1. Wieża we Lwowie
p. 505-518
Texte intégral
A. Zgon wieży
1Ludwik Jabłonowski (1810–1887)
WIEŻA
2Będąc z siostrą, która właśnie swój nieszczęśliwy rozwód przeprowadzała we Lwowie, wyszedłem pewnego poobiedzia na Rynek, zastałem tam popłoch i usłyszałem wołanie stróża „wieża się wali”. Od dni kilku wisiało to niebezpieczeństwo nad miastem. Komisja bowiem rządowa, czyniąc jakieś naprawy pod spokojną wieżą [ratuszową], wyciągnęła spod niej węgielny kamień, nakrywający pamiątkowe napisy i medale. Wieża oburzona taką grabieżą chmurzyć się i marszczyć zaczęła, lecz zesłana komisja uznała to za babskie fochy, być może patriotyczne wybryki, i zaręczyła, że stać jeszcze wieki może (ściśle prawdziwe!); staruszka byłaby przykładnie napastników ukarała, gdyby – czort wie po co – miejski budowniczy Kawka, wmieszawszy się w sprawę naszej matrony z szwabskimi łotrzykami, przylepionym na ścianie arkuszem papieru, który od razu pękać zaczął, nie był swawolników opamiętał.
3Musiało się to dziać na chwilkę przed moim przyjściem na Rynek, gdyż ledwo uścignąłem schronić się pod bramę przechodniej kamienicy, wtedy Andreolego, ujrzałem jak dwugłowa na szczycie wieży się kołysze, a sama pani jakby coś niemiłego z głowy zrzucić chciała, ale jak na poważną matronę przystoi, pochyla czoła i bez żadnych podrygów przysiadła jak w menuecie. Ani chwilki nie przyszło nikomu na myśl, nas robroną nakryć może, tak poważny i przyzwoity był ruch cały. Obłoki gęstego czerwonego pyłu rozścielaly się nad miastem, zrobiła się brudna noc, przez którą po omacku trafiłem do domu. Jestem pewny, że cała moja rodzina, dowiedziawszy się o moim położeniu, pomyślała: „Ot i pod walącą się wieżą przybłęda do naszej miski usłała wcale [zdrowo]”. Ach, moi drodzy, żebyście wy wiedzieli, z jaką dobrowolą ta przybłęda byłaby się usłała pod robroną mniej od was zimnej wieży. Dla swoich dziwnie łagodnego usposobienia była nieboszczka. Córka stróża miała czas po linie spuścić się na dół. Sam stróż do ostatniej chwili wołający przez tubę, trzymając się balkonu, bez szwanku osiadł na gruzach, tylko na kilka dni straciwszy mowę. Kto pamięta, jakie gniazdo kamieniczek tuliło się pod wieżą, temu śmierć 32 ludzi cudem się wyda. Odę na zgon wieży napisał jakiś bernardyn, z której dwa wiersze pamiętam:
A kiedy już śmiertelna porwała ją czkawka,
Kona! kona! zawołał obywatel Kawka.
4PRZEDRUK ZA: Ludwik Jabłonowski, Pamiętniki, opracował oraz wstępem i przypisami opatrzył Karol Lewicki, Kraków 1963, s. 90–91.
B. I nas to nie minie
5Anonim (1826)
6Gdy słabieć zaczęła, baliśmy się o nię
Jednak, że z nas żaden nie myślał o zgonie
Tyle obchodziła każdego jej strata,
Że nie wierzył, mając śmierci symptomata.
A już gdy śmiertelna porwała ją czkawka.
Kona!..., kona!... krzyknął obywatel Kawka!...
Czternastego lipca, w pół siódmej godzinie,
Skończyła swe życie, i nas to nie minie.
7PRZEDRUK ZA: Franciszek Jaworski, Ratusz lwowski, Lwów 1907, s. 73–74.
C. Czytaj, wieża upadła
8Henryk Bogdański (1804–1887)
Zawalenie się wieży ratuszowej we Lwowie
9Przy wszystkich zabawach, rozrywkach, zabiegach wydzierało się z piersi naszych westchnienie dla ojczyzny – często porównywaliśmy Peszt ze Lwowem i uciechy tutejsze z tamtymi; do lwowskich mimowolnie uśmiechały się oczy i usta. (...)
