3. W dawnych czasach też nie lepiej
p. 137-149
Texte intégral
A. Równe katastrofy ucierpiała
1Gazeta Lwowska, 1833
2W Nowej‑Hollandyi odkryto nareszcie pierwsze ślady dawniejszych mieszkańców tego kraju. Dr. Henderson wynalazł tam szczątki świątyni, która, jak mniema, od Hindów zbudowana była. Więc i w najdawniejszych czasach była to część świata innym podobna, i równie katastrofy ucierpiała. Najnowsze odkrycia dowodzą, że w górach wapiennych Nowej‑Południowej Walii znajduje się wiele kości skamieniałych. Clifft, Cuvier, i Pentland utrzymują, że należą one do daspurów, hypsyprymnów, fafkolomów, kangurów, balmtarów, słoniów i do niektórych rodzajów olbrzymich małp, po części teraz już nieznanych. Szkielety znanych dotąd zwierząt zdają się bydź tej samej wielkości, jak i teraźniejsze Nowej‑Hollandyi, niektóre większe jednak. Wszystko to zbija twierdzenie tych, którzy utrzymywali, że Australia pierwotnie do naszego planety nie należała, lecz że to była masa później dopiero z nim połączona, bądź inny xiężyc, który starłszy się z ziemią, miał sprawić potop świata.
3PRZEDRUK ZA: Gazeta Lwowska, 22 października 1833 roku.
B. Wśród codziennych zatrudnień swoich
4Gazeta Warszawska, 1838
5Kapitan Benjamin Ray, który niedawno z podróży do Peru powrócił do Nantucket, przywiózł ze sobą rozmaite osobliwości, które wykopał z gruzów podziemnego miasta. To miasto położone jest w okolicy Guarmeyn w prowincji Troxlillo; mieszkańcy okoliczni ani z podania, ani ze wspomnienia nic o niem nie wiedzieli. Kapitan Ray zwiedził te podziemne zwaliska, i przeglądał ulice i domy, które wyprzątnięto. W domach, których mury były jeszcze nienaruszone, znaleziono ciała ludzkie oraz narzędzia gospodarskie i inne przedmioty. Trupy były jak najlepiej zachowane; włosy, paznogcie i skóra nie doznały zmiany. System nerwowy był bardzo skurczony, chociaż zupełnie wysuszony. Odkrywca przypisuje to saletrzanemu składowi gruntu. Położenie, w jakiem znaleziono te mumje, każe się domyślać, że cała ludność, którą, sądząc z objętości murów miasta, możnaby do 30,000 dusz cenić, niespodzianie, wśród codziennych zatrudnień swoich, została przez ziemię pochłonioną. Wykopano między innymi człowieka, który stał prosto, w kieszeniach miał peruwiańskie złote i srebrne monety, które zwierzchność wysłała do Limy. Znawcy, wnosząc z tych monet, oświadczyli, że od tej okropnej katastrofy przynajmniej 2500 lat upłynąć musiało. Pan Ray widział w jednym domku ciało kobiety, owiniętej obszerną suknią, i siedzącej przed warsztatem tkackim; w chwili swej śmierci była pracą zajęta. Na warsztacie rozciągnięty był kawał materji, po części już utkany; w ręku kobieta trzymała kończate czółenko, 8 do 10 cali długie, wokoło którego owinięty był duży kłębek cienkich brunatnych nici; odpadki bawełny i wełny różnych kolorów leżały na ziemi. Kapitan Ray zebrał nieskończony kawał materji, czółenko i kilka próbek nici wełnianych.
6PRZEDRUK ZA: Gazeta Warszawska, 13 sierpnia 1838 roku.
C. Zwłoki miasta
7Gazeta Codzienna, 1838
8Pompeja. (Ustęp 7. opisu lorda Kriffon.) Jakikolwiek opis dano by o Pompei, chociaż by najpoetyczniej chciano skreślać jej obraz, nie masz mowy tak zamożnej, tak bogatej, aby potrafiła malować dostatecznie to smutne spustoszenie zwalisk i lawy, te zwłoki miasta zmartwiałego, które dziś ciekawość ludzka, po tylu wiekach snu upłynionego, z ziemi na jaw wydobywa. Pierwszą rzeczą, która z widokiem Pompei zwróci uwagę przychodnia, jest małość domów w porównaniu do dzisiejszych naszych zamieszkań. Zważywszy jednakże, że dawni szukając piękności w ozdobie i harmonii, żyli w największej części pod otwartem niebem, wspaniałość zaś i wzniosłe stosunkowanie dla publicznych zachowywali pomników, przestaniemy się dziwić nad małością domów, noszących na sobie piętno ducha greckiego i cechę ludu wielkogreckiego powagi, którą jaśniały. (...)
