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Kraków 2012. Badacz tak definiuje literaturę migracyjną: to utwory, „w których zostaje ukazana powojenna rzeczywistość dobrowolnych i niedobrowolnych przemieszczeń zbiorowych, i gdzie bohaterem literackim, obok jednostki, jest również określona grupa społeczna lub etniczna, zaś obszarem dziania się najczęściej rodzima powojenna rzeczywistość, ale nie zawsze, co zależy od natury migracji (tamże, s. 164). Inne propozycje nomenklaturowe to m.in. powieść repatriancka (B. Hadaczek, Historia literatury kresowej, Kraków 2011), literatura okcydentalna (J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu. Literatura polska wobec pogranicza na przykładzie Warmii i Mazur, Olsztyn 2013), literatura Ziem Odzyskanych i zachodniokresowa (K. Siewior, Tożsamość odzyskana? (Re)transkrypcje doświadczenia migracyjnego w powieści neo-post-osiedleńczej), „Teksty Drugie” 2013, nr 1), powieść osadnicza (M. Mikołajczak, „Szli na Zachód osadnicy…” Rola metaforyki przestrzennej w kreowaniu mitologii Ziemi Lubuskiej, w: Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca, red. E. Konończuk, E. Sidoruk, Białystok 2012).

    2 Polityk nawoływał do stworzenia przesiedleńczej epopei m.in. na zjeździe Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych w Świerklańcu, por. R. Żytyniec, Literackie zawłaszczanie polskiego Zachodu, „Tygiel Kultur” 2007, nr 7–9, http://www.tygielkultury.eu/7_9_2005/ aktual/21ram.htm (12.09.2013).

    3 Por. m.in. B. Bakuła, Między wygnaniem…, J. Pluta, Okruchy epopei. Proza Henryka Worcella, Wrocław 1974; H. Gosk, Nie-mieszkańcy nie-miejsca. Literackie ślady osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne…; A. Zawada, Pochwała prowincji, Wrocław 2007.

    4 Więcej na temat polskiego Okcydentu zob. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu… Szydłowska stosuje to określenie na oznaczenie terytoriów wcielonych do Polski na skutek postanowień konferencji w Jałcie. Według badaczki „polski Okcydent jest określonym […] tworem demograficznym, socjologicznym, politycznym, kulturowym i mentalnym. To określony projekt kultury i ideologii, mający własny mit fundacyjny, określoną historię i epistemologię, specyficzną estetykę i system akcjonormatywny” (tamże, s. 55–56).

    5 M. Mikołajczak, „Czarcia kraina”. O lubuskim kontr-micie tożsamościowym, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Kraków 2013, s. 274.

    6 H. Gosk, Opowieści „skolonizowanego/kolonizatora”. W kręgu studiów postzależnościowych nad literaturą polską XX i XXI wieku, Kraków 2010, s. 161.

    7 Tamże, s. 9–10.

    8 Takie ujęcie pojawiło się już w badaniach nad literaturą osadniczą. Warto przywołać w tym miejscu koncepcję tzw. Ziem Odzyskanych jako nie-miejsca. Por. H. Gosk, Nie-mieszkańcy…, dz. cyt.; M. Mikołajczak, Nie-miejsce pod arkadyjskim szyldem, „Teksty Drugie” 2013, nr 3.

    9 B. Twardochleb, Między małą ojczyzną a Haimatem, „TransOdra Online”, www.transograonline/net/pl/node/1384 (04.09.2015).

    10 Autorem terminu „Kresy Zachodnie” jest Jan Zachariasiewicz, który w 1860 roku nazwał w ten sposób ziemie polskie znajdujące się w zaborze pruskim. Na przełomie XIX i XX wieku hasło to było stosowane przez zwolenników Narodowej Demokracji, rozwijających myśl zachodnią. Zob. np. J. Kolbuszewski, Kresy, Wrocław 2002; A. Szwarc, Twórcy i piewcy kresowego mitu, „Polityka” 2015, nr 11.

