5. „Meduza”
p. 157-169
Texte intégral
A. Wysuszyć rozkrwawione sztuki członków
1Gazeta Lwowska, 1816
O rozbiciu się Francuzkiey fregaty Meduzy.
2Ta fregata miała zawieźć do Senegalu mianowanego od króla Gubernatora, a rozbiła się w dniu 2go Lipca niedaleko brzegów Afrykańskich w odnodze Arguińskiey, w Obliczu Białego Przylądku. Dziennik rozpraw (Journal des Debats) umieścił o tem okropny opis iednego naocznego świadka1 (Chirurga okrętowego Saviniego), który z czternastoma (niżey wymienionymi) towarzyszami nieszczęścia swoiego, cudem prawie uszedł oczywistey śmierci. Opis ten zaczyna się od chwili, w którey Meduza rozbiła się, a osada na znayduiące się przy fregacie statki, czyli szalupy2, które przy takich okrętach zawsze bydź zwykły, i na prom z masztów i innego okrętowego drzewa na prędce złożony, podzielona bydź musiała.
3„Dnia 15. Lipca (tak opiewa rzeczony opis) nastąpiło wysadzenie ludzi z fregaty w naywiększym nieładzie i zamieszaniu; sześćdziesiąt maytków miało przyyśdź na prom, a przyszło ich tylko 10ciu. Sto czterdzieści i siedm osob wsadzono na tę ułomną machinę. W pośpiechu, z iakim ią złożono, nie dano iey żadnych poręczy, podobnoś dla tego, że ci, którzy ią robić kazali, nie mieli chęci wsiąśdź na nią. Prom ten miał około 60 stop długości; przy mocney budowli mógłby był pewnie 200 ludzi unieść; ale wkrótce doznaliśmy dowodów iego słabości. Był on bez żagli i bez masztów; naładowano nań bardzo wiele skrzyń mąki, pięć beczek wina i dwie beczki wody, lecz wcale zapomniano dać nam sucharów.
4Ledwie 50 ludzi stanęło na promie, a iuż na dwie stop głęboko zanurzył się w wodzie.
5Dla pomieszczenia reszty żołnierzy musiano wszystkie skrzynie z mąką w morze wrzucić; tylko wodę i wino zestawiono, i daley wsadzano ludzi, aź nas nareszcie było 147. Prom zanurzony był przynaymniey 3 stopy w wodzie, a natłok na nim tak wielki, że nie można było ruszyć się ani krokiem; na przodowey zaś i tylney stronie nikt stać nie mógł, gdyż woda aż po pas dochodziła. Gdyśmy iuż od fregaty odbić mieli, rzucono nam z niey około 25 funtów sucharów w worku, który wpadł w morze. Z mozołem wydobyto go; a lubo suchary całkiem iuż były przemokłe, przecież skarb ten przyięliśmy z naywiększą wdzięcznością.”
6„Wszystkie szalupy fregaty miały nas na linach ciągnąć, a Officerowie, którzy na nich dowodzili, przysięgli byli: że nas nie opuszczą. Daleki iestem od tego, abym miał obwiniać tych Panów o nadwerężenie prawa honoru; atoli zbieg okoliczności przymusił ich może, iż od wspaniałomyślnego planu ratować nas lub zginąć wraz z nami, odstąpili. Ta okoliczność warta iest ścisłego roztrząśnienia.”
7„Bat, na którym znaydował się Gubernator, rzucił nam naypierwszą linę zaciężną. Okrzyk: Vive l e R o i! tysiąckrotnie powtórzyli ludzie na promie będący, i zatknęli małą banderę białego koloru na końcu rury od strzelby. Dowodcą promu mianowano iednego Kadeta morskiego pierwszej klassy, nazwiskiem Coudin.”
8„Gdyby wszystkie szalupy z połączonem natężeniem ciągle nas były ratowały, bylibyśmy, przy pomyślnym wietrze rychley niż w trzech dniach dostali się do lądu, gdyż fregata rozbiła się nie daley iak o 13 mil (Francuzkich) żeglugi od brzegów; tak rachowali Officerowie, i nie mylili się, kiedy szalupy w tenże sam dzień, w którym odpłynęły, ieszcze przed zachodem słońca ląd uyrzały. Lecz tylko ieden bat ciągnąć nas zaczął, a znayduiący się na nim Porucznik fregaty widząc, że iego usiłowania były nadaremnemi, rozkazał także odciąć linę od kotwicy, która nas z szalupą związywała. Powiadano, że po tey czynności słyszano krzyk barbarzyński: Zostawuiemy ich losowi. Luboć to od kilkunastu osob słyszałem, przecież wolę wierzyć, że ludzkość i honor innego ducha wpaiały w owych, którzy przysięgą zobowiązali się byli doprowadzić nas do lądu.”
9„Nie prędzey przekonaliśmy się, że nas iuż wcale opuszczono, aż gdy nam szalupy prawie zupełnie z oczu zniknęły. Powstała straszna trwoga; wszystko, co głód i pragnienie mogą mieć w sobie okropnego, wystawiało się w wyobrażeniu naszem, a do tego mieliśmy ieszcze do walczenia ze zdradliwym żywiołem, który iuż do półowy ciała nasze oblewał. Wszyscy maytkowie i żołnierze oddali się rozpaczy, i tylko z wielkim mozołem potrafiliśmy ich uspokoić.”
10„Wsiedliśmy na prom, nie pożywiwszy się pierwey; głód zaczął nam gwałtownie dokuczać; kawałek suchara umaczanego w winie był naszym obiadem naypierwszym i naylepszym, iaki iedliśmy podczas pobytu naszego na tym promie. Wprowadzono koley podług liczb do rozdzielania mizerney żywności naszey; suchary pożyto iuż w dniu pierwszym, który przeszedł dosyć spokoynie.”
11„Wieczorem zwrociły się serca i życzenia nasze, z uczucia tak przyrodzonego Nieszczęśliwym, ku Nieba; błagaliśmy naygoręcey o iego pomoc, a z tey modlitwy naszey tę mieliśmy korzyść, żeśmy się spodziewali ratunku.”
12„Myśleliśmy wciąż ieszcze, że szalupy wrócą się nam na pomoc, ale noc zaszła bez ziszczenia się naszey nadziei; wiatr był ostry, morze znacznie sie podniosło; co za noc straszliwa!”
13„W ciągu tey nocy poobalało się bardzo wielu z naszych podróżnych, którzy nie przywykli byli do morza; nareszcie po dziesięciu godzinach nayokrutnieyszey męki nakazał się dzień. Jakiż widok stawił się oku naszemu! Dziesięć do dwunastu Nieszczęśliwych, pozastrzęgawszy nogami pomiędzy otwory sztuk drzewa, z których się prom składał, nie mogło się wydobyć, i utraciło życie. Kilku innych gwałtowność morza porwała z promu; tak więc w poranek iuż nas o dwudziestu mniey było.”
14„Ubolewaliśmy nad stratą nieszczęśliwych towarzyszów naszych, ale w tey chwili nie przeczuwaliśmy scen terroryzmu, które nas w nocy następuiącey czekały. Nadzieia zobaczenia szalup w ciągu dnia utrzymywała odwagę naszą; lecz gdy zawiedzioną została, nastąpiło zwątpienie powszechne, a duch buntu obwieścił się wściekłym wrzaskiem.”
15„Przyszła noc; niebo okryło się grubemi chmurami, morze strasznieyszem było, aniżeli zeszłej nocy, a ludzie, którzy nie mogli się utrzymać ani na tyle, ani na przodzie, cisnęli wszyscy do środka, iako naybezpiecznieyszey części promu; ci, którzy nie zdołali utrzymać się na środku, wszyscy prawie zginęli, a w środku taki był ścisk ludzi, że niektórzy pod ciężarem swoich towarzyszów, co chwila na nich upadaiących, podusili się.”
