11. Zapobiec złu
p. 169-187
Texte intégral
1Londyn pod koniec xviii wieku zalała fala zarówno pospolitych przestępstw, jak i zatrważających zbrodni. Sytuacja stała się niezwykle poważna. Praworządni obywatele coraz częściej padali ofiarami drobnych kradzieży i napaści. Nawet własne domostwo nie gwarantowało bezpieczeństwa. Włamywacze stawali się niemalże z dnia na dzień coraz bardziej bezczelni. Na dodatek prawdziwe hordy rabusiów, złodziei i przestępców utworzyły nieformalną konfederację kryminalistów. W całym mieście panował stan zagrożenia, a po zmroku mieszkańców opanowywał przemożny strach. Podróż drogami prowadzącymi do Londynu także wiązała się z dużym niebezpieczeństwem. Wszystkie kierunki zostały opanowane przez uzbrojonych i nieznających litości rabusiów, którzy nie wahali się pozbawić swoje ofiary nie tylko ich własności, ale nawet życia. W tych okolicznościach wybuchła prawdziwa wojna pomiędzy roztropnymi i cnotliwymi posiadaczami (men of property) a bezwzględnymi i gotowymi na wszystko falangami przestępców (the phalanx of criminal delinquents). Taki niezwykle dramatyczny obraz sytuacji Londynu na skraju anarchii i kapitulacji nakreślił Patrick Colquhoun w słynnej rozprawie o policji A Treatise on the Police of the Metropolis (1796).
Zło rośnie w siłę
2Colquhoun w starciu ze zwartymi oddziałami bezwzględnych kryminalistów opanowujących brytyjską metropolię zyskał cennego sojusznika. Był nim nie kto inny jak sam Jeremy Bentham. Obu reformatorów połączyła troska o przywrócenie porządku publicznego i tym samym zapewnienie mieszkańcom miasta poczucia bezpieczeństwa tak, aby mogli bez obaw radować się towarami znajdującymi się w ich posiadaniu. Zarówno Bentham, jak i Colquhoun uważali, że stosowany dotychczas przez sprawujących władzę system surowych kar (severe punishment), który miał odstraszać kolejnych przestępców, okazał się nie tylko nieskuteczny, ale przynosił skutek odwrotny do zamierzonego. Publiczne spektakle kaźni i tortur odgrywały dość istotną rolę w pedagogice władzy monarchicznej. Widok cierpiącego ciała skazańca miał wywrzeć na widzach głębokie wrażenie i w ten sposób spełnić funkcję zapobiegawczą. Tymczasem, zdaniem Benthama i Colquhouna, zaostrzenie kar, zamiast wzbudzać posłuszeństwo i podporządkowanie, wywoływało tylko poczucie rażącej niesprawiedliwości ze względu na nieproporcjonalność zasądzonych wyroków. Świadkowie publicznych spektakli władzy nie tylko coraz mniej współczuli ofiarom, ale też coraz częściej okazywali sympatię skazańcom. W efekcie członkowie niższych warstw społecznych nabierali przekonania, że są niesprawiedliwie prześladowani, i stawali się jeszcze bardziej zatwardziali w oporze wobec władzy (cpm 11). Zaostrzenie kar prowadzące do tego, że „drobne przestępstwa podlegały karze śmierci” (cpm 10), tylko niepotrzebnie antagonizowało społeczeństwo i podsycało już i tak rozgorzały konflikt. Na dodatek system penitencjarny był równie nieużyteczny. Kolejne rzesze skazanych przestępców były rokrocznie „wyrzygiwane” z powrotem na łono społeczeństwa (again vomited back upon society), jak to obrazowo określił Colquhoun. Dlatego wraz z Benthamem uznali, że należy poszukać nowego, zdecydowanie bardziej efektywnego rozwiązania.
3Czyż do tego celu doskonale nie nadawał się Panoptykon? Wiadomo, że zgodnie z psychologią popłochu Bentham pokładał duże nadzieje w polityce otwartych drzwi. Samo przeniesienie spektakli władzy do wnętrza więzienia i uczynienie ich bardziej humanitarnymi mogło się jednak okazać niewystarczające. Panoptyczne widowiska pokuty i rozrywki nie gwarantowały pełnego sukcesu. Zasięg oddziaływania tego rozwiązania w porównaniu z publicznymi chłostami czy egzekucjami, które wzbudzały duże zainteresowanie, byłby zdecydowanie bardziej ograniczony. Uznał więc, że należało opracować nowy mechanizm, który umożliwiałby władzy skuteczne kontrolowanie obywateli i zapewnienie porządku publicznego poprzez odstraszanie potencjalnych sprawców.
4Nieoczekiwanie pojawiła się doskonała okazja, aby przeprowadzić śmiały eksperyment z zakresu kontroli społecznej i spróbować wcielić w życie postępowe ideały i projekty Benthama. Szczególnie krytyczna sytuacja panowała w londyńskim porcie ulokowanym na odcinku Tamizy określanym jako Pool of London. Pod koniec xviii wieku kompanie i spółki handlowe mające tam swoje magazyny zaczęły ponosić coraz większe straty w wyniku nagminnych kradzieży lub uszkodzenia transportowanych drogą morską towarów podczas rozładunku (cpm 56). Złodzieje mieli szczególnie upodobać sobie cukier, wynosząc go w kieszeniach, kapeluszach lub specjalnie uszytych pasach (cpm 59). Podczas prób zatrzymania natychmiast wrzucali skradzione towary wprost do rzeki, pozbywając się w ten sposób jakichkolwiek obciążających ich dowodów przestępstwa. Dzięki podobnym fortelom i wybiegom czuli się do tego stopnia bezkarnie i swobodnie, że łączyli się w zorganizowane szajki i wykorzystując łodzie wiosłowe, przeprowadzali prowizoryczne abordaże w celu zdobycia cennych towarów. Skala tego zjawiska była na tyle zatrważająca, że zaczęto pisać nawet o piratach rzecznych grasujących na Tamizie (cpr 189). Wszystko to zaczęło stanowić poważne zagrożenie dla rentowności całego i tak już przecież dość ryzykownego przedsięwzięcia, jakim był handel morski. Samo Towarzystwo Zachodnioindyjskich Plantatorów (The West India Planters) oszacowało swoje roczne straty na poziomie 250 tys. funtów1.
5Dla Benthama było to zapewne szczególnie niepokojące zjawisko. Port w Londynie, a więc fragment nadbrzeża rozciągający się pomiędzy London Bridge a Tower Bridge, był kluczowym węzłem w brytyjskiej sieci transportowej. Cumowały tu statki przypływające m.in. ze Stanów Zjednoczonych, Indii Zachodnich, a także z polskich portów. Z tego względu był świadectwem niezaprzeczalnej potęgi i bogactwa imperium. Port był jednak nie tylko sercem kupieckiego Londynu, a więc nowej metropolii świata, ale także symbolem nabierającej tempa rewolucji przemysłowej2. Oprócz jedwabiu, tytoniu, przypraw czy cukru dokonywano tutaj przecież także rozładunku ton węgla. Dlatego wobec olbrzymiego i nasilającego się zła (enormous and growing evil) (cpm 57) trzeba było podjąć zdecydowane działania. W tych okolicznościach równolegle z pracami nad projektem Panoptykonu Bentham rozpoczął rozważania nad koncepcją nowej instytucji, której przedstawiciele mieliby opanować chaos i przywrócić porządek w londyńskich dokach.
Prężna policja
6W efekcie współpracy pomiędzy Colquhounem i Benthamem powstał projekt ustawy powołującej do życia jednostkę policji, której obszarem działania byłoby właśnie londyńskie nadbrzeże (Thames Police Bill) (1798). Nowo utworzona służba liczyła pięćdziesięciu funkcjonariuszy. Ich zadaniem miało być przede wszystkim zapobieganie przestępczości, dlatego twórcy ustawy przedstawili dwie zasadnicze taktyczne procedury. Część konstabli stale patrolowałaby rzekę na specjalnych łodziach (boat constables), a pozostali mieli nadzorować i zabezpieczać rozładunek towaru (ship constables). Oficerowie otrzymali uprawnienia zezwalające na dokonywanie przeszukań, konfiskatę towarów i zatrzymywanie podejrzanych osób (jb/150/078/001). Nowa służba miała być przede wszystkim widoczna, a stale patrolując londyńskie nadbrzeże, miała natarczywie i skrupulatnie obserwować zachowanie rojącego się tłumu. Oczywiście Bentham zaprojektował także wewnętrzny mechanizm kontrolny. Zadaniem trzeciej, wąskiej grupy inspektorów stanowiących osobną komórkę organizacyjną (surveyors) było nadzorowanie pracy pozostałych funkcjonariuszy (tpb 331). Colquhoun miał nadzieję, że „prężna policja” (energetic police) działająca „zgodnie z zasadami, aktywnie, czujnie i dyskretnie” stanie do bezwzględnej i ostatecznie zwycięskiej walki z bandami kryminalistów (cpm 5).
7Nowa jednostka policji miała być w całości sfinansowana ze składek właścicieli statków i spółek handlowych. Inicjatorom przedsięwzięcia udało się przekonać do tego rozwiązania kupców. Z tego względu twórcy nowej uchwały zakładali utworzenie specjalnego funduszu. W efekcie powstała w zasadzie prywatna policja. To dość kontrowersyjne w odbiorze współczesnego czytelnika rozwiązanie miało dwie zasadnicze korzyści, które czyniły powołanie Thames River Police bardziej prawdopodobnym. Po pierwsze, ani władze miejskie, ani rząd Wielkiej Brytanii nie był obciążony żadnymi dodatkowymi kosztami związanymi z jej funkcjonowaniem. Po drugie, instytucja policji wydawała się wielu Brytyjczykom czymś nad wyraz podejrzanym. Wielka Brytania nie spieszyła się z przejęciem tego rozwiązania, gdyż obawiano się, iż jest to instytucja w sposób naturalny wspierająca kontynentalne tyranie. Thames River Police, finansowana całkowicie przez prywatnych kupców i przedsiębiorców, nie była elementem żadnego większego, scentralizowanego systemu kontrolowanego przez panującego monarchę.
8Powołanie z inicjatywy Colquhouna i Benthama w 1798 r. jednostki przyniosło chwalebne zwycięstwo w zaciętej wojnie z kryminalistami. Nie wszyscy byli zadowoleni z nowego stanu rzeczy. Bardzo szybko wybuchły zamieszki, w trakcie których tłum próbował nawet spalić nowy komisariat, a życie stracił jeden z policjantów. Ostatecznie jednak udało się znacznie zredukować straty finansowe ponoszone przez kupców, a także aresztować wielu fałszerzy i istotnie ograniczyć nielegalny hazard. W przypływie nieskrywanego entuzjazmu Colquhoun ogłosił z dumą tryumf ludzkości (cpr xxix). Zorganizowana przy jego dużym udziale jednostka policji przyczyniła się bez wątpienia do powiększenia „szczęścia i wygody gatunku ludzkiego” (cpr xxix). Wieści o sukcesie tego eksperymentu szybko rozeszły się po świecie. Podobne posterunki, wzorowane na rozwiązaniu zaproponowanym przez Colquhouna i Benthama, utworzono później m.in. w Nowym Jorku, Dublinie i Sydney. Thames River Police funkcjonuje do dziś i jest to obecnie najstarsza jednostka policji.
9Z czasem została włączona do państwowego aparatu władzy. Z początkiem xix wieku zwyciężyło przekonanie, że rząd powinien wziąć na siebie wiele obowiązków wobec swoich obywateli. Myślenie o nowoczesnym państwie, które powinno posiadać monopol na przemoc i dysponować odpowiednimi służbami w celu zapewnienia porządku, zmierzało, jak przekonuje L.J. Hume, konsekwentnie w kierunku wyznaczonym jeszcze przez Hobbesa3. Rząd musiał w takiej sytuacji dysponować odpowiednimi instrumentami, dzięki którym byłby w stanie w sposób skoordynowany i zaplanowany dbać o wykształcenie, zdrowie czy też bezpieczeństwo obywateli. Rozpoczyna się kolonizacja codzienności przez rozliczne instytucje i procedury organizujące funkcjonowanie społeczeństwa zgodnie z reformatorską ideologią oświecenia.
Sprawiedliwość prewencyjna
10Thames River Police nie była pierwszą jednostką policji utworzoną na terenie Królestwa Wielkiej Brytanii. Już w 1749 r. sformowano profesjonalny oddział składający się początkowo jedynie z sześciu funkcjonariuszy, czyli gońcy z Bow Street (Bow Street Runners)4. Ich działania stanowią pierwowzór policji śledczej (investigatory police). Bentham i Colquhoun mieli już jednak zdecydowanie odmienne wyobrażenie działań i znaczenia projektowanej przez siebie instytucji. Dlatego, aby odróżnić nową służbę od wcześniejszych przedsięwzięć, autorzy Marine Police Bill określili ją mianem policji prewencji (preventive police). Do jej zasadniczych zadań nie należało bowiem tropienie zbiegłych lub ukrywających się przestępców, ale właśnie zapobieganie nagminnym kradzieżom. Na tym właśnie polegało nowatorstwo projektu Benthama i Colquhouna. Powołana przez nich instytucja była zdecydowanie czymś więcej niż tylko doraźną reakcją na palący problem społeczny. Wpisywała się w wyobrażenie utylitarnego społeczeństwa, które niebawem miało nadejść.
11W tym przedsięwzięciu bez trudu można dostrzec inspiracje teorią kary opracowaną przez Cesarego Beccarię. Bentham pod wpływem lektury włoskiego teoretyka prawa był gorącym zwolennikiem koncepcji sprawiedliwości prewencyjnej (preventive justice) i uznawał jej wyższość nad sprawiedliwością karną (punishing justice). Już sama obecność policjantów miała w zamyśle Benthama i Colquhouna odstraszać potencjalnych złodziei. Angielski filozof zgodnie z utylitarną psychologią prewencji zakładał, że przestępcy przeprowadzą chłodną kalkulację i dojdą do wniosku, że kradzież obarczona jest zbyt dużym ryzykiem, którego nie rekompensuje spodziewany zysk. W duchu teorii racjonalnego wyboru złodzieje mieliby zatem na sam widok stróżów prawa niechybnie odstąpić od pierwotnego zamiaru.
12W uchwale powołującej policyjny oddział prewencji przejawia się jednak nie tylko nowa koncepcja kontroli przestępczości, ale sprawowania władzy w ogóle. Zdaniem Benthama, władza najpełniej manifestuje się nie wtedy, gdy karze na oczach obywateli występki i działania niezgodne z ustanowionym przez nią prawem, ale wtedy, gdy jest w stanie skutecznie im zapobiec. Dlatego zamiast intensyfikować organizację spektakli kaźni czy zakładać kolejne kolonie karne w odległych zakątkach świata, rządzący powinni umieć trafnie „antycypować zło” (foresees evils) (tl 242) i następnie skutecznie mu zapobiec. Przesadna sprawiedliwość karząca może być poczytywana za przejaw słabości władzy czy też nawet bezsilności w obliczu narastającej ilości zniewag wobec prawa, a tym samym majestatu władcy.
Technologie prewencji
13Marzeniu o efektywnym korygowaniu i reformowaniu przestępców poprzez radykalne projekty architektoniczne towarzyszy bliźniaczy – o skutecznym i precyzyjnym zapobieganiu przestępstwom w ogóle, co uczyniłoby w niedalekiej przyszłości maszyny dyscypliny, takie jak Panoptykony, całkowicie zbędnymi. Filmową opowieścią o prewencji doskonałej jest dzieło Stevena Spielberga Raport mniejszości (2002), nakręcony na podstawie opowiadania Philipa K. Dicka. Nowe technologie sprawiły, iż realizacja tego marzenia zdaje się być na wyciągnięcie ręki. Wszechobecne w przestrzeni publicznej kamery monitoringu wizyjnego miały zapewnić bezpieczeństwo mieszkańcom miast. Pokładano w nich wielkie nadzieje, jednak dość szybko okazały się narzędziem zawodnym5. Krytycy tego rozwiązania podkreślają, że liczba popełnianych przestępstw i wykroczeń wcale nie musi maleć, ponieważ czyny karalne popełniane są w przestrzeni, której władza nie obejmuje już swoim spojrzeniem. Na dodatek rosnąca liczba kamer monitoringu sprawia, że niezwykle trudno jest oglądać wydarzenia i reagować w czasie rzeczywistym. Monitorów w centrum nadzoru jest po prostu zbyt wiele, a ludzka podzielność uwagi ma swoje granice.
14Rozwiązaniem tego problemu mają być proste formy widzenia maszynowego, czyli sztuczne sieci neuronalne, które w niedalekiej przyszłości można będzie nauczyć rozpoznawania określonych gestów i zachowań. W ten sposób odpowiednie systemy informatyczne, analizując obraz rejestrowany przez kamery monitoringu wizyjnego, identyfikowałyby sytuacje potencjalnie groźne dla bezpieczeństwa mieszkańców i porządku publicznego, a następnie informowałyby o nich operatora systemu bądź też bezpośrednio znajdujący się najbliżej patrol. Dodatkowo algorytmy rozpoznawania twarzy pozwalałyby ustalić momentalnie tożsamość jednostek wzbudzających podejrzenia. W ten sposób podniesiona efektywność wszechobecnego monitoringu miejskiego miałaby ostatecznie przyczynić się do przekształcenia tego systemu w niezwykle skuteczne narzędzie prewencji.
15Zwierzchnicy policji i zwolennicy nowych technologii nadzoru równocześnie z nadzieją spoglądają w stronę rozwiązań proponowanych przez firmy zajmujące się gromadzeniem, przetwarzaniem i analizowaniem dużych ilości danych (big data). Elektroniczne systemy prewencji (predictive policing) mają pomóc służbom porządkowym w identyfikacji szczególnie groźnych rejonów miasta, a także w przewidywaniu działań przestępców i tym samym umożliwiać skuteczne i efektywne wykorzystywanie patroli policji. Takie rozwiązania pozwalające na mapowanie przyszłych wykroczeń i przestępstw testowane są obecnie m.in. przez jednostki policji w Mediolanie (KeyCrime) oraz Memphis (Blue Crush). W ten sposób wzrosłoby znaczenie systemów monitoringu wizyjnego jako technologii zapobiegającej przestępstwom i wykroczeniom zagrażającym utrzymaniu porządku publicznego.
Nadzorca tragarzy portowych
16Za wprowadzeniem policyjnej jednostki prewencji kryje się jednak coś więcej niż tylko troska o porządek publiczny i towary stanowiące własność spółek i kompanii handlowych. Po uważnej lekturze projektu ustawy można nabrać uzasadnionych wątpliwości, z jakiego rodzaju dokumentem ma się w rzeczywistości do czynienia. Pod znakiem zapytania staje bowiem zasadniczy cel obu autorów. Cały projekt, w wersji opublikowanej przez Johna Bowringa w dziesiątym tomie dzieł zebranych Benthama, rozpoczyna się od preambuły, w której uroczyście powołuje się do życia nową służbę porządkową. W kolejnych podpunktach następuje oszczędny opis obowiązków i uprawnień nowych funkcjonariuszy. Nieoczekiwanie jednak dość szybko kwestie te schodzą wyraźnie na dalszy plan, a zasadniczą troską autorów staje się „odpowiednie postępowanie tragarzy portowych” (tpb 331). W kolejnych podpunktach projektu autorzy koncentrują się przede wszystkim na szczegółowym opisie obowiązków i wymagań, jakie nowe rozporządzenie stawiało przed osobami trudniącymi się zawodem tragarza na londyńskim nadbrzeżu.
17Zgodnie z projektem ustawy nadzorca tragarzy portowych musiał uzyskać specjalną licencję wystawianą przez komisję współpracującą z policją (tpb 331–332). Każdy z pracowników wynajętych przez kompanie i spółki handlowe do przeładunku miał być zarejestrowany (tpb 332), a podczas pracy także zobowiązany do noszenia odpowiedniego uniformu, który pozwalałby go szybko zidentyfikować. Należało pochwycić tych, którzy znajdują się w ciągłym ruchu, i unieruchomić ich na kartach ksiąg prowadzonych przez władze tak, żeby stali się pozycją w odpowiednim rejestrze. Karane surowo miały być wszelkie samowolne przeróbki (habiliments contrived) odzieży roboczej. Żadnych sztuczek i podstępów. Autorzy regulacji obawiali się, że mogłyby one służyć przede wszystkim ułatwieniu dokonywania kradzieży. Oprócz tego robotnicy portowi musieli być gotowi na wyrywkowe kontrole, a wszelkie straty podczas rozładunku mieli ponosić z własnej kieszeni. Odpowiedzialność za różnego rodzaju wypadki czy kradzieże musieli wziąć na siebie także mistrzowie. W ten sposób starano się osłabić solidarność grupy i arbitralnie wprowadzono nową hierarchię. W gruncie rzeczy ustawa jest w rzeczywistości złożeniem ze sobą dwóch odrębnych projektów. Równocześnie powołuje się do życia policyjny oddział prewencji i ustanawia regulacje dla zawodu tragarza portowego, stosując przy okazji wiele dyscyplinarnych technik i taktyk.
18U podstaw zaproponowanych przez Benthama i Colquhouna rozwiązań kryje się wyczuwalny lęk przed niezróżnicowaną i kłębiącą się masą ludzką. Historycy szacują, że pod koniec xviii wieku w londyńskich dokach zatrudnionych było 33 tys. robotników6. Ten chaotyczny i polimorficzny tłum w odbiorze autorów ustawy oprócz tragarzy i wyrobników portowych składał się także ze służących, łowców szczurów, wędrownych Żydów, bednarzy czy kominiarzy (cpm 18). Colquhoun wspomina także o mudlarks, którzy przeszukiwali rzeczny muł w nadziei na znalezienie w nim jakichś cennych towarów. Nawet sami tragarze nie stanowili jednorodnej grupy. Dlatego wyróżnił on regular lumpers (zawodowi tragarze parający się tym zajęciem przez cały rok), inferior lumpers (nie mieli dużego doświadczenia w pracy na statku) oraz occasional lumpers (tymczasowi robotnicy szukający okazji do zarobku, gdy do portu przycumuje większa flotylla statków handlowych) (crp 179–180). Między nimi kręcili się pospolici złodzieje, którzy tylko czekali na odpowiednią okazję, żeby przywłaszczyć sobie należące do innych mienie. Zamieszanie panujące w porcie sprawiało jednak, iż pokusie tej ulegali także nierzadko ostatecznie uczciwi robotnicy czy tragarze. W efekcie w umysłach obu reformatorów zrodziło się pragnienie uporządkowania tłumów rojących się w londyńskim porcie poprzez poprzecinanie ich arbitralnymi liniami klasyfikacji oraz narzucenie im określonych rozwiązań dyscyplinarnych, których egzekwowania przestrzegać miała odpowiednia formacja. Dopiero w ten sposób udałoby się oddzielić zdyscyplinowanych tragarzy należących do klasy pracującej od jednostek krążących w poszukiwaniu okazji i stanowiących część warstwy społecznej, którą Bentham określał jako klasę drapieżców (predatory class) (jb/150/094/001).
19Fakt, iż to prywatne kompanie miały finansować działalność całej jednostki, w oczywisty sposób stawiał funkcjonariuszy wobec czytelnego, chociaż widocznie nie dla Benthama, konfliktu interesów. Bez wątpienia zasadniczym źródłem troski i obaw był w oczach autorów projektu tłum pracowników fizycznych z najniższych warstw społecznych Londynu. Dlatego też działania policji ukierunkowane zostały w określony sposób. Skoncentrowano się na wyeliminowaniu bardzo konkretnej kategorii przestępstw, pomijając całkowicie wiele innych. Różnego rodzaju nadużycia, których zapewne dopuszczali się pracodawcy w stosunku do zatrudnionych w dokach jednostek, nie miały być bowiem zasadniczym przedmiotem ich troski.
20Colquhoun zakładał, że dziewięć na dziesięć kradzieży, do których dochodzi na londyńskim nadbrzeżu i w pobliskich magazynach, popełniali zatrudnieni przez spółki handlowe pracownicy. Nawet gdyby miał rację, nie musi to świadczyć o jakimś moralnym upadku, patologii i kryminalizacji niższych warstw społecznych Londynu. W wyjaśnieniach do ustawy (Thames Police Bill, elucidations) [1798]) Bentham wspomina o praktyce, którą należy, jego zdaniem, powstrzymać i którą określa jako „zły rodzaj dorabiania na boku” (bad sort species of perquisite) i „niewłaściwy sposób zapłaty” (bad mode of payment) (jb/150/096/001). To niekorzystne zjawisko ma, według niego, charakter habitual, a więc zwyczajowy (jb/150/ folio 94–102). Co takiego angielski myśliciel mógł mieć na myśli?
21Pod koniec xviii wieku część wynagrodzenia wciąż wypłacano pracownikom zgodnie ze zwyczajem ukształtowanym jeszcze w średniowieczu, a więc w formie niepieniężnej7. Jak przekonuje Mark Neocleous, tragarze i robotnicy odbierali w ten sposób należną im zapłatę za wykonaną pracę. Oczywiście otwierało się w ten sposób pole do licznych nadużyć, ale funkcjonowanie tego zwyczaju wykorzystywały także spółki i kompanie handlowe. Wielu tragarzy godziło się pracować za darmo, licząc jedynie na różnego rodzaju zastępcze świadczenia rzeczowe w tzw. naturze8. Dopiero na przełomie xviii i xix wieku wszystkie deputaty stopniowo zniesiono, a samowolne podbieranie ekwiwalentu wynagrodzenia zaczęło podlegać kryminalizacji równolegle z procesem utowarowienia pracy. Z podobnym problemem musiał zmierzyć się Samuel Bentham, kiedy pracował nad nowym systemem zarządzania Królewskimi Stoczniami. Szkutnicy i stolarze nagminnie wynosili z terenu stoczni duże ilości zakupionego przez koronę materiału drzewnego przeznaczonego na budowę lub remont okrętów brytyjskiej marynarki wojennej. W obu tych sytuacjach przejawia się opisywany przez Foucaulta proces stopniowej likwidacji i przekształcania drobnych, tolerowanych dotychczas illegalizmów w przestępczość9.
22Notatki do ustawy pozwalają zakładać, że Bentham miał świadomość, iż przyczyny strat ponoszonych przez kompanie handlowe podczas rozładunku w londyńskich dokach mogą mieć różnorodny charakter. Dlatego oprócz rozważań dotyczących sposobu postępowania z podejrzanymi, którzy wrzucają skradzione towary do Tamizy, można w nich odnaleźć także wiele uwag i propozycji odnoszących się już nie do działań o charakterze prewencyjnym, ale do zdyscyplinowania nowej siły roboczej. Angielski myśliciel proponował m.in., żeby karać każdego, kto opuści przedwcześnie swoje stanowisko pracy (jb/150/105/001). Postulował także wprowadzenie Tajnego Rejestru Karnego (Secret Criminal Register), co uniemożliwiłoby byłym skazańcom zatrudnienie się przy rozładunku (jb/150/114/002).
23Jednostka policji powołana przez Benthama i Colquhouna miała zatem nie tylko zapewnić porządek w przestrzeni miejskiej, przekształcić chaotyczną i niepokojącą wielość w racjonalną konstrukcję, ale przede wszystkim aktywnie uczestniczyć w procesie formowania i ujarzmiania nowej siły roboczej. Thames River Police stała się w tym sensie narzędziem politycznej ekonomii państwa10. Jej funkcjonariusze prężnie wspierali rozwój społeczeństwa kapitalistycznego i towarzyszący industrializacji proces utowarowienia pracy. W efekcie ekspansji utylitarnego rozumu miała się wyłonić nowoczesna i zdyscyplinowana siła robocza11, która sprzedając swój czas, wynagrodzenie wynikające ze świadczenia pracy otrzymywała wyłącznie w formie pieniężnej. Najlepiej potwierdza to zaskakujące zapewne współczesnego czytelnika uprawnienie policji mogącej regulować stawki płac dla siły roboczej, której powstanie nadzorowała12.
24Colquhoun w wydanym w 1800 r. A Treatise on the Commerce and Police of the River Thames postulował kontynuację rozpoczętych reform i wprowadzenie dalszych, jeszcze bardziej szczegółowych i restrykcyjnych regulacji. Skupił się przede wszystkim na opisie obowiązków związanych z objęciem stanowiska nadzorcy tragarzy portowych (Instructions to Master Lumpers). Każdy nowy pracownik musiałby złożyć uroczystą przysięgę posłuszeństwa i zobowiązać się do bezwzględnego przestrzegania rozporządzeń magistratu. Mistrz, wybierając do współpracy swoich podopiecznych, miał kierować się przede wszystkim dobrym imieniem każdego z robotników. Tragarzami portowymi mogli być bowiem wyłącznie ludzie cieszący się nieposzlakowaną opinią i godni zaufania. Dlatego ich nadzorca miał odrzucać tych, którzy uchodzą za osoby niegodnego charakteru (bad characters) (crp 665). Do jego nowych obowiązków miałaby także należeć kontrola ubrań roboczych swoich podwładnych. W ten sposób przedstawiciele klasy robotniczej zostają pochwyceni przez procedury dyscyplinarne i stają się częścią mechanizmu normalizującego, którego celem jest nie tylko przekształcenie przestrzeni publicznej, ale także dyskretne oddzielenie od siebie dobrych i złych pracowników.
25Dokładny i przenikliwy Colquhoun nie omieszkał także szczegółowo opisać procedur, które mieliby wykonywać tragarze podczas rozładunku. Precyzyjnie wskazał i wyróżnił towary, które należałoby przenieść do magazynów w pierwszej kolejności. Drobiazgowo opisał sytuacje, kiedy można umyć pokład lub wnieść drewno przeznaczone na opał. Zaproponował także regulacje, jakie powinny obowiązywać podczas rozładowywania rumu. Praca uległa sztywnej standaryzacji i racjonalizacji. Jego traktat dostarcza dominującej matrycy opisującej wiele uporządkowanych operacji, które mają być wyłącznie, dzień w dzień bezustannie reprodukowane przez członków niższych warstw społecznych w trakcie wykonywania swoich obowiązków. Colquhoun wprowadził także charakterystyczną dla rewolucji przemysłowej regulację i zaproponował ustanowienie określonych godzin pracy. Tragarze mieli stawić się w porcie o szóstej rano i pozostać do dyspozycji swoich pracodawców do szóstej wieczorem. W trakcie dnia pracy otrzymali pół godziny na śniadanie i godzinę na obiad (crp 665–66). Żadnych niepisanych i wynikających z siły tradycji zasad, które otwierałyby przestrzeń dla rozlicznych sprytnych i podstępnych działań. Ich miejsce zajmuje teraz seria precyzyjnie opisanych i zracjonalizowanych praktyk zawodowych. To, co nieprzewidywalne, zostało ostatecznie wykluczone. Egzekwowaniem nowych, coraz bardziej drobiazgowych przepisów miałby zająć się oddzielny departament (Department for Lumpers) (crp 204) powołany w jednostce Thames River Police, na którego czele stanąłby nadzorca tragarzy portowych (The Superintendant of Lumpers).
Szczęśliwi ludzie pracy
26Taka koncepcja funkcjonowania policji doskonale wpisywała się w wizję Colquhouna, bowiem sukces Thames River Police nie wyczerpał jego ambicji. Dla szkockiego reformatora był to dopiero początek wdrażania złożonej i wieloetapowej reformy społecznej. Powołana przez niego i Benthama jednostka miała stać się częścią „wszechstronnego programu administrowania” (comprehensive programme of governance)13 społeczeństwem. Ostatecznie bowiem do zadań policji należałoby zdecydowanie więcej działań, niż wynikało z zaprojektowanej ustawy. Colquhoun planował powołanie w dalszej kolejności policji dla biednych, edukacji, a nawet gospodarstw domowych14. Rolę nowej służby w nowoczesnym państwie wyobrażał sobie zdecydowanie szerzej, niż wygląda ona dziś. Policja miała odpowiadać za prawidłowe funkcjonowanie całej polis, rozumianej właśnie jako wspólnota polityczna. Colquhoun nawiązywał w ten sposób do modelu francuskiego państwa absolutnego zakładającego utworzenie wysoce scentralizowanego i rozbudowanego aparatu administracyjnego.
27Szeroki zakres działań nowoczesnej policji wynikał ze sformułowanej przez niego diagnozy przyczyn narastającego kryzysu społecznego. Otóż proporcjonalnie do bogacenia się społeczeństwa w wyniku rozwoju kapitalizmu i postępu industrializacji rosnąć miała także zazdrość, niecierpliwość i paląca pokusa prowadząca do niezgodnego z prawem przywłaszczenia sobie cudzych dóbr15. Źródeł tego myślenia można doszukiwać się jeszcze u Arystotelesa, który porównując wspólnotę polityczną do ciała, pisał, iż wszystkie jego członki powinny rosnąć równomiernie, gdyż inaczej miastu grozi katastrofa16. W przypadku Colquhouna taka diagnoza nie prowadziła do postulatów bardziej zrównoważonego podziału zysków. Przeciwnie, sformułowane przez niego wyjaśnienie narastającej fali przestępczości legitymizowało powiązanie ze sobą w oczach członków wyższych warstw społecznych biedy z działalnością kryminalną17. Im człowiek uboższy, tym silniejszą pokusę kradzieży miał odczuwać, widząc „luksusowy styl życia” (cpm 38) bogacących się stale członków wyższych warstw społecznych, których stać było na zakup „wielu kosztownych artykułów żywnościowych” (ccpm 38), gdy tymczasem biedacy nie mogli nawet liczyć na ciepłą kolację co wieczór (cpm 39). W efekcie, zdaniem Colquhouna, w samym Londynie żyło 115 tys. złodziejów, którzy przynosili uczciwym mieszkańcom miasta straty w wysokości 2 mln funtów rocznie. Skuteczna prewencja nie mogła zatem polegać wyłącznie na stałym patrolowaniu ulic, gromadzeniu informacji i manifestowaniu obecności przedstawicieli władzy w przestrzeni publicznej. Według Colquhouna, był to tylko doraźny środek zaradczy, który nie usuwał prawdziwej przyczyny narastającej fali kradzieży i powiązanych z nimi przestępstw, takich jak fałszerstwo i paserstwo. Rząd, aby móc zmierzyć się z tym wyzwaniem, musiał wdrożyć program nowej, postępowej pedagogiki społecznej i powołać służby, które miałyby ją realizować. Tylko tak można trwale przywrócić zachwianą równowagę. Inaczej, w przypadku pogłębiających się dysproporcji społecznych, kraj mógłby nieuchronnie pogrążyć się w anarchii18. Chodziło zatem nie tylko o zapobieganie poprzez nadzór nad biednymi i nędzarzami, ale także o moralną poprawę niższych warstw społecznych, czyli np. eliminację szkodliwych nawyków i form rozrywki, takich jak pijaństwo czy hazard, a także prostytucja, czy też o umiejętne pobudzanie szlachetnych uczuć, takich jak lojalność i miłość do ojczyzny19. Ujęcie to było bliskie Benthamowi, który w swoich notatkach do ustawy określił nową jednostkę policji jako strażników moralności (Guarding the Morals), którzy swoją obecnością mieli okiełznać niepohamowane pokusy (unrestrained temptations) doświadczane przez niższe warstwy społeczne (jb/150/114/003).
28Dlatego policja miała zajmować się także edukacją, w której ważną rolę przyznano instytucjom kościelnym. Penetrując ciało społeczeństwa, miała przejąć wiele metod i technik właściwych władzy pastoralnej, troszczącej się dotychczas o duszę i kondycję moralną zarówno jednostek, jak i całej wspólnoty wiernych. Z tego względu proces kształcenia nie miał w oczach Colquhouna charakteru emancypacyjnego właściwemu konsekwentnie oświeceniowemu stanowisku. Celem szkoły było nauczanie cnót kapitalizmu, a zatem przygotowywanie dzieci niższych warstw do pełnienia bardzo określonej funkcji w rozwijającym się dynamicznie społeczeństwie przemysłowym. Uczniowie w niedalekiej przyszłości mieli stać się łagodną i zdyscyplinowaną siłą roboczą oporną na niezdrowe pokusy luksusu, którego nie dane im było nigdy doświadczyć20. Colquhoun doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że przesłanie chrześcijaństwa można z powodzeniem wykorzystać do stabilizacji nierówności społecznych. Ubóstwo stawało się wówczas stanem naturalnym, a więc zasłużoną karą, jaką ponosi cała ludzkość za grzech pierwszych ludzi. Równocześnie, aby zwiększyć dokładność i skuteczność nowego aparatu władzy, marzył także o powołaniu nauki o policji. Nowe instytucje i setki par oczu bezustannie przyglądających się niższym warstwom społecznym można wykorzystać do gromadzenia informacji, prowadzenia analiz i uprawiania teoretycznej refleksji, aby zaspokoić ciekawość władzy. W ten sposób techniki nadzoru i kontroli można by doprowadzić do doskonałości. Władza, zgodnie z wykładnią Foucaulta, miałaby zatem nie tylko charakter restrykcyjny, a więc ograniczałaby się do kontroli i dyscyplinowania określonych grup społecznych, ale także produktywny. W tym przypadku efektem działań poznawczych policji byłaby wiedza umożliwiająca skutecznie ujarzmianie członków niższych warstw. Stałyby się one w wyniku jej działań nie tylko bardziej łagodne (mildness), ale także szczęśliwsze. Przecież, zgodnie z naczelną zasadą utylitaryzmu, ostatecznym celem działania policji było „szczęście ludu pracującego” (cpm 43).
29Bentham, podobnie jak Colquhoun, był niezwykle postępowym i zdeterminowanym reformatorem społecznym. Myślenie obu o koniecznych przemianach miało wspólny, utylitarny wektor, chociaż obaj przyjmowali radykalnie odmienny stosunek do religii. Byli też zbyt silnymi osobowościami, aby ich współpraca mogła być kontynuowana w sposób bezkonfliktowy. W listach Benthama wyraźne widać rozgoryczenie postawą Colquhouna, który miał – jego zdaniem – przywłaszczyć sobie w sposób nieuzasadniony wszelkie zaszczyty, łącznie z nagrodami finansowymi ufundowanymi przez wdzięcznych przedstawicieli spółek i kompanii handlowych (c6 353–354). Wydaje się, że Bentham miał powody poczuć się niesprawiedliwie potraktowanym przez dawnego współpracownika. W wydanej w 1800 r. rozprawie Colquhouna A Treatise on the Commerce and Police of the River Thames poświęconej utworzonej jednostce policji nazwisko angielskiego filozofa nie pada ani razu. Tymczasem korespondencja i notatki Benthama dobitnie świadczą o tym, jak duży był jego wkład w ten projekt i jak wiele Colquhoun mu zawdzięczał. Być może dlatego w jednym z listów do młodszego brata Jeremy, streszczając pokrótce traktat swojego dawnego współpracownika, zżymał się, iż postanowił on najwyraźniej całą ludzkość zanudzić na śmierć swoim dziełem (c6 299–303). Drogi obu reformatorów ostatecznie się rozeszły21.
30W czasach Benthama kapitalizm był silnie powiązany z rewolucją przemysłową, stąd też konieczność zdyscyplinowania nowej siły roboczej tak, aby ich ciała nawykły do mozolnej, wyczerpującej i niezwykle monotonnej pracy. Nowym formom zatrudnienia nieuchronnie towarzyszą nowe techniki, strategie dyscypliny i kontroli. Nie inaczej jest w przypadku współczesnego kapitalizmu cyfrowego i towarzyszącej mu ekspansji korporacji z Doliny Krzemowej. Model ekonomii współpracy (sharing economy) stawia je przed koniecznością wdrożenia systemów umożliwiających skuteczne kontrolowanie i dyscyplinowanie użytkowników-pracowników świadczących usługi za pomocą określonej platformy użytkownikom-klientom. Przykładem takiego rozwiązania jest rating system wdrożony przez firmę Uber pozwalający na wzajemną ocenę kierowcy i pasażera po zakończeniu kursu. Takie formy wzajemnej kontroli i penalizacji polegające na przejęciu przez użytkowników części obowiązków i działań właściwych dla działów kontroli jakości i zasobów ludzkich można postrzegać jako zaczątek dystopijnego świata liberalnego reżimu obliczeniowego, jaki przedstawiony został w jednym z odcinków serialu Black Mirror zatytułowanym Na łeb, na szyję.
Notes de bas de page
1 I. Spragg, London’s Strangest: The Thames: Extraordinary but True Stories, Pavilion Books, New York 2015.
2 Port w Londynie odgrywał także szczególną rolę w ówczesnym systemie penitencjarnym. To stąd od 1776 r. wypływały w morze owiane złą sławą statki więzienia (hulks).
3 L. J. Hume, Bentham and Bureaucracy, s. 44–45.
4 T. Cegielski, Detektyw w krainie cudów. Powieść kryminalna i narodziny nowoczesności 1841–1941, Warszawa 2015, s. 73–84.
5 M. Szumańska, Życie wśród kamer. Przewodnik, Warszawa 2013, online: http://zycie-wsrod-kamer.panoptykon.org> [dostęp: 25 kwietnia 2017]; P. Waszkiewicz, Wielki Brat Rok 2010: Systemy monitoringu wizyjnego – aspekty kryminalistyczne, kryminologiczne i prawne, Warszawa 2010.
6 I. Spragg, London’s Strangest.
7 M. Neocleous, Social Police and the Mechanisms of Prevention, „British Journal of Criminology”, vol. 40, s. 710–726.
8 Tamże, s. 719.
9 M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 80–87.
10 M. Neocleous, Social Police and the Mechanisms of Prevention, s. 717.
11 Tamże,s.718.
12 Tamże,s.719.
13 M. D. Dubber, Preventive Justice: The Quest for Principle, w : Prevention and the Limits of the Criminal Law, red. A. Ashworth, L. Zedner i P. Tomlin, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 60.
14 Tamże.
15 F. Dodsworth, Police and the Prevention of Crime Commerce, Temptation and the Corruption of the Body Politic, from Fielding to Colquhoun, „British Journal of Criminology” 2006, vol. 47, s. 447.
16 Tamże, s. 444.
17 M. Neocleous, Social Police and the Mechanisms of Prevention, s. 710.
18 Jakkolwiek nie oceniać diagnozy Colquhouna, jest ona świadectwem istotnego przejścia w teorii kryminalnej. Analizując przyczyny przestępstw, coraz więcej uwagi przykłada się do procesów ponadjednostkowych i strukturalnych, wykraczając poza jednostkową psychologię przestępstwa (Dodsworth 2013).
19 M. Neocleous, Social Police and the Mechanisms of Prevention, s. 716.
20 Tamże, s. 716–717.
21 Na przykładzie posterunku zaprojektowanego przez Benthama i Colquhouna widać wyraźnie, że w Wielkiej Brytanii policja rozwijała się jako instytucja mająca kontrolować nową siłę roboczą. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych policja jest efektem procesu stopniowej instytucjonalizacji i profesjonalizacji tworzonych na południu sformalizowanych patroli (slave patrols), których celem było wyłapywanie zbiegłych niewolników oraz prowadzenie działań mających zapobiec wybuchowi rebelii (J. S. Dempsey i L. S. Forst, An Introduction to Policing, Cengage Learning, Boston 2015, s. 9–10).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019