    11 Zob. H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich w pamiętnikarstwie i beletrystyce polskiej, Toruń 2007.

    12 Również ten termin nie był pomysłem powojennym. Pojęcia „Ziem Odzyskanych” użyto w 1938 roku po raz pierwszy, po aneksji Zaolzia, zob. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 października 1938 o zjednoczeniu Odzyskanych Ziem Śląska Cieszyńskiego z Rzecząpospolitą Polską, Dz. U. z 1938 r., nr 98, poz. 533. Zob. też hasło „Ziemie Odzyskane” w opracowaniu Jacka Grębowca na portalu „Interakcje. Leksykon komunikowania polsko-niemieckiego”, http://www.polska-niemcy-interakcje.pl/articles/show/74 (21.09.2015).

    13 Por. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 71–72.

    14 A. Kalin, Ziemia Lubuska jako wariant Ziem Odzyskanych, w: Geografia wyobrażona regionu. Literackie figury przestrzeni, red. D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinowska, M. Mikołajczak, Kraków 2014, s. 86.

    15 Na ten temat zob. M. Mikołajczak, „Szli na Zachód osadnicy…”, dz. cyt.

    16 Więcej na temat narracji założycielskich tzw. Ziem Odzyskanych piszę w innym miejscu, zob. K. Gieba, Próba epopei. O narracjach założycielskich tzw. Ziem Odzyskanych, „Teksty Drugie” 2015, nr 5.

    17 R. Traba, Zróżnicowanie interpretacyjne pojęcia „Kresy” i jego społeczna funkcja w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, w: tegoż, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań 2009, s. 289.

    18 W.J. Burszta, Metakultury współczesności, w: tegoż, Świat jako więzienie kultury, Warszawa 2008, s. 20.

    19 E. Cassirer, Mit państwa, przeł. A. Staniewska, Warszawa 2008, s. 310.

    20 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 32.

    21 R. May, Funkcja mitów, w: tegoż, Błaganie o mit, przeł. B. Moderska, T. Zysk, Warszawa 1997, s. 13.

    22 Tamże.

    23 Por. zbiór wspomnień i reportaży: M. Maciorowski, Z Kresów na Kresy. Prawdziwe historie wypędzonych, Warszawa 2011.

    24 W. Tomasik Słowo o socrealizmie. Szkice, Bydgoszcz 1993, s. 14.

    25 Sformułowanie Joanny Szydłowskiej, zob. tejże, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt.

    26 Por. tamże.

    27 O domenach symbolicznych zob. L.M. Nijakowski, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006. Według Nijakowskiego domena symboliczna to „[…] terytorium, nad którym dana grupa panuje symbolicznie” (tamże, s. 11). Walka na te domeny nie jest konfliktem zbrojnym, ale sporem o prawo własności do przestrzeni, które mają legitymizować symbole narodowe bądź etniczne. O domenach symbolicznych na Ziemiach Zachodnich i Północnych zob. I. Skórzyńska, A. Wachowiak, Wybrane polsko-niemieckie domeny symboliczne na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski. Rytuały pojednania?, „Edukacja Humanistyczna” 2013, nr 1 (28).

    28 H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich…, dz. cyt., s. 126.

    29 H. Auderska, Babie lato, Warszawa 1987, s. 256 (pierwodruk: Książka i Wiedza, Warszawa 1974).

    30 M. Mikołajczak, Tropy topografii. Związki między literaturą a miejscem w twórczości lubuskiej. Rzut oka wstecz i zarys perspektyw badawczych, w: tejże, Zbliżenia. Studia i szkice poświęcone literaturze lubuskiej, Zielona Góra 2011, s. 18.

    31 H. Auderska, Babie lato, dz. cyt., s. 257.

    32 Tamże, s. 104.

    33 N. Bukowiecka-Kruszona, Rubież, Gorzów Wielkopolski 1998. Pierwsze odcinki powieści ukazywały się w 1948 roku na łamach „Odry”. Wydanie książkowe pochodzi dopiero z 1998 roku.

