1Jeremy Bentham rozpoczyna swoją analizę sytuacji ubogich i propozycję reform od precyzyjnego zdefiniowania już w pierwszym eseju grupy nędzarzy, której będzie oferowana państwowa pomoc społeczna (epl). Równocześnie konsekwentnie, za pośrednictwem kilku rozrzuconych w kolejnych pismach uwag, otwiera sobie drogę do objęcia opieką ze strony Kompanii wielu kolejnych grup społecznych1. Staje się jasne, dlaczego zakładał, że w sieci Panoptykonów przeznaczonych dla biednych osadzonych zostanie milion brytyjskich obywateli, czyli ponad 10% całej populacji. Placówki kompanii miały także służyć doskonaleniu (reformation) jednostek, które przysparzały szacownym obywatelom różnego rodzaju kłopotów „wychowawczych”. Dlatego Bentham niejako mimochodem dodaje, że na wniosek mistrza będzie można osadzić w domie przemysłowym dla biednych złego czeladnika (bad apprentice). Podobny los mógł spotkać także złą żonę (bad wive) wskazaną przez męża lub ojca, a także złe dzieci (bad children) skierowane do placówek przez własnych rodziców (opmi 611). W tych przypadkach Panoptykon przeznaczony dla biednych miał zatem pełnić także rolę „szkoły moralności” (opmi 612). Z tego względu Bentham planował wystawianie swoim podopiecznym certyfikatów zaświadczających o ich dobrym wychowaniu, a szczególnie o ich posłuszeństwie (obedience) i przedsiębiorczości (habit of industry). Przedstawiciele Kompanii mieli również otrzymać prawo do zatrzymywania dzieci i młodzieży „bez perspektyw i rzetelnego wykształcenia” (opmi 419). W świecie Benthama tylko najbogatszym członkom społeczności przysługiwało poczucie bezpieczeństwa. Ale nawet w tym przypadku nie wszyscy wyjęci byliby spod władzy Kompanii. Tym przywilejem mogliby się cieszyć tylko najbogatsi mężczyźni, gdyż to oni sprawowali władzę nad kobietami i dziećmi. Mogli je zawsze, w każdej chwili skierować do jednego z domów przemysłowych pod pozorem kłopotów wychowawczych lub małżeńskich. Bentham zagwarantował także Kompanii prawo do odbierania rodzinom dzieci nieślubnych i zatrzymywania ich rodziców w sytuacji, gdy są niewypłacalni (insolvent) (opmi 419). Ofiarami przedsięwzięcia miały paść także niewłaściwie prowadzące się kobiety (pmi 52–53). Schemat działania kampanii miał wyraźnie ekspansywny charakter. W efekcie powstaje niemalże kafkowski system, w którym każdy musi być gotów wytłumaczyć się ze swoich zarobków i wykazać, że są wystarczające do samodzielnego utrzymania.

2W ramach ekspansji Bentham planował włączenie Kompanii w system penitencjarny. Na terenie każdej placówki miała znajdować się izba dla podejrzanych i aresztantów. Zakładał, że w tych miejscach będzie można przetrzymywać także byłych więźniów (pmi 42). Zaskakiwać musi przyjęta przez niego regulacja, iż już samo domniemanie winy (Suspected Hands) miało być wystarczającą przyczyną do umieszczenia w jednym z Panoptykonów. Wiążąc biedę z przestępczością, przypuszczał nawet, że skuteczny system pomocy społecznej zgodnie z modelem sprawiedliwości prewencyjnej wyeliminuje w przyszłości wszelkie więzienia (opmi 609–610).

3Wnikliwa lektura pism o biednych odsłania zamiar, który angielski filozof ukrywa przed swoimi mocodawcami i podopiecznymi. Tym razem planował wykorzystać przyrost demograficzny i kryzys społeczny, które powiązane były ściśle z nowymi zjawiskami społecznymi, do stworzenia od podstaw utopijnego świata, czyli nowego, utylitarystycznego imperium. Jego fundament stanowić miała infrastruktura należąca do Krajowej Kompanii Dobroczynnej.

Kolonialne imperium

4Simone Browne w pracy Dark Matters wskazuje na związek pomiędzy władzą dyscyplinarną a rozwojem nowoczesnych form kolonializmu i niewolnictwa. Dlatego też proponuje, żeby obok planu Panoptykonu (1786) równolegle analizować np. schemat statku niewolniczego Brooks (1789)2. Uwzględnienie obu tych diagramów władzy pozwoli lepiej zrozumieć funkcjonujące współcześnie mechanizmy kontroli i nadzoru, które mają swoje źródła jeszcze w xviii wieku i stanowią obecnie część procesu społecznej konstrukcji rasy (surveillance of blackness). Być może związek pomiędzy tymi dwiema modalnościami władzy jest głębszy, niż zakładałaby to sama Browne.

5Bentham uważał kolonizację za niezwykle skuteczne rozwiązanie problemu przeludnienia. Dlatego w przypadku ubogich i nędzarzy planował niejako powtórzenie tego przedsięwzięcia, a swój śmiały i bezkompromisowy projekt nazywał nawet wewnętrzną kolonizacją (colonize at home) (pmi 320). Pracując nad statutem Krajowej Kompanii Dobroczynnej, wzorował się także na rozwiązaniach funkcjonujących w Kompanii Wschodnioindyjskiej. Zgodnie z modelem imperialnym kolonizatorzy mieli tworzyć osady na słabo zaludnionych zamorskich terytoriach. Z oczywistych przyczyn w przypadku Anglii i Walii trudno mówić o analogicznej sytuacji. Dlatego Bentham proponował, żeby państwo przejęło kontrolę nad nieużytkami rolnymi, na których można w przyszłości osiedlać ubogich. Brał także pod uwagę utworzenie sieci wewnętrznych kolonii (domestic colonies) na wyspach rozsianych wzdłuż zachodniego wybrzeża Wielkiej Brytanii. Nowa forma kolonizacji wewnętrznej miała, jak dowodził, kilka zasadniczych zalet. Żadnych epidemii, żadnych zamorskich transportów, żadnych wojen z rdzenną ludnością, a w związku z powyższymi zdecydowanie niższe koszty utrzymania wszystkich osad (pmi 320). Sytuacja samych osadników pod wieloma względami przypominałaby jednak bardziej los niewolników z plantacji kolonialnych, a więc kolejnej instytucji nowoczesnej biowładzy3, co tylko potwierdzałoby tezę Browne. Zgodnie z ambitnymi planami Benthama Kompania miała stać się nie tylko swoistym państwem w państwie, ale nawet potężnym imperium kolonialnym, o którym reformator pisał: „Imperium wewnątrz imperium, któremu subimperium nie wyrządza szkody” (pmi 326). Kto jednak miałby zostać władcą tak potężnej kolonii dawnych nędzarzy i żebraków?

6Bentham bez wahania i zbędnych skrupułów na kierownicze stanowiska w zarządzie Kompanii zaproponował trzy najbardziej odpowiednie i kompetentne w jego ocenie osoby. Któż inny lepiej nadawałby się do tej roli jak nie właśnie bracia Benthamowie? Przedstawił jeszcze jedną kandydaturę – swojego dobrego znajomego, hrabiego Rumforda, który bez wątpienia posiadał niezbędne ku temu kwalifikacje, ponieważ zasłynął w Anglii i na europejskim kontynencie tym, że z sukcesami prowadził w Monachium pionierski warsztat pracy dla osób ubogich4.

