5. Cienka skorupka na płynnym podłożu
p. 385-391
Texte intégral
120 lutego. Dzień ten jest pamiętny w dziejach Valdivii z powodu najsilniejszego z trzęsień ziemi, jakie pamiętali najstarsi mieszkańcy. Byłem przypadkiem na lądzie i położyłem się w lesie, by wypocząć. Trzęsienie ziemi przyszło nagle i trwało dwie minuty, ale czas wydawał się znacznie dłuższy. Ruch ziemi odczuwało się bardzo wyraźnie. Mnie i mojemu towarzyszowi wydawało się, że fale wstrząsu przychodziły wprost ze wschodu, gdy tymczasem inni sądzili, że pochodzą z południowego zachodu; widać z tego, jak trudno jest nieraz wyczuć kierunek drgań. Nie było trudności, by utrzymać się prosto na nogach, ruch jednak wywołał u mnie niemal zawrót głowy. Było to trochę podobne do kołysania się statku na małej poprzecznie biegnącej fali albo jeszcze bardziej do tego, co odczuwa osoba ślizgająca się po cienkim lodzie, który ugina się pod ciężarem ciała.
2Silne trzęsienie ziemi burzy za jednym zamachem nasze najstarsze skojarzenia; ziemia, ten symbol stałości, poruszyła się pod naszymi stopami jak cienka skorupka spoczywająca na płynnym podłożu. Jedno mgnienie oka stwarza w naszym umyśle jakieś dziwne pojęcie niepewności, którego nie zdołałyby wywołać godziny rozmyślań. W lesie, ponieważ wiatr poruszał drzewami, odczułem tylko, że ziemia się trzęsie, i nie widziałem innych skutków. Kapitan FitzRoy z kilku oficerami był w mieście w czasie wstrząsu i tam scena była bardziej przerażająca – chociaż domy, dzięki temu że były zbudowane z drzewa, nie zawaliły się, to jednak uległy silnym wstrząsom, a deski skrzypiały i stukały o siebie. Ludzie wylatywali na dwór w największym popłochu. Te właśnie okoliczności towarzyszące stwarzają ową straszną grozę trzęsień ziemi, doznawaną przez wszystkich, którzy w ten sposób widzieli i zarazem odczuli ich skutki. W głębi lasu było to zjawisko interesujące, ale w żadnym wypadku niebudzące grozy. Wpłynęło ono w ciekawy sposób na przypływ i odpływ. Wielki wstrząs nastąpił w czasie odpływu i pewna stara kobieta, która była na wybrzeżu, mówiła mi, że woda napłynęła bardzo szybko, ale niewielkimi falami, aż do górnej granicy przypływu i potem równie szybko odpłynęła do właściwego poziomu. (...).
3Następnego dnia wylądowałem w Talcahuano i pojechałem potem do Concepcion. Oba miasta przedstawiały przerażający, a jednak najciekawszy widok, jaki [kiedy]kolwiek widziałem. Wrażenie byłoby może jeszcze silniejsze dla kogoś, kto poprzednio znał te miasta, ruiny bowiem stanowiły jeden stos gruzu i całość tak mało przypominała miejsce zamieszkałe, że ledwo można było wyobrazić sobie poprzedni wygląd. Trzęsienie ziemi rozpoczęło się o pół do jedenastej w południe. Gdyby się było wydarzyło wśród nocy, większość mieszkańców (których liczba w tej jednej prowincji wynosi wiele tysięcy) zginęłaby, w tych zaś okolicznościach zginęło tylko około stu ludzi. W każdym razie mieszkańców uratował jedynie stały zwyczaj wybiegania na dwór zaraz przy pierwszym wstrząsie ziemi. W Concepcion każdy dom lub rząd domów zachował się osobno jako stos lub rząd ruin, jednakże w Talcahuano, które po wstrząsie zalała wielka fala, nie można było odróżnić wiele więcej niż warstwę cegieł, dachówek i belek, z których tu i ówdzie sterczał kawałek zachowanego muru. Dzięki tej okoliczności Concepcion, choć nie tak całkowicie zniszczone, przedstawiało widok bardziej przerażający i jeśli tak można się wyrazić, malowniczy. Pierwszy wstrząs nastąpił nagle. Mayor‑domo w Quiriquina mówił mi, że zorientował się dopiero wtedy, gdy spostrzegł, iż razem z koniem, na którym jechał, koziołkuje po ziemi. Gdy wstał, wstrząs ponownie rzucił nim o ziemię. Mówił mi też, że kilka krów, które stały na stromym brzegu wyspy, skoczyło się do morza. Owa wielka fala była też przyczyną zguby dużej ilości bydła; na jednej niskiej wyspie w pobliżu końca zatoki fala zmyła i zatopiła siedemdziesiąt zwierząt.