    34 J. Brzoza, Ziemia, Katowice 1956.

    35 H. Auderska, Babie lato, dz. cyt., s. 258.

    36 Tamże, s. 316.

    37 J. Brzoza, Ziemia, dz. cyt., s. 216.

    38 M. Starnawski, Naród, ojczyzna, tożsamość, „Recykling Idei” 2005, nr 7, http:// recyklingidei.pl/starnawski-narod-ojczyzna-tozsamosc (14.09.3015).

    39 Przeglądu archiwów dokonała już Joanna Szydłowska – wyniki kwerendy w Archiwum Akt Nowych w Warszawie opublikowała w monografii Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt. Cytat z AAN (AAN I/831, GUKPPiW, Plany, sprawozdania: 1958–1968) przytaczam za autorką (s. 84).

    40 AAN I/831, GUKPPiW, Plany, sprawozdania: 1958–1968, cyt. za: J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 85.

    41 Por. B. Bakuła, Między wygnaniem a kolonizacją…, dz. cyt. Na ten temat zob. też wypowiedź Krystyny Kersten: Cenzura w PRL… Relacje historyków, oprac. Z. Romek, Warszawa 2000.

    42 Książka zapisów i zaleceń Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, w: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach, oprac. T. Strzyżewski, Warszawa 2015, s. 97. Z dokumentów wynika, że zablokowano m.in. wszelkie recenzje i omówienia książki Krystyny Kersten Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, ponieważ „publikacja zawiera wiele stwierdzeń sprzecznych z aktualnymi zadaniami pracy propagandowej” (Książka zapisów…, dz. cyt., s. 117).

    43 H. Gosk, Nie-mieszkańcy nie-miejsca…, dz. cyt., s. 195.

    44 Z. Trziszka, Jedna rodzina, w: tegoż, Żylasta ręka ojca, Poznań 1967.

    45 E. Paukszta, Przejaśnia się niebo, Poznań 1966.

    46 E. Paukszta, Po burzy jest pogoda, Poznań 1966.

    47 E. Paukszta, Wszystkie barwy codzienności, Poznań 1961.

    48 J. Olczak, Hymen na Rejenta i Raptusiewiczównę, w: tegoż, Siwe skrzydła, Poznań 1975.

    49 Tamże, s. 22.

    50 H. Panas, Grzesznicy, Łódź 1966.

    51 Zob. B. Bakuła, Między wygnaniem a kolonizacją…, dz. cyt.

    52 J. Hen, Prawo i pięść, Izabelin 1995. Pierwodruk: Toast, Kraków 1964.

    53 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 355.

    54 M. Kowalewski, Mity i legendy miast Dzikiego Zachodu, „Op. Cit.” 2004, nr 6–7 (19–20).

    55 T. Burdzik, Przestrzeń jako składnik tożsamości w świecie globalizacji, „Kultura – Historia – Globalizacja” 2012, nr 11, s. 17–18.

    56 Por. M. Januszkiewicz, W horyzoncie nowoczesności. Antybohater jako pojęcie antropologii literatury, „Teksty Drugie” 2010, nr 3.

    Auteur

    • Kamila Gieba

      Uniwersytet Zielonogórski

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de chapitres

    Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzyskanych jako przestrzeń afektu (na przykładzie polskiej literatury osadniczej)

    Kamila Gieba

    Voir plus de chapitres

    Poniemieckie cmentarze na Ziemiach Odzyskanych jako przestrzeń afektu (na przykładzie polskiej literatury osadniczej)