16„Żołnierze i maytki sądząc się iuż zgubionymi, pili strasznie, a zalawszy trunkiem rozum, posunęli w tym stanie tak daleko szaleństwo swoie, że oświadczyli zamiar zamordowania swoich Dowodców i zburzenia promu, chcąc porozcinać liny, któremi był spoiony. Jeden z nich przypadł z toporem, ażeby ten plan uskutecznić, i począł rąbać liny, co było hasłem rewolucji. Przyspieszyli Officerowie dla wstrzymania tych szaleńców, a ów, co podniósł topor i tymże odgrażać się im ważył, został rozsiekanym. Wielu sierżantów i podróżnych dopomagało nam do ocalenia promu. Buntownicy dobyli swoich pałaszów, a ci, którzy ich nie mieli, uzbroili się w noże. Stanęliśmy do obrony, zaczęła się bitwa. Jeden z buntowników, który podniósł był pałasz na Officera, poległ na miejscu kilkoma razami przebity. Ta odwaga powściągnęła na chwilę buntowników, którzy iednak potem, skupiwszy się mocniey, udali się w tył promu dla dokonania swoiego zamiaru. Jeden z nich udaiąc spoczywaiącego, iuż nożem odrzynał liny; ieden służący daie o tem znać; napadamy na niego; ieden z żołnierzy chce go bronić, grozi Officerowi swoim nożem, i ugadza go, lecz szczęściem tylko w suknię; odwraca się Officer, kładzie swoiego przeciwnika trupem, i wtrąca go w morze wraz z towarzyszem iego.”
17„W krótce stała się bitwa powszechną; Kapitan Dupont ugodzony sztuką drzewa, która o mało że mu nie roztrzaskała kości w udzie, upadł bez zmysłów. Żołnierze porwali go i wrzucili w morze. My spostrzegłszy to, uratowaliśmy go i położyli na beczce; lecz buntownicy znowu go wydarli, i chcieli mu oczy scezorykiem wykłuć. Rozjątrzeni tak wielu okrucieństwy, nie mieliśmy iuż więcey żadnego względu; uderzyliśmy na nich z wściekłością, uganialiśmy z pałaszem w ręku pomiędzy szeregami żołnierzy; a kilkunastu z nich chwilę obłąkania życiem przypłacić musieło. Podróżni pomagali nam. Za uderzeniem powtornem ostygła raptem wściekłość buntowników i zamieniła się w największe tchurzostwo; kilkunastu rzuciło się nam do nóg, prosząc o pardon, który im natychmiast dano.”
18„Rozumieliśmy, że teraz porządek znowu był przywróconym, powróciliśmy na stanowisko nasze w środek promu. Była iuż blisko północ; broń naszą mieliśmy przy sobie. Po iedney godzinie pozorney spokoyności, żołnierze znowu się zerwali; zmysły opuściły ich były wcale, lecz że ieszcze fizyczne siły swoie posiadali i uzbroieni byli, musieliśmy na nowo stawić się do odporu. Uderzyli na nas, my nawzaiem rzuciliśmy się na nich; wkrótce trupy i ich prom okryły. Owi z przeciwników naszych, którzy nie mieli broni, chcieli nas rozszarpać zębami, i wielu z nas strasznie pokąsali; mnie samego ukąszono w nogi i w ramiona. Nie było nas więcey jak 12stu do 15stu opieraiących się tym wściekłym, atoli iedność nasza czyniła nas mocnymi.”
19„Wreszcie zaiaśniał dzień i oświecił tę scenę okropną; wielka liczba tych szalonych powskakiwała w morze. Rano obaczyliśmy, że 50 do 65ciu ludzi w nocy zginęło; czwarta część potopiła się z rozpaczy. Z naszych ustraciliśmy dwóch tylko, a żaden Officer nie zginął.”
20„Z nadeyściem dnia spostrzegliśmy nowe nieszczęście. Buntownicy wrzucili w morze podczas napadu dwie beczki wina i dwie beczki wody, które się na promie znaydowały. Nie pozostało nic więcey, iak tylko szczegółnie iedna beczka wina; było nas ieszcze sześćdziesiąt i siedm ludzi; musieliśmy więc przestać na połowie porcyi. Zaczęto przeto znowu szemrać w chwili rozdawania, i do tego przyszło, że musieliśmy chwycić się ostatecznego środka, ażeby nasz byt nieszczęśliwy przedłużyć. Wzdrygam się, gdy to pisać muszę; pióro wypada mi z ręki... śmiertelna dreszcz przechodzi wszystkie moie członki, włosy powstaią mi do góry. Wielki Boże! możemyż się ieszcze odważyć, nasze krwią braci zmazane ręce podnieść do Ciebie! Nieskończone iest miłosierdzie Twoie, a Twoie oycowskie serce żalowi naszemu pewnie iuż odpuściło zbrodnię, do którey nas nie wola nasza, lecz tylko naygwałtownieysza potrzeba zmusić mogła.”
21„Ci, co uszli śmierci w owey nieszczęsney nocy, którą opisałem, rzucili się żarłocznie na trupów, którem i prom był zasłany, porozrzinali się w sztuki, a niektórzy pożerali nawet zaraz ciało, krew ieszcze roniące. Wielu z nas wzbraniało się przecież tknąć takie mięso, ale na koniec ulegliśmy potrzebie ieszcze gwałtownieyszey od głosu ludzkości, i w tym pokarmie okropnym upatrywaliśmy tylko opłakany środek utrzymania się; ia zaś wyznaję że doradzałem, aby wysuszyć te rozkrwawione sztuki członków, dla uczynienia ich cokolwiek znośnieyszemi w smaku. Niektórzy mieli iednak ieszcze dosyć odwagi, że się od tego pokarmu wstrzymywali, za co im większe porcye wina dawano.”
22„Następujący dzień upłynął znowu, a nikt nam na pomoc nie przybywał. Zaszła noc; używaliśmy przez kilka chwil snu, który nayokropnieysze marzenia przerywały. Ze wschódem słońca uyrzeliśmy znowu dziesięciu do dwunastu towarzyszów naszych bez duszy na promie leżących; powrzucaliśmy trupów w morze, szczególnie tylko iednego z nich na pożywienie sobie zostawiwszy.”
23„Po południu, około godziny czwartey, przyniosło sam jedno szczęśliwe zdarzenie nieiaką pociechę. Róy ryb skrzydlatych zbliżał się ku naszemu promowi, a że ten miał wiele szpar pomiędzy dylami, z których był złożony, przeto w nich bardzo wiele owych ryb pozastrzęgało, nie mogąc się wydobyć. Przypadliśmy do nich, i zrobiliśmy połów znakomity; schwytaliśmy okolo 300 ryb takich. Naypierwszem naszym czynem było, podziękować Niebu za to nadspodziane dobrodzieystwo. Łut prochu do strzelania, któryśmy wysuszyli, kilka kawałków hubki, krzesidło i skałki od strzelby, suche płótno i drzewo z iedney beczki sprawiły nam ogień; założyliśmy nasze ognisko na kilku deskach, mokremi sukniami okrytych; ryby pieczono i łakomie ie pożywano; atoli iedliśmy także ieszcze i mięso z naszych towarzyszów, które upieczone było smacznieysze, i którego Officerowie i ia pierwszy raz skosztowaliśmy. Noc była piękna i zdawałaby się nam była szczęśliwą, gdyby się nowa rzeź nie była wszczęła. Hiszpanie, Włochy i Murzyni, którzy podczas pierwszego buntu częścią neutralnymi byli, częścią do naszej strony przychylali się, ułożyli teraz plan, aby nas wszystkich w morze powrzucać. Trzeba było porwać się do oręża. Naytrudniey było poznać winowayców; wierni maytkowie wydali nam onychże. Pierwsze hasło do boiu dał ieden Hiszpan, który wezwawszy imienia Boga, przeżegnał się, i wysoko w powietrze szablą wywinął. Maytki porwali go i wrzucili w morze. Przypadli buntownicy, aby się pomścić, za towarzysza swoiego, ale zostali odpartymi, i wszystko powróciło się do porządku.”
24PRZEDRUK ZA: Gazeta Lwowska, 21 grudnia 1816 roku.
B. Trzydziestu było w tak ciasnej przestrzeni
25George Byron (1788–1824)
26XXIV
Okręt nazwany pięknie: „Trinidadą”,
Gnał do Liworna po gościńcu szklistym.
W tym mieście stara rodzina Moncado,
Która się rozstać musiała z ojczystym
Krajem – osiadła. Familijną radą
Był tam wysłany, opatrzony listem;
Prócz tego inni znajomi w Sewilli
Listy do swoich znajomych wręczyli.
(...)
XXVII
O pół do drugiej wiatr nagłym zawrotem
Wpakował okręt między dwa bałwany
Co dno wybiły, kując w nie jak młotem,
Spłukały pomost, uszkodziły ściany;
I nim żeglarze, strwożeni łoskotem,
Zbiegli się dźwigać okręt skołatany;
Ster pękł, do pomp biegł i stary, i młody,
W statku było już – cztery stopy wody.
(...)
XXX
Dzień drugi dawał pozory pogody;
Więc byli radzi i krzepili siły,
Choć wewnątrz było na trzy stopy wody,
Którą trzy pompy nieustannie piły.
Znowu wiatr zawiał, nowe zrządził szkody,
Wpadli w wir, działa z łożysk się stoczyły,
Ogromny bałwan na okręt się rzucił,
Uderzył, podbił i na bok przewrócił.
(...)
XLII
Znów wicher zawył i znów okręt kruchy
Zaczął się głębiej zanurzać w topieli;
Choć wyzierała śmierć z tej zawieruchy,
Wszyscy cierpliwi byli, nawet śmieli,
Aż gdy się zdarły skóry i łańcuchy
U pomp, zwątpienie przyszło i ujrzeli,
Jak go pochwycił wiatr, wściekłością zbrojny... –
Tak chwyta ludzi wir domowej wojny.
XLIII
Zbliżył się cieśla. Łzy miał pod zgrubiałą
Powieką i rzekł cicho: „Kapitanie,
Nie ma ratunku!...” Ten człek żył niemało
Po niejednym się błąkał oceanie
I widno strasznie mu się w duszy działo,
Bo nie było to kobiece płakanie...
Lecz tam zostały w chacie dzieci, żona...
Tą myślą człowiek zwariuje, nim skona.
XLIV
Ocean teraz prawie pokład zmywał;
Okręt się przegiął, strach różnicę znosił.
Ktoś swoim świętym funt świec obiecywał
(Ba! gdzie ich dostać?), drugi ręce wznosił
W górę, ów dziko w morze się wpatrywał,
Kilku spuszczało łódź, a jeden prosił
Pedrilla, aby dał mu rozgrzeszenie;
Ten go„do diabła” słał – przez roztargnienie.
(...)
L
Zaczęto tratwę z gorącym pośpiechem
Zbijać, lecz tratwa na morzu – cóż znaczy?...
Na to mógłby ktoś poglądać z uśmiechem,
Gdyby był bardzo wesół i junaczy,
Prędzej zawtórowałby pijackim echem,
Podochoceniem szalonym rozpaczy,
Epileptycznym pół, pół histerycznym;
Śmierć się bankietem radowała ślicznym.
(...)
LXIII
Trzydziestu było w tak ciasnej przestrzeni,
Że nikt swobodnie nie mógł użyć ręki,
Jedni zziębnięci, przemokli, skurczeni
Siedzieli – inni, by złagodzić męki,
Na kształt dantejskich pokładli się cieni
Czuwając; febrą dzwoniły im szczęki.
Tak wlokła się łódź, w szkielety ciężarna,
Wspólnym ich płaszczem była chmura czarna.
(...)
LXXII
Przyszedł dzień siódmy bez wiatru; żar z nieba
Tryskał; jak ścierwo łódź na wodzie legła,
W łodzi szkielety... Im było potrzeba
Wiatru, a wiatr spał. Do białek im zbiegła
Krew i spojrzeli na się... chcieli chleba,
Jeść chcieli; głodem w oczach się zażegła
Kanibalowa chuć... Patrzą i milczą,
A szczęki im się wydłużają wilczo.
LXXIII
Wreszcie jeden coś szepnął do sąsiada,
Ten szepnął drugim, a ten innym jeszcze
I trwała jakaś najemna narada,
Jakieś szemrania syczące, złowieszcze.
I pojął każdy, że myśl jedna włada
Wszystkimi, chutne wywołując dreszcze;
A była to myśl, że losować trzeba
I ludzkim ciałem zastąpić brak chleba (...)
27PRZEKŁAD ZA: George Byron, Don Juan, Pieśń druga, fragmenty, w: tegoż, Wybór dzieł, t. 3, wybór, przedmowa, redakcja i przypisy Juliusz Żuławski, przełożył Edward Porębowicz, Warszawa 1986, s. 73–93.
C. Księżyc zerka po mieszczańsku
28Kurier Codzienny, 1876
29Salon malarstwa nie może wcale się użalać na brak nowości, nawet zagraniczni artyści, choć rzadko, przesyłają nam swoje płótna. Obecnie np. p. A. Pleysier z dwoma widokami morskimi produkuje sią przed publiką Warszawską.
30Pierwszy z nich przedstawia rozbicie okrętu Meduzy... Więc na głównym planie widać złamany maszt ponad wodą sterczący, a na dalszym okręt, ku któremu łódź rybacka dąży. Od okrętu płynie szalupa pełna ludu... Ogólne tło obrazu, efekt oświetlenia chmur wiszących ponad zielono‑oliwkowym morzem, użyty umiejętnie i pokazuje wprawę, z jaką p. Pleysier w robieniu podobnych rzeczy posiada.
31Dla tego właśnie jednak, że mamy do czynienia z artystą doświadczonym, zapytamy się, czemu ten okręt ma być Meduzą, czy rozbicie na pełnem morzu, czy na brzegach miało miejsce? W każdym razie, fale wód za mało są wzburzone... Wprawdzie zatonięcia skołatanych burzą okrętów zdarzają się i na uspokojonem morzu, ale w sztuce nie tyle chodzi o materyalną prawdę, ile o moralne prawdopodobieństwo.
32Do katastrofy rozbicia, fantazya przywiązuje obraz walki rozhukanych żywiołów, fale pokryte białą pianą rzucają się z wściekłością na miotany burzą okręt. Potrzaskane burzą maszty, reje, żagle zdarte na strzępy, a nad wszystkim ponure niebo, pokryte kirem chmur i rozświecone miejscami złowrogim błyskawic ogniem.
33W innem miejscu okręt po cichem morzu płynąc, uderza o podwodną skałę, „głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki” napełniają powietrze, a błękitne niebo patrzy na błękit wód i na niedolę ludzi uśmiechnięte i nieczułe... Tak mówi fantazya.
34W rzeczywistości czasem może być inaczej, aleć trudno rozbicie statku fotografować. Artysta aby w zgodzie był ze sztuką i prawdą, wybierać musi koniecznie jeden lub drugi moment i do dzieła swego jako motyw wprowadzić rozpaczną walkę z wściekłym żywiołem, albo straszliwe fatum i cichą antytezę pomiędzy jękiem zwątpienia ludzi i uśmiechem natury.
35Tymczasem u p. Pleysier morze ani spokojne, ani rozhukane. Fale rozkołysane w miarę, niebo także w miarę zachmurzone, a księżyc po mieszczańsku zerka na wodę i łodzie.
36PRZEDRUK ZA: Kurier Codzienny, 22 marca 1876 roku.
Notes de bas de page
1 Monitor Paryzki zawiera obwieszczenie ze strony Ministerstwa Marynarki, w którem Dziennikowi rospraw mocno nagania umieszczenie tego opisu, wyrażaiąc między innemi: „Autor tego artykułu powinien był pomyśleć o tem, że nade wszystko należałoby mu było zdać sprawę Sądowi woiennemu, który wydać ma wyrok z powodu tego nieszczęśliwego wypadku. Jakże będzie mógł stanąć za świadka, kiedy iuż publicznie iako oskarżyciel wystąpił? Jest to za daleko uwodzić się zapamiętałością obowiązku”.
Chirurg Savigny oświadczył z tego powodu, iż wielce się zdumiał, czytaiąc ten opis w dzienniku rospraw; nie zbiia atoli prawdy zawartych w nim czynów.
2 Z listów prywatnych dowiedziano się, że szalupy Meduzy szczęśliwie zapłynęły do wyspy Goree, gdzie według możności doznały wszelkiej pomocy od Gubernatora Angielskiego, który od Rządu swoiego oczekiwał rozkazów do oddania osady teyże wyspy Reprezentantowi Króla Francuzkiego.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.