45 marca 1835. ...Bydło było straszliwie przerażone i latało jak oszalałe z ogonem zadartym do góry... Francuski wicekonsul wspominał o fakcie, który jest bardzo ciekawy, o ile jest autentyczny. Mianowicie psy wyją zazwyczaj w czasie trzęsienia ziemi, jakby słyszały orkiestrę wojskową, ale tym razem podobno spokojnie opuściły miasto na kilka minut przed wstrząsem i zatrzymały się na okolicznych pagórkach. Zdaje mi się, że notowano podobne fakty. Wszyscy też twierdzą, że tego samego dnia o 9 rano bajecznie wielkie stado mew i innych ptaków morskich leciało, jak ze zdziwieniem stwierdzono, w głąb lądu. Mam wątpliwości, do jakiego stopnia można dać wiarę temu twierdzeniu. Nie zapomniałem o tym, że mieszkańcy Lemuy wołali, gdy przybyliśmy tam na łodziach: „to dlatego widzieliśmy ostatnio tyle papug”...
5Przypuszcza się, że było to najgorsze trzęsienie ziemi ze wszystkich dotąd znanych w Chile, ponieważ jednak wielkie trzęsienia ziemi zdarzają się w wielkich odstępach czasu, trudno to stwierdzić, a zresztą nawet i znacznie silniejszy wstrąs nie różniłby się w skutkach, zniszczenie bowiem było zupełne. Po silnym wstrząsie nastąpiło mnóstwo słabszych; w ciągu pierwszych dwunastu dni naliczono ich przynajmniej trzysta.
6Po ujrzeniu Concepcion nie mogę zrozumieć, jakim sposobem większość mieszkańców uszła cało. W wielu miejscach domy runeły do przodu i utworzyły w ten sposób w środku ulicy małe wzniesienia z cegieł i gruzu. Pan Rouse, konsul angielski, opowiadał nam, że był właśnie przy śniadaniu, lecz ostrzeżony pierwszym wstrząsem wybiegł z domu. Ledwie zdołał dobiec do połowy podwórza, gdy jedna strona jego domu runęła z hukiem. Zachował na tyle przytomności umysłu, by uświadomić sobie, że jeżeli dostanie się na szczyt tej części, która runęła, będzie biezpieczny. Z powodu kołysania się ziemi nie mógł stać prosto i wdrapywał się na czworakach. W tej samej chwili, w której wspiął się na szczyt tego małego wzniesienia, runęła druga strona domu i wielkie belki przeleciały mu tuż nad głową. W końcu oślepły i mając usta pełne pyłu, zakrywającego tumanem niebo, wydostał się na ulicę. Ponieważ wstrząsy następowały raz po razie w odstępach kilku minut, nikt nie ośmielał się zbliżyć do strzaskanych ruin i nikt nie był pewny, czy najbliżsi przyjaciele lub rodzina nie giną tam z braku pomocy. Ci, którym udało się uratować jakiś dobytek, musieli go bezustannie pilnować, gdyż włóczyło się wielu złodziei, którzy przy każdym najmniejszym wstrząsie bili się jedną ręką w piersi, wołając: „Misericordia”, a drugą kradli z ruin, co tylko było można. Dachy słomiane pospadały na ogniska i wszędzie wybuchały pożary. Setki ludzi stało w obliczu ruiny, a niewielu tylko miało środki do zdobycia żywności na ten dzień.
7Trzęsienia ziemi same przez się wystarczą, by zniszczyć bogactwo każdego kraju. Jak całkowicie zmieniałyby się warunki w Anglii, gdyby znajdujące się tam, nieczynne obecnie, podziemne siły zaczęły objawiać swe działanie, jak to z pewnością czyniły w ubiegłych epokach geologicznych. Cóżby by się stało z wysokimi domami, gęsto zaludnionymi miastami, wielkimi fabrykami i pięknymi publicznymi i prywatnymi budynkami? Gdyby ponowny okres zaburzeń miał się rozpocząć jakimś wielkim trzęsieniem ziemi wśród ciemnej nocy, jakież straszne pociągnęłoby to ofiary! Anglia zbankrutowałaby niezwłocznie, wszystkie papiery, zapiski, rachunki uległyby natychmiastowemu zniszczeniu. Gdyby rząd nie był w stanie zebrać podatków i nie potrafił utrzymać władzy, nie można by ukrócić gwaltów i rozboju. W każdym mieście wybuchłby głód, a następnie zaraza i śmierć. (...)