    Kamila Gieba

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Posługuję się nomenklaturą zaproponowaną przez Bogusława Bakułę, por. B. Bakuła, Między wygnaniem a kolonizacją. O kilku odmianach polskiej powieści migracyjnej w XX wieku (na skromnym tle porównawczym), w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Kraków 2012. Badacz tak definiuje literaturę migracyjną: to utwory, „w których zostaje ukazana powojenna rzeczywistość dobrowolnych i niedobrowolnych przemieszczeń zbiorowych, i gdzie bohaterem literackim, obok jednostki, jest również określona grupa społeczna lub etniczna, zaś obszarem dziania się najczęściej rodzima powojenna rzeczywistość, ale nie zawsze, co zależy od natury migracji (tamże, s. 164). Inne propozycje nomenklaturowe to m.in. powieść repatriancka (B. Hadaczek, Historia literatury kresowej, Kraków 2011), literatura okcydentalna (J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu. Literatura polska wobec pogranicza na przykładzie Warmii i Mazur, Olsztyn 2013), literatura Ziem Odzyskanych i zachodniokresowa (K. Siewior, Tożsamość odzyskana? (Re)transkrypcje doświadczenia migracyjnego w powieści neo-post-osiedleńczej), „Teksty Drugie” 2013, nr 1), powieść osadnicza (M. Mikołajczak, „Szli na Zachód osadnicy…” Rola metaforyki przestrzennej w kreowaniu mitologii Ziemi Lubuskiej, w: Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca, red. E. Konończuk, E. Sidoruk, Białystok 2012).

    2 Polityk nawoływał do stworzenia przesiedleńczej epopei m.in. na zjeździe Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych w Świerklańcu, por. R. Żytyniec, Literackie zawłaszczanie polskiego Zachodu, „Tygiel Kultur” 2007, nr 7–9, http://www.tygielkultury.eu/7_9_2005/ aktual/21ram.htm (12.09.2013).

    3 Por. m.in. B. Bakuła, Między wygnaniem…, J. Pluta, Okruchy epopei. Proza Henryka Worcella, Wrocław 1974; H. Gosk, Nie-mieszkańcy nie-miejsca. Literackie ślady osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne…; A. Zawada, Pochwała prowincji, Wrocław 2007.

    4 Więcej na temat polskiego Okcydentu zob. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu… Szydłowska stosuje to określenie na oznaczenie terytoriów wcielonych do Polski na skutek postanowień konferencji w Jałcie. Według badaczki „polski Okcydent jest określonym […] tworem demograficznym, socjologicznym, politycznym, kulturowym i mentalnym. To określony projekt kultury i ideologii, mający własny mit fundacyjny, określoną historię i epistemologię, specyficzną estetykę i system akcjonormatywny” (tamże, s. 55–56).

    5 M. Mikołajczak, „Czarcia kraina”. O lubuskim kontr-micie tożsamościowym, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Kraków 2013, s. 274.

    6 H. Gosk, Opowieści „skolonizowanego/kolonizatora”. W kręgu studiów postzależnościowych nad literaturą polską XX i XXI wieku, Kraków 2010, s. 161.

    7 Tamże, s. 9–10.

    8 Takie ujęcie pojawiło się już w badaniach nad literaturą osadniczą. Warto przywołać w tym miejscu koncepcję tzw. Ziem Odzyskanych jako nie-miejsca. Por. H. Gosk, Nie-mieszkańcy…, dz. cyt.; M. Mikołajczak, Nie-miejsce pod arkadyjskim szyldem, „Teksty Drugie” 2013, nr 3.

    9 B. Twardochleb, Między małą ojczyzną a Haimatem, „TransOdra Online”, www.transograonline/net/pl/node/1384 (04.09.2015).

    10 Autorem terminu „Kresy Zachodnie” jest Jan Zachariasiewicz, który w 1860 roku nazwał w ten sposób ziemie polskie znajdujące się w zaborze pruskim. Na przełomie XIX i XX wieku hasło to było stosowane przez zwolenników Narodowej Demokracji, rozwijających myśl zachodnią. Zob. np. J. Kolbuszewski, Kresy, Wrocław 2002; A. Szwarc, Twórcy i piewcy kresowego mitu, „Polityka” 2015, nr 11.