7Dlaczego Bentham chciał się zaangażować w tak dużym stopniu w to przedsięwzięcie? Czy prowadzenie rozległej sieci instytucji pomocy społecznej nie odrywałoby jego uwagi od pracy nad kolejnymi traktatami i ustawami? Czy to za sprawą nadmiernego perfekcjonizmu pragnął mieć wszystkie tryby panoptycznej maszynerii pod swoją osobistą kontrolą? Do tego stopnia obawiał się, że inni, niekompetentni ludzie, mogliby doprowadzić w trakcie realizacji całego przedsięwzięcia do wielu nieprawidłowości, np. błędnie odczytując niektóre wskazówki lub, co gorsze, wprowadzając własne, nieuzasadnione poprawki? Bardzo możliwe. W przypadku Kompanii to poświęcenie ze strony myśliciela znalazłoby jednak bardzo wymierną gratyfikację. Dla niego jednym z kluczowych wyznaczników perfekcyjności określonego przedsięwzięcia była jego rentowność. Kompania miała być nie tylko całkowicie samowystarczalna, ale musiała przede wszystkim przynosić wymierny zysk akcjonariuszom i członkom zarządu. Ostatecznie to właściciele, a nie potrzebujący mieli stać się prawdziwymi beneficjentami kolonialnego przemysłu pomocy społecznej. Bentham w celu maksymalizacji zysku wytwarzanego przez panoptyczną maszynerię władzy zdawał się kierować trzema zasadniczymi strategiami.

Optymalizacja kosztów

8Czytając jego pisma poświęcone pomocy ubogim, nie trudno zauważyć, że niemalże obsesyjnie szukał wszelkich możliwych oszczędności i sposobów na zmniejszenie wydatków. Jak pisze Charles F. Bahmueller : „oszczędność staje się obsesją, patologicznym dążeniem”5. Zgodnie z zasadą optymalizacji kosztów wszystko, bez wyjątku, musiało być jak najtańsze (the cheapest). Bentham analizował zatem drobiazgowo każdy najdrobniejszy element projektu. Wytrawne oko zawsze dojrzy jakiś zbędny wydatek, niepotrzebne trwonienie cennych pieniędzy Kompanii. Nie miał przy tym najmniejszych skrupułów. Szybko zorientował się, że wyżywienie dostarcza okazji ku temu, żeby na drodze oszczędności powiększyć zyski instytucji. Kazał więc kucharzom przygotowywać posiłki z najtańszych możliwych produktów. Podopieczni mieli otrzymywać mięso najwyżej raz w tygodniu, ponieważ „mięso – jest źródłem wielkich wydatków” (opmi 531). Nakazywał także zróżnicowanie diety pod względem wcześniejszych zwyczajów żywieniowych. Ubodzy, którzy żyli w tym stanie od kilku pokoleń, mieli być żywieni w tańszy sposób, ponieważ nawykli już do dań, które określił jako „mniej wykwintne” (opmi 532). Natomiast w przypadku tzw. nowych ubogich, czyli jednostek, których sytuacja materialna dopiero niedawno radykalnie się pogorszyła, zalecał zdecydowanie ostrożniejsze postępowanie. Wyraźnie zdawał sobie sprawę z tego, że warunki panujące w zaprojektowanych przez niego placówkach mogły być odbierane przez niektórych podopiecznych jako przesadnie skromne i nazbyt surowe. Dlatego też uznał, że część biednych należy stopniowo oswajać z rzeczywistością utylitarnego mikrokosmosu. Celem tej żywieniowej strategii była minimalizacja pierwszych, w dużej mierze negatywnych, doświadczeń związanych z pobytem w Panoptykonie: „Aby oszczędzić nowo przybyłym bólu wynikającego z żalu i ubóstwa, a także uniknąć aspołecznych odruchów oraz przejawów zazdrości i niezadowolenia” (opmi 533). Dopiero po jakimś czasie stopniowo zmniejszano by zarówno ilość mięsa w serwowanych posiłkach, jak również liczbę samych dni mięsnych (opmi 534). W ten wyjątkowo wyrachowany sposób Bentham chciał przyzwyczaić nowych mieszkańców Panoptykonów do niezwykle surowych warunków panujących na terenie placówek Kompanii.

9Ubranie oraz wyposażenie pokojów stwarzało kolejne okazje do oszczędności. W przypadku uniformów zalecał: „Materiały, najtańsze, mające zapewnić wystarczające ciepło” (opmi 2010). Dbał, jak wiadomo, o każdy detal, dlatego do materiałów wykorzystanych do uszycia ubrań dla podopiecznych powinno się używać wyłącznie „tanich barwników” (opmi 534). Biedni nie potrzebują zbędnych luksusów, radości dostarczy im już sam komfort bezpieczeństwa, a więc wyżywienie, dach nad głową i własne łóżko. Dlatego w zupełności wystarczy, przekonywał, jeżeli da się im do spania worki wypchane słomą lub sianem, a pościel zostanie uszyta z najtańszego możliwego płótna.

10W utylitarnym imperium Benthama nic nie mogło się zmarnować, nawet odchody : „Wszystkie substancje pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, które nie nadają się już do innego użycia, stanowią cenny nawóz” (opmi 525). Ten bardzo rozsądny dla współczesnego czytelnika postulat dla nadgorliwego umysłu bardzo szybko stał się inspiracją do działań, które przemienić mogły życie podopiecznych Kompanii w prawdziwy koszmar. W ramach redukcji kosztów wszystko miało być wykorzystane zgodnie z zasadą „wielokrotnego użytku” (opmi 525). Słomą z sienników można przecież nakarmić zwierzęta, a zużyta pościel doskonale nadałaby się na zasłony w pokojach ubogich lub na stołowe obrusy. Kompania, zgodnie z kolejną opisaną zasadą, jako „samowystarczalność” (self supply) miała działać niczym obieg zamknięty.

11Bentham na różne sposoby zadbał o finansowe powodzenie całego przedsięwzięcia6. Był zdeklarowanym zwolennikiem koncepcji wolnego handlu, jednak funkcjonowanie samej Kompanii nie miało wiele wspólnego z fundamentalnymi zasadami wolnego rynku. Ktokolwiek nie zostałby jej prezesem, otrzymałby do swojej wyłącznej dyspozycji masy niezwykle taniej siły roboczej (a w praktyce setki tysiące niewolników). Przy tak niskich kosztach pracy nikt nie byłby w stanie konkurować z usługami i towarami oferowanymi przez tę organizację. Bracia Benthamowie dosłownie zalaliby brytyjski rynek tanimi wyrobami i produktami, doprowadzając w ten sposób niechybnie do upadłości wiele zakładów oraz manufaktur. W ten oto sposób rzesze nowych biednych zasiliłyby naturalnie szeregi podopiecznych Kompanii. Iście diaboliczny projekt. Dodatkowo, zasada samowystarczalności nakładała na zarząd obowiązek unikania zamawiania usług i minimalizacji zakupów u zewnętrznych dostawców, zmniejszając w ten sposób znacząco koszty. Dzięki temu instytucja miała zagwarantowaną uprzywilejowaną pozycję na rynku i przynoszący profity status monopolisty7. Być może w jakiejś dystopijnej, odległej przyszłości prywatna kolonia Benthamów mogłaby pochłonąć ostatecznie imperium matkę.

Bóle sympatii i obrzydzenia

12Kolejna strategia rozwoju Kompanii i maksymalizacji zysku związana była z postacią żebraka, która szczególnie niepokoiła Benthama. Rozdział jej poświęcony zatytułował w sposób bardzo wymowny i emocjonalny: „Wytępienie żebractwa” (Mendicity extirpated) (pmi 210). Zupełnie jakby pisał o zlikwidowaniu karaluchów czy szczurów. Wytępienie oznacza przecież całkowite unicestwienie lub zgładzenie jakiejś formy życia. To radykalne określenie dość dobrze oddaje równocześnie jego stosunek do żebraków. Przyczyn tej niezwykle silnej odrazy do ludzi utrzymujących się z jałmużny można wskazać kilka. Przede wszystkim byli w jego oczach symbolem gnuśności i lenistwa. W przeciwieństwie do innych ubogich świadomie i z premedytacją uparcie odmawiali uczestnictwa w budowie nowego, industrialnego społeczeństwa. W tym sensie nie tylko stanowili obrazę dla ideałów etosu nowych czasów, ale byli także reliktem dawnej epoki, który powinien bezpowrotnie odejść do przeszłości, bo stoi na drodze rozwoju cywilizacji8.

13Jednak było coś jeszcze, co wyraźnie nie dawało Benthamowi spokoju. Oburzało go szczególnie to, żebracy nauczyli się wykorzystywać na swoją korzyść uczucie sympatii. W jego teorii społecznej doświadczenie empatii i solidarności z innymi pełniło szczególną rolę. Uważał, że to dzięki sympatii powstają więzi przyjaźni, które umożliwiają zawiązywanie się większych grup społecznych. Jego zdaniem, żebracy mieli przebiegle i cynicznie wykorzystywać fundamentalny mechanizm społeczny w sposób niezgodny z jego zasadniczą funkcją. Ofiarami ich działań w pierwszej kolejności stawały się osoby – jak to określił – „o miękkim sercu” (opmi 570). Żebracy, w jego odbiorze, urastali do rangi mistrzów sztuki aktorskiej i celowo starali się na rozmaite sposoby wywołać we wrażliwszych przechodniach bóle sympatii (pains of sympathy) (epl 14). Ten nagły i palący ból można było uśmierzyć tylko w jeden sposób – datkiem. Jeżeli ta strategia wymuszania (extortion) pieniędzy i manipulowania uczciwymi obywatelami się nie powiodła, żebracy tak łatwo się nie poddawali. Mieli w zanadrzu kolejną sztuczkę. Ubierając się w sposób wyjątkowo ohydny i odrażający, organizowali swoiste widowiska niedoli (spectacle of indigence) (epl 14), żeby wzbudzić tym razem w swoich ofiarach ból obrzydzenia (pain of disgust). Benthamowi ta druga strategia performatywna wydawała się jeszcze większym skandalem, ponieważ, jak zanotował, „obrzydzenie nie znajduje ujścia” (opmi 570). Z tego względu w swojej analizie postaci żebraka podkreślał to, że jego działania i osobę cechuje bezwstydność (opmi 570). Jednostki te w jakiś dziwny i niezrozumiały sposób wyzwoliły się spod władzy spojrzenia, czyli kluczowego dla niego mechanizmu kontroli i dyscypliny, z którego siły skorzystał, projektując Panoptykon. Jak udało im się to osiągnąć? Dla Benthama pozostało to tajemnicą. Z tych powodów żebracy doczekali się szczególnego potępienia na kartach pism o ubogich. Nie tylko odmawiali wykonywania pożytecznej pracy, ale także pasożytowali na emocjach konstytuujących zdrowe społeczeństwo. Dlatego angielski filozof postulował przeprowadzenie radykalnej kampanii oczyszczenia ulic brytyjskich miast ze wszystkich osób utrzymujących się z jałmużny.

14Każdy z obywateli, który przyłapał żebraka na gorącym uczynku, miał mieć prawo odprowadzenia go do najbliższej placówki Kompanii. W takiej sytuacji Bentham zobowiązywał zarządcę do wypłacenia czujnemu obywatelowi nagrody finansowej (epl 56–57, pmi 214–215). Chciał wzmóc w ten sposób atmosferę polowania i znacznie przyspieszyć wytępienie żebrzących. Zgodnie z logiką redukcji kosztów nakazał, żeby odstawiony do Panoptykonu żebrak swoją pracą spłacił nagrodę wypłaconą za jego głowę praworządnemu obywatelowi (opmi 570). Bentham zrobił wiele, żeby utrudnić tym zdeprawowanym jednostkom powrót na łono społeczeństwa. W porównaniu z innymi podopiecznymi żebracy mieli zdecydowanie większy dług do spłacenia. Oprócz nagrody dla łowcy musieli też pokryć koszty eskorty, do której zapewnienia zobowiązany był magistrat i konstablowie (pmi 216–217). W odróżnieniu od innych podopiecznych czekał ich obowiązek zdobycia poświadczenia przez szanowanego pracodawcę, który gotów byłby przyjąć ich na trwający rok okres próbny (probation period) (opmi 571). Dopiero wówczas zarządca placówki mógł wystawić im „dokument poświadczający pełną niezależność”. Bentham obawiał się szczególnie powrotu żebraków do dawnych praktyk. Dlatego w przypadku recydywistów proponował dwukrotną, a nawet czterokrotną wartość nagrody za ich ujęcie. Tych dodatkowych obostrzeń żebrak mógł uniknąć tylko w jeden sposób – zgłaszając się dobrowolnie i niezwłocznie do najbliższego Panoptykonu. Wyłącznie takim, skruszonym i posłusznym jednostkom gotów był okazać łaskę.

15Bentham był przekonany, że zmaga się z wyjątkowo niebezpiecznym przeciwnikiem. Porównał nawet żebractwo do Hydry, wielogłowego potwora, którego nie sposób pokonać, gdyż w miejsce jednej ściętej głowy odrastają natychmiast dwie, a nawet trzy kolejne (pmi 241). Dlatego był wyjątkowo surowy i bezwzględny nie tylko w stosunku do samych żebraków, ale również wobec ich rodzin. Nakazywał osadzenie w placówkach Kompanii także ich najbliższych, ze względu na niekorzystne dla społeczeństwa skłonności (habitual depredation), jakich nabyli w wyniku prowadzenia szkodliwego stylu życia. W tym przypadku zupełnie nie miało dla niego znaczenia to, czy dopuścili się choć raz zbrodni żebractwa. Życie z jałmużny miało ich rozleniwić i uczynić kompletnie bezużytecznymi dla kapitalistycznego i industrialnego społeczeństwa. Zgodnie z zasadą zbiorowej, a konkretnie rodzinnej, odpowiedzialności musieli ponieść konsekwencje czynów swoich bliskich. Ich pobyt w Panoptykonie regulowany był takimi samymi zasadami jak żebraków. Swoje niezwykle radykalne i wysoce niesprawiedliwe postępowanie Bentham naturalnie starał się przedstawić w możliwie pozytywnym świetle. Przecież, jak przekonywał czytelnika do tych zaleceń, ważne, żeby żebrak wraz z małżonką mogli opuścić placówkę wspólnie, jako para (opmi 578).