8W doskonałym opisie podanym przez kapitana Fitzroya znajdujemy wzmiankę o dwóch eksplozjach, widzianych w zatoce; jedna była podobna do słupa dymu, a druga do wytrysku wielkiego wieloryba. Zdawało się też, że cała woda wrze, przy tym „stała się czarna i wydzielała bardzo niemiłą siatkową woń”. Te ostatnie okoliczności zaobserwowano w Zatoce Valparaiso w czasie trzęsienia ziemi w roku 1822. Myślę, że można je wytłumaczyć poruszeniem mułu na dnie morza, który zawiera rozkładającą się materię organiczną. W czasie pewnego pięknego dnia zauważyłem w Zatoce Callao, że gdy okręt ciągnął linę po dnie, linia banieczek znaczyła jej drogę1. W Talcahuano ludzie nieoświeceni przypuszczali, że trzęsienie ziemi zostało wywołane przez pewne stare Indianki, które, czymś obrażone, dwa lata temu zatkały wulkan Antuco. To naiwne wierzenie jest ciekawe, gdyż świadczy o tym, iż doświadczenie zwróciło uwagę ludzi na związek zachodzący między zahamowaniem działania wulkanów a wstrząsami ziemi. Nie umiejac rozpoznać przyczyny i skutku, z konieczności wprowadzili czarodziejską siłę, którą tu było zatkanie wylotu wulkanu. W danym wypadku wiara jest tym osobliwsza, że według kapitana Fitzroya są podstawy do przypuszczenia, że Antuco nie odgrywał tu żadnej roli. (...)
9Nie próbowałem opisać szczegółowo wyglądu Concepcion, gdyż czuję, iż niepodobna oddać tych złożonych uczuć, których dostawałem. Kilku oficerów zwiedziło to miasto przede mną, lecz nawet najbrutalniejsze ich opowiadania nie zdołały wzbudzić właściwego wyobrażenia o zniszczeniu. Gorycz napełnia serce i człowiek czuje się upokorzony, gdy widzi, jak dzieła, które kosztowały tyle czasu i pracy ludzkiej, zostają w jednej minucie zburzone; a jednak współczucie dla mieszkańców znikało prawie natychmiast, ustępując miejsca zdziwieniu wywołanemu widokiem stanu, który z przyzwyczajenia przypisujemy działaniu wielu wieków, a który powstał tutaj w ciągu jednej chwili (...)
10W czasie wielkiego trzęsienia ziemi 20 lutego Wyspa Juan Fernandez, leżąca o 360 mil na północny wschód, doznała bardzo gwałtownego wstrząsu, tak że drzewa uderzały jedno o drugie i jakiś wulkan wybuchł pod wodą w pobliżu wybrzeża. Fakty te są godne uwagi, ponieważ wyspa ta w czasie trzęsienia ziemi w roku 1751 doznała również silniejszych jego skutków niż inne miejsca w równej odległości od Concepcion. Wydaje się, że świadczy to o jakimś podziemnym związku pomiędzy tymi dwoma punktami. Chiloe, położone około 340 mil na południe od Concepcion, doznało, jak się okazuje, silniejszych wstrząsów niż leżąca pomiędzy nimi okolica Valdivii, gdzie wulkan Villarica był zupelnie nieczynny, gdy tymczasem w Kordylierach naprzeciw Chiloe wybuchły w tym samym czasie bardzo gwaltownie dwa wulkany. Te dwa wulkany i kilka sąsiednich były potem przez długi czas czynne i w dziesięć miesięcy później ponownie uległy wpływom trzęsienia ziemi w Concepcion. Ludzie, którzy ścinali drzewa u stóp jednego z tych wulkanów, nie odczuli wstrząsu z 20 lutego, chociaż cała okoliczna prowincja wówczas drżała. Mamy tu przykład na to, że wybuch wulkanu odciąża, zastępuje trzęsienie ziemi; zdarzyłoby się to i w Concepcion, według wiary sfer niższych, gdyby wulkan Antuco nie został w czarodziejski sposób zatkany. W dwa lata i dziewięć miesięcy póżniej Valdivia i Chiloe uległy ponownemu trzęsieniu, silniejszemu niż 20 lutego, a pewna wyspa w Archipelagu Chonos została trwale wydźwignięta o więcej niż 8 stóp. Będziemy mieli lepsze wyobrażenie o skali, w jakiej się odbywały te zjawiska, jeśli wyobrazimy sobie (podobnie jak to zrobiliśmy w wypadku lodowców), że zdarzyły się one w odpowiednio odległych od siebie częściach Europy. Wtedy ląd od Morza Północnego aż po Morze Śródziemne zatrząsłby się gwałtownie, a w tym samym czasie wielka część wschodniego brzegu Anglii podniosłaby się trwale wraz z jakimiś leżącymi przy nim wyspami; wybuchłyby wulkany na wybrzeżu Holandii, a podwodny wybuch nastąpiłby na dnie morza przy północnym końcu Irlandii; wreszcie stare kratery Auvergne, Cantal i Mont d’Or wyrzuciłyby ku górze czarne słupy dymu i przez długi czas byłyby groźnie czynne. W dwa lata i dziewięć miesięcy później Francja, od centrum aż po Kanał La Manche, zostałaby ponownie zniszczona przez trzęsienie ziemi, a na Morzu Śródziemnym wydźwignęłaby się trwale jakaś wyspa (...).
15 maja 1835
11(...) Wieczorem kapitan Fitzroy i ja byliśmy na obiedzie u p.Edwardsa, osiadłego tam Anglika, znanego dobrze ze swej gościnności wszystkim, którzy odwiedzali Coquimbo. Nagle zdarzyło się ostre trzęsienie ziemi. Słyszałem poprzedzający pomruk, ale nie zauważyłem wstrząsu wskutek powstałego zamieszania: panie krzyczały, służba biegała, kilku panów rzuciło się do drzwi. Niektóre kobiety później jeszcze płakały ze strachu, a jeden dżentelmen powiedział, że nie będzie mógł spać całą noc albo zaśnie po to tylko, by śnić o walących się domach. Ojciec jego ostatnio stracił cały swój majątek w Talcahuano, a on sam ledwo zdążył uciec spod walącego się dachu w Valparaiso w roku 1822. Wspomniał o ciekawym zbiegu okoliczności, który wówczas sie zdarzył. Grano w karty, gdy nagle pewien Niemiec będący w tym towarzystwie wstał i powiedział, iż w tym kraju nie będzie siedział nigdy przy zamkniętych drzwiach, ponieważ raz z tego powodu o mało nie stracił życia w Copiapó. Stosownie do tego otworzył drzwi i gdy tylko to uczynił, wykrzyknąłem: „Znów nadchodzi”, i zaczęło się owo słynne trzęsienie ziemi. Całe towarzystwo zdołało się uratować. W czasie trzęsienia ziemi niebezpieczeństwo polega nie na stracie czasu potrzebnego do otwarcia drzwi, tylko na tym, że drzwi mogą się zaciąć wskutek ruchu ścian.
12Nie można zbytnio się dziwić przerażeniu, które na ogół ogarnia w czasie trzęsienia ziemi zarówno tubylców, jak i cudzoziemców mieszkających tam od wielu lat, chociaż wiadomo, że niektórzy z nich są ludźmi bardzo opanowanymi. Myślę jednak, że tę zbytnią panikę można przypisać częściowo temu, iż mieszkańcy tych krajów nie maja zwyczaju powściągać swego strachu, gdyż jest to uczucie, którego się nie wstydzą. Przeciwnie, ludzie tutejsi nie lubią, gdy ktoś wydaje się obojętny. Słyszałem o dwu Anglikach, którzy spali pod gołym niebem w czasie silnego trzęsienia i nie wstali, wiedząc, iż nie grozi im niebezpieczeństwo. Chilijczycy zawołali z oburzeniem: „Patrzcie na tych heretyków, nawet z łóżek nie wstają!”.
13Karol Darwin, Dzieła wybrane, t. 1: Podróż na okręcie „Beagle”, z angielskiego przełożył Kazimierz Szarski, Warszawa 1959, s. 321–333, 362–363.
Notes de bas de page
1 Lina, wlokąc się po mule dennym, uwalniała gromadzący się tam gaz powstały z procesów gnilnych substancji organicznych. (Tłum.)

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.