    11 Zob. H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich w pamiętnikarstwie i beletrystyce polskiej, Toruń 2007.

    12 Również ten termin nie był pomysłem powojennym. Pojęcia „Ziem Odzyskanych” użyto w 1938 roku po raz pierwszy, po aneksji Zaolzia, zob. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 października 1938 o zjednoczeniu Odzyskanych Ziem Śląska Cieszyńskiego z Rzecząpospolitą Polską, Dz. U. z 1938 r., nr 98, poz. 533. Zob. też hasło „Ziemie Odzyskane” w opracowaniu Jacka Grębowca na portalu „Interakcje. Leksykon komunikowania polsko-niemieckiego”, http://www.polska-niemcy-interakcje.pl/articles/show/74 (21.09.2015).

    13 Por. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 71–72.

    14 A. Kalin, Ziemia Lubuska jako wariant Ziem Odzyskanych, w: Geografia wyobrażona regionu. Literackie figury przestrzeni, red. D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinowska, M. Mikołajczak, Kraków 2014, s. 86.

    15 Na ten temat zob. M. Mikołajczak, „Szli na Zachód osadnicy…”, dz. cyt.

    16 Więcej na temat narracji założycielskich tzw. Ziem Odzyskanych piszę w innym miejscu, zob. K. Gieba, Próba epopei. O narracjach założycielskich tzw. Ziem Odzyskanych, „Teksty Drugie” 2015, nr 5.

    17 R. Traba, Zróżnicowanie interpretacyjne pojęcia „Kresy” i jego społeczna funkcja w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, w: tegoż, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań 2009, s. 289.

    18 W.J. Burszta, Metakultury współczesności, w: tegoż, Świat jako więzienie kultury, Warszawa 2008, s. 20.

    19 E. Cassirer, Mit państwa, przeł. A. Staniewska, Warszawa 2008, s. 310.

    20 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 32.

    21 R. May, Funkcja mitów, w: tegoż, Błaganie o mit, przeł. B. Moderska, T. Zysk, Warszawa 1997, s. 13.

    22 Tamże.

    23 Por. zbiór wspomnień i reportaży: M. Maciorowski, Z Kresów na Kresy. Prawdziwe historie wypędzonych, Warszawa 2011.

    24 W. Tomasik Słowo o socrealizmie. Szkice, Bydgoszcz 1993, s. 14.

    25 Sformułowanie Joanny Szydłowskiej, zob. tejże, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt.

    26 Por. tamże.

    27 O domenach symbolicznych zob. L.M. Nijakowski, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006. Według Nijakowskiego domena symboliczna to „[…] terytorium, nad którym dana grupa panuje symbolicznie” (tamże, s. 11). Walka na te domeny nie jest konfliktem zbrojnym, ale sporem o prawo własności do przestrzeni, które mają legitymizować symbole narodowe bądź etniczne. O domenach symbolicznych na Ziemiach Zachodnich i Północnych zob. I. Skórzyńska, A. Wachowiak, Wybrane polsko-niemieckie domeny symboliczne na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski. Rytuały pojednania?, „Edukacja Humanistyczna” 2013, nr 1 (28).

    28 H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich…, dz. cyt., s. 126.

    29 H. Auderska, Babie lato, Warszawa 1987, s. 256 (pierwodruk: Książka i Wiedza, Warszawa 1974).

    30 M. Mikołajczak, Tropy topografii. Związki między literaturą a miejscem w twórczości lubuskiej. Rzut oka wstecz i zarys perspektyw badawczych, w: tejże, Zbliżenia. Studia i szkice poświęcone literaturze lubuskiej, Zielona Góra 2011, s. 18.

    31 H. Auderska, Babie lato, dz. cyt., s. 257.

    32 Tamże, s. 104.

    33 N. Bukowiecka-Kruszona, Rubież, Gorzów Wielkopolski 1998. Pierwsze odcinki powieści ukazywały się w 1948 roku na łamach „Odry”. Wydanie książkowe pochodzi dopiero z 1998 roku.