16Jednym z zasadniczych celów Kompanii było generowanie zysku, czyli troska o interes swoich akcjonariuszy i członków zarządu. Bentham był przeciwnikiem spontanicznej działalności charytatywnej. Zaproponował natomiast, żeby wszystkie dobrowolne datki ze strony bogatych darczyńców były od razu przekazywane tej organizacji. W ten sposób ofiarodawca miałby pewność, że zostaną one racjonalnie i sprawiedliwie rozdysponowane. Inaczej niż w przypadku tradycyjnych instytucji dobroczynnych, gdzie pomoc finansowa, a często i materialna, rzadko dociera do potrzebujących, ponieważ bywa „zaanektowana przez warstwę bogaczy” (opmi 633). Pod koniec xviii wieku lokalne towarzystwa filantropijne nie musiały prowadzić i przedstawiać żadnych sprawozdań finansowych. Znajdowały się zatem poza kontrolą jakichkolwiek instytucji państwowych, co angielskiego myśliciela wyraźnie niepokoiło. Dowodził także, że taka działalność ma charakter spontaniczny i zbyt chaotyczny. Dlatego, żeby uniknąć marnotrawienia pieniędzy, czyli np. kupowania ubogim niepotrzebnych darów, Kompania miała publikować listę tzw. dodatkowych udogodnień (extra-comforts). W ten sposób darczyńcy mogliby przekazywać środki na realizację konkretnego celu. Krytyka tradycyjnych instytucji charytatywnych świadczy o tym, iż Bentham z Krajowej Kompanii Dobroczynnej zamierzał uczynić monopolistę w sektorze dobroczynności. Na wszelkie sposoby dążył do tego, żeby zagwarantować jej dominującą pozycję. Zapewne z tego względu zalecał likwidację tzw. Friendly Societies, a więc banków spółdzielczych, które przyjmowały drobne wpłaty ubogich i udzielały im niewielkich pożyczek.W przypadku żebraków postępował niczym wytrawny i bezkompromisowy gracz na wolnym rynku pomocy społecznej. Czyż cała ta złożona strategia ich wytępienia nie miała na celu pozbycia się konkurencji? Żebracy byli, jego zdaniem, wyjątkowo niewygodnym przeciwnikiem. Sam określił ich jako ekspertów od wieków z powodzeniem funkcjonujących w sektorze dobroczynności (epl 14). W jaki sposób mieliby rywalizować z Kompanią? Bentham udziela czytelnikowi następującej odpowiedzi: „Pieniądze, które są teraz marnotrawione bezpowrotnie na żebraków, będzie można wtedy wykorzystać, zgodnie z zasadami dobroczynności, dla prawdziwego i czystego pożytku” (opmi 636). Wszystkie te fundusze przekazywane im dotychczas z dobroci serca, ale niestety bezmyślnie, stałyby się w całości i bez wyjątku pieniędzmi Kompanii. Bentham zakładał, że profesjonalni żebracy czerpią ze swojej profesji spore zyski (pmi 210). Dlatego też spodziewał się zapewne, że likwidacja konkurencji przyniesie instytucji wymierne korzyści finansowe. W ten sposób wypierając stopniowo z rynku dobroczynności nie tylko prywatne i religijne organizacje, ale także żebraków, zamierzał przejąć cały funkcjonujący na nim kapitał, który sam opisał jako „obfite plony prywatnej dobroczynności” (opmi 633).

17Nie był zainteresowany psychologią biedy, ale dość niespodziewanie wdał się w rozważania poświęcone psychologii dobroczynności. Doszedł do wniosku, iż działania charytatywne, podobnie jak w przypadku jałmużny ofiarowanej żebrakom, motywuje przede wszystkim współczucie (opmi 635). Ludzie pomagają innym, gdy stają się świadkami czyjegoś nieszczęścia. Niekiedy człowiek działa też pod wpływem wyobraźni, usłyszawszy o czyimś niezasłużonym cierpieniu. Dowodził także, że to osobiste doświadczenia ukierunkowują to, jak i komu jednostka będzie bardziej skłonna okazać wsparcie. Zgodnie z jego psychologią dobroczynności, jeżeli ktoś cierpiał chłód, to wzruszać go miały opowieści lub widok osób biednych drżących z zimna. Dlatego też taki dobroczyńca był bardziej skłonny od innych do ofiarowania potrzebującym ciepłej odzieży. Bentham doszedł do wniosku, że „Dobroczynność, jednym słowem, będzie działać z największym możliwym pożytkiem, kiedy będzie można zwrócić się do każdej jednostki z osobna, odwołując się wówczas do jej poczucia wrażliwości i konkretnych doświadczeń” (opmi 635). Na tej podstawie zamierzał uruchomić wysoce zindywidualizowaną kampanię marketingową w celu pozyskiwania największej liczby datków. Polegałaby ona na manipulowaniu jednostkami poprzez odwołanie się do osobistych doświadczeń w celu wzbudzenia silniejszych pains of sympathy. W jakiś całkowicie zaskakujący i niespodziewany sposób żebracy stali się dla Benthama paradoksalnym źródłem inspiracji. Najpierw postanowił ich wyeliminować, a potem nie tylko przejąć, ale nawet rozwinąć stosowaną przez nich strategię eksploatacji uczuć sympatii9.

Żywe skarby

18Mówiąc o jakiejś osobie, że jest czyimś „skarbem”, podkreśla się fakt, iż ten ktoś jest szczególnie komuś bliski, czyli wyjątkowo cenny. Bentham lubił w ten sposób określać w swoich pismach ubogie dzieci, które wielokrotnie nazywał „żywymi skarbami” (pmi 169)10. Można odnieść wrażenie, że dawał tym samym wyraz swojemu czułemu i opiekuńczemu nastawieniu wobec najmłodszych, którzy wymagali pomocy ze strony państwa. Sformułowanie to ma jednak w jego przypadku bardziej wieloznaczny i niepokojący charakter. Wiele wskazuje bowiem na to, że określenie „skarb” rozumiane było przez niego nie tylko metaforycznie, ale właśnie bardzo dosłownie. W absolutnie perfekcyjnym świecie Kompanii dzieci posiadały szczególną wartość ekonomiczną.

19Nieletnich, w języku Benthama, pozyskuje się (collect) na rzecz tej organizacji. Angielski filozof liczył na to, że w Panoptykonach znajdzie się ostatecznie od 10 do 20% całej populacji dzieci z Anglii i Walii11. Uparcie dążył do tego, żeby zdobyć ich jak najwięcej. Dlatego nieletni mogli być przekazywani pod opiekę Kompanii nie tylko przez samych nędzarzy, ale przez każdego obywatela, który miał uzasadnione wątpliwości dotyczące kondycji finansowej ich rodziców. Oczywiście, podobnie jak w przypadku żebraków, nie był do tego potrzebny żaden nakaz sądu. Dzieci można byłoby także odbierać biednym w sytuacji, gdy ci mieli ich więcej niż dwójkę. Bentham, zgodnie ze swoją strategią, przedstawiał to bezduszne działanie władzy jako przejaw dobroci i formę zapomogi ze strony troskliwego państwa.

20Nie sposób nie odnieść wrażenia, że twórca utylitaryzmu traktował dzieci tak, jakby były wyłącznie towarami o określonej wartości wymiennej. Proponował na przykład, żeby ubodzy mogli brać kredyty pod zastaw swoich córek i synów, którzy w razie problemów ze spłatą rat musieliby odpracować dług w jednym z domów należących do Kompanii12. W ogóle sensem pobytu dzieci w Panoptykonie miała być przede wszystkim, a w zasadzie tylko i wyłącznie, praca. Bentham zakładał, że dzieci mogą pracować już od czwartego roku życia przez dwanaście godzin dziennie. Oczywiście miał świadomość, że ich praca nie będzie przynosić wówczas dużych zysków, jednak już od najmłodszych lat przyzwyczajałyby się do sposobu życia użytecznego dla całego społeczeństwa i wyrabiały w sobie pożyteczne nawyki. Według wstępnego kosztorysu już po ósmym roku życia praca wykonywana przez nieletnich zaczęłaby generować pierwsze zyski, a więc przewyższać koszty ich utrzymania13. Wówczas to dopiero dzieci rozpoczynałyby spłacać swój dług wobec Kompanii. W przypadku dorosłych podopiecznych koszty ponoszone przez państwo ograniczały się przede wszystkim do zapewnienia wyżywienia i utrzymania infrastruktury socjalnej, natomiast w przypadku dzieci dochodziły do tego wydatki na opiekę i edukację. Z wyliczeń wynikało, że nieletni musiałby spłacać swój dług aż do dwudziestego pierwszego roku życia. Oczywiście Bentham zakładał, że kierownik placówki może ten okres dowolnie wydłużyć, kiedy uzna, że wszystkie należności nie zostały jeszcze uregulowane. Pracę dzieci uzasadniał na kilka sposobów. Przede wszystkim przedstawiał ich w roli czeladników, którzy w przyszłości uzyskując samodzielność, będą mieli konkretny fach w ręku, co przełoży się bardzo wymiernie na ich kondycję finansową. Dlatego pisał o szczęściu (happiness) i zadowoleniu (enjoyment) doświadczanych przez poszczególne jednostki, które to odczucia mają ulec ostatecznie zwiększeniu i intensyfikacji za sprawą przymusowej pracy (epl 53–54).

21Dążąc do absolutnej doskonałości, Bentham podjął wiele działań, których celem była maksymalizacja zysków wynikających z pracy nieletnich. Żeby zmniejszyć koszty opieki nad niemowlętami, opracował system pozwalający jednej osobie bujać równocześnie wieloma kołyskami14. Oczywiście ubranie dla dzieci powinno być uszyte z możliwie jak najtańszych materiałów15. Nieletni mieli być karmieni w ekonomiczny sposób: „jedzenie jak najtańsze przy zachowaniu odpowiedniej jakości” (opmi 531) i nigdy nie mogliby najeść się do syta, gdyż zalecał podawanie im takiej ilości pożywienia, która nie wytwarzałaby kłopotliwego nadmiaru energii. Przewidywał także wynajmowanie dzieci jako pracowników dla zewnętrznych przedsiębiorców.

22Dzieciństwo wychowanków Kompanii w całości miało być poświęcone pracy. Bentham nie przeznaczał żadnego dodatkowego czasu na zajęcia tak błahe i nieużyteczne jak gry i zabawy. Zapewne jawiły mu się one jako niepotrzebne trwonienie tak cennej energii, którą można byłoby z korzyścią dla całego społeczeństwa wykorzystać w warsztatach. W uporządkowanym mikrokosmosie obozu nie ma miejsca na żadne błahe żarty czy niepoważne płatanie figli. Wszystkie te naturalne dla dzieci skłonności miały zostać skutecznie przezwyciężone. Zasadniczym celem kształcenia było wyrobienie w nich nawyku oszczędności (opmi 526) oraz przygotowanie do pełnienia w przyszłości roli efektywnej i zdyscyplinowanej siły roboczej. Jak pisze Bahmueller: „edukacja staje się przygotowaniem do życia wypełnionego pracą”16. Dlatego też opracował dla wychowanków Kompanii odpowiedni program nauczania. Zawierał on przede wszystkim podstawy czytania i pisania z elementami matematyki, chemii i inżynierii morskiej. Żadnych tradycyjnych przedmiotów humanistycznych, takich jak historia, retoryka czy poezja. Geografię także uznał za zbędną. Celem było przecież wykształcenie nowoczesnej siły roboczej na potrzeby rodzącego się społeczeństwa industrialnego, a nie samodzielnie myślących obywateli. Na dalszym etapie kształcenia młodzież miała przystąpić do odpowiedniej szkoły zawodowej.

23Bahmueller nie waha się określić sposobu traktowania dzieci w placówkach Kompanii mianem „barbarzyństwa”17. Bezwzględna eksploatacja nieletnich miała znacząco przyczynić się do zwiększenia zysków generowanych przez panoptyczne obozy pracy. Najmłodsi stali się zatem kluczem do powodzenia całego przedsięwzięcia. Nic zatem dziwnego, że angielski filozof pisał o nich jako o „żywych skarbach”. Można próbować go bronić, wskazując na kontekst historyczny. Praca dzieci nie była niczym szczególnym na przełomie xviii i xix wieku. Wystarczy przypomnieć sobie postać małego kominiarczyka z Pieśni niewinności i doświadczenia Williama Blake’a (1794). Trudno jednak przejść obojętnie obok niepokojącego nadmiaru dyscypliny i kontroli charakterystycznego dla przedsięwzięcia Benthama, który chciał nie tylko czerpać korzyść finansową z ich działań. Nieletni byli ważni także z innego powodu. Niczym totalitarny ideolog liczył na stworzenie nowego, utylitarnego człowieka. Naturalnie takie zadanie rozpocząć najlepiej od pracy nad dziećmi. Łatwiej niż w przypadku dorosłych wyrobić w nich nowe, zgodne z zasadami postępowego światopoglądu nawyki i w ten sposób skutecznie je zreformować. Dlatego wychowankowie Kompanii mieli stać się w przyszłości, już po opuszczeniu placówek, apostołami dobrej nowiny. Ich zadaniem miało być nie tylko stanowienie przykładu dla innych przedstawicieli społeczeństwa, ale także aktywne propagowanie i krzewienie idei nowej filozofii.

24Nieletni mieli także stać się członkami wewnętrznej służby porządkowej, której celem było utrzymanie ładu i nadzorowanie pozostałych podopiecznych. Szkolenie rozpoczynałoby się już w szesnastym roku życia (epl 124). Ostatecznie jednak, mimo wielu lat niewolniczej pracy, okazywało się, że długu wobec Kompanii nie sposób nigdy spłacić. Bentham uważał, że zastępowała ona wielu dzieciom prawdziwych rodziców i w związku z tym ich zobowiązanie wobec państwa miało nie tylko charakter finansowy, który można byłoby wyrazić odpowiednią kwotą wpisaną przez rachmistrza do tabeli przy pozycji „winien”. Nieletni, a zwłaszcza sieroty, wychowani w placówkach Kompanii mieli dług moralny wobec państwa, który nie wygasał wraz z opuszczeniem Panoptykonu. Przecież dzieci winny opiekować się swoimi rodzicami przez całe dorosłe życie, a szczególnie, gdy ci znajdą się w trudnej sytuacji. Dlatego wychowankowie powinni być gotowi w każdej chwili bezzwłocznie stawić się w najbliższej placówce na każde wezwanie państwa znajdującego się w stanie wyższej konieczności. Bentham planował utworzenie z nich nowej milicji (home guard). Byłaby to pomocnicza formacja z celem zapewnienia porządku już nie tylko na terenie obozu, ale także w przestrzeni publicznej. Armia powołana zostałaby do tego, żeby bronić kraju przed wrogiem zewnętrznym, a więc przed niebezpieczeństwem inwazji (opmi 614). Utworzona przez Benthama formacja, którą zarządzać miały władze Kompanii, skierowana była przeciwko zagrożeniom wewnętrznym. Zasadniczym celem nowej milicji byłoby zatem tłumienie protestów i pacyfikowanie możliwych strajków i wystąpień (opmi 614). Bentham, wyliczając zalety tego rozwiązania, wskazywał, że znacząca część członków takich milicji byłaby już w zasadzie skoszarowana. Bez większego trudu można byłoby zmobilizować pozostałych. Sieć dwustu pięćdziesięciu Panoptykonów rozsianych po całym terytorium Anglii i Walii pozwoliłaby szybko reagować w przypadku zamieszek w każdym zakątku kraju. Fakt, iż członkowie milicji przebywaliby na terenie Kompanii, czyniłby ich także odpornymi na wpływ różnego rodzaju wichrzycieli i prowodyrów. Bentham wyraźnie liczył na to, że byłyby to jednostki szczególnie karne i bezwzględnie oddane władzy. W ten sposób planował powołać do życia bardzo konkretną postać państwa opiekuńczego, którą można określić mianem zmilitaryzowanego18.

25Jednym z ukrytych celów państwowej pomocy społecznej było zatem nie tylko generowanie zysku, ale także ujarzmienie nowych mas ludzkich, określonych później przez Marksa mianem proletariatu. W tym sensie Kompania jest logicznym rozwinięciem projektu panoptycznego więzienia. W obu przypadkach przejawia się działanie, którego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa i ustabilizowanie istniejącej struktury. Bentham chciał w ten sposób przejąć kontrolę nad procesami odpowiedzialnymi za formowanie się nowych grup i warstw społecznych. Jego projekt po raz kolejny okazał się iście diaboliczny. Wychowankowie Kompanii poddani bezlitosnej indoktrynacji w efekcie występowaliby przeciwko ruchom walczącym o ich prawa. Widać zatem wyraźnie, że planował przechwycić i skierować kumulującą się energię społeczną przeciwko jej własnym źródłom19.

Laboratorium Benthama

26Panoptyczna maszyneria władzy miała nie tylko wspierać modernizację kraju i utwierdzać nierówności społeczne, generując przy tym zysk finansowy. Wydaje się, że Bentham, decydując się na objęcie posady w zarządzie Kompanii, miał na względzie także inne okoliczności. Realizacja „fantazji posiadania absolutnej kontroli”20 sprawić miała, że otrzymałby do swojej, praktycznie wyłącznej, dyspozycji olbrzymie laboratorium społeczne, a w zasadzie pięćset instytutów badawczych oraz blisko milion laboratoryjnych myszy. Doskonały splot wiedzy i władzy, a zarazem ostateczny tryumf rozumu utylitarnego. Nie musiałby już nigdy więcej tracić czasu na dyplomację, nawiązywanie cennych znajomości, zabieganie o względy wpływowych ludzi i przekonywanie pozbawionych bystrości umysłu przedstawicieli elit politycznych do swoich nowatorskich pomysłów. Teraz to on byłby w zasadzie jedynym i absolutnym władcą tego panoptycznego imperium, czyli pierwszym nowoczesnym filozofem królem. Wielki opiekun zdobyłby władzę rozumem, a nie na drodze przewrotu i rewolucyjnej przemocy. Koniec z zabieganiem o względy króla Jerzego iii czy też carycy Katarzyny. Można w całości poświęcić się służbie ludzkości.

27Dysponując nowoczesną infrastrukturą, czyli siecią Panoptykonów, wykwalifikowaną kadrą oraz odpowiednimi zasobami ludzkimi, Bentham mógł planować przeprowadzenie wielu nowatorskich i przełomowych eksperymentów naukowych. Dotychczas naukowcy musieli pracować na podstawie informacji (data), najczęściej niekompletnych i przypadkowych. Tymczasem tak rozbudowana infrastruktura dawała zdecydowanie bardziej stabilne fundamenty. Jakże oprzeć się temu pragnieniu wiedzy w obliczu tak sprzyjających okoliczności? Odcięcie każdej z poszczególnych placówek od zewnętrznego świata pozwalało na pełną kontrolę nad wszystkimi czynnikami i procesami zachodzącymi na terenie panoptycznych układów odosobnionych. W ten sposób wszystkie zmienne miały znaleźć się pod kontrolą. Pracownicy Kompanii bez większych przeszkód mogliby dzięki genialnemu projektowi architektonicznemu stale dokonywać pomiarów, badać reakcje i monitorować życie ludzkiego materiału. Bentham był wyraźnie podekscytowany nowymi możliwościami. Tym bardziej że procedura eksperymentalna obok obserwacji była dla niego podstawą ogólnego rozwoju naukowego (opmi 624). Zgodnie z fundamentalnym założeniem utylitaryzmu należało zdobyć wiedzę o charakterze użytecznym, a więc taką, którą można by zastosować w praktyce (opmi 624).

28W pierwszej kolejności planował przeprowadzenie badań z zakresu medycyny. Czyż można sobie wyobrazić lepsze laboratorium niż Panoptykon, w którym panował surowy reżim przestrzenny i skopiczny? Ze względu na przyrost naturalny i groźbę głodu zajmowały go różne kwestie związane z zależnością pomiędzy żywieniem a jakością wykonywanej pracy. W ramach eksperymentów dietetycznych zamierzał zmniejszać i zwiększać racje żywnościowe, aby następnie obserwować wpływ tych działań na siły fizyczne podopiecznych (strength). Chleb uznał za zbyt kosztowny (uneconomical) (opmi 531), dlatego uwzględniając poszczególne doświadczenia dietetyczne, proponował zbadanie, jaki wpływ będzie miało ograniczenie się do podawania warzyw i mięsa. Planował także przeprowadzić badania nad spożyciem i rolą płynów. Przede wszystkim interesowały go efekty powstrzymywania się od spożywania alkoholu oraz efekty dziennego zróżnicowania liczby posiłków. W ramach laboratoryjnych doświadczeń nad wydajnością pracy zamierzał też celowo podwyższać i obniżać temperaturę w pomieszczeniach, w których miały się znajdować warsztaty. Planował również eksperymenty medyczne z zakresu chirurgii, chociaż nie wiadomo dokładnie, jak miałyby one przebiegać. Najbardziej zaskakiwać może jednak projekt badań nad rozpoczęciem stosunku seksualnego (commencement of sexual intercourse) (opmi 626). W jaki sposób angielski filozof wyobrażał sobie takie eksperymentalne badania w Panoptykonie przeznaczonym dla biednych? Niestety, nie rozwinął tej myśli, dlatego nie sposób odpowiedzieć na to pytanie. Bez wątpienia działania, jakie zamierzał podejmować, wpisują się doskonale w wyłaniający się właśnie na przełomie xviii i xix wieku nowy model władzy zainteresowanej kondycją biologiczną członków swojej populacji.

29Laboratorium Benthama21 nie mogło oczywiście działać bez złożonego systemu archiwizacji (epl 158). Ktokolwiek kierowałby Kompanią, nie byłby w stanie, w przeciwieństwie do nadzorcy Panoptykonu, jednym rzutem oka ocenić sytuację we wnętrzu więzienia. Dzięki systemowi intensywnej buchalterii można było jednak niezwykle szybko i sprawnie zweryfikować funkcjonowanie każdej z placówek. Niepotrzebne były nawet długie i wyczerpujące podróże po kraju. Do centrali mogłyby spływać przecież regularnie odpowiednie raporty. Wystarczy przejrzeć księgi, żeby przekonać się, jak przebiega poszczególny eksperyment badawczy. Intensywna księgowość i biurokratyczne procedury miały dostarczać racjonalnej i naukowej reprezentacji rzeczywistości, z której odsiane zostałoby to, co przygodne i nieistotne. W ten sposób powstałyby też podstawy do rozsądnych, precyzyjnych i uzasadnionych porównań. Ktokolwiek nie byłby członkiem zarządu, mógł teraz mieć poczucie kontroli nad przebiegiem wydarzeń we wszystkich placówkach. Równocześnie dociekliwy umysł badacza z łatwością mógłby ustalić korelacje pomiędzy na pozór niepowiązanymi sytuacjami i w ten sposób odsłonić, niewidoczne dla zwykłych oficerów lub opiekunów, głębsze procesy. Nie sposób nie zauważyć, że w przypadku uporczywej i wszechobecnej rachunkowości biedni zostają zredukowani do danych, pozycji w kwestionariuszach i tabelach taksonomicznych. Sindy Sherman pisze: „biedni zostają przedstawieni światu jako nieustanne króliki doświadczalne”22.

30Znaczna część eksperymentów motywowana była w sposób czytelny obsesyjnym dążeniem do zwiększenia oszczędności. Dlatego ich prawdziwym celem nie był oczywiście rozwój nauki, ale precyzyjne określenie absolutnego minimum koniecznego do utrzymania ludzi przy życiu w kondycji czyniącej ich zdolnymi do wykonywania ciężkiej pracy fizycznej. Kryterium rozpisywania diety dla biednych jest, zdaniem Benthama, jedno: neccesity (opmi 530). W tym sensie jego laboratorium pracuje zgodnie z logiką najmniejszego możliwego zła opisaną w przypadku Strefy Gazy przez Eyala Weizmana w pracy The Least of All Possible Evils (2012)23. Palestyńczykom należy dostarczyć tyle energii elektrycznej i bieżącej wody, żeby nie wywołać kryzysu humanitarnego, ale równocześnie uniemożliwić jakikolwiek rozwój. W tym celu należy odnaleźć absolutne minimum konieczne dla jednostki do przeżycia, a dla społeczności do funkcjonowania, czyli tzw. minimum humanitarne (humanitarian minimum). Dlatego Weizman pisze o Strefie Gazy, iż została ona przekształcona w jedno wielkie laboratorium, a pełną kontrolę nad wszystkimi zmiennymi sprawuje państwo Izrael24. Podobnie postępował Bentham, który nie tylko zachęcał zarządców, ale nawet ich zobowiązywał do eksperymentowania z jakością i ilością jedzenia. Należało bowiem bardzo precyzyjnie określić najniższy poziom (the lowest step) (opmi 531) na skali zła, który pozwoli zaoszczędzić jak najwięcej pieniędzy przy jak najmniejszych szkodach dla kondycji fizycznej podopiecznych. Z tego względu definiował zdrowie w sposób negatywny, czyli jako brak choroby (opmi 532). Aby uchwycić humanitarne minimum, planował stałe monitorowanie sprawności fizycznej podopiecznych, co miało polegać na przeprowadzaniu regularnych testów wysiłkowych (np. z biegania, wioślarstwa i podnoszenia ciężarów). Z tego względu, przyłączając się do dyskusji nad wyżywieniem mas ubogich i nędzarzy, zaczął myśleć kategoriami charakterystycznymi dla biowładzy. Biednych postrzegał bardzo wyraźnie jako biologiczne organizmy, których stan stał się przedmiotem zainteresowania ze strony władzy. Dlatego wkładał wiele wysiłku w ich obiektywne i naukowe monitorowanie.

Zwierzęta hodowlane

31Jak to możliwe, że Bentham planował nie tylko bezwzględną eksploatację biednych, ale równocześnie wykorzystanie ich jako doświadczalne myszy w swoim utylitarnym laboratorium? Wiadomo, że postrzegał ubogich i nędzarzy w sposób bardzo ambiwalentny, a na pewno niekonsekwentny. Chwilami, szczególnie na tle epoki, można powiedzieć, że było to sympatyzujące i rozumiejące spojrzenie25. Przekonywał swoich czytelników, że nie zawsze osoby biedne znalazły się w trudnej sytuacji życiowej z własnej winy. Krytykował uderzające w żebraków i włóczęgów Law of Settlement, gdyż uważał, że narusza ono prawo jednostki do wolności osobistej26. Zdarzało mu się jednak także obwiniać biednych za ich kondycję, np. wtedy, kiedy pisał, że ich trudny los wynika z wrodzonego im lenistwa27. Postrzegał ich także jako dzieci, które nie potrafią rozsądnie gospodarować własnymi finansami. Ubodzy, dowodził, nie potrafią się kontrolować i bardzo łatwo ulegają najprostszym impulsom i pragnieniom. Dlatego ktoś musi się nimi opiekować i kierować, a przede wszystkim mieć na nich czujne oko, gdyż są w stanie wydać wszystkie pieniądze na alkohol28. W tym sensie trzeba bronić ich przed nimi samymi, a pobyt w obozach Kompanii stałby się dla nich cenną okazją do nauki roztropności i dalekowzroczności.

32W kwestionariuszu przesłanym Youngowi widać wyraźnie rozpoczynający się i realizowany później konsekwentnie proces redukcji i pozbawiania biednych człowieczeństwa. W taksonomicznym systemie Benthama ubodzy zostają zastąpieni przez kategorię „ręce”. Angielski myśliciel zainteresowany był m.in. ilością rąk niedoskonałych (imperfect hands). Prosił także o podanie liczby ubogich, którzy nie mogli posługiwać się jedną lub dwiema rękami. „Ręce” nie oznaczają jednak tylko i wyłącznie rąk. W tej dość pojemnej kategorii imperfect hands mieszczą się także osoby niesłyszące bądź niewidome. „Ręce” w jego ankiecie okazują się więc skrótem od „ręce zdolne do pracy”. Osoba uboga została zatem sprowadzona do jednej z części ciała29.

33Wiedza statystyczna była dla Benthama równocześnie wiedzą taksonomiczną. Starał się bowiem opisać nowe, nieznane wcześniej gatunki i okazy ubogich. Wytrwale na kartach swoich pism sprowadzał podopiecznych Kompanii do statusu zwierząt. Przy przeprowadzeniu ankiety zwrócił się przecież o pomoc do czasopisma poświęconego rolnictwu, a więc podejmującego kwestie związane z uprawą roślin i chowem zwierząt. Ten zbieg okoliczności jest głęboko symboliczny. Odsłania przed nami to, jak Bentham traktował ubogich. Podopieczni wymagający pomocy ze strony państwa byli dla niego przede wszystkim zwierzętami hodowlanymi: „żywy inwentarz, pozbawiony piór i stąpający na dwóch nogach” (sar 481). Wydaje się, że stosował równolegle drugą strategię dehumanizacji przyszłych ofiar. Nędzarze, a przede wszystkim żebracy, czyli jednostki znajdujące się na wolności i poza jakąkolwiek kontrolą ze strony władzy, byli czymś abjektalnym, a więc obrzydliwym i wstrętnym30. Natomiast w chwili, gdy zostali usidleni przez zaprojektowane przez niego mechanizmy, stawali się żywym inwentarzem stworzonym do ciężkiej i niewolniczej pracy. W tej sytuacji nie powinno zaskakiwać to, że Bentham określił kierownika placówki nie inaczej jak hodowcą ubogich (Farmer of the Poor) (fd). Spodziewał się, że określenie hodowla w stosunku do ubogich (farming the poor) może wzbudzać pewne kontrowersje. Dlatego zakładał ostrą krytykę swojego projektu. „Potwór! Serce z kamienia!”, mieli zakrzyknąć jego przeciwnicy (fd 279). Tymczasem istotą hodowli (farming) jest przecież jak najlepsze zarządzanie, a więc skuteczne, wydajne i przynoszące zyski, z którego logicznie wynika troska o dobrostan żywego inwentarza. Czyż hodowca nie dba o swoje bydło? Nie chroni go z oddaniem przed chorobą i śmiercią? (fd 284).

34Myślenie Benthama o Panoptykonie biegło w latach dziewięćdziesiątych xviii wieku w zasadzie dwutorowo. Refleksji nad projektem więzienia (prison branch) towarzyszył równolegle namysł nad instytucją przeznaczoną specjalnie dla ludzi ubogich (pauper branch). W 1830 r., a więc na dwa lata przed swoją śmiercią zanotował słowa pełne goryczy i rozczarowania: „Nie rozmyślam nigdy o Panoptykonie i jego losie, lecz jestem głęboko rozczarowany : Panoptykonem i jego dwiema odmianami – więzienną i dobroczynną” (pc 103). Ostatecznie, mimo wielu starań i dyplomatycznych zabiegów nie udało się zrealizować żadnego z tych dwóch marzeń. W 1811 r. parlamentarna komisja bezapelacyjnie odrzuciła plan jego autorstwa, zadając tym samym poważny cios jego ambicjom. Winił za ten stan rzeczy samego króla Wielkiej Brytanii, czyli Jerzego iii, który miał zawetować projekt budowy Panoptykonu. Żadne źródła nie potwierdzają tej wersji wydarzeń31. Bentham był jednak najwyraźniej głęboko do niej przekonany, ponieważ jeden ze swoich tekstów zatytułował w bardzo wymowny i niepozostawiający żadnych niedopowiedzeń sposób: History of the War between Jeremy Bentham and George iii, by one of the Belligerents. Być może jest to świadectwo megalomanii połączonej z paranoją. Angielski reformator nie był w stanie dopuścić do siebie myśli, że do projektów, których był autorem, mogły wkraść się jakiekolwiek nieścisłości, a co gorsza błędy. Pod koniec życia wolał tłumaczyć swoje porażki i niepowodzenia osobistymi animozjami. Jako równorzędnego przeciwnika obrał najważniejszą osobę w państwie, która miała snuć intrygi przeciwko niemu i z powodzeniem sabotować wszystkie jego śmiałe i rewolucyjne projekty. Gdyby nie Jerzy iii, rozpaczał, w jego rękach znaleźliby się nie tylko wszyscy więźniowie Wielkiej Brytanii, ale także ubodzy (how 96–97).

35Bentham w wielu swoich tekstach i notatkach, kiedy walczy o prawa kobiet i mniejszości religijnych, domaga się dekryminalizacji sodomii, krytykuje kolonizacje lub wypowiada się na temat zwierząt i propaguje idee tolerancji i dobroczynności32, wydaje się człowiekiem niepozbawionym empatii. Natomiast w przypadku dzieci, które znalazły się w szczególnie trudnej sytuacji, można odnieść wrażenie, że brakuje mu elementarnej wrażliwości na krzywdę i cierpienie innych. Podobnie w przypadku żebraków nieoczekiwanie przeobraża się w cynicznego i bezwzględnego gracza na rynku dobroczynności. Trudno zrozumieć, jak jeden i ten sam autor z dużym zaangażowaniem mógł walczyć o prawa podporządkowanych i równocześnie pracować nad przedsięwzięciem w sposób szczególnie bezwzględny wykorzystującym osoby ubogie i nieletnich. Być może stało się tak dlatego, że niewolnicy, kobiety czy homoseksualiści w przeciwieństwie do rosnących mas nędzarzy, a także ich potomstwa, nie stanowili w jego oczach żadnego realnego zagrożenia dla porządku społecznego. Kiedy już raz zdefiniował określoną grupę społeczną jako źródło ryzyka, zgodnie z nieubłaganą logiką rozumu utylitarnego starał się ją konsekwentnie, sięgając po wszelkie możliwe środki, wyeliminować.

36Te radykalne zmiany stosunku Benthama do osób podporządkowanych stanowiły i stanowią do dziś wyzwanie dla badaczy jego twórczości. Lea Campos Boralevi, autorka pracy Bentham and the Oppressed (1984), już na pierwszej stronie swojej książki przekonuje czytelników, że angielskiego filozofa cechować miała szczególna, „niesprecyzowana (generic) solidarność wobec uciśnionych”33. Włoska badaczka sugeruje, że zaskoczenie współczesnego czytelnika wewnętrznie sprzeczną postawą Benthama wynika z tego, iż odczytuje on jego projekt tak, jakby był to przykład myślenia idealistycznego i utopijnego. Tymczasem w przypadku projektów Panoptykonu więziennego czy Krajowej Kompanii Dobroczynnej należy mówić o próbach uporania się z bardzo konkretnymi i palącymi problemami społecznymi, takimi jak groźba zbiorowego głodu34. Podobnie Michael Quinn w artykule The fallacy of non-interference: the poor panopticon and equality of 2opportunity35 (1997) usuwa napięcie pomiędzy „pozytywnym” i „negatywnym” Benthamem. Stara się przede wszystkim dowieść tego, że współczesna tendencja do krytycznej lektury pism o ubogich nie uwzględnia kontekstu historycznego i z tego względu jest nieuzasadniona. Obraz surowego i despotycznego Benthama byłby wówczas efektem interpretacyjnego nieporozumienia. Stanowisko to jednak wydaje się trudne do obrony. Przy uważnej analizie okazuje się, że cały wzniosły projekt państwa opiekuńczego, motywowany oficjalnie pragnieniem pomocy słabszym i cierpiącym, nastawiony jest na stabilizację nierówności społecznych, a także bezwzględną eksploatację biednych. Oczywiście należy próbować zrozumieć to przedsięwzięcie, ale nie da się go przekonująco obronić, zwłaszcza gdy ma się w pamięci bezlitosną taktykę, jaką Bentham zamierzał zastosować wobec dzieci. Nawet współcześni mu pierwsi czytelnicy jego rękopisów sygnalizowali mu, że sposób, w jaki traktuje nieletnich, może być jednak zbyt surowy (too harshly) (C5 214). Wszystkie strategie i techniki eksploatacji zostały niezwykle drobiazgowo przeanalizowane i opisane. Każdy, najmniejszy nawet detal miał zmaksymalizować zyski Kompanii. Bentham poświęcił temu projektowi za dużo uwagi i energii. Jest w tym wszystkim jakiś głęboko niepokojący nadmiar, wobec którego nie sposób przejść obojętnie. Autorem projektu Krajowej Kompanii Dobroczynnej jest człowiek, któremu wyraźnie planowanie tego przedsięwzięcia sprawia dużą satysfakcję. W jego pismach o biednych trudno szukać śladów jakiegoś poczucia tragizmu i tego, że byłby zmuszony przez los do wyboru mniejszego zła. Przeciwnie, oto tryumf oświeconego rozumu, który pozwala oświeconej jednostce przejąć kontrolę nad złożonymi i nieprzewidywalnymi procesami społecznymi. Dominuje wyraźnie poczucie dumy, a nawet ekscytacja własnym, niezwykle śmiałym i bezkompromisowym projektem oraz wynikającymi z niego możliwościami poznawczymi.

37Wiadomo, że to nie pierwszy raz, kiedy Bentham będzie sam sobie przeczył, kluczył i zmieniał zdanie, aby w końcu popaść w wewnętrzne sprzeczności. Być może niepotrzebnie oczekuje się od niego spójności oraz poddaje próbie „logiczny związek teorii z praktyką”36. Dlatego zamiast starać się złagodzić napięcia w jego pismach lub próbować je wzajemnie ze sobą uzgodnić, należy je zaakceptować. Ich zrozumienie może okazać się kluczem do rozjaśnienia wyzwań, sprzeczności i paradoksów, z jakimi zmagają się współczesne demokracje liberalne.