10W gazetach szukaliśmy nasamprzód wiadomości o kraju naszym; każda nowina stamtąd najwięcej nas obchodziła. Tak raz z wzruszeniem i zdziwieniem rzuciłem gazetę Zabłockiemu: „Czytaj, wieża ratuszowa we Lwowie upadła”. – Stało się to w dniu 14 lipca 1826 o godzinie 7 wieczorem, właśnie gdyśmy z napoleońskim mamelukiem wypróżniali kufle w Wodnym Mieście. Ta wieża, budowana w roku 1491, była przez blisko półczwarta wieku świadkiem świetności i upadku Polski. Przed kilkoma dniami jej runięcia postrzeżono już znaki wielkiego jej osłabienia; lecz policja lękająca się bardziej od niewidocznych rysów zniechęconych umysłów, by zlepiona z gruzów nie runęła budowa Austrii, mniej zważała na wieżę, a szydząc z ostrzegających znawców, prędkim jej rozebraniem nie zapobiegła nieszczęściu i milczała na jeżdżenie i chodzenie koło niej ludzi; nawet w sam dzień upadku, gdy budowniczy Kawka radził ostrożność, przepowiadając rychłe nieszczęście, budownicy rządowi wyśmiali go i nocować chcieli na wieży, twierdząc, że i dzieci ich nie doczekają jej upadku. Wtem przed godziną siódmą, gdy Kawka już widział niebezpieczeństwo, przylepił papier na rysie, który się w krótkiej chwili przedarł z rozchodzącą się wieżą – nie napierano się już tryumfalnego noclegu – a z wierzchu wieży ozwał się ostrzegawczy głos tuby, aby uciekano, bo się wali. Zakurzyło się mocno – wszystkie poboczne ulice napełniły się gęstym pyłem i z niezmiernym trzaskiem i łoskotem runęła wieża. Jęk i wołanie o ratunek przedzierały się przez kurz nieprzebyty, przez który nic nie widziano i który stanął na przeszkodzie dania pomocy wołającym. Kilkanaście osób zabitych i uduszonych w gruzach stało się ofiarą uporu rządowych budowniczych. Trębacz, który miał tyle rezygnacji i przytomności umysłu, że w ostatniej chwili przestrzegł tubą, był znaleziony żywy, lecz utracił mowę; a wzięty do szpitala wielkiego dostał garbu na plecach.
11Ta Wieża niezwykłym była budowana sposobem: ściany tylko na zewnątrz i na wewnątrz cegłą i kamieniem miała murowane, środek zaś tych ścian był nasypany drobnym, twardym kamieniem i zalany wapnem – pomimo takiego muru stała tak długi czas nienaruszona, nawet przy kilkakrotnym trzęsieniu ziemi we Lwowie. Budowniczy jej był z Krakowa i zostawił swoje nazwisko wyryte w niemieckim języku na kamieniu pod oknem wieży: „Hans Blecher Anheb des Bau1. Dzięki takiemu budowaniu wieża tylko osiadła i zostawiła po sobie tylko wielką kupę prochu i trochę kamieni i cegieł; inaczej byłaby upadła na bok i daleko większe przyniosła nieszczęście. Magistrat lwowski, nie domyślając się takiego sposobu budowania, wyciągnął z niej kilka, po rozebraniu dawno spalonego, a do niej przypierającego ratusza, sterczących kamieni, co ją osłabiło i głównie spowodowało upadek. Do jej osłabienia przyczyniło się także zniżenie jej wierzchołka po przyłączeniu Galicji do Austrii; nad lewym bowiem unosił się na samym szczycie orzeł biały, którego naturalnie dwugłowym czarnym zastąpić było potrzeba; otóż musiano dla osiągnięcia tego celu aż wierzch wieży znosić. – Ta wiadomość podała nam na długo przedmiot do rozmowy i domysłów spowodowanych brakiem wieży: co zastąpi teraz miejsce zegara wieżowego, regulatora czasu dla urzędników, uczącej się młodzieży, rzemieślników i wszystkich zatrudnień? Każdy na zegarowej tarczy widział i słyszał wytrąbione godziny, a świstanie na kwadranse – co zastąpi strażnicę wznieconego i widzianego z wieży w całym mieście i w najdalszym kącie wszystkich przedmieść pożaru, który oznajmiano uderzeniami w dzwon zegarowy tyle razy, jaką liczbą przedmieścia były oznaczone? Było ich cztery, a piąte miasto; gdy się więc paliło w mieście, uderzano pięć razy; a jeżeli daleko za przedmieściami, wtenczas usłyszano sześć uderzeń; a strażnik wieżowy dawał znać tubą o gorejącym przedmiocie – co zastąpi dzwonek wieżowy nakazujący o trzy kwadranse na jedenastą godzinę w nocy zamykanie szynków? które to upomnienia dzwonieniem na lampartów nazywano – a jak teraz rynek bez wieży pusto wygląda – nie brakło nam domysłów i żartów, którymi nudne przeplataliśmy chwile.
12PRZEDRUK ZA: Henryk Bogdański, Dziennik podróży z lat 1826 i 1827, przygotował do druku, wstępem i przypisami opatrzył Józef Długosz i Józef Adam Kosiński, Kraków 1980, s. 71–72.
D. Piszczałka w ręku silnie ujęta
13Gazeta Lwowska, 1826
14Okropny widok przeraził 14go b.m. mieszkańców Lwowa, tych, którzy byli jego świadkami, a wszystkich przejął smutkiem i żalem straty naywzniosleyszego i naydawnieyszego pomnika w samym środku miasta. – Wieża ratuszna, ta naypięknieysza ozdoba Stolicy, przeszło na 30 sążni w górę się wznosząca – ten Stróż, blisko półczwarta wieku nad bezpieczeństwem publicznym czuwający – zapadł się w owym dniu o pół siódmey godziny wieczorney. Przyczyna i sposób zapadnięcia się były takie: Spodnia część wieży w kształcie czworogranu od dawna już środkiem rys miała, a nieznacznie coraz więcej rozsuwając się, ciężarem górney części, owego to ośmiogranu ciśniona, rozpadła się na dwie strony; przez co górna zsunęła się pionowo w środek aż do sklepienia i nie mogąc się tam ostać, obaliła się w kierunku na Zachód, na sam rynek; tak jednak szczęśliwie, że pomimo bliskich otaczających ją domów, żadnego nie uszkodziła. Chociaż atoli, jak się każdy domyślić może, to zwalenie się nie było gwałtowne, zważając jednak, iż dla umieszczonego w niey zegaru i ogniowey stróży, ciągle zamieszkaną była, że na koniec z powodu rozpoczęcia budowy nowego Ratusza liczni robotnicy właśnie około niey, stawiając i pod nią kopiąc fundamenty, zaś niektórzy dla naprawienia oney, wewnątrz nawet znaydowali się, iże zawsze mnóstwo przechodzących zatrzymywać i robocie przypatrywać się zwykło – przypadek ten mógł był wielkie pociągnąć nieszczęście, gdyby iuż od rana niezawodne znaki następnego zdarzenia nie były się objawiły, przez co prawie wszyscy na ostrożności się mieli, i gdyby nie przezorność i gorliwość Władzy mieyscowej, oraz znanego już z tey strony ciesielskiego budowniczego Kawki, który zawczasu obecnych o grożącym niebezpieczeństwie ostrzegał i do ustąpienia zniewolił, za co mu słusznie publiczne podziękowanie należy. Z tem wszystkim jednak nie obeszło się całkiem bez nieszczęścia – 5 mężczyzn, między któremi 2 grenadyerów ciekawość aż na sam ganek wieży zaprowadziła, ieszcze tey samey godziny spod gruzów poduszonych lub na śmierć pokaleczonych dobyto, a nazaiutrz 15 letnią córkę Wieżowego wykopano z piszczałką w ręku silnie ujętą, na którey ta nieszczęśliwa, jeszcze przed samym zgonem (gdy właśnie zegar 2gi kwadrans na 7mą uderzył) podług zwyczaiu gwizdała. Ile więcey nieszczęśliwych padło ofiarą tey okropney chwili, okażą dnie następne przy ciągłem gruzów odsypywaniu. Kamień poprzeczny, właściwie zwornik całey budowy, w spodniey części w oknie archiwalnem wieży osadzony, miał napis niemieckimi gockiemi głoskami pukło wyryty: „Hans Blecher Anheb des Bau 1491.” – Tak więc kolos, co przez 355 lat zdobił te mury i strzegł ich bezpieczeństwa, runął iedney chwili, nie zostawiwszy i śladu z całey swoiey okazałości. Dotąd iest powszechnym przedmiotem ciągłych uwag i rozpraw, a długo ieszcze uczuć da brak siebie całey publiczności.
15PRZEDRUK ZA: Gazeta Lwowska, 17 lipca 1826 roku.
E. Oryginalny protokół
16Franciszek Jaworski (1873–1914)
17W aktach Archiwum miejskiego zachował się oryginalny protokół, spisany z urzędu bezpośrednio przed i po samym wypadku, a ciekawy o tyle, że właśnie spisywanie jego przerwał trzask upadającej wieży i to w chwili, gdy zgromadzona komisya techników, na podstawie naocznych oględzin konstatowała, że bezpośredniego niebezpieczeństwa nie ma!
18Dziwne też wrażenie robi ów akt urzędowy jeszcze dzisiaj. Przyschły doń mianowicie kawały błota, gdyż wydobyto go już spod gruzów wieży, gdzie go komisya techników porzuciła, ratując w popłochu własne życie. Są więc plamy owe dramatycznym bardzo podpisem pod orzeczeniem„znawców” i pod samym biurokratycznym protokołem, który w istotnych swych częściach tak opiewa:
19Skoro tylko, dnia 14. lipca 1826 około godziny trzy kwadranse na trzecią popołudniu, doniesiono burmistrzowi (Homemu), że wieża ratuszowa, zostająca w reparacyi, poczyna budzić poważne obawy, udał się on bezzwłocznie na miejsce i zwołał następujących panów techników: dyrektora fortyfikacyi podpułkownika V. Mayera, dyrektora urzędu budowniczego V. Kirnstettera, adyunkta tegoż urzędu Markela i kopistę Jaroscheka, dalej inspicyenta robót miejskich V.Millereta, dozorcę Vandruschka i budowniczego Treschera.
20Panowie ci, począwszy od godziny kwadrans na czwarta do mniej więcej kwadrans na szóstą, oglądali wieżę dokładnie i szczegółowo, poczem udali się do znajdującej się tuż obok kancelaryi kierownictwa budowy, która również około godziny 6½, z powodu upadku wieży, została zniszczona i tam poczęli spisywał protokół oględzin.
21Napisane już na czysto nagłówek protokołu i wygotowano brulion samego orzeczenia, z dokładnem wyliczeniem rysów i rozpadlin, poczem burmistrz zapytał, czy w tym stanie rzeczy nie należałoby zarządzić policyjnych środków ostrożności. Na to wszyscy technicy razem i każdy z osobna zapytani, odpowiedzieli, że w danej chwili niebezpieczeństwo nie jest tego rodzaju, aby było potrzeba specyalnych środków ostrożności.
22W chwili jednak, gdy rozpoczęto przepisywanie na czysto tego orzeczenia do protokołu, wpadł do kancelaryi cieśla Kaffka, który był na chwilę się tylko wydalił, aby doglądnąć robotników swoich, zajętych podstemplowywaniem wieży i zawołał: „Moi panowie! Chodźcie i patrzcie, rysy na wieży powiększają się – nie będziemy jej mogli utrzymać!”. W pięć lub sześć minut po tych słowach nastapił upadek wieży i to tak nagle, że zaledwie starczyło czasu, ażeby wezwać robotników i licznie zgromadzonych widzów do natychmiastowego rozejścia się. Dzięki Wszechmocnemu, że tak wielkiem niebezpieczeństwem grożący wypadek nie wywołał większego jeszcze nieszczęścia, gdyż dotychczas wiadomo tylko o ośmiu osobach zabitych i trzech lekko rannych.
23To jest prawdziwy opis wypadku z dnia 14. lipca 1826, do którego dodaje się jeszcze brulion orzeczenia znawców techników, wydobyty z gruzów opadłej wieży, a opiewający jak następuje:
Okazało się nowe pęknięcie na 3 cale w starem archiwum przy schodach, na lewo od wejścia, a mianowicie na murze głównym.
W samem archiwum, jako dalszy ciąg tego pęknięcia, trzy rysy po 2 cale.
Dawne rysy, opisane już szczegółowo w protokole, odesłanym do władzy wyższej, a znajdujące się na południowo‑zachodnim rogu, rozszerzyły się dotąd o jeden cal.
Dawniejszy rys na sklepieniu mieszkania strażnika wieżowego rozszerzył się o 2 do 3 cali.
W mieszkaniu strażnika okazało się kilka nowych rysów, a nadto podłoga odłączyła się na trzy cale od ściany.
Wszystkie te symptomata okazały się w przeciągu ostatnich 48 godzin, a nadto objawiło się ponownie osiadanie wieży na rogu południowo‑zachodnim.
24Wszystkie powyżej opisane symptomy są bardzo niepokojące i mogą mieć w przyszłości fatalne skutki, nie są jednak tego rodzaju, aby miały sprowadzić natychmiastowy upadek wieży. Należy tylko przystąpić natychmiast do obmurowania jej słabych miejsc, ale ponieważ, jak wyżej wspomniano, bezpośredniego niebezpieczeństwa nie ma, przeto nie ma też potrzeby policyjnych środków ostrożności, jak np. usunięcia robotników i delożowania sąsiednich lokalności”.