    34 J. Brzoza, Ziemia, Katowice 1956.

    35 H. Auderska, Babie lato, dz. cyt., s. 258.

    36 Tamże, s. 316.

    37 J. Brzoza, Ziemia, dz. cyt., s. 216.

    38 M. Starnawski, Naród, ojczyzna, tożsamość, „Recykling Idei” 2005, nr 7, http:// recyklingidei.pl/starnawski-narod-ojczyzna-tozsamosc (14.09.3015).

    39 Przeglądu archiwów dokonała już Joanna Szydłowska – wyniki kwerendy w Archiwum Akt Nowych w Warszawie opublikowała w monografii Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt. Cytat z AAN (AAN I/831, GUKPPiW, Plany, sprawozdania: 1958–1968) przytaczam za autorką (s. 84).

    40 AAN I/831, GUKPPiW, Plany, sprawozdania: 1958–1968, cyt. za: J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 85.

    41 Por. B. Bakuła, Między wygnaniem a kolonizacją…, dz. cyt. Na ten temat zob. też wypowiedź Krystyny Kersten: Cenzura w PRL… Relacje historyków, oprac. Z. Romek, Warszawa 2000.

    42 Książka zapisów i zaleceń Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, w: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach, oprac. T. Strzyżewski, Warszawa 2015, s. 97. Z dokumentów wynika, że zablokowano m.in. wszelkie recenzje i omówienia książki Krystyny Kersten Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, ponieważ „publikacja zawiera wiele stwierdzeń sprzecznych z aktualnymi zadaniami pracy propagandowej” (Książka zapisów…, dz. cyt., s. 117).

    43 H. Gosk, Nie-mieszkańcy nie-miejsca…, dz. cyt., s. 195.

    44 Z. Trziszka, Jedna rodzina, w: tegoż, Żylasta ręka ojca, Poznań 1967.

    45 E. Paukszta, Przejaśnia się niebo, Poznań 1966.

    46 E. Paukszta, Po burzy jest pogoda, Poznań 1966.

    47 E. Paukszta, Wszystkie barwy codzienności, Poznań 1961.

    48 J. Olczak, Hymen na Rejenta i Raptusiewiczównę, w: tegoż, Siwe skrzydła, Poznań 1975.

    49 Tamże, s. 22.

    50 H. Panas, Grzesznicy, Łódź 1966.

    51 Zob. B. Bakuła, Między wygnaniem a kolonizacją…, dz. cyt.

    52 J. Hen, Prawo i pięść, Izabelin 1995. Pierwodruk: Toast, Kraków 1964.

    53 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 355.

    54 M. Kowalewski, Mity i legendy miast Dzikiego Zachodu, „Op. Cit.” 2004, nr 6–7 (19–20).

    55 T. Burdzik, Przestrzeń jako składnik tożsamości w świecie globalizacji, „Kultura – Historia – Globalizacja” 2012, nr 11, s. 17–18.

    56 Por. M. Januszkiewicz, W horyzoncie nowoczesności. Antybohater jako pojęcie antropologii literatury, „Teksty Drugie” 2010, nr 3.

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    X Facebook Email

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Gieba, K. (2016). Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej (1945–1989). In R. Sendyka, T. Sapota, & R. Nycz (éds.), Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.13957
    Gieba, Kamila. « Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej (1945–1989) ». In Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość, édité par Roma Sendyka, Tomasz Sapota, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.13957.
    Gieba, Kamila. « Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej (1945–1989) ». Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość, édité par Roma Sendyka et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.13957.

    Référence numérique du livre

    Format

    Sendyka, R., Sapota, T., & Nycz, R. (éds.). (2016). Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.11211
    Sendyka, Roma, Tomasz Sapota, et Ryszard Nycz, éd. Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.11211.
    Sendyka, Roma, et al., éditeurs. Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.11211.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement