21. Polecajcie się Bogu, rozbiliśmy się
p. 209-218
Texte intégral
1Nadszedł wieczór, pociemniało; zawieszono lampę i zasunięto otwór zwierzchu zatułą. Jovanni zapowiedział nam, ażebyśmy dla nieprzeszkadzania majtkom w manewrach na pokład w nocy nie wychodzili. Wyciągnąłem się, wzywając snu na pomoc. Wezwaniu memu zadość się stało. Mimo huk wichru, łoskot uderzających o statek bałwanów i trzeszczenie spotęgowane zasnąłem mocno. Nagle obudziło mnie wstrząśnięcie silne. Poprawiłem się na pościeli, myśląc, że wstrząśnięcie to jest następstwem silniejszego szarpnięcia masztu przez wiatr. Zamknąłem powieki; lecz je wnet otworzyłem, o słuch mój bowiem uderzył odgłos niezwykły: brzęk tłukącego się szkła. – Coby to być mogło?... – pomyślałem. W chwili tej drzwi od kajuty kapitańskiej otworzyły się i odezwał się głos Łuniewskiego (kapitana): – Polecajcie się Bogu, bracia: rozbiliśmy się... Zrobił się śród nas ruch. Słyszeć się dawały pytania i odpowiedzi. Ktoś zatułę odsunął i jeden po drugim po schodkach na pokład wybiegał. Jeden – jeden tylko z wybiegających, ułan jakiś, płakał i narzekał głośno. Jam na posłaniu usiadł i ubierać się począł, mówiąc o rozbiciu z zawieszonym nade mną w hamaku Mikułowskim, który wiadomość tę przyjmował z krwią zimną i nie ruszał się wcale. Wzuwałem buty. Mikułowski się odezwał: – Butów przecie nie wkładaj. – No jakże? – odparłem. – Ciężko ci będzie pływać, gdy się do wody wysypiemy.
2Słuszna ta uwaga do przekonania mi trafiła. Ubierania się zaniechałem i uspokoiłem się, w chwili tej bowiem ci, co na pokład wybiegli byli, wracać poczęli, a na schodkach pojawiłsię Jovanni i zawołał głosem donośnym: – Spokój! na pokład nie wychodzić! manewrom przeszkadzacie! Rzekłszy to, zatułę zasunął. Nie pomnę, kto z kapitańskiej kajuty wyszedł i toż samo powtórzył. Z pokładu dochodziły odgłosy krzątania się pośpiesznego, tupania, oznaczającego bieganie, brzęku łańcuchów, stuków jakby od uderzenia młotami, rąbania wreszcie. – Co to rąbią? – rzucano śród nas zapytanie. Powszechnem było mniemanie, że zrzucają maszt, skrzypienie którego mocniejszem się aniżeli poprzednio wydawało. Rąbanie zawzięte trwało czas jakiś, poczem nastąpiło przesuwanie, połączone z okrzykami, za pomocą których majtkowie przy robocie ciężkiej takt znaczą i ochoty sobie dodają. Nie wiedzieliśmy, co to się robi, czuliśmy jeno podrzucanie okrętu, które się powtarzało regularnie w pewnych czasu odstępach. Okręt podnosił się, nagle upadał i uderzał o coś twardego. Po każdem uderzeniu takiem następował trzask, sprawiający wrażenie łamiących się desek czy belek. Hałasy na pokładzie ustały. Ktoś zatułę wierzchnią odsunął. Towarzysze moi jeden po drugim poczęli z magazynu wychodzić. Poszedłem za innymi i ja, i oczom moim przedstawił się widok taki: na środku pokładu miejsce, które zajmowała łódź ratunkowa (canot de sauvetage), opróżniło się, a przy jednym z bortów, przy lewym, stała skupiona gromadka towarzyszy moich. W ciemności nic innego widzieć nie mogłem. Zbliżyłem się do gromadki w momencie właśnie, kiedy Dzwonkowski tłumaczył, że kapitan spuścił na morze łódź celem wysłania takowej po ratunek. Sytuacja nasza nie jest rozpaczliwa. Osiedliśmy na skale, przypuszczać atoli należy, że okręt do rana dotrzyma. Kapitan nie wie, w jakim mianowicie znajdujemy się punkcie; domyśla się, że być musimy na brzegach afrykańskich: wysłanie przeto łodzi koniecznem jest, ażeby nie stracić chwili czasu i, jak skoro dzień zaświta, pomocy zawezwać. Dodał Dzwonkowski, że kapitan zaleca nam spokój i dla natchnienia nas takowym wyprawia majtków i Jovanniego, sam zaś z nami zostaje.