25PRZEDRUK ZA: Franciszek Jaworski, Ratusz lwowski, Lwów 1907, s. 71–72.
F. A gdzie jest wieża?
26Aleksander Fredro (1783–1876)
27Spojrzał w górę, chcąc na Ratuszowej wieży zobaczyć godzinę: kichnął jakiejś przechodzącej babie w samo ucho – która go za to brzydkim lżyła wyrazem – lecz nie tylko zegara, ale i wieży nie mógł zobaczyć; stąd wnosząc, iż pił za wiele, bał się i kroku dalej postąpić i gdy chrapliwy głos poczciwego Telembeckiego, którego doświadczenie na pierwszy rzut oka, odgadnęło stan Pana, dał się słyszeć w samą porę:
– Niech się Pan na mnie oprze.
–Mój Telembusiu, powiedz mi, widzisz ty wieżę?
– Nie, Panie.
– A dlaczego ty wieży nie widzisz, mój Telembusiu?
– Bo wieży nie ma.
– A gdzież jest wieża?
– Zawaliła się, Panie.
– Szkoda, Telembusiu; wielka szkoda; wieża się zawaliła; nie wiem, która godzina, jedenasta jest?
– Już po trzeciej. Pani niespokojna czeka z obiadem.
28PRZEDRUK ZA: Aleksander Fredro, Nieszczęścia najszczęśliwszego męża, Lwów 1832, s. 20–21.
G. Och, Ty wieżo!
29Jan Nepomucen Kamiński (1777–1855)
Scena XVI
(...)
Teklusia: Nie rozpaczaj, kochany Franusiu, miłość wszystko może.
Franuś: Cóż, kiedy twój ojciec uparł się i powiedział, że wtenczas oddadzą cię za żonę, skoro się wieża zawali.
Teklusia: Ja mam jeszcze nadzieję, jakieś przeczucie.
Franuś: A ja widzę same niepodobieństwa. Och, ty wieżo! Ty wieżo!
(Słychać za sceną odgłos walącej się wieży)
Franuś i Teklusia (razem): Święci aniołowie, brońcie nas!
Franuś: Teklusiu!
Teklusia: Franusiu!
Franuś: Widziałaś?
Teklusia: Widziałam.
Franuś: Słyszałaś?
Teklusia: Słyszałam.
Franuś i Teklusia (Razem): O radości! Wieża się zawaliła!
Franuś: Ojcze, Sobku! Przybywajcie; – wieża się zawaliła.
Teklusia (skacząc z radości): Wieża się zawaliła. – Parasko! Parasko!
Paraska (wpadając): Aj, aj, aj!
Scena XVII
30Sobek (wbiegając): Co się tu dzieje? Czy to szabas żydowski?
Franuś: Sobku! Patrząc, nie ma już wieży.
Sobek: Co? A dalibóg prawda, nie ma. (Patrząc). A ona sobie poszła dokąd? (Wrzeszczy): Wieża się zawaliła! – Parasko, przybywaj! Wieża się zawaliła!
Graca (wchodząc): Czyście poszaleli? Co tu za krzyki? (Patrząc na wieżę, żegna się). A, dalibóg ci prawda! i z tego się tak mocno cieszycie?
Wszyscy: Wieża się zawaliła!
Paraska: Wieża się zawalyła! Teper Sobuś mój.
Franuś: Kochany ojcze! Wieża się zawaliła! (Chce go ściskać)
Graca (do syna): Ostrożnie, bo się posmolisz.
Sobek: Panie, wieża się zawaliła!
Graca: No, i macie sie z czego cieszyć. Szkoda, taka śliczna wieża.
Franuś: Ej, co tam! Wkrótce postawią piękniejszą, a teraz chodźmy, kochany ojcze! (Chce go uprowadzić)
Paraska: Pidy, pidy, pane! (Ciągnie Gracę za rękę)
Graca: Ależ!
Sobek: Ani słowa! (Porywa Gracę z Franusiem). Tam się pan majster dowie o wszystkiem (wynosi go z okrzykiem). Wieża się zawaliła!
31PRZEDRUK ZA: Jan Nepomucen Kamiński, Kominiarz i Młynarz czyli zawalenie się wieży. Komedjo‑opera w jednym akcie, Poznań 1930, s. 64–69.
Notes de bas de page
1 Hans Blecher (staroniem.) – Jan Blecher wzniósł tę budowę. W rzeczywistości budowniczym wieży ratusza był Andrzej Bemer (zm. ok. 1626), który przebudował gotycką wieżę ratuszową w 1619 r. Bremer pochodził z Wrocławia.
Auteurs

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.