6. Katastrofa przyszłości
p. 109-110
Texte intégral
1Norwid jako jeden z pierwszych w dziewiętnastowiecznej literaturze posłużył się alegorią katastrofy do krytyki naocznej i przyszłej cywilizacji. Od katastrofy geologicznej w ciągu niecałego półwiecza przechodzimy do katastrofy technologicznej. Sześć lat przed Norwidowskim opowiadaniem, czyli w roku śmierci Mickiewicza, ukazała się w Paryżu niewielka książka adwokata Eugène’a Huzara zatytułowana La fin du monde par la science. Została w niej wyłożona prawdopodobnie pierwsza w ogóle teoria katastrofizmu technologicznego1. Książka odniosła duży sukces, dwa lata później autor rozwinął swe tezy w kolejnym dziele L’Arbre de la vie. Huzar przeprowadza mocną krytykę idei postępu, lecz nie czyni tego z pozycji konserwatywnych – takich czy innych. Dostrzega natomiast rozziew między możliwościami technicznymi a umiejętnością przewidywania; ta nierównowaga – prorokuje – wywoła w przyszłości katastrofalne skutki. Niektóre z nich usiłuje sam przewidzieć; wiele brzmi dziś komicznie (kto wie, czy nie zostanie wymyślona substancja zdolna podpalić wodę; gdyby wylała się przypadkowo do jakiegoś strumienia, mogłaby spowodować pożar oceanów). Ale niekiedy Huzar mierzy celnie: za sto–dwieście lat lasy zostaną przetrzebione i wobec miliardów metrów sześciennych paliwa, które będzie na Ziemi używane, harmonia świata zostanie zaburzona. Ważniejsze jest wszak co innego: to nie on ma dowodzić możliwości katastrof, to uczeni i inżynierowie mają wykazać nieszkodliwość swych wynalazków. Trzeba myśleć – sugeruje Huzar – o katastrofie jako o pewniku, po to, aby walczyć o jej uniknięcie.
2Huzar konstruuje małą utopię: zbiór środków mających zapobiec przyszłej katastrofie, na przykład proponuje utworzyć światowy rząd naukowców mających studiować projekty wielkich prac, które mogłyby naruszyć harmonię świata. Jednak jest bezwzględnym katastrofistą; do swych tekstów wykorzystuje ideę wiecznego powrotu, powtarzających się cyklów; przyszła katastrofa jest pewna, gdyż już się zdarzała.
3Kariera książek Huzara była błyskawiczna i zadziwiająca; niewiele się o tym dotąd mówiło. Miały one spory wpływ na literaturę piękną; zaczęły się pojawiać takie teksty jak Les Ruines de Paris Josepha Mery’ego, odnawiające romantyczny topos kontemplacji ruin; u Mery’ego są to ruiny Paryża w roku 3509. Gustave Doré rysował w tym czasie ruiny Londynu przyszłości oglądane przez podróżnika z Nowej Zelandii; wszystko to składało się na rodzaj „archeologii przyszłości”. Flaubert odwołaniem się do książki Huzara miał zakończyć Bouvarda i Pécucheta. Huzarowi zawdzięczać można to, że w różnych sporach dotyczących rozwoju cywilizacyjnego dostrzegał nieodmiennie proces wytwarzania niepewności. Katastrofa odchodzi od geologii, odchodzi nawet od natury, by stać się katastrofą z nadania ludzkiego. Pokazuje, że pozytywistyczna nowoczesność, spadkobierczyni kartezjańskiego projektu technicznego panowania nad przyrodą, myśląca o zdobyczach techniki bez rozważania daleko idących następstw, była wadliwa już w chwili powstawania rewolucji przemysłowej.
4Huzar postulował – by powrócić do tytułu jednej z najgłośniejszych książek o katastrofie autorstwa Jeana‑Pierre’a Dupuy – światły katastrofizm. Huzar był romantykiem; nie jest romantykiem ten, kto nie widzi katastrofy na horyzoncie. Ale mimo to wierzył w zaradczość, w możliwości jej uprzedzenia, w – jak mówił Mickiewicz – przedsiębiorczość, był więc romantykiem kompletnym. Perspektywa katastrofy na horyzoncie, wręcz poczucie, że już tu jest, i próby jej opanowania – to jest romantyczne i w tym sensie wszyscy dziś powinniśmy być romantykami.
Notes de bas de page
1 W tym podrozdziale wykorzystuję informacje zawarte w artykule Jean‑Baptiste’a Fressoza, Eugène Huzar et l’invention du catastrophisme technologique, „Romantisme”, nr 150, 4 trimestre 2010.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.