9Ale na cóż się przyda skreślać obraz oblicza i postaci Pompei! bo tem, czego ani pióro, ani rylec oddać nie zdołają, jest owa głęboka, uroczysta cisza grobowa pośrod mieszkań, gdzie wszystko żyć się zdaje, jest ten ponury i dym ziejący Wezuwiusz, wznoszący się z urąganiem ponad horyzont nieszczęśliwego grodu, i zdający się mu grozić powtórnym raz jeszcze z lawy grobowcem, a przecież to szczególniej tworzy główny charakter Pompei. Pomiędzy budynkami w ostatnich czasach odkopanemi znaleziono zwaliska świątyni Izydy, gdzie odbywała się szczególniejsza służba tajemnicza, której pod karą śmierci wyjawiać nie było wolno. Teraz przebiega się bez niebezpieczeństwa najmniejsze kryjówki przybytku tej groźnej bogini. Znaleziono tam narzędzia, za pomocą których kapłani obeznani nieco z umiejętnościami umieli przewodzić ciemnym i zabobonnym owych czasów massom. Obok statutów Izydy i Anubisa, znaleziono także Bachusowe, Wenery i Priapa, których tajemnice z tajemnicami Izydy, zdaje się, iż były w styczności, co wyjaśnia niejako zasłonę, pod jaką zwykle tę boginię przedstawiają. Wielka mnogość kościotrupów w tej świątyni znalezionych zdaje się wskazywać, że deszcz popiołowy zasypał sługów bogini podczas obrzędu wielkiej jakiejś uroczystości; przy jednym z kościotrupów znaleziono szkatułkę ze złotem, którą właściciel chciał zapewne unieść z miejsca nieszczęściem zagrożonego. W tem mieście śmierci nosi wszystko szczególniejszą barwę; za każdym krokiem napotyka się na kupieckie kramy, które właściciel zaledwie przed godziną zdaje się opuścił. Tam handlujący olejami wystawili swoje powabne amfory, tam dalej są sklepy winiarzy, rzeźników itp., co z pozostałych dotąd jeszcze znaków namalowanych na zwierzchnich ocapach (odedrzwiach) rospoznać można. W jednym z tych ostatnich mieszkań stały nienadwerężone naczynia szklane z śliwkami, figami i winogronami. Przed apteką znaleziono za znak węża gryzącego w jabłko; nieco dalej odkryła się winiarnia i mnóstwo thermopolów, które zastępowały bez wątpienia dzisiejsze u nas kawiarnie, a w których przedawano różnego rodzaju chłodniki. Liczne z tych mieszkań były pełne kościotrupów, co dowodzi, że takie miejsca były uczęszczane.
10Zdaje się, iż katastrofę, która zagrzebała Pompeję, poprzedziły okropne znamiona, na które atoli zniewieściałe, o nic nietroszczące się miasto, zatopione w roskoszach, odurzone ich urokiem i otumanione przepychem własnej swej wielkości, bynajmniej nie zważało. Na szesnaście lat przed wybuchem, za rządu Nerona nastąpionym, zniszczyły silne wstrząśnienia niemało świątyń i pochłonęły kilka wiosek; ale Pompeja nie miała czasu myśleć o wulkanie, przysłuchiwała się, jak Neapol, harmonijnym tonom fletu nerońskiego, aż nareszcie ozionął wulkan jego lekkomyślnych wielbicieli, dwa miasta i siół mnogą liczbę.
11PRZEDRUK ZA: Gazeta Codzienna, 5 listopada 1838 roku.
D. Przez wodę albo inną katastrofę
12Gazeta Codzienna, 1841
13W Courrier des Etats Unis czytamy o tej osobliwości pod d. 19 paźdź. 1840 r. z Pensakoli co następuje:
14„Mogę ci teraz udzielić dokładniejszych objaśnień co do szczególniejszego odkrycia naturalnego szosse w odnodze Pensakoli (...) p. Cosmao Dumanoir, dowódca fregaty francuzkiej La Sabine, zwidził ją także 3 paźdź. Gdy wówczas wody były małe, łatwo można było rozpoznać ten pomnik natury; jakoż następujące uczynił nad nimi spostrzeżenia:
15To szosse, około sto stóp szerokie, zdaje się rozciągać przez całą szerokość odnogi, to jest na półtory mili (lieue) poniżej ujścia Eskambii, gdyż na przeciwnym punkcie zdaje się znowu widzieć, i według wszelkiego prawdpodobieństwa przedłuża się pod wzgórkami okry i gliny pokrytymi piaskiem, które otaczają ze wszystkich stron odnogę. Domyśleć się wypada, że ta skamieniałość (petrification) była w swych początkach ogromną kupą drzew (nagromadzonych przez wodę lub inną jaką katastrofę), które skupione, zatarasowały tę odnogę w całej jej obszerności. Środek tego szosse przedstawia jedną tylko massę zupełnie stałą. Wszystkie pnie i gałęzie połączone między sobą massą żelazo zawierającą, przedstawiają massę jakby w piecu hutniczym utworzoną. Dwie strony przedstawiają odłamki odosobnione, z tych niektóre są zupełnie okrągłe, podobnie jak ten, który ci posyłam; inne (z których posiadasz także jeden egzemplarz) utworzone są z różnych gałęzi, zawsze połączone tą samą massą. Kilka odłamków rozesłano także do muzeów francuskich, angielskich i amerykańskich, gdzie stanowić będą osobliwość zasługującą na uwagę”.
16PRZEDRUK ZA: Gazeta Codzienna, 19 stycznia 1841 roku.
E. Najpewniej zniszczone przez katastrofę
17Gustaw Belke (1810–1873)
Cervina. Jelenie
18Wielka ilość gatunków składających się na ten rodzaj utrudnia ich rozpoznanie, tem bardziej, że szczątki, na mocy których ustanowione zostały, nie zawsze porównane być mogą. Jedne znamy tylko z ułamków szczęk, inne z rogów często w rozmaitym wieku, inne na koniec z kości. Stąd wnosić można, że w liczbie 50–60 katalogami objętych gatunków wiele dwuwykładnych się znajduje, które po bliższym rozpatrzeniu połączyć z sobą wypadnie. Niewątpliwą jednak jest rzeczą, że jelenie od połowy trzecio‑rzędowego okresu obficie znajdowały się w Europie. Gatunki, których szczątki w pokładach trzecio‑rzędowych wyższych spoczywają, najpewniej zniszczone zostały przez katastrofę, która zakończyła ten okres.
19PRZEDRUK ZA: Gustaw Belke, Mastologia czyli Historya naturalna źwierząt ssących, obejmująca opisy ich rodzajów, gatunków i odmian; z dodatkiem nauki wyrazów zoograficznych i wiadomości o szczątkach zwierząt kopalnych, z dzieł Pp. Cuvier, Geoffroy Saint‑Hilaire, Pallasa, Illigera, oraz innych znakomitych tegoczesnych Naturalistów zebrana i podług najnowszej metody ułożona, Wilno 1850, t. 3, s. 459–460.
F. Potrzeba mocnego zdrowia, żeby wytrzymać
20Joachim Lelewel (1786–1861)
21Gdziekolwiek na północy okiem rzucimy, gdziekolwiek w głąb ziemi nieco się zapuścimy, wszędzie z podziwieniem postrzegamy: południowych zwierząt w skrzepłej ustroni ostatki, zbiory i składy ogromne tu i owdzie porozrzucane, już na nizkich równinach, już na wyniosłych górach zabytki morszczyzn, często tym stronom w których dziś spoczywają niezwykłych. Wszędzie postrzegamy ślady potopu, wszędzie ślady pędu wody od południa. Mijam tu postrzeżenia, że woda nie mogła z pod równika przynieść na północ całkowitego lub skruszonego zwierza, bo jeśli komu zdawać się może, że wyniosłość środka Azyi była do tego przeszkodą, niech pamięta, że woda w swym pędzie, łamiąc wszelkie zapory, niszcząc i obalając wszelkie swemu biegowi tamy, częstokroć znaczne bryły kamienia unosi, i w obce przez: różne wyniosłości, w całku, bez naruszenia przesyła ustronia. Mijam, mówię, te mniej ważne sprzeczność, ale chcę jeszcze postać lądu obejrzeć.
22Gdziekolwiek zechcę na ziemię spoglądać, gdziekolwiek uwagę na nią zwrócę, wszędzie widzę, jak południowsze części krajów najwięcej są w klin zakończone i zdają się jeszcze swe ostre szczyty stawiać do walki z nowym pędem wody. Takie kliny ukazuje nam Grenlandya, Floryda, Indye z jednej i drugiej strony Gangesu, Kamczatka, co większa nawet z drugiej strony równika Afryka i Ameryka z nową Wallis południowe, takąż postać pokazują i tym więcej w swym ogromie znaczą, im bliżej do bieguna południowego przybliżone. Na takim ukształconym lądzie powszechnie od zachodu pasma gór liczne półwyspy swemi sterczącemi szczytami uwieńczają, a kiedy pod równikiem ląd najwynioślej swe grzbiety podnosi, ku biegunowi północnemu przedstawia błotnistą i pełną jezior, a niedawno jakby obsychające morza łożysko, z wielkich wód osierociałe płaszczyzny. Zdaje się, że woda musiała swym pędem taki kształt nadać, a zrazu z jednego wyparta miejsca, w większej okwitości pędząc, znakomitsze kliny znaczyła; później kiedy do największego obwodu ziemi przyszła, kiedy doszła na równik, zaczęła znowu nagle ku drugiemu spadać biegunowi, oznaczając Indye, Florydę, a pędząc przez niezmierne dziś Afryki piaski, czy może od strony Azyi, wpadła na miejsce, w którem morze dziś Śródziemne wyryła, dalej Czarnemu łoże wyległa. Tym sposobem, można wszystek zwierzchni skład lądu oznaczyć, ile że woda mogła tu jeszcze mieć inny bieg ku wschodowi, jeźli ziemia w swym kołowrotnym biegu wstrzymaną była, lub ku zachodowi biegowi ziemi wstecznemu, jeźli jej bieg przyspieszonym został. Do matematyków należałoby oznaczenie tego. Geolog chcący się nad wynalazkiem tylko przyczyn tak wielkiego skutku zatrudnić, same domysły do tego podaje. Widzieliśmy, że woda zalała ziemię. Ta woda znikąd inąd zapewne nie była jak z tejże ziemi, idzie więc nam o to tylko, abyśmy mogli znaleźć najprostszy sposób wydobycia jej ze swych łożysk i podniesienia nad wierzchołki gór niebotycznych. Sposób najprostszy mówię: bo przyrodzenie, które nam w sobie zagłębiać się dozwoliło, będąc z siebie najprostsze i najdoskonalsze, musiało zapewne dać najprostszą tak ogromnemu zdarzeniu przyczynę; ale tworząc ją, musiało wzruszyć jedno z praw początkowych, już dawniej od siebie postanowionych. Miało moc do tego, bo go samo jedno stanowiło i zarządzało dziełem własnem. Musiało zaś zachwiać jego, bo to wydarzenie, jako nadzwyczajne i więcej już powtórzonem być niemające, nadzwyczajnych sposobów wymagało. Tu już zdajemy się zbijać wszystkie podług zwyczajnego porządku podane przyczyny, jednak zastanówmy się nad żądaniem tych, którzy zwyczajnym biegiem kometę do uskutecznienia tego sprowadzają. Sprowadzili go zwyczajnym biegiem, dość szczęśliwi możeby mieli przyczynę obawiać się drugiego podobnego zalania. Ten kometa, niosąc z sobą wiele ciepła (choć nie wiemy czy komety mają w sobie jakie ciepło, koło ziemi tylko panowanie swoje rozpościerające), a może mając go sobie udzielonem od słońca (nie wiemy także, czy słońce ma ciepło) przytarł do ziemi zapewne koło bieguna południowego, bo inaczej mógłby gorącem mieszkańców ziemi stałej obrazić, wielką część ciepła swojego opuścił. Musiała być między nim a ziemią walka w tym razie, a przybycie ciepła, co zwycięztwo ziemi oznacza, musiało zaiste nagłą zmianę w powietrzu uczynić, na coby potrzeba dosyć mocnego zdrowia, żeby wytrzymać. Cokolwiek bądź, to ciepło szybko topiło lody biegunowe że tak powiem aż do środka ziemi. A przez to gorąco woda w wapory podniesiona, przyniosła 40‑dniowe deszcze.
23PRZEDRUK ZA: Joachim Lelewel, o przyczynie fizycznej potopu, w: tegoż, Polska, dzieje i rzeczy jej, t. XIX Rozmaitości, Poznań 1865, s. 4–5.
G. Okropne wstrząśnienia i zatopy
24Julian Ursyn Niemcewicz (1791–1841)
25Dowodzi on [Cuvier – MB], jak pokłady różnych gatunków ziemi, a bardziej znajdujące się w nich kości (fossiles) nieznanych dziś zwierząt, dowodzą okropne wstrząśnienia, zatopy, którym kula ziemska w ciągu milionów lat podlegała, zburzenia te musiały się gwałtownie i prędko zdarzać, gdy w Syberii zwierz jak słoń, zachwycony by razem przez wody i zmarzł i prawie jak świeżo był znaleziony. Nie ma podobieństwa, by tak gwałtownym zburzeniom ziemia nasza tak prędko podlegać miała; odmieniają ją jednak spady śniegów z gór wysokch, morze, tu rwące brzegi, tam je powiększające, wezbranie rzek, wulkany formujące wyspy etc.
26PRZEDRUK ZA: Julian Ursyn Niemcewicz, Dziennik 1837–1838, redakcja Izabella Rusinowa, Pułtusk 2006, s. 12.
H. Nie zostawiwszy dróg swojego rycia
27Adam Mickiewicz (1798–1855)
28Oko nie spotka ni miasta, ni góry,
Żadnych pomników ludzi ni natury;
Ziemia tak pusta, tak niezaludniona,
Jak gdyby wczora wieczorem stworzona.
A przecież nieraz mamut z tych ziem wstaje,
Żeglarz przybyły z falami potopu,
I mową obcą moskiewskiemu chłopu
Głosi, że dawno stworzone te kraje
I w czasach wielkiej Noego żeglugi
Ląd ten handlował z azyjskimi smugi;
A przecież nieraz książka ukradziona
Lub gwałtem wzięta, przybywszy z zachodu,
Mówi, że ziemia ta niezaludniona
Już niejednego jest matką narodu.
Lecz nurt potopu szedł przez te płaszczyzny,
Nie zostawiwszy dróg swojego rycia,
I hordy ludów wyszły z tej ojczyzny,
Nie zostawiwszy śladów swego życia;
I gdzieś daleko na alpejskiej skale
Ślad zostawiły stąd przybyłe fale,
I jeszcze dalej, na Rzymu pomnikach,
O stąd przybyłych mówią rozbojnikach.
29PRZEDRUK ZA: Adam Mickiewicz, Droga do Rosji. Dziadów Części III Ustęp, w: Dzieła, Wydanie Sejmowe, Warszawa 1848, t. 3, s. 265–266, w. 9–30.
I. Bezdenny rozlał się ocean
30Julian Ursyn Niemcewicz (1791–1841)
31Przyzwyczajony do skwarnego nieba Iberyi, do wyniosłych i ponurych skał, do spiekłych gajów, błoń i niw – gdy zielone smugi, żyzne rodzajne pola, niezmierzone okiem Podola i Ukrainy stepy nowe i zachwycające wystawiały mu piękności – raz wznosił oczy w czyste błękity niebios, gdzieniegdzie tylko białym, lekkim przeciągnione obłokiem, znów je spuszczał na ziemię i karmił się nie mniej zachwycającym widokiem. Tu pochyłe wzgórki wiekuistymi były okryte dębami; przez otwarcia rozłożystych ich konarów widać było smugi zimnej i przezroczystej wody; nigdzi atoli gmachów, nigdzie wiejskich nawet mieszkań; głos tylko gubiącego się w obłokach orła lub lotny pęd ścigających się sumaków głuche niekiedy przerywał milczenie. Zresztą uroczysta cichość, jak w dzień stworzenia, gdzie istniały już wszystkie natury piękności i płody, nim Bóg człowiekowi żyć nakazał. Jakoż tu i owdzie pełne małych muszlów morskich pagórki świadczyły, iż kraj ten przed niewielą może wiekami przestrzenią oceanu był zakryty; było to może w wiekach, gdzie wąskie dziś morze Bałtyckie łączyło się z wodami morza Czarnego i Kaspijskiego: wykopywane tu koście słoniów i jednorożców i w odmianie stref niebieskich równie gwałtowne dowodzą wstrząśnienia. Kto wie, mówił sam sobie Hiszpan, w tych pustych, milczących stepach, gdzie się nie odbija żaden głos łudzki, może w tych stepach wznosiły się grody zamożne, pełne rojów żyjącego mnóstwa; z spiżowych bram ich wychodziły zbrojne szeregi, słonie niosące na grzbietach swoich wieże, mężów przepasanych łukami. Stały na placach publicznych posągi mocarzów, i dumnych poruczników ich. Szaleni! mniemali oni, iż wiecznie żyć będą, i gdzież ich nieśmiertelność? trącił Bóg palcem swoim tę znikomą kulę ziemską, obróciły się wspak jej równiki i bieguny; tam gdzie były morza, wynurzyły się lądy, gdzie lądy, bezdenny rozlał się ocean, zaginęły dawne pokolenia z nauką, sztukami, pracą, doświadczeniem i płodami tylu wieków, i nowe plemię ludzkie znów od dzieciństwa po dawnym zawodzie chorować musiało. I cóż jest na tym świecie trwałego?
32PRZEDRUK ZA: Julian Ursyn Niemcewicz, Jan z Tęczyna, powieść historyczna, Sanok 1855, s. 107–108.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.