– To – zakończył – powinność jego: ze statku rozbitego zejść ostatnim. Przysunąłem się do bortu. Był on w części zrąbany, a u spodu, na wodzie trzymała się majtkami zapełniona łódź, na której błyszczała latarka. Kapitan domagał się, ażeby z załogą ktoś z nas pojechał, a to dla dopilnowania i ponaglania pomocy, gdy się takowa odszukać da. Kto jechać miał? Dzwonkowski. Dzwonkowski tedy, wezwawszy ze sobą nie pomnę kogo, do łodzi się spuścił, a za nim, z okrzykiem: „Żonę mam i dzieci”, skoczył niejaki Kamiński, znany mi z widzenia i z tego, że po węgiersku umiał. Mało brakło, żeby Kamiński ów do wody był nie wpadł, w chwili bowiem jak skoczył, łódź ruszała już. Odpłynęła i, jak skoro odpłynęła, wnet nam z oczów znikła, unosząc na wzburzonych falach załogę całą – z wyjątkiem kapitana. W łodziśmy go nie widzieli, byliśmy przeto najpewniejsi, że pozostał z nami i że w tłumie pociemku dojrzeć go nie możemy. Przekonanie to uspokajało nas, wiadomem nam bowiem było, że okręty, w takiem jak nasz znajdujące się położeniu, wznoszące się na falach i opadające na kamień, pękają, otwierają się, wodą się napełniają i że wodę pompować potrzeba. O pompowaniu mieliśmy wyobrażenie słabe. Spuszczaliśmy się we względzie tym na kapitana, w pogotowiu przeto robienia wszystkiego, co on nam wskaże, pozostawaliśmy na pokładzie, w oczekiwaniu na skazówki jego. Skazówek atoli nie dawał nikt. Snadź potrzeby nie ma – było pomiędzy nami mniemanie powszechne. W przeświadczeniu tem zeszedłem na dół. Pod pokładem latarnia wisząca rzucała światło na pustkę. Nie było nikogo. Posłania porozrzucane świadczyły o pośpiechu, z jakim wynosili się ci, co zajmowali takowe. Tu i ówdzie leżało zawiniątko rzucone – snadź ten i ów myślał o rupieciach swoich. Zwróciłem się ku posłaniu memu i – jakiemże było zdziwienie moje, gdym spostrzegł obecność Mikułowskiego w hamaku. – Durycz! – zawołałem (taki Mikułowski pseudonim przybrał). Na wołanie odpowiedziało mi milczenie. Zajrzałem do środka. Mikułowski spał. Spał!
3Zdziwiło mnie to ogromnie. Bądź co bądź, ażeby spać w momencie takim, posiadać było potrzeba dużo krwi zimnej. Zbudziłem go. – Cóż tam słychać? – zapytał. Opowiedziałem jak rzeczy stały. – Wszystko więc polega na tem – odrzekł – ażeby okręt do dnia dotrzymał. Wtem statek o kamień się uderzył. – O! – odezwał się – tak jeszcze razy parę, a będziemy się kąpali... Trzeba to będzie postronek jaki wyszukać i sporą deskę sobie upatrzeć. To mówiąc, powoli się ubierał, z hamaku wylazł; razem wyszliśmy na pokład, na którym spotkała nas wiadomość o nieobecności kapitana. – Gdzie on? co się z nim stało? czy się utopił? – Uciekł, huncwot! Do łodzi się tak, że go nikt nie spostrzegł, spuścił i odpłynął... Pozostał wszakże z majtków jeden, który spał w chwili, kiedy okręt na skale osiadł; spał zaś długo i mocno dlatego, że się był spił, jak bela. Niewielka atoli była z niego pociecha, był to bowiem kucharz, nieznający się na manewrach ratunkowych zgoła. Zamiast przeto udzielenia skazówek takich, jakieby się szczególnie przydały, udzielił innych. Pokazał skład napojów gorących. Dzięki jemu w rękach towarzyszy moich pojawiły się butelki rumu i brandy; sami pili i drugich częstowali; paru znajdowało się już takich, którym się język plątał; w ogóle jednak na pokładzie panowała trzeźwość, i trzeźwość ta zapanowała wszechwładnie, gdy ktoś dał znać, że do środka okrętu dostaje się już woda. – Pompa... Do pompy! – słyszeć się wnet dały okrzyki. Rzuciliśmy się do pomp. Szło nam z niemi zrazu niełatwo, doszliśmy atoli sposobu i, pozakładawszy drągi, pompowaliśmy wodę na potęgę. Nastąpiło to w chwili, kiedy dzień świtać poczynał. Rozbiliśmy się d. 19 kwietnia o godzinie drugiej w nocy – tego samego dnia, miesiąca i o tejże samej godzinie, o której rok temu, przed bitwą pod Nagy‑Szarlo wlazłem był z sekcją moją do obozu austrjackiego. Zapytałem więc siebie, czy nie jest to dla mnie dzień feralny? Nie było wszelako czasu na rozwiązywanie zagadki tej. Moja i nas wszystkich uwaga zwróconą była na pompy, które w ciągłym utrzymywaliśmy ruchu i z których woda obficie się lała, co świadczyło o przybywaniu onej do środka okrętu w ilości znacznej. Gdzieś u spodu albo z boku deski się rozeszły i szczelina otworzyła. Okręt się na bok przechylił, trzymała go naprężona mocno lina od kotwicy. Fale go wciąż podnosiły i o skały nim tłukły, a bałwany o boki uderzały. Na dobitek złego rozwinął się z żagli jeden i dmący weń wiatr powiększał naprężenie się liny, tak że się ta w końcu zerwać mogła. Zrozumieliśmy niebezpieczeństwo. Ażeby zapobiec onemu należało żagiel zwinąć; ale – jak? Nikt z nas czynności tej dokonać nie umiał. Zwróciliśmy się z przedstawieniami mimicznemi do kucharza, ten wszelako głową jeno kręcił i kiwał. Nie pozostawało co innego, jak samym próbować. Próbował ten i ów; próba jednak powiodła się ułanowi, nazwiskiem Bogumił Jakubson; ten na maszt się wdrapał, do żagla dostał – żagiel ująć i związać potrafił. Bodaj to ułani. Dzień świtał; coraz się to jaśniej i jaśniej robiło, i rozpoznaliśmy w końcu, że znajdujemy się nieopodal od wybrzeża jakiegoś. Odległość, od oka sądząc, wynosiła nie więcej, jak dwa do trzech kilometrów. Ląd przedstawiał się pod postacią wybrzeża płaskiego, piaszczystego, ciągnącego się w głąb kraju ku płaszczyźnie zielonej; na horyzoncie zarysowywały się góry. Otucha w nas wystąpiła. Umiałem pływać trochę, powiedziałem więc sobie: „może dopłynę”. Nadzieja, która nie opuszczała wówczas nawet, kiedy nas ciemność otaczała, wiatr szalał, morze huczało i ucieczka kapitana zaznaczyła ogrom niebezpieczeństwa – spotęgowała się na widok lądu. Oddzielało nas od takowego morze wzburzone. Bałwany spienione jeden za drugim biegły i na brzeg się wtaczały. Wyobrażałem sobie, jak jeden z bałwanów tych mnie na piasek zaniesie. Spodziewaliśmy się przy tem powrotu łodzi naszej i przybycia łodzi innych, liczyliśmy bowiem na to, że Dzwonkowski o nas nie zapomni. Lecz dzień świtał, wreszcie zrobiło się już całkiem jasno, na horyzoncie nic się widzieć nie dawało. Pokazali się na brzegu ludzie. Jeden po drugim przybywali, w kuczki siadali i siedzieli. Rozpoznaliśmy w nich Arabów. Obecność ich była znakiem, że gdzieś w pobliżu osady ludzkie się znajdują. Przypuszczaliśmy, że w osadach tych mieszkance rybołówstwem się trudnią, że wiedzą o nas i niebawem na ratunek nam przybędą. Czas atoli upływał i nie przybywał nikt, a tu położenie nasze coraz to się pogarszało: woda już wnętrze statku zalała, okręt się bowiem położył – trzymała go jedynie kotwica na kamieniu – lina w najwyższym stopniu naprężona lada moment urwać się mogła. Wołaliśmy do siedzących na brzegu łudzi, dawaliśmy im znaki; ale wołanie nasze pokrywał huk morza, a znaków oni rozumieć się nie zdawali. Ktoś wynalazł tubę morską i przez nią przemówił do Arabów – po polsku. Nie zdało się to na nic. Pomiędzy nami znajdował się jeden – nazwisko jego z pamięci mi wypadło – człowieczek zabawny, cichy i tajemniczością się otaczający. Podawał się on za emisarjusza generała Kniaziewicza (n. b. już podówczas nieżyjącego) i powiadał, że był przezeń do Persji wysyłany, że pozostawał w porozumieniu z szachem perskim i miał od tegoż polecenie werbowania Polaków i formowania z nich stowarzyszenia wojskowego w rodzaju zakonów wojennych; pokazywał pod sekretem dokumenty jakieś i rozdawał ordery. Chował to wszystko w walizce, której strzegł jako oka w głowie. Żartowano z niego; on jednak na żarty milczeniem i uśmiechem odpowiadał, przy swojem obstawał, twierdził przy tem, że posiada wszystkie języki wschodnie, a zatem perski i arabski. Z powodu twierdzenia tego do niegośmy się o przemówienie do Arabów zwrócili. Nie odmówił. Podano mu tubę. Z walizki, na której siedział, wstał, tubę do ust przyłożył i zawołał: – Czok su! giel burda! Znaczyło to po turecku: Dużo wody, chodź tu. – Ależ mów do nich po arabsku – powiadano mu. – To po arabsku – odpowiedział. – Język arabski od tureckiego różni się przecie... – A różni się. – Ty jednak przemawiasz po turecku. – Po arabsku – odrzekł z uśmiechem dobrotliwym i na walizce swojej usiadł. Przemawianie nie sprowadziło następstwa żadnego. Gdyby się do ludzi tych dostać można. Komuś na myśl przyszła łódka, zawieszona styłu okrętu i służąca do komunikacji portowej.
4Łódka ta zabrać nie mogła ludzi więcej, jak pięciu. Spuszczono ją. Wsiadło do niej trzech i odpłynęli. Kierowali się do brzegu; wiatr unosił ich w bok. Śledziliśmy za nimi oczami – niebawem z oczów nam znikli: mieliśmy ich za zgubionych – nie wiem, jak się na brzeg wydostali. Wreszcie ktoś na falach zoczył punkt czarny. – Łódź!... – słyszeć się wnet dało wołanie radosne. Wytężyły się wzroki nasze. W rzeczy samej była to łódź – zdawało się nam zrazu, że nasza. Posuwała się szybko. Gdy się zbliżała, poznaliśmy, żeśmy się omylili. Była ona od naszej o połowę mniejsza; prowadziło ją majtków czterech, którzy wiosłowali; piąty zaś, gruby, słuszny, do czerwoności rudy, brodaty, pośrodku stał, w boki się wziął i ku nam spoglądał. Nie rozumieliśmy, co to znaczy, skąd się łódź ta wziąć mogła. Przybiła jednak; z wioślarzy jeden hakiem okrętu naszego się chwycił, a majtek rudy na pokład wskoczył. Wskoczył, obejrzał się i coś do nas po angielsku przemówił. Ktoś mu coś po polsku odpowiedział. Majtek palcami liczbę ośm, a gestem łódź swoją wskazał. Zrozumieliśmy, że wskazanie to jest inwitacją, nie kwapiliśmy się atoli z przyjęciem takowej, dlatego bodaj, że było nas stu kilkudziesięciu i nikt z nas pierwszeństwa w ratowaniu się brać nie chciał. Majtek chwilkę, z góry na nas spoglądając, czekał; nagle pierwszego, co się mu pod ręką znajdował, za kark pochwycił, podniósł, poniósł i do łodzi wrzucił. Niezwłocznie zrobił to z drugim, z trzecim; czwarty się nieść nie dał, innych popychał; ośmiu zabrał, sam do łodzi wskoczył i odpłynął. Widzieliśmy, jak pierwszą partję tę na brzeg wysadził i wnet z powrotem ruszył. Nim łódź powtórnie przybiła, zaszło śród nas zdarzenie, które na zanotowanie zasługuje. Towarzystwo nasze składało się z oficerów, podoficerów i szeregowców. Zaszła kwestja, tycząca się porządku, w jakim należało na ląd wysiadać – kwestja drażliwa, nie było bowiem pewności najmniejszej, że się nie potopią ci, co na powrót łodzi czekać będą. Czekać trzeba było najmniej pół godziny, a statek dlatego jeno na dno nie szedł, że się o kamień opierał, i dlatego tylko się nie rozpadał, że trzymały się jeszcze wiązania główne. Rozpadnięcie się lada chwila nastąpić mogło. Kwestja porządku zatem była kwestją życia w tym razie. Dotknął jej ktoś. Nie wiem, z jakiego wyszła ona punktu; w dalszym rozwoju swoim przedstawiła się tak, że szeregowcy za pośrednictwem jednego spomiędzy siebie oświadczyli, że oni pierwsi na łódź iść nie chcą, a to dlatego, że z nich, ludzi prostych i „nienauczonych”, ojczyzna wielkiego spodziewać się nie może pożytku. – Zginiemy, to zginiemy... szkoda niewielka... Rozrzewniło mnie to. Do sporu się wmieszałem, perswadując, że z „nauczonych” bywa pożytek, bywa i szkoda większa, aniżeli z ludzi prostych. Spór skończył się na tem, ażeby wyróżnienia nie czynić, ale iść na łódź, jak się zdarzy: kto się z brzegu znajdzie, ten niech będzie pierwszy. Tak się też stało. Gdy łódź powróciła, wsiadło drugich ośmiu; gdy zaś odpłynęła, ukazała się łódź nasza, ale sama. Powrócił Dzwonkowski z uwiadomieniem, że się przez noc całą na pełnem trzymali morzu: o świcie dopiero dostali się do miasteczka jakiegoś i znaleźli w takowem ambarkacyj kilka, które udzielenia pomocy odmówiły. W miasteczku został kapitan z Kamińskim niby to w celu wykołatania łodzi bodaj jednej. Z przybyciem łodzi naszej, zabierającej po szesnastu ludzi, ratunek poszedł śpiesznie. Liczba nasza na pokładzie coraz to się umniejszała. Jam się znalazł w partji ostatniej. Gdyśmy do lądu dobijali, okręt nasz rozłamał się, i na tem miejscu, gdzie sterczał, pozostały jeno deski i beczki pływające. Ratunek o pół godziny późniejszy byłby już za późny – wyławiać by nas w wodzie trzeba było. Nigdy nie zapomnę chwili, w której z łodzi na brzeg skoczyłem. Czułem, jakbym się wielkiego jakiegoś ciężaru pozbył; zrobiło mi się lżej, swobodniej. Nieopodal towarzysze gromadą stali. Pośpieszyłem do gromady tej, która formowała koło. Środek koła zajmował majtek rudy, który się czegoś jakby oglądał i, nas zoczywszy, ramię podniósł. Z ust jego wyszło kilka tonem rozkazującym rzuconych wyrazów. Wyrazów niezrozumieliśmy; zrozumiałym wszakże dla nas były gest i przykład. Ręką skinął, na kolana padł, czapkę zdjął i głośno modlitwę odmawiać począł. Cała gromada nasza uklękła. On się modlił głośno. My po cichu dziękowaliśmy Bogu za ratunek. Trwało to niedługo. Rudy Anglik wstał, czapkę do góry podniósł i, wywijając w powietrzu takową, krzyknął:
– Hep hep hep... hura!... Zawtórowaliśmy mu. Okrzyk ten trzy razy powtórzył, poczem do łodzi swojej się zwrócił. Dziękować mu chcieliśmy; do niegośmy się cisnęli, on jednak nasze okazy wdzięczności przyjmował w sposób, któryby w żadnem, mającem o przyzwoitości jakie takie wyobrażenie, towarzystwie cierpianym być nie mógł. Garnęliśmy się do niego; on się od nas kułakami i nogami bronił, roztrącał nas i potrącał; na łódź wskoczył, z łodzi nam pożegnanie skinieniem dłoni przesłał i – tyleśmy go widzieli. Później dowiedzieliśmy się, że przybył on z koczowiska załogi statku handlowego angielskiego, który na dzień przed nami rozbił się na temże samem wybrzeżu o mil parę na zachód. Kapitan, zoczywszy w parażach tych maszty, domyślił się, co zaszło, i wnet łódź swoją wyprawił. Łódź nasza na miejscu rozbicia czyniła poszukiwania za prowizjami głównie. Niewiele co jednak złowić się dało. Nikomu z nas zresztą jeść się nie chciało. Pozostawaliśmy pod wrażeniem uczucia do opisania trudnego. Co do mnie, gdym się na ziemi znalazł, doznałem potrzeby uciekania od wody, ruszyłem więc natychmiast w głąb lądu, przebiegłem w poprzek wybrzeże piaszczyste, doszedłem do płaszczyzny zielonej i zatrzymałem się. Płaszczyznę porastały trawą podszyte krzewy laurowe. Wpatrzyłem się w trawę. W oczy rzucił mi się kwiatek jakiś błękitny. Widok kwiatka tego do łez mnie poruszył. Rozpłakałem się – czego? Wydał mi się on zapewne rękojmią, podobną do tej, jaką dla Noego była tęcza. Płakałem i uśmiechałem się do niego, wdzięczącego się z trawy do mnie. Jak to trwało długo i jak się skończyło, nie pamiętam. Zajęliśmy się instalacją. Ze statku rozbitego zwieziono żagle, które się udało od pływających masztów odczepić. Poczęliśmy, wybrawszy na płaszczyźnie zielonej miejsce odpowiednie, budować sobie szatry. Ci szatry stawiali, owi miejscowość rozpoznawali. Czynność tę odbywaliśmy pod okiem Arabów, którzy w liczbie osób kilkunastu przypatrywali się nam z ciekawością i na nasze zaczepki mimiczne odpowiadali na migi, nie tak atoli, ażeby pomiędzy nami do porozumienia jakowegoś dojść mogło. Zdaje się, żeśmy z zapasów okrętowych dostali posiłek jakiś – nie pomnę tego. Co innego w pamięć mi się wbiło, a mianowicie nadejście nad wieczorem człowieczka jakiegoś, wzrostu małego, który przybył w charakterze protektora naszego. Przychodził z miasteczka pobliskiego, noszącego nazwę Kalibja, w którem pełnił funkcję reprezentanta konsularnego wszystkich mocarstw europejskich, to jest był konsulem angielskim, francuskim, hiszpańskim, neapolitańskim, austrjackim, rosyjskim etc., etc. był przytem krawcem, szewcem, stolarzem, ślusarzem etc., etc., a także adwokatem i lekarzem, i do tego wszystkiego spółziomkiem naszym. Polak! Kalibja, luboć nad morzem w bejostwie tunetańskiem leży, portu jednak nie posiada. Przystęp do miasteczka tego uniemożliwia ciągnąca się równolegle do brzegów ława kamieni podwodnych, tak że przystań nawet nie przynosi korzyści handlowych. Przystań zresztą jest licha, na wszystkie wiatry otwarta. Okręty z daleka omijały wybrzeże to niebezpieczne, nie wchodząc z onem w styczność, chyba w takim, jaki nas spotkały wypadku. Od czasu do czasu rozbijały się tam statki, i dla ewentualności tej potrzebnym był w Kalibji reprezentant mocarstw. Reprezentanci tego rodzaju, zwani agentami konsularnymi, pensyj nie pobierają: żyją z handlu, przemysłu i z wizowania papierów. Że zaś w takiem jak Kalibja miasteczku dochody ze źródeł tych przedstawiały się bardzo chudo, złakomić się przeto na nie mógł jeno człowiek wykwalifikowany tak wszechstronnie, jak spółziomek nasz.
5PRZEDRUK ZA: Tomasz Teodor Jeż, Od kolebki przez życie, Kraków 1936, t. 2, s. 